kvensk

I 2005 vedtok den norske regjeringa at kvensk er eit eige språk og ikkje ein dialekt av finsk eller meänkieli. Kvensk fekk status som minoritetsspråk ved sida av romani og romanés, og kvenske stadnamn er verna av stadnamnlova; sjå avsnittet Kvenske stadnamn lenger nede. Fylkesmannen i Finnmark fekk ansvaret for å etablere kvensk som undervisningsspråk i norsk skule.

Regjeringsvedtaket bygde i stor grad på rapporten Kvenskans status (2003), skriven av Kenneth Hyltenstam i samarbeid med Tommaso Milani for Kommunal- og regionaldepartementet og Kultur- og kyrkjedepartementet.

Sjå meir om tilhøvet til finsk i avsnittet Kvensk og finsk lenger nede.

Arbeidet med å normere kvensk starta tidleg på 1990-talet med normeringa av kvenske stadnamn; sjå også avsnittet Kvenske stadnamn i Noreg lenger nede. Sidan den gongen har ein følgt finske rettskrivingsprinsipp i skrivemåten av kvenske stadnamn, til dømes ved å bruke bokstavane ä og ö for vokalane /æ/ og /ø/ og ved at korte lydar blir skrivne med enkle bokstavar og lange lydar med doble bokstavar. Her er nokre eksempel:

• Pyörevä /pyørevæ/, namnet på ein gard i grenda Tømmernes/Tömmernessi I Nordreisa kommune.
• Aamonninmukka /ɑːmonːinmukːɑ/, namnet på ei lita bukt på halvøya Uhca Vináš i Sør-Varanger kommune.

Dei kvenskspråklege skjønnlitterære verka til Alf Nilsen-Børsskog (1928–2014) frå Børselv / Pyssyjoki / Bissojohka i Porsanger / Porsanki / Porsáŋgu var viktige for utviklinga av det kvenske skriftspråket. Han skreiv verka sine, utgjevne frå 2004 til 2013, på den kvenske dialekten i Porsanger, etter finske ortografiske prinsipp.

I 2014 gav Eira Söderholm ut boka Kainun kielen grammatikki, som kom ut i norsk omsetjing i 2017 med tittelen Kvensk grammatikk. Arbeidet med boka skjedde i nær kontakt med Kvensk språkting. Denne grammatikken, den første over det kvenske språket, la det endelege grunnlaget for eit standardisert kvensk skriftspråk.

Ein godtek ein viss dialektal variasjon, mellom anna ved at dei som har fonemet /ð/ i dialekten sin, kan skrive det som đ, til dømes lehđet, «blad», (nominativ fleirtal av lehti), mens dei primært tilrår ei form utan đ, det vil seie lehet, som byggjer på den vanlegaste uttalen. Riksfinsk nyttar her d, til dømes lehdet, som eit kompromiss mellom formene i finske dialektar: /lehðet/, /lehlet/, /lehret/ og /lehet/.

Kvensk står nærmast meänkieli og nordbotnisk, det vil seie dei finske dialektane i Nordbotten / Peräpohjola.

Ein fellesnemnar for dette språkområdet er lydendringa ts > tt. Til dømes har eldre finsk metsä, «skog», blitt til mettä, medan dialektane lenger sør i landet har mehtä, messa, meθθä eller mettä (i eit sørvestleg område som ikkje heng i hop med det nordbotniske), medan riksfinsk har metsä.

Eit anna lydleg drag som skil dette området frå riksfinsk, er lenging (dobling) av ein konsonant mellom ein kort trykksterk vokal og ein lang trykkveik vokal. Til dømes har eldre finsk menee, «ho/han går», blitt til mennee, medan menen, «eg går», framleis heiter menen. Riksfinsk har menen og menee. Jamfør òg kvensk hyvvää päivää, «god dag», med riksfinsk hyvää päivää.

Eit sams konservativt drag for dette nordlige språkområdet er ståande h mellom to trykkveike vokalar. Eldre finsk lampahat, «sauer», (fleirtal av lammas) har blitt til lampaat i riksfinsk og i dei fleste finske dialektar sønnanfor Nordbotten, mens meänkieli, kvensk og nordbotnisk har former der h framleis står: lampahat, lamphat eller lamphaat.

Tradisjonelt har dei kvenske dialektane blitt delte i tre grupper:

1. Austkvensk: Tana, Nord-Varanger og Sør-Varanger
2. Sentralkvensk: Porsanger
3. Vestkvensk: Lyngen, Nordreisa, Kvænangen og Alta

Ein nyare klassifikasjon reknar Porsanger-dialekten til austkvensk.

