Niška tvrđava

Niška tvrđava
Opšte informacije
Mesto	Niš
Opština	Crveni krst
Država	Srbija
Vrsta spomenika	tvrđava
Vreme nastanka	18. vek
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture od velikog značaja
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture
niskatvrdjava.rs

Niška tvrđava je gradsko utvrđenje u centru Niša na desnoj obali Nišave, koje ima kontinuitet od oko dva milenijuma konstantnog postojanja o čemu svedoče mnogobrojni arheološki nalazi. Kompleks ovog spomenika kulture sačinjen je iz nekoliko celina čiju zajedničku crtu čini postojanje bogatog kulturnog naslojavanja i složena urbana kompozicija prostora različitih namena i funkcija, istovremeno isprepletanih i povezanih, ali i sukobljenih na istim relacijama. Istorijski podaci i arhitektonsko nasleđe determinišu ovaj prostor kao centralnu tačku oko koje se, na desnoj obali Nišave, počevši od 1. veka n.e. razvijaju kako fortifikacije, tako i urbani elementi Naisa kao naselja.

Po svom današnjem stanju, spada među najočuvanije utvrde tog tipa u Srbiji i na središnjem delu Balkanskog poluostrva Njena poligonalna osnova, sa osam bastionih terasa, izgrađena je na ostacima antičkog, vizantijskog i srednjovekovnog utvrđenja. Visina bedema je 8,0 m, a prosečna debljina 3,0 m, dok je ukupna dužina bedema 2.100 m. Bila je spolja opasana rovom, a, u okviru bedema ima površinu od preko 20 hektara.

Zaštita

Niška tvrđava je rešenjem Republičkog zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture Narodne Republike Srbije br.671/48 od 6. maja 1948. godine stavljena pod zaštitu države sa neposrednom okolinom. Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu je rešenjem br.02-42 od 24. aprila 1969. godine utvrdio Nišku tvrđavu za spomenik kulture i proširio granice zaštite (zaštićena okolina). Tvrđava je, odlukom Skupštine Socijalističke Republike Srbije, kategorisana za spomenik kulture od velikog značaja 7. aprila 1979. godine.

Položaj

Niška tvrđava se nalazi u središnjem delu centralne gradske zone grada Niša koja se prostire na desnoj obali Nišave, u blizina ostalih gradskih sadržaja (kulturno-istorijskih, ugostiteljskih, turističkih, privrednih...). Njena neposredna okolina na površini od približno 57 ha u potpunosti pripada zoni zaštite ovog spomenika kulture. Granice ovog područja su: reka Nišava, Ulica Đuke Dinića, Bulevar 12.februar, Beogradska ulica, Ulica Aleksandra Medvedeva i Bulevar Nikole Tesle.

Niška tvrđava se nalazi u središnjem delu centralne gradske zone grada Niša koja se prostire na desnoj obali Nišave

Istorija

Tvrđava 1878. godine

Turska tvrđava je izgrađena na ostacima antičkog i srednjovekovnog utvrđenja. U antičkom periodu niško utvrđenje se pominje kao snažan kastrum, za koji rimski istoričar 6. veka, Amijan Marcelin, tvrdi da je „više puta opsedan, ali se nikada nije predao niti bi osvojen“. Rimska tvrđava od kamena sagrađena je verovatno oko polovine 2. veka, kada je u Nišu bila smeštena Prva kohorta Dardanaca. Sredinom 2. veka Niš se prvi put pominje u izvorima. U Geografiji Klaudija Ptolemeja, Niš je zapisan među četiri najveća grada Dardanije. Na prelazu iz 2. u 3. vek Niš dobija status municipijuma-samoupravnog grada. U 4. veku Niš je stecište rimskih careva. Ovde je rođen car Konstantin Veliki (306—337), za koga anonimni pisac kaže da je „ovaj grad veličanstveno ukrasio“, na Medijani podigao svoj „dvor“, a tvrđavu dogradio. U Nišu borave 340. godine i Konstantinovi sinovi — Konstans i Konstancije. Ovde je 350. godine abdicirao uzurpator Vetranion, a 361. duže boravi car Julijan. I konačno, 365. godine, u Medijani borave braća Valentinijan I i Valens. Ovaj dobro utvrđeni rimski grad, prema Priskovom zapisu, do temelja su porušili Huni 441/442. godine.

