Magnus Lagabøters landslov

Inspirasjonen til lovreformasjonsarbeidet kan knyttast til relasjonane og kontakten kong Håkon 4. Håkonsson oppretta med styresmaktene i Castilla i Spania. I 1258 vart prinsesse Kristina, dottera til kong Håkon 4., gift med prins Filipus, bror av kong Alfons 10. Hundre personar frå kong Håkon 4. sitt hoff reiste til Castilla i samband med giftingsferda. Her fekk dei kjennskap til arbeidet med det lovverket som skulle verta kjent som Las Siete Partidas. Dette var det største og mest imponerande lovverket i Europa etter samlinga av romersk rett i 529–534 i det som vart heitande Corpus juris civilis, og før Landrecht für die preußischen Staaten av 1794.

Tanken om å regulera mange samfunnsområde gjennom lovgjeving, vaks i mellomalderen fram med studiet av romersk rett på norditalienske universitet frå midten av 1100-talet. Den fyrste europeiske monark til å gje ei lovbok for sitt rike, var Fredrik 2. av Sicilia i 1231. Hans lovbok stod likevel mest i same fredslovgjevingstradisjonen. Det vil seia at lova var mest retta mot straff og prosess, og i mindre grad regulerte andre samfunnsområde. Den andre monarken som gav ei lovbok som dekte heile riket, var kong Alfonso 10. i 1265. Lovboka, som vart heitande Las Siete Partidas, var ferdig i 1265, og var eit forsøk på omfattande samfunnsregulering gjennom lov. Då medlemmane av det norske hoffet kom heim frå Castilla i 1259, kunne dei fortelja om lovbokarbeidet som var på gang.

Arbeidet med Las Siete Partidas byrja med at ein samla all eksisterande rett i Castilla og laga eit idégrunnlag for lovreforma. Det same mønsteret følgde ein i Noreg. Rundt 1260 vart Gulatingslova og Frostatingslova skrivne ned. Då vart òg Kongsspegelen skriven, slik vi kjenner han i dag. Det var eit daningsverk i tre bøker, der tredje boka handlar om kva ein skal ta omsyn til når ein endrar retten. Samla sett ser det difor ut til at det kastiljanske lovarbeidet vart avgjerande for lovreformarbeidet i Noreg.

Arbeidet med Landslova av 1274 byrja under styret til kong Håkon 4. Ei samling av hans lovgjeving er skriven inn som eit innleiande kapittel i eit manuskript av Frostatingslova frå om lag 1260 og vart kalla Den nye lova. Håkon 4. stod i ein europeisk fredslovgjevingstradisjon, og det var særleg den gamle hemnretten han ville til livs. Men Den nye lova endra òg retten på andre viktige samfunnsområde, og var ei samanfatting og ei avslutting på eit minst 20 år langt reformarbeid. Samstundes innleidde Den nye lova det nye, store lovreformarbeidet, som vart avslutta av Magnus 6. Håkonsson (Lagabøter) om lag 20 år seinare.

Håkon 4. døydde i 1263, og sonen Magnus Lagabøter tok over styret av Noreg og lovreformarbeidet. I 1267 la Magnus Lagabøter fram ei revidert lovbok for Gulating, som òg var gjeldande for vesterhavsøyane Orknøyane, Shetland og Færøyane. I 1268 fekk Eidsivating og Borgarting sine omarbeidde og oppdaterte lovbøker. Men i 1269 avviste Frostating den reviderte lovboka som kongen la fram. Bakgrunnen var at kongen i for stor grad regulerte kristenretten, som erkebiskop Jon Raude meinte berre kyrkja kunne røra ved. I Noreg hadde konge- og kyrkjemakt tidlegare samarbeidd om utforminga av kristenrettane. Innhaldet i Magnus Lagabøter sin kristenrett representerte heller inga utfordring for kyrkja. På nokre punkt gjekk han faktisk lenger i å ta inn kyrkjerett, kalla kanonisk rett, i norsk rett enn det erkebiskopen seinare sjølv gjorde.

