atikak
atikak(蚯蚓)
蚯蚓是對環節動物門環帶綱寡毛類動物的通稱。在過往的科學分類中，它們屬於單向蚓目；但根據現時台灣生物多樣性資訊入口網（TaiBIF）的紀錄，蚯蚓物種分布於環帶綱之下的三個目，即：單向蚓目（Haplotaxida）、鏈胃蚓目（Moniligastrida）及顫蚓目（Tubificida）。身體細長，兩側對稱，由很多環節組成，每節外形都很相似。沒有骨骼，在體表覆蓋一層具有色素的薄角質層。蛋白質含量達70%，其餘有微量元素，如磷、鈣、鐵、鉀、鋅、銅以及多種維生素。除了身體前兩節之外，其餘各節均具有剛毛。屬雌雄同體，異體受精，生殖時藉由環帶產生卵繭，繁殖下一代。目前已知的蚯蚓有3000多種，其中生活在澳大利亞的吉普斯蘭大蚯蚓體長可達3米。
u atikak sa kasibatacan ku udip a aadupan, i udip sa masaliyut ku adidingay nu banuh kakayda hantu a sipangangan nu paulicay, iayaw nu napasaduma nu gakaay a sabalad sa, u sanu masacacayay ku lihat a akikak sa ku kalalekal, nika makay sipalamitan nu aydaay i Taywan kayadahan nu kasasumadan nu satebul a nipainian tu wanlu sa (TaiBif) a cebang, ina atikak hananay a nikasasumad sa laliwasak sa i masakimuluay nu tulu ku nikalalitinan, tu ya cacayay ku kasadit nu udip (Haplotaxida), atu ya masacingay ku bituka nu kasadit (Monilingasrida) atu ya masakimuluay ku udip yadah ku batacay a atikak (Tubificda). tanayu sa ku udip malcalecad ku kasatusa nu tapiingan, yadah kya lalitilitin sananay a masakimuluay a masadit nu udip. nayay ku ukak, i hekal nu udip sa idaw ku mamitabuay tu kulit a simal. u ya kasiiyubungan sa makaala tu 70% pasentu, siliwan sa kaidawan tu adidingay a su’, mahida ya linh, kay, muking, ciya, sing, tung, atu sumaay a iyubung. uyda adada cikasa idaw henay ku sikatineng tu sakay nu atikakay a kasasiduma tu 3000 a lihat, i labu sa maudipay tu i Australia a kanatal ya Ci-pu-se-lanay a atikak sa nikatabakian makaala tu tuluay a myeta katanayu.
wayway (習性)
在大雨過後，常見蚯蚓爬出洞口遭太陽曬死，目前學界對此仍無定論，應該不是怕水的原因（蚯蚓可在水中存活），可能原因包含生病、地底氧氣不足、二氧化碳過多。
iti nadikudan nu nikatabakian a maudad sa, sanisani makaadih tu nikatahkal nu atikak i buhabuhangan mapacilal a mapatay, sikatukuh ayda sa nayay henay ku mitesekay a idaw ku nipikingkiiw tu kahinian nu kamu, caay kya haw a nikatalawan tu nanum (u atikak sa taneng i nanum a maudip), u kaidawan nu lalekalan sa, hakya sinu cilekay, i sasa nu lala sa caay kataneng ku hahanhanan, ya nisibakahan a nahanhanan tadayadah kyu uyda ku sikabelecan sa.
lalangawan (文化)
蚯蚓在中藥裡叫地龍（開邊地龍、廣地龍），《本草綱目》稱之為具有清熱、息風、平喘、通絡、利尿等作用。古代還有以蚯蚓水治療中邪的記載。
ina atikak haw sa iti sipacakayan nu kampuyakuay a sapaiyu nipangangan sa u nu lalaay a liuyng (開邊地龍、廣地龍) han, "u sakay nu lutuklutukay a kasaditan nu sapalumata" (《本草綱目》) mapangangan tu kaidawan nu saselepan tu kahemhem nu udip atu maydada tu sakabesuan, sipiselep tu kacahiwan, paculil tu idang atu sakakapah nu piisi a sapakapah. i kasumamadan sa idaw henay ku masulitay tu atikak a napangaayan tu nu nananuman sapipulu tu nikatawitan atu mapaatimela sa.