Rimski grad Nais su, prema Marcelinovim hronikama za 441. godinu, i Priskovoj “Istoriji”, do temelja porušili Huni 441/442. godine. Grad je 471. godine pretrpeo i napad Gota.

Tek za vreme vladavine Justinijana Prvog, u 6. veku (527-565), Niš se ponovo pominje kao administrativni centar, kao utvrđen i za neprijatelje neosvojiv grad, sa obnovljenim bedemima i vojničkim logorom u čijoj je okolini podignuto preko trideset novih utvrđenja, o čemu govori Prokopijeu delu “O građevinama”: kaže da Justinijan Niš „utvrdi i učini neosvojivim za neprijatelja“.

Obnovljeno niško utvrđenje je već 550. godine bilo prvi put na udaru Slovena. Njihovi prodori ka Solunu i Carigradu, preko Niša, zabeleženi su 578, 579, 584, 586. i 587. godine. Tokom 6. veka Niš i njegovo utvrđenje se više puta pominje u izvorima.

Sloveni su konačno osvojili Niš oko 615. godine. Opustošen i većim delom napušten od romejskog stanovništva, Niš je prepušten Slovenima. Time započinje srednjovekovno razdoblje grada. A već u 10. veku niško utvrđenje poprima sve karakteristike srednjovekovne tvrđave. U povelji vizantijskog cara Vasilija II Ohridskoj arhiepiskopiji 1020. godine zapisana je i Niška eparhija.

U leto 1040, za vreme ustanka Petra Odeljana protiv vizantijske vlasti, Niška tvrđava je neko vreme bila u vlasti ustanika. Horde Pečenjega su od 1048. do 1050. i 1080. godine opsedale Nišku tvrđavu i pljačkale okolinu. U leto 1072. ugarski kralj Solomon osvaja Niš i odnosi ruku sv. Prokopija, a septembra ustanička vojska osvaja grad i boravi u njemu do decembra 1072. Kada su 1096. godine krstaši prvo pohoda prošli kroz Niš, opisuju da je bio bolje utvrđen od Beograda i da je opasan „jakim zidinama i kulama“.

Prvi pisani izvor o obnovi srednjovekovne Niške tvrđave potiče iz 1165. godine, kada vizantijski istoričar Honijat navodi da je car Manojlo I Komnin (1143—1180) „i sam Niš okružio zidovima“. Srpski izvori beleže da je veliki župan Stefan Nemanja prodro 1183. u „slavni grad Niš“ i do temelja ga porušio, a 1186. godine osvojio ga je od Vizantije i obnovio, primivši u Nišu 1189. nemačkog cara Fridriha I Barbarosu. Vizantija ga ponovo osvaja 1190. godine srpski kralj Stefan Prvovenčani pominje se u Nišu od 1214. do 1215. godine. Posle toga, kroz čitav 13. vek, u izvorima nema pomena o gradu, verovatno je bio pod vlašću Bugara.

Posle bitke kod Velbužda 1330. godine, kada je Stefan Dečanski potukao bugarskog cara Mihajla Šišmana, Niš je ponovo ušao u sastav Srbije. U doba kneza Lazara (1371—1389) Niška tvrđava je bila obnovljena, a 1386. Niš su prvi put osvojili Turci, a tvrđavu razorili. U doba srpske despotovine, od 1402-1427, despot Stefan Lazarević je osvojio Niš i obnovio tvrđavu. Bila je to poslednja obnova srednjovekovnog niškog utvrđenja, pošto je Niš 1428. godine konačno potpao pod tursku vlast. Na samom početku turske vlasti — Niška tvrđava je dva puta stradala. Novembra 1443. godine udružena srpsko-ugarska vojska, predvođena despotom srpskim — Đurđem Brankovićem i Jankom Hunjadijem, oslobodila je Niš i prodrla do Sofije, a u povratku, januara 1444. godine, ponovo je prošla kroz Niš. Despot Đurađ i Hunjadi su 1454. ponovo prodrli do Niša, rušeći ga i paleći.