Etter nederlaget på Frostating leid kongen eit nytt nederlag på Island. Her vedtok Alltinget berre mindre delar av den reviderte lovboka for denne delen av det norske riket. Fyrst i 1273 vart heile lovboka, seinare kalla Jarnsíða, vedteken. Same året inngjekk kong Magnus Lagabøter og erkebiskop Jon Raude ein avtale om grensa mellom lovgjevingsmakta til konge og kyrkje. Vinteren 1273–1274, medan erkebiskopen var på reise for å få paveleg godkjenning av avtalen, vart arbeidet med Landslova sluttført i kanselliet ved kongen sitt slott i Bergen. Anna Catharina Horn har vist at mest truleg omarbeidde og forbetra ein då lovboka som vart vedtatt på Gulating i 1267.

Ei tolking av islandske annalar gjer det truleg at Lovboka vart fyrst vedtatt på Frostating sommaren 1274. Det hasta nok mest med å få vedtatt lovboka på Frostating av to grunnar. For det fyrste var det berre Frostating som ikkje fekk ny lovbok i 1267 og 1268. For det andre var erkebiskopen bortreist, og dermed var det mindre sjanse for at det vart organisert ein motstand mot lovgjevinga slik det vart i 1269. Seinare vart Landslova vedtatt på Gulating, Borgarting og Eidsivating kvar for seg.

Landslova var eins for heile riket, med unnatak for Island. På den eine sida bygde Landslova på reglar henta frå dei fire landskapslovene. Forskinga til Brage Thunestvedt Hatløy viser at om lag ein fjerdedel av Landslova er henta direkte får eldre rett, ein like stor del er litt omarbeidd eldre rett, ein fjerdedel er mykje omarbeidd eldre rett, og like mykje er ny rett. På den andre sida gjorde dette likevel at kvart av lagdøma fekk inn store delar av rett frå dei andre tre lagdøma. Dette førte til ei større rettsendring enn den romerske og kanoniske retten som òg prega Landslova.

Vidare vart mange reglar henta frå landskapslovene, endra på sentrale punkt. Dette fordi Landslova var tufta på den juridiske differensieringsteknikken som var utvikla med universitetsstudia av romersk og kanonisk rett frå midten av 1100-talet. Det gjorde at dommarane etter Landslova skulle vurdera ei sak frå alle sider og sjå til at dommen vart så nyansert og tilpassa omstenda at Gud ville vera nøgd med han, som det heiter i Landslova. Dette var eit viktig instrument for å mildna dei meir brutale delane av landskapslovene og var årsak til den store endringa av norsk rett som følgde med Landslova.

Landslova er delt i ni bolkar.

1. Tingfarebolken – om rettssystemet
2. Kristendomsbolken – om kongemakta
3. Landevernsbolken – om forsvaret av riket
4. Mannhelgbolken – om vern av liv og eigedom
5. Arvebolken – om ekteskap og arv
6. Odelsbolken – om odelsjord
7. Landsleigebolken – om rettsforhold knytt til jordeigedom med meir
8. Kjøpebolken – om gjeld, pant og handelsverksemd
9. Tjuveribolken – om eigedomsbrotsverk og eid som bevismiddel

Kvar bolk er delt i fleire kapittel, og til saman har Landslova om lag 220 kapittel. Kvart kapittel er igjen sett saman av fleire einskildreglar, og det er samla om lag 1000 lovreglar i Landslova. Det er truleg ikkje tilfeldig at Landslova er delt i ni bolkar. Det same var Codex, slik han vart kjend i mellomalderen. Codex var ei samling keisarleg lovgjeving, og ein del av romarrettssamlinga Corpus juris civilis, som vart studert på norditalienske universitet frå 1100-talet av. Ved å ha same talet på bolkar i Landslova som det var i Codex, ville Magnus Lagabøter visa at han stod i same lovgjevingstradisjonen som dei romerske keisarane.

Dette ser ein òg av at han la til ein tiande bolk med rettarbøter. I Corpus juris civilis vart Codex etterfølgd av Novelle. Dette var ei samling av keisarlege lover frå etter at Codex var samla i 532 og fram til keisaren Justinian 1, som samla lovene, døydde i 565. Magnus Lagabøter trong ikkje samla sine rettsforbetrande lover, fordi dei var alt tekne inn i sjølve Landslova. Men han gjorde det truleg for at Landslova med rettarbøter skulle vera ein parallell til Codex med Novelle.