nasakay nu hekalay a wayway (外形特徵)
剖開的蚯蚓體長約60mm-120mm，體重約0.7-4克，最大的有1.5kg。身體呈長圓筒形，褐色稍淡，約由100多個體節組成。前段稍尖，後端稍圓，在前端有一個分節不明顯的環帶, 腹面顏色較淺，大多數體節中間有剛毛，在蚯蚓爬行時起固定支撐作用和輔助運動作用。
nipici’cian a atikak piadih sa u nika tanayu a udip nida sa. 60mm-120mm, nika ba’ketan sa makaala tu 0.7-4 ke sa,u satabakiay a nikaba’ket sa 1.5kg. u nikasadit nu udip sa masakimulu tanaya, kalalutiman ku kulit nu udip, masausiay sa hakya idaw 100 ku nikasibatac nu udip. nu ayawan piadih sa masadicem, nu dikudan sa masakimulu, i nu ayawan idaw ku masacacayay a batac caay kasawatan a melawan a masakaus. u bili nida sa caay ka mucelem ku kulit, kiyadahay a atikak sa i nu batacan kalatebanan idaw ku atekekay nu banuh, iti pisaselic a munabuy taayaw a muculil sa u sapacukat nida tu sapiedap tu nipihuciwan a lalatlatan.
在11節體節後，各節背部背線處有背孔，有利於呼吸，保持身體濕潤。蚯蚓是通過肌肉收縮和剛毛的配合向前移動的，具有避強光，趨弱光的特點。頭部不明顯，由圍口節（peristomium）及其前的口前葉（prostomium）組成。
iti nu dikudanay i sabawcacay a batac nu udip sa, i ti paybatacan nida sa idaw ku buhang i kulul, u sakacaluway nida a pahanhan, u sabalatan nda a pasenget tu udip . u atikak sa sipakay nu hecian nu udip a misukut minayat ku aidaan atu ya atekakay a banuh ku sakataayaw, kaidawan tu sapiideng tu kalikatan, atu kalawlawpesan tu likat a picidekan. u tangah nida sa caay kasiwatan a piadih, masa nu kasaliyutan a batac nida (peristomium) atu i ayaway nu laway a bilbil (prostomium) nikasaditan ku tangah.
循環系統為封閉式循環系統，消化管為一由前至後延伸的管狀構造，排泄則經由肛門或腎管進行，喜食腐質的有機廢棄物。以皮膚呼吸，會從背孔分泌黏液以保持皮膚的濕潤。古人誤以為蚯蚓出土時會發出聲音。
kasasaliyut sananay a kalaidepanay a sikaudip sa, u sakay nu pilawpes tu nikanan a pinayatan sa makay ayaw silsil han ku masahusu’ay nu udip a celcelen a patadikud palawpes, u sipibakah tu tayi’ sa sipakay i mena’h caay sa ya buwa ku sapibakah, ina atikak sa hinakan tu mangahulay tu nayi’ay ku ledek a nibakahanay a tuud. u banges ku sapahanhan, matineng henay sipakay buhang nu kulul a pasilsil tu midepitay a ngangay atu sasibakah sakasenget nu banges. kasumamaday a tademaw sa mamuciliw ku pitapal tu atikak hakay anu culal sa ku atikak tahkal i lala sa idaw ku kasunian sa.