Det har vore stilt spørsmål ved om kvensk er eit eige språk eller ein finsk dialekt. Den norske staten tok ei avgjerd om dette i 2005, då regjeringa vedtok at det er eit eige språk. Dette politiske vedtaket bygde mellom anna på at kvensk blir tala utanfor Finland, det har ei lang historie utanfor Finland, det har utvikla seg i ei anna lei enn riksfinsk, og ein kven og ein finsktalande kan ha problem med å forstå kvarandre.

Det som særleg gjer at kvener og finnar har problem med å forstå kvarandre, er ordtilfanget knytt til moderne liv og samfunn. Kvensk har mange lånord frå norsk som er uforståelege i Finland, og kvenene forstår ikkje dei finske orda. Her er nokre døme:

I Lov om stadnamn (stadnamnlova) § 1. Formål og verkeområde står det i andre avsnitt: «Lova skal sikre omsynet til norske, samiske og kvenske stadnamn i samsvar med nasjonalt lovverk og internasjonale avtalar og konvensjonar.» Fram til 2006 stod det finske i staden for kvenske.

I Troms og Finnmark finst det mange stader og geografiske formasjonar med kvensk namn, ofte i tillegg til eit norsk og eit nordsamisk namn. Her er nokre døme:

• kommunen Vadsø i Finnmark heiter Vesisaari på kvensk og Čáhcesuolu på nordsamisk.
• kommunen Porsanger i Finnmark heiter Porsanki på kvensk og Porsáŋgu på nordsamisk.
• kommunen Nordreisa i Troms heiter Raisi på kvensk og Ráisa på nordsamisk.
• kommunen Kåfjord i Troms heiter Kaivuono på kvensk og Gáivuotna på nordsamisk.
• fjorden Lyngen / Lyngenfjorden heiter Yykeänvuono på kvensk og Ivguvuotna på nordsamisk.

I Sentralt stadnamnregister (SSR) er det per 2019 registrert over 4000 kvenske stadnamn, og over 1100 av dei har ein vedteken skrivemåte etter stadnamnlova, der det i § 4 Reglar om skrivemåten står: «Skrivemåten skal følgje gjeldande rettskrivingsprinsipp for norsk, samisk og kvensk. Skogfinske stadnamn på Austlandet følgjer norske rettskrivingsprinsipp.»

Det vanlegaste endonymet for språket er kveeni / kvääni, som òg tyder «kven».

Bruken av kven (på norsk) og kveeni / kvääni (på kvensk) er noko omstridd, fordi nemninga tidlegare til dels har vore brukt nedsetjande. Ho har òg meir vore nytta som eksonym (namn som andre nyttar om gruppa) enn som endonym (namn som gruppa nyttar om seg sjølv). Tilhengjarane av kven-namnet peikar på at det har ein lang historisk tradisjon, og at det ikkje opphavleg var nedsetjande. I 1987 blei Norske Kveners Forbund skipa, ein tidleg freistnad på å bruke namnet på ein positiv måte.

Ei alternativ nemning er kainu, «kvensk» / kainulainen, «kven, kvensk», som òg er omstridd, mellom anna fordi ordet ikkje er kjent eller brukt over heile det kvenske språkområdet, spesielt ikkje i aust. På finsk er Kainuu (svensk Kajanaland) eit landskap i det tidlegare Uleåborgs län / Oulun lääni. Det har blitt gjort freistnader på å knyte kven og kainu til kvarandre etymologisk.

Ordet kveeni/kvääni har nordisk opphav, jamfør norrønt kvenir/kvænir, som var namnet på folket vi i dag kallar finnar eller (særleg i Nord-Noreg) finnlendarar. Norrønt finnar tydde «samar».

Det eldste belegget på namnet kven er frå gamalengelsk, i formene Cwena land, «kveners land», og Cwenas, «kvener», i Ottars forteljing. Den nordnorske hovdingen Ottar gjesta den angelsaksiske kongen Alfred, som regjerte frå 871 til 899, og fortalde om landet han kom frå. Ottars forteljing blei publisert av kong Alfred som eit vedlegg til ei gamalengelsk omsetjing av verdshistoria til Paulus Orosius frå 400-talet, Historiarum Adversum Paganus Libri VII,«Sju historiebøker mot heidningane».

Ein informativ diskusjon med tittelen «Hva heter språket og folket?» finst på side 23–27 i Kvensk grammatikk (2017) av Eira Söderholm.

• kvenar
• nasjonale minoriteter i Noreg