Noko originalmanuskript av Landslova frå 1274 er ikkje bevart. Dei to eldste manuskripta er fyrst frå slutten av 1200-talet. Dermed kan ein ikkje vita sikkert kva innhald Landslova hadde i 1274. I dag er det bevart 35 manuskript av Landslova frå 1350 eller tidlegare. Dei fleste er bundne saman med andre lovtekstar og anna materiale. I tillegg finst det om lag 50 unike manuskriptfragment.

Magnus Rindal og Bjørg Dale Spørck har vist at det dels er store variasjonar mellom manuskripta når det gjeld innhald, og og Anna Catharina Horn har vist det same når det gjeld disposisjon. Dette var ein klar over alt i høgmellomalderen. Det er difor ikkje overraskande at Landslova ikkje vart brukt etter sin bokstav. Men Landslova vart nytta etter si ånd. Det store talet på bevarte manuskript og unike manuskriptfragment gjorde det mogeleg at det i 1350 fanst eitt manuskript av Landslova per 1150 innbyggjarar i det norske riket. Dette indikerer stor popularitet og bruk.

Det vart etter Magnus Lagabøter sin død i 1280 og fram til 1350 gjort ein heil serie lovvedtak for heile eller delar av det norske riket. Dette indikerer at Landslova var byrjinga på ein lovgjevingstradisjon som raskt fekk stor legitimitet. Landslova verka òg samlande og vart ei kjelde til norsk identitet innan ulike politiske rammer.

Magnus Lagabøter følgde opp arbeidet med Landslova på fleire hald. I 1276 gav han ei bylov for Bergen, som seinare også vart gjeven for dei andre byane. Bylova bygde på Landslova, men ein stad mellom 30 og 50 prosent av reglane er ulike. Ein gong på 1270-talet, mogelegvis i 1277, gav kongen ut Hirðskrá. Hirðskrá kan ein kalla ei hoff- og administrasjonslov, då ho hadde reglar om medlemmane av kongen sitt hoff og hans tenestemenn. Denne lovboka er ikkje meir omfattande enn dei lengste av bolkane i Landslova.

Magnus Lagabøter rakk òg å avslutta arbeidet med ei ny lovbok for Island før han døydde i 1280. Lovboka, som seinare er kalla Jónsbók, vart vedteken av Alltinget i 1281.

Medan Landslova av 1274 i 1687 vart avløyst av Christian 5. si norske lov, var Bylova av 1276 gjeldande rett til Christian 4. sin birkerett frå 1621, Hirðskrá frå rundt 1277 var formelt gjeldande til Kongelova av 1665, og mindre delar av Jónsbók frå 1281 gjeld framleis på Island i dag.

Det går fram av kongeløftet som ein ny konge etter Landslova skal sverja, men òg fleire andre reglar, at kong Magnus såg seg sjølv som ein konge i rekka etter Olav den Heilage som gav lover for det norske riket. Dette gjorde kongen i samarbeid med dei som byggjer landet (þeirra er landet byggia), som både kan visa til dei som rådgav kongen og dei som møtte på lagtinga. Kongeeiden sonen hans, kong Eirik 2. Magnusson, sverja indikerer at kongen på denne tida meinte å ha legitimitet til å endra dei lovene som var vonde i Guds augo. Dermed hadde ikkje kongen legitimitet til å endra all eksisterande rett, som var skapt på av tingmennene på lagtinget.

Dette biletet av ein konge som gjev lover for å utvikla eksisterande rett, stemmer godt med korleis kongen presenterer seg sjølv i brevet til lagtinget som vart skriven inn i landslovsmanuskripta som ein fortale til Landslova. Det stemmer òg godt med den alt nemnte forskinga til Hatløy. Det var difor ganske presist når kong Magnus 6. på Island på 1400-talet vart kalla lovforbetraren, lagabætir. Dette tilnamnet har seinare festa seg til kongen.

Lagabætir vart på norsk på Lagabøter i bøker, tidsskrift og aviser frå fyrste halvdel av 1800-talet. Lagabøte er fyrste gong brukt på norsk på slutten av 1800-talet, og vart ikkje meir vanleg før frå 1960-talet av. Det var likevel fyrst på 1990-talet at Lagabøte vart meir nytta enn Lagabøter i bøker, på 2000-talet at det vart meir vanleg i aviser, og på 2010-talet at det vart meir vanleg i tidsskrift. Dersom ein òg ser på gatenamn, så heiter det Magnus Lagabøters veg i Stavanger, Tønsberg og Trondheim, og Magnus Lagabøtes plass i Bergen.

