nipaluma-kalapa
芙蓉
masadumaay a ngangan (各種名稱)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]【學名】 Crossostemphium chinense (L.) Makino
【mitesekay a ngangan】Crossostemphium chinense (L.) Makino
【科名】 菊科(Compositae)
【sapamataan a ngangan】Compositae
【屬名】 蘄艾屬
【mikeliday tu ngangan】ci-ay milecaday
【俗名】 玉芙蓉、千年艾、蘄艾、白芙蓉、香菊、白香菊、白石艾、白艾
【tada ngangan】yi-kalapa, cen-nian kalapa, ci kalapan, sanglacay kalapa, bangsisay kiku, sanglacay bangsisay kiku, payse-kalapa, sanglacay kalapa
【族語】 布農 Sisila Ninav Tu Ismud、撒奇萊雅 Kalapa、雅美 Koyong、卑南 Puyung、魯凱 Langwdhadhipu
【kamu nu binacadan】Bunun "Sisila Ninav Tu Ismud", Sakidaya "Kalapa",
Tao "Koyong", Piwma "puyung", Lukay "langwdhadhipu"
【芙蓉菊】(學名：Crossostephium chinense)，別名芙蓉、海芙蓉或嶄艾(蘄艾)，屬於菊科(compositae)蘄艾屬(Crossostephium)，是台灣的原生種。
【kalapa】ngangan (學名：Crossostephium chinense), duma a ngangan a kalapa, bayu a kalapa, u kiku a ngangan (compositae) 蘄艾屬 ci kalapa (Crossostephium)，nu Taywan a langawan.
kaliwasak nu langaw (分佈環境)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]kalapa i caay ka caledesay a niyad caledesay a subalan atu dadipasan a ba’ba’tuwan idw ku langw, manamuh tu cilal, maacakay a kitidaan, caay ka talaw tu sienaw, caay katalaw tu kedal, caay katalaw tu lidung, caay katalaw tu aheciday caay katalaw tu bali, u matatungsa, hina buwah kuma hiniay a langawan, maadih namin numita i liklikan.
(kamu nu Hulam:芙蓉於亞熱帶、熱帶島嶼與海岸礁石皆有分佈，因性喜陽光、乾燥之環境， 且又具有耐寒、耐旱、耐陰、耐鹽又抗風，是一種適應力、繁殖力都非常良好的一種物種，四處都可發現其蹤跡。）
mingaaya a sapayu (藥效)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]kalapa mihepec tu lebawaw, teluhu’, milawpes tu nanum, patahekal tu bayduk, angangan nu sapingaay u kansicu, kapulinan a duka, payze u’hu’h, bituka, takulaw, lebawaw nu bayduk a adadaan, taneng sakay duka atu kuli.
(kamu nu Hulam:芙蓉具有消腫、止痰、去寒、解毒之療效，主要治療於風濕性關節痛、跌打損傷、百日咳、胃痛、氣管炎、腫毒等疾病；也可以外用於損傷與皮膚病。）
mamin nu langawan u sasapayuen naming, a hebal ku sasapayuen nina langawan.
(kamu nu Hulam:整株都可以入藥，為一種運用性極廣的藥用植物。）
micukaymasay a binacadan (使用族群)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]Bunun, Sakidaya, Tau, Pawma, Lukay
(kamu nu Hulam:布農、撒奇萊雅、雅美、卑南、魯凱）
mihida tu langaw musakamu (生態形狀描述)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]kalapa u kiku a langawan langdaway a mihmihcaan nanay a caay kaw tabakiay a kilangan, makala tu tuluay a bataan katukuh tu patuay a bataan ku talakaw, patelak ku akaway, yadah ku cii’t, kala abuabuwan ku kulit, akaway atu papah yadah, adihen ku hekal mahida u tupel kunika labican, bangsis.
(kamu nu Hulam:芙蓉為菊科常綠多年生亞灌木植物，約30-7 0公分高，莖直立，但多分枝，且佈滿了灰色毛，因枝葉盛多，而使植株外觀成帽狀，且具有香氣。）
papah mamin ku lilis, masasuala tu akaway, masadicem i kakaway ku papah, mamuni’ ku papah idaw ku banuh, tanayu’ han tul – lima a kunfun, ahebal han 0.5-2 kunfun.
(kamu nu Hulam:葉全緣，互生於枝端，倒披針形，葉柔軟具有革質，長約3-5公分，寬0.5-2公分。）
i kalangbangan atu kasienawan asibalu tu kalawlawan a kulit, baluhan mahida u mali, ipabaw, mahida u pakiway nu mali, patelek han 0.3-0.7 kunfun, yadah ku banuh, masa suacawaw ku balu, liwliw han u tayna a baluan, u baluhan malecad namin u kalawlaway a kulit mahida u mali,
(kamu nu Hulam:在秋冬季開花淡黃色， 花序為頭狀花序，頂生，呈半球形，直徑約0.3-0.7公分，絨毛多，為兩性花，周圍一列是雌花，雄花雌花花均為黃色且呈管狀。）
Kalapa a heci makudus ku heci, sa tanayusa mahida u ti’ku, lima ku dicem, nuayawan si kines, apuyu ku adipin.
(kamu nu Hulam:芙蓉果實為瘦果，長橢圓形，有五稜，先端有麟片，冠毛短。）
langaw makaala tu tulu a bataan – enem a bataan a kunfun, makimulmul ku langaw.
(kamu nu Hulam:植株約30～60公分，成株呈圓形。）
masadit ku papah, mahida u ngelap atu masa dicem i akaway, langaw han kala abuabuwