preteritum

På nordsamisk har verbet eigne preteritumsformer. I setninga Mon oidnen du doppe (Eg såg deg der) er oidnen ([eg] såg) preteritum av oaidnit (sjå).

I tradisjonell tysk uttrykkjer ein preteritum som på norsk, med ei verbform bøygd i preteritum. I setninga Der Präsident besuchte auf seiner Afrikareise vier Staaten (Presidenten gjesta fire statar på Afrika-reisa si) er besuchte preteritum av verbet besuchen (gjeste, besøkje).

I mange delar av det tyske språkområdet blir preteritum uttrykt med ei perifrastisk verbform, som hat besucht: Der Präsident hat auf seiner Afrikareise vier Staaten besucht (Presidenten gjesta fire statar på Afrika-reisa si). På tradisjonell tysk uttrykkjer forma hat besucht derimot presens perfektum, som i den norske setninga Presidenten har gjesta fire statar på Afrika-reisa si.

I mange språk blir preteritum uttrykt i lag med aspekt. Til dømes har franske verb to preteritumformer, ei med aspektet perfektiv og ei med aspektet imperfektiv.

I setninga Le ministre chanta un cantique (Presten song ein salme) er chanta (ho/han song) ei form som i fransk grammatikk blir kalla passé simple (enkel fortid), som uttrykkjer tempuset preteritum og aspektet perfektiv. Situasjonenen er fullført og avslutta og hende ein særskild gong i fortida. I setninga Le ministre chantait un cantique (Presten song ein salme) er chantait ([ho/han] song) ei form som i fransk grammatikk blir kalla imparfait, som uttrykkjer tempuset preteritum og aspektet imperfektiv. Situasjonen vart oppatteken fleire gonger, til dømes kvar sundag gjennom eit tidsrom i fortida.

Forma passé simple, som chanta i Le ministre chanta un cantique (Presten song ein salme), blir fyrst og fremst nytta i skriftspråket. I vanleg munnleg fransk seier ein i staden Le ministre a chanté un cantique. Den perifrastiske verbforma a chanté (ho/han song) – ord for ord (ho/han) har sunge – blir kalla passé composé (samansett fortid) i fransk grammatikk og uttrykkjer preteritum og perfektiv, akkurat som passé simple.

I engelsk kan ein heller ikkje uttrykkje preteritum utan å ta med aspekt. I setninga The pastor was reading the Christmas gospel (Presten [heldt på og] las juleevangeliet) uttrykkjer den perifrastiske verbforma was reading både tempuset preteritum og aspektet progressiv. I setninga The pastor read the Christmas gospel uttrykkjer derimot verbforma tempuset preteritum og eitt av to aspekt: perfektiv (den eine gongen) eller habitualis (til vanleg).

I mange språk over heile verda finst det fleire preteritumsformer som uttrykkjer ulik avstand til ytringstidspunktet. På fransk kan ein seie Le ministre vient de chanter un cantique (Presten song [nettopp] ein salme), der den perifrastiske verbforma vient de chanter (song nettopp) – ord for ord kjem frå (å) syngje – uttrykkjer at situasjonen fann stad berre ei kort stund føre ytringstidspunktet.

Mange språk har mykje meir detaljerte system. Eit døme mellom mange er språket yagua, som blir tala i Peru i det vestlege Amazonas. Her kan ein leggje fem forskjellige preteritumsuffiks til eit verb:

• -jásiy (før ytringstidspunktet, men ikkje for meir enn nokre få timar sidan)
• -jáy (før ytringstidspunktet, men ikkje for meir enn eit døgn sidan)
• -siy (før ytringstidspunktet, men ikkje for meir enn nokre få veker sidan)
• -tíy(før ytringstidspunktet, men ikkje for meir enn nokre få månader sidan)
• -jadá (før ytringstidspunktet, i ei fjern eller legendarisk fortid)

Mange språk har ikkje tempus i det heile og då heller ikkje preteritum. Då må tidspunktet for ein situasjon forståast på grunnlag av konteksten, eller det kan presiserast med tidsadverb. Døme på slike språk er mandarin og dei afrikanske språka hausa og fulfulde.