Turci nisu obnavljali srednjovekovnu tvrđavu. Austrijanci su, osvojivši Niš 1690. godine, na ostacima srednjovekovnog utvrđenja sagradili dva jaka bastiona. Tokom poslednje decenije 17. veka, Turci su na nekoliko mesta samo ojačali bedem. Tek gubitkom Beograda 1717, u Austro-turskom ratu i premeštanjem vojnog i upravnog sedišta u Niš, Turci su 1718. godine izgradili, za samo godinu dana, zemljano utvrđenje Hisar. Bilo je većih dimenzija od današnje Tvrđave i imalo je izgled trougla, obuhvatajući i Beograd mahalu. Zemljani bedem Hisara posedovao je sedam bastiona, a duž bedema rov, širine 3,50 m, napunjen vodom iz Nišave. U Hisar se ulazilo na tri kapije. Izgled Hisara je sačuvan na tzv. Italijanskom planu iz 1719. godine. Bedemi današnje Tvrđave izgrađeni su od februara 1719. do juna 1723. godine.

Izgradnja

Plan Niške tvrđave iz 1737. godine

Ulaz u Nišku tvrđavu , "Stambol vrata"

Današnje utvrđenje je artiljerijskog tipa i podigle su ga Osmanlije u periodu od 1719. do 1723. godine na prostoru antičkog i srednjovekovnog utvrđenja.

Sultanovom poveljom od 19. februara 1719. odlučeno je da se u Nišu izgradi jaka tvrđava. U proleće iste godine otpočeli su radovi po projektu glavnog arhitekte Mehmed age i njegovog brata Mustafa age, glavnog organizatora radova. Prve godine gradnje, 1719. godine, angažovao je više desetina hiljada spahija iz deset sandžaka Rumelijskog beglerbegluka, a 1722. godine iz 14 sandžaka. Poslednje godine gradnje bedema, 1723, dovedeno je 40. majstora kamenorezaca iz Carigrada, a bedem je zidalo 400 zidara. Završetak radova obeležen je svečanostima i postavljanjem ploče sa zapisom na Stambol kapiji, juna 1723. godine.

Kao i svako artiljerijsko utvrđenje, današnja Niška tvrđava ima poligonalnu osnovu, sa sedam nejednakih strana i četiri velike kapije (Stambol vrata, Beogradska vrata, Vodena ili jagodinmalska vrata i Vidinska vrata), jednom malom kapijom (tzv.poterna vrata, „vratanca“ kojima se izlazi u gradske rovove) i osam bastionih terasa. Sa bedemima dužine 2.100 m koji su široki 3 m, a visoki 8 m tvrđava zahvata površinu od 22 ha, 80 ari i 52 m².

Beogradska vrata

Do 1878. unutar tvrđave su se nalazile dve četvrti koje su se zvale;

Bedemi utvrđenja, dugački 2.100 m, široki 3 m, a visoki 8 m, sa spoljne strane opasani su rovovima, koji su ispunjavani vodom.

Bali-begova džamija

• Hunkar (careva) mala sa istočne starne — desno od Stambol kapije u kojoj je bio smešten „vladalački deo“, Mithad pašin dvor, komanda turskog garnizona i
• Edirne Bali-mala kao unutrašnji deo varoši sa mnogo kafana, bakalnica, bozadžinica, kovačnica, veći broj kolarski i drugig zanatskih radnji i svakojakih drugih turskih „prčvarnica“.

U tvrđavi su se nalazile i tri velike turske džamije od ukupno 13 koliko ih je 1878. bilo u Nišu;

• Hamaz-begova ili Niška džamija, smeštena u četvrti Balija Jedrence, nedaleko od Beogradske kapije, sa leve strane glavne gradske ulice (koja se poklapa sa današnjom glavnom tvrđavskom stazom, na početku uspona)
• Jedrenjanina Bali-bega džamija (rekonstruiosana 1976/77 godine) bez minareta, nalazi se i danas u Tvrđavi. Uz ovu džamiju Mithad paša izgradio je i biblioteku koja je radila do 1877.
• Treća džamija o kojoj se danas ništa ne zna, a nalazila se na najuzvišenijem delu Tvrđave.

Unutar tvrđavi su se nalazile i arhitektonski interesantna — sahat i vatrogasna kula i veliki broj drugih građevina koje su nakon oslobođenja srušene.

Uz bedeme tvrđave je 1930-tih podignut spomenik muslimanskoj "svetici" Zaide-badži, u vidu minijaturne džamije, koji su posećivali i pravoslavci. Podigli su je niški Romi svojim prilozima.

U otkopu je 21. novembra 1940. osvećen i otkriven spomenik streljanima 1915-18.

Nakon oslobođenja tvrđava ima čisto vojnu ulogu do 1950. godine kada se vojska povlači iz tvrđave i od tada ostaje samo istorijski značaj i postaje šetalište sa značajnom kulturnom ponudom.

Tokom svoje viševekovne istorije, prvobitna niška Tvrđava na čijem prostoru se nalazi današnja turska Tvrđava, bila je u posedu mnogih država, počevši od Rimljana čiji se car Konstantin rodio nedaleko od današnjeg Niša, preko Stefana Nemanje koji je u njoj neko vreme držao svoju prestonicu krajem 12. veka do Osmanlija koje su je zauzele 1395. godine. U sklopu tvrđave se danas nalazi brojni turistički sadržaji, prodavnice suvenira, likovne galerije, ugostiteljski objekti i letnja pozornica koja predstavlja svojevrstan kulturni centar grada tokom letnjih meseci.

Niška tvrđava danas

Plan Niške tvrđave danas

Niška tvrđava predstavlja kompleksni spomenik kulture i najmonumentalniju urbanističku dominantu centralnog područja grada Niša.

U unutrašnjosti Niške tvrđave pored postojećih izložbenih punktova:

• Umetničkog paviljona u adaptiranom objektu Arsenala iz 1857. godine
• Salona 77 u obnovljenoj Bali-begovoj džamiji iz 1521. do 1523. godine
• Letnje pozornice sagrađene 1959. godine, gde se održavaju Horske svečanosti, Festival glumačkih ostvarenja „Filmski susreti“ i mnoge druge manifestacije itd.

nalaze se sledeća značajna graditeljska ostvarenja:

• meteorološka stanica koja beleži podatke o vremenu od 1889. godine
• Zgrada Istorijskog arhiva, sagrađena 1890. godine za potrebe Kartografskog odeljenja srpske vojske
• Kompleks Pašinog konaka, obnovljen za potrebe javno-komunalnog preduzeća „Medijana“ — Niš
• Spomenik knjazu Milanu Obrenoviću, oslobodiocu Niša 1877. godine
• Spomen kosturnica, podignuta 1927. godine na mestu streljanja i vešanja učesnika Topličkog ustanka iz 1917. godine
• Lapidarijum ili zbirka kamenih antičkih i epigrafskih spomenika, skulptura i detalja arhitektonske plastike, postavljene 1979. godine
• zgrada Zatvora koja je adaptirana za smeštaj i rad istraživačkog centra „Naisus“

U enterijeru tvrđavskog prostora u toku su višegodišnji radovi na rekonstrukciji sledećih objekata:

• Hamama ili turskog kupatila iz 15. veka, kao ekskluzivnog ugostiteljskog objekta sa terasom
• Niša 1-6 i 7-12, svodnih prostorija u nizu, severno i južno od Beogradske kapije koji mogu da prime najrazličitije kulturne, trgovačko uslužne i ugostiteljsko turističke sadržaje, čime se uz uređenje parterne zone ulazne pjacete, stvaraju specifični ambijentalni uslovi za prihvatanje posetilaca i turista
• Zgrada Kovačnice kao restoran sa baštom za posluženje više stotina gostiju u parkovski uređenom ambijentu istočnog platoa tvrđave
• Barutane 1-4, sagrađene su 1720. do 1723. godine a nalaze se uz severni i severoistočni bedemski zid na međusobnom rastojanju od oko 250 m. Mogu da budu adaptirane u objekte ugostiteljsko uslužne namene (mlečni restoran, picerija, klub, poslastičarnica i sl)
• Zgrada magacina kao Eksperimentalni teatar sa mogućnostima organizovanja raznih kulturno i sportsko-rekreativnih manifestacija

Od novih sadržaja predviđeno je postavljanje:

• velike Reljefne table sa planom Niške tvrđave u njenom ulaznom platou

Zatim izrada:

• Sahat kule na mestu nekadašnje kule, srušene posle Prvog svetskog rata
• Letnje univerzitetske scene na površini severozapadnog bastiona uz Barutanu 2 i potrebnih terena za male sportove po celoj dužini postojećeg rova, čime bi se obogatile ukupno sportsko rekreativne aktivnosti studenata i omladine uopšte

Arheološki nalazi u tvrđavi

Arheološki nalazi u tvrđavi

Osim objekata iz turskog perioda u tvrđavi i u njenoj neposrednoj okolini, u nižim slojevima, otkriveni su ostaci iz praistorijskog, rimskog vizantijskog i srednjovekovnog perioda i to:

• Antički i vizantijski period je konstatovan skoro na celoj površini tvrđave i njene neposredne okoline:

1. deo popločane ulice sa kanalizacijom
2. urbano tkivo sa tremovima
3. brojni ostaci objekata i pokretnih nalaza konstatovani su u sondama kod Hamama, Arsenala, Jagodinske i Beogradske kapije
4. otkriven je monumentalni objekat sa ortogonalnom prostorijom i podnim mozaicima
5. rimske terme u ulaznom prostoru tvrđave
6. bazilika velikih dimenzija, severno od mosta Mladosti
7. srednjovekovni sloj prezentovan je ostacima arhitekture i staništa a turski period karakterišu ostaci mnogih građevina i komunalnih objekata.
8. dve antičke radionice — kod Bali-begove džamije i Arsenala

Značajni su i sledeći pokretni nalazi:

• bronzana glava Konstantina velikog, nađena prilikom gradnje starog mosta, na desnoj obali Nišave
• bronzana statua Jupitera nađena u koritu reke Nišave kod Stambol kapije
• Ara-žrtvenik i pitos sa sto kilograma srebrnog novca iz 3. veka, nađen kod Beogradske kapije

Saobraćajnice

Glavne horizontalne saobraćajnice, koje omogućavaju komunikaciju u prostoru Niške tvrđave ostvarene su preko asfaltiranih staza, koje na pojedinim mestima imaju širinu kolskih saobraćajnica. Ostale komunikacije obrađene su granitnim kockama ili i turskom kaldrmom (od rečnih oblutaka).

Ulazni plato i prostor letnje pozornice popločani su kamenom. Prostor šetnih staza bedema obrađen je kamenom samo na potezu iznad Beogradske kapije i dvanaest bedemskih niša - kazamata, koji se nalaze levo i desno od nje, kao i iznad Stambol kapije i na segmentu bedema koji spaja ove dve celine.

Na postojeće komunikacije su dodata proširenja u vidu malih platoa koji treba da omoguće vizuelno sagledavanje objekata na centralnom platou, lakši pristup i omogućivanje značajnije poziciju u prostoru tvrđave, kao i pristup svim objektima što olakšava njihovo servisiranje i dostupnost u slučaju požara ili drugih hitnih situacija.

