etternamn

Før slektsnamn kom i bruk, var førenamn det eigentlege namnet med eit farsnamn som tillegg: Ragnhild Eiriksdotter, Olav Haraldsson. Desse tillegga vart nytta gjennom heile livet; Anne Pedersdotter (død 1590) var til dømes gift med Absalon Pederssøn Beyer, men ho er ikkje omtala med slektsnamnet Beyer.

I tillegg til patronymet kunne enkelte personar òg verta omtala med eit tilnamn: Ragnhild den mektige etter politisk status, og Olav den heilage etter religiøs status.

I 1923 vedtok Stortinget ei lov om personnamn, med krav om at alle innbyggjarar i Noreg måtte ha eit fast slektsnamn eller etternamn, og avskaffa dermed det gamle systemet med farsnamn. Då vedtaket i Stortinget vart fatta, hadde likevel dei aller fleste gått over til same etternamn for alle i familien. Etter at lova vart vedteken, måtte såleis syskena Anne Pedersdatter og Ole Pedersen ta namnet Pedersen, og etterkomarane til Ole vart ikkje heitande Olsen etter tradisjonen, men Pedersen. Det danske etterleddet ‑sen for son/søn(n) hadde på den tida mist den opphavlege tydinga ‘son’ og nærast fått funksjon som eit slektsnamnledd eller suffiks. I dag har ca. 20 prosent av alle nordmenn eit sen-namn som etternamn. Dei vanlegaste etternamna i 2016 var Hansen, Johansen og Olsen.

Det store fleirtalet av nordmenn på 1800-talet levde av primærnæringane jordbruk, fiske og fangst. Dei som eigde jord eller var knytte til jordbruk på annan måte, følgde det gamle adresse- eller heimstadsystemet og tok gardsnamnet som etternamn.

Bonden Tormod Kittelsen på garden Helland tok ikkje farsnamnet Kittelsen som etternamn, men Helland. Det same gjorde alle småbøndene i grenda Helland, og husmennene valde anten Helland etter hovudgarden eller namnet på husmannsplassen, som Bakken, Brenden, Kåsa, Sveen eller Trøen.

I dag har ca. 2/3 av alle nordmenn eit gardsnamn som etternamn – med Berg, Haugen og Hagen på topp. Under industrialiseringa med folkeflytting til byane på 1800-talet tok mange med seg gardsnamnet i ei eldre skriftform, medan dei attverande i bygdemiljøet ofte gjekk over til den offisielle skrivemåten av gardsnamnet. Slik oppstod ei mengd parallellformer av etternamn, som Lillehammer for Litlehamar, Qvam for Kvam, Straabø for Stråpa, Wiig for Vik.

Skikken med slektsnamn kom til Noreg frå Danmark, som igjen følgde tysk namneskikk. I 1526 oppmoda kong Frederik I adelen om å ta i bruk slektsnamn, som dermed skulle følgja alle medlemmene av same slekta. Ofte var eldre tilnamn etter slektsvåpen opphavet til slektsnamn.

I Noreg kjenner vi mot slutten av mellomalderen døme på at individuelle tilnamn som Bolt, Darre og Mus, kan få funksjon som slektsnamn, men dei vert borte framover mot 1600. I tida etter 1500 dukkar dei første slektsnamna av tilnamn av dansk opphav opp, som Friis ‘person frå Friesland’ (Peder Claussøn Friis, f. 1545) og Beyer ‘person frå Bayern’ (Absalon Pederssøn Beyer, f. 1528).

Slektsnamn fekk frå 1600-talet av status blant nordmenn i øvre sosiale lag. Etter skikken i Danmark kunne namnet òg hentast frå gards- eller soknenamn: Ludvig Holberg (f. 1684) hadde etternamnet etter faren frå garden Holberg i Trøndelag; offisersslekta Synnestvedt bar namn etter Torbjørn O. Synnestvedt, fødd på garden Sygnestveit i Ulvik i 1688; lagmann Lauritz A. Undall (f. 1631) hadde namn etter bygda Audnedal i Vest-Agder.

Framover mot 1800-talet dominerte slektsnamn av dansk-tysk opphav blant embetsmenn, prestar, offiserar og innvandra handverkarar og kjøpmenn, særleg i Bergen. Den dominerande typen er yrkesnamn som Møller ‘møllar’, Schmidt ‘smed’, Schrøder ‘skreddar’, Schumacher ‘skomakar’; andre er innbyggjarnamn som Friis, Beyer, Holst ‘person frå Holstein’; tilnamn etter utsjånad Bruun ‘den brune’, Groth ‘den kraftige, store’, Schwartz ‘den mørke’; etter høgtider og årstider Juul, Paasche, Sommar; etter dyreriket Due, Falch, Muus.

I andre europeiske land er det vanleg med yrkesnamn, på topp i Tyskland ligg Müller ‘møllar’ og i Storbritannia Smith ‘smed’.

Også i Noreg arbeidde mange som smedar, snikkarar og møllarar, men yrkesnamn som Skredder, Smed og Snekker slo aldri gjennom i norsk namnekultur, verken i bymiljø eller på landsbygda, trass i utbreidd munnleg bruk som tilnamn: Ola smed, Jens snikkar, Møllar-Hans.

Dei skandinaviske landa står ein annan svært nært kulturelt, og med unntak for Island også språkleg. Likevel har dei fire landa utvikla namnetilfanget i ulike retningar:

• I Noreg ligg kategorien gardsnamn på topp.
• Island har valt å halda oppe det gamle patronymsystemet (farsnamn) med ekte patronym, det vil seia at dei fleste islendingane ikkje har faste etternamn.
• I Sverige dominerer ei gruppe etternamn kalla kunstnamn eller laga etternamn med to ledd henta frå naturen og planteriket, som Lindberg, Lundgren og Bergstrøm. Det første leddet kan vera henta frå stadnamn, som i Forsman etter Forsnäs.
• Danmark er landet med størst utbreiing av patronym, dei fem vanlegaste patronyma med Hansen på topp er delte av éin million danskar.