kasaditan nu ti’kuk nu atikak (蚯蚓的卵繭)
蚯蚓是雌雄同體，異體受精。性成熟個體，第14－16體節色暗腫脹，無節間溝，無剛毛（Pheretima hupeiensis腹面有剛毛），如戒指狀，稱為生殖帶或環帶（clitellum）。生殖帶的形態和位置，因屬不同而異。生殖帶的上皮為腺質上皮，其分泌物在生殖時期可形成卵繭（cocoon）。
u atikak sa masatayna nasatama tu ku udip a nikalecadan, masaduma ku pasapasalang tu tel. anu katukuhan tu ku sapatakis nu udip sa, ya sabaw sepa atu sabaw enem a batac ya kulit nida sa kaladuutduutan kalebawaan, nayay ku tatulisan nu batac a masalebungan, nayay ku banuh nu i batacay (Pheretima hupeiensis idaw kya atekakay a banuh i bili), mahida u tatamus nu taludu, nipangangan sa u salecuhanay a kasaliyut a kaus (clitllum). u salecuhan a nikasadit atu nika pasiketan sa, masa nu cayay kalecad. ya tatakisan i pabaway a banges u sasilsil tu tel a salang, i pisibilian a tatukian masa u ti’kukan a bunluh.
在適宜的條件下，性成熟的蚯蚓能每月繁殖一次。剛產下的卵透明，呈橢圓或紡錘形，最初呈乳黃色，7天左右即變成紅色，再經7天左右，即可孵化成小蚯蚓。小蚯蚓至60～70日齡，就性成熟。
i katanengan a salayapanay a pikelec sa, masangaduay tu a atikak i paybulad sa kinacacay a mulecuh tu wawa. nilecuhan a ti’kuk sa tamelac sa, masacukana ku kasadit caay sa mahida u nicuyacuyan, kalaayawan nu kulit sa misengi tu kalawlaway, i sakapapitu a demiadan sa masumad a mala sumanahay, micaliway aca tu pituay a demiadan sa, kapelaan tu nu ti’kuk tahkal tu ku wawa nu ti’kuk. u adidingay a atikak sa katukuhan tu nikaudip tu enemay sidunus tu pituay a bataan nu demiadan sa, taneng tu a patakis musabili a pawawa.
u nina’ (習性)
蚯蚓具有負趨光性的行為，生活在潮濕、疏鬆和肥沃的土壤中，主要以腐爛葉子為食。大部分的蚯蚓每天可以進食相當於自己體重的食物。它把土吃進體內，將微生物吸收，然後把不能消化的沙土排放出來。
u atikak sa kaidawan tu sikainayiay tu edil taneng a mulatlaat sikaudip, mananam tu i masengetay a kitidaan maudip, atu i nguhanguhay sidamekay a lala’, u tatungusan nu heni a mukan sa ya mangahulay tu a papah. kiyadahay a atikak i cacayay a demiadan ku nikana sa hatida u nu udip katabaki. sita’mud nida ku lala’ i bili, cepcepan nu udip ku iyubung, kilul satu sa sipibakah nu udip ku ya nayay ku iyubung a lala’ patahkal.
nikanayatan a maudip (壽命)
蚯蚓各個種類的壽命長短有所差異。環毛蚓屬壽命大多為1年，如普通環毛蚓、希珍環毛蚓，受精卵在土中的蚓繭內越冬，於翌年3～4月孵化，6～7月長為成蚓，9～10月交配，11月間死亡。
masadumaay nu atikak sa caay tu kalecad ku nikaudipan nu tatukian. u kasibanuhanay a atikak sa nikaudipan satenesay makaala tu cacayay a mihcaan, sikalecad niya maadihay tu a siliyutan nu banuh a atikak, ya siceng hananay a atikak, iti kahaminan tu maylayap tiya telan sa i lala’ a sibungluh musadiku a milakuwit tu kasi’nawan, iti pabaluhayan a mihcaan i tuluay katukuh i sepatay a bulad kapelaan nu ti’kuk, iti enemay katukuh i pituay a bulad masatanektek tu ku udip, i siwaay katukuh i cacayay a bataan a bulad taneng tu a mapapatakis, iti sabaw cacayay a bulad kademan tu ku sikaudip a mapatay.
i lala’ay a atikak (泥土中的蚯蚓)
蚯蚓在1837年被生物學家達爾文稱之為地球上最有價值的動物。
ina atikak hananay sa iti 1837 a mihcaan mapatudu niya kasenengan a mitesekay a mamikingkiway tu kalatlatan nu lahaday a tademaw ci Ta’lun, satu u atikak sa iti kitakit sakaidawan nu kasiaca a aadupan sa.
蚯蚓的運動和排泄物對改善土壤的品質非常有益，可使土壤的透氣性保持良好，使土壤保持健康狀態，對農業有非常重要的作用，被看做是「世界上的基礎生物之一」。蚯蚓也是很多高等生物的食物來源。蚯蚓糞富含氮、磷、鉀等養分及微生物，是最天然的肥料。因為蚯蚓對大多數農業和除草劑有反應，透過觀察蚯蚓可以判斷土壤的品質和毒性。
nipilatlatan nu atikak atu nipibakahan tu tayi’ sa, u mamisakapah tu lala’ kaidawan a mamiedap, taneng a pabaluhay tu sahanhan nu lala’ hida saan a kasaliyutan ku puu’, masakumced ku lala’ nanihidaan nu atikak, kaidawan nu malukay tu sakahenulanay a aidaan, niadih nu hekalay sa "u nu kitakitay a nisalamitan a lihat nu aadupan" sa, ina atikak sa masa nu kiyadahayay tu a aalaan mukan nikaidaw. u tayi’ nu atikak sa siladay tu ya tan, lin, ciya, a iyubung atu saadidingay a lihat, u masa lahadayay a sapadamek. zayhan ina atikak sa idaw ku nipacekilan tu nu malukayay a nipasiwdukuan, maytapal tu lala’ a nikakapah sa adihen ku nipatukil a pawayway nu atikak sa, sikatinengan tu ku kaidawan nu ledek.
nipahabayan (飼養)
常見的飼養蚯蚓的方法有器具飼養法、土池飼養法和臥床飼養法。飼養蚯蚓的場地應夏涼避光，冬季避風向陽，並防止螞蟻、蟑螂、蛙類或鼠類的侵襲，要防止農藥、煙霧等的污染，每平方米可養3萬條蚯蚓。此外還要控制空氣與土壤的濕度和溫度，保持飼養場的安靜。蚯蚓愛吃的飼料是飼養土，由樹葉、稻草、雜草、蛋殼、動物屍體、禽畜糞便、製糖等工業下腳料，以及污泥等組成。要注意飼料中產生的甲烷、氨、硫化氫等有毒氣體會令蚯蚓中毒而死。要將大的蚯蚓和小的蚯蚓即時分離。
sanisani sikadih nu mita ku nipahabayan a atikak a nipadadanan, atu aenengan nu salacul tu atikak a pahabay, u nu lala’ay a nipahabay atu salibunganay a nipahabay apadadan. u sipahabayan a kitidaan sa pilungucan sa a iti sasapianay nayi’ay ku edil, i kasienawan sa a muliyas tu kasibalian pasaydaen i katahkal nu cilal ku sapatuduan, a mupulu tu puduh, dadipis, balaud, atu edu’ a nipidebung, a mitena henay tu pisiwdukuan,wacah a nipauningan, i paytatamian kaahebalan sa taneng a sipahabay tu tuluay nu mang nu atikak. sakasaan sa a misakelec henay tu nu baliyan atu lala’ay a nikasengetan atu nikaakutian, sabalaten ku satedepan nu kitidaan sapahabay. u sakanamuhan nu atikak a kakanan sa u baluhay a lala’, ya u nu papah, lalami, lutuk, pudac nu ti’kuk, u nibakahan a kidu nu aadupan, u tayi’ nu mabahelay, nisangaan tu waneng atu nikayi’an a tuudtuud, atu mauningay a lanu ku nikasaupuan. nika a misamata tu tina sapakan kaidawan nu ciyawan,an,liwhuwacing, idaway ku ledek a baliyu, u sikapatay nu atikak anu maapiyan. a waniken ku tabakiay atu adidingay a atikak milangad.
namakayniay a nasulitan (參考文獻)
- 中文維基-蚯蚓：https://zh.wikipedia.org/wiki/%E8%9A%AF%E8%9A%93