Det var delvis nynorskbrukande forskarar som Halvdan Koht, Gustav Indrebø og Knut Robberstad som tok i bruk Lagabøte i staden for Lagabøter, noko som vart tilrådd alt av Ivar Aasen. Til dømes Finn-Erik Vinje har seinare diskutert dei to skrivemåtane. Det er likevel uklart kvifor Lagabøte langsamt vart meir og meir brukt etter 1960-talet i både bokmål og nynorsk, og til slutt vart meir brukt enn Lagabøter dei siste tiåra.

Landslova har vore omfatta med stor interesse frå forskarar som kjelde til kunnskap om rettshistorie, norrønt språk og mellomalderhistorie generelt. Ein veit ikkje nøyaktig kva som stod i originalutgåva i Magnus Lagabøters landslov, men ein nyttar dei ulike manuskripta ein kjenner til og utarbeider sokalla tekstkritiske utgåver som gir informasjon om opphav og variasjon.

I 1751–1752 gav Hans Paus ut all norsk rett frå mellomalderen til 1669 i tobandsverket Samling af Gamle Norske Love. Her omsette han òg Landslova til dansk. Dette var viktig for den store interessa for norsk mellomalderrett fram mot 1814. I 1817 kom Landslova ut på ny, denne gongen omsett til både dansk og latin.

I perioden 1835–1837 reiste historikarane Rudolf Keyser og Peter Andreas Munch rundt på stortingsstipend til bibliotek og samlingar i Skandinavia for å laga avskrifter av mellom anna Landslova, med tanke på ei kjeldekritisk utgjeving på norrønt. Landslova vart publisert i 1848 i andre bandet av det fem band store verket Norges gamle Love som kom ut i perioden 1846–1895. Men berre eit utval av variantane i manuskripta av Landslova vart teke med i utgjevinga. Det var denne utgåva av Landslova som Absalon Taranger la til grunn for si omsetjing til riksmål i 1915. Taranger tok i liten grad omsyn til variantane i manuskripta, men gjorde derimot ei førebels undersøking av opphavet til dei ulike lovreglane i Landslova. Rudolf Meissner si utgåve av Landslova på tysk i 1941, som ein del av ein serie med «Germanenrecht», er òg tufta på den kjeldekritiske utgåva til Keyser og Munch, og heller ikkje den tek omsyn til variantane.

Arbeidet med omsetjing og kjeldekritiske utgåver har sett fart fram mot jubileet i 2024, og digitaliseringsarbeidet har gjort det lettare for forskarar og ålmenta å få tilgang til manuskripta. Fleire norrøne handskrifter av Landslova ligg no føre i digitale utgåver hos Medieval Nordic Text Archive (Menota), og Nasjonalbiblioteket har fotografert og gjort eit manuskript tilgjengeleg (Bokhylla).

Landslovsprosjektet 2014–2024 ved Det juridiske fakultet i Bergen og Nasjonalbiblioteket samarbeida om å laga ei trykt og digital utgåve av Landslova, med alle tekst- og disposisjonsvariantar. Arbeidet vart leia av professor emeritus Magnus Rindal, som tok utgangspunkt i Keyser og Munch sitt arbeid, som vart kontrollert, gjennomarbeidd og supplert. Det tekstkritiske arbeidet vart publisert i trykt form i 2018 og digitalt i 2020. Det vart deretter lagt til grunn for ei normalisert utgåve av Landslova og ei omsetjing til moderne norsk som kom ut i 2024.

• Magnus Lagabøte i Store norske leksikon
• Magnus Lagabøte i Norsk biografisk leksikon
• Noreg i høgmellomalderen

• Magnus Lagabøtes landslov – Norgeshistorie.no
• Magnus Lagabøters landslov og bylov – Nasjonalbiblioteket

• Informasjonsfilm om Magnus Lagabøters Landslov av 1274. Landslovsprosjektet ved Universitetet i Bergen.