Prirodno bogatstvo Niške tvrđave

Osim što je istorijski i kulturološki centar Niša, tvrđava je i svojevrsna oaza zelenila u centru grada. Visoko zelenilo je pretežno iz perioda formiranja parka posle Drugog svetskog rata, i uglavnom je visoko listopadno rastinje. Travnate površine nisu godinama adekvatno uređene (osim povremenog košenja). Duž glavnih asfaltnih staza zasađeno je sezonsko cveće. U skladu sa tim vrši se zamena starog i bolesnog drveća i vrši planska sadnja novog. Manje travnate površine se uređuju, dok se velike dodatno ozelenjavaju niskim i žbunastim rastinjem.

Ovo područje je stanište velikog broja životinja, koje u njemu nalaze utočište usred urbane sredine.

Jedino je fauna ptica detaljnije obrađivana u toku 2016. godine. U tvrđavi je zabeleženo 23 vrste ptica, što je jako veliki broj ptica zabeležen u nekom niškom urbanom parku, bogatiji vrstama jedino je park na Bubnju, ali je taj park dosta izmešten iz centra grada. Najzanimljiviji predstavnici faune ptica su: velika senica (Parus major), rusi svračak (Lanius colurio) , gugutka (Streptopelia decaocto) i slavuj (Luscinia megarhynchos).

• Ekosistemi i godišnja doba u Niškoj tvrđavi
• 
  Tvrđava zimi
• 
  Tvrđava u proleće
• 
  Tvrđava zimi
• 
  Tvrđava leti
• 
  Tvrđava i park unutar zidina
• 
  Gradska bašta
• 
  Postavljene kućice za ptice
• 
  Gnezda ptica su svuda u krošnjama drveća
• 
  Ptice se hrane plodovima mnogobrojnih biljaka u tvrđavi
• 
  Par gugutki
• 
  Senica

Niška tvrđava galerija

• 
  Stambol kapija - prednji kadar danju
• 
  Stambol kapija
• 
  Tvrđava noću
• 
  Nišvil džez muzej (nekada Hamam)
• 
  Stambol-kapija Niške tvrđave, 1878.
• 
  Galerija u tvrđavi
• 
  Lapidarijum u Niškoj tvrđavi
• 
  Lapidarijum
• 
  Vozić za najmlađe posetioce
• 
  Oslikani stari ateljei
• 
  Planinarski dom
• 
  Zidine tvrđave
• 
  Nišvil džez muzej noću
• 
  Muzej Džeza ulaz noću
• 
  Svetilište Zajde Badži
• 
  Beogradska kapija
• 
  Beogradska kapija - naptis na ploči

Vidi još

• Niš
• Nišvil džez muzej
• Nais
• Medijana
• Ćele-kula
• Vila sa oktogonom (Niš)
• Antička ulica sa građevinom pod svodovima i bazilikom u Niškoj tvrđavi
• Antičke terme u Niškoj tvrđavi
• Vizantijska ulica u Niškoj tvrđavi
• Barutana u Niškoj tvrđavi
• Vidin kapija u Niškoj tvrđavi
• Viteški festival Zaštitnici tvrđave
• Spisak spomenika kulture u Nišavskom okrugu
• Spisak spomenika kulture od velikog značaja

Spoljašnje veze

• „Niška tvrđava — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU. 
• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture — Beograd
• Spomenici kulture u Srbiji
• Krađa arheološkog blaga (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični jutjub kanal)
• Niška Tvrđava Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. avgust 2020) Internet prezentacija Niške Tvrđave
• „Podaci o tvrđavi na stranici grada Niša (www.ni.rs)”. 
• „Sekcija tvrđava: Niška tvrđava”. 
• Niška tvrđava Kompletan vodič kroz Srbiju
• https://web.archive.org/web/20130529055429/http://www.visitnis.com/tvrdjava.html.  Turistička organizacija grada Niša-Atrakcije- tvrđava
• Niška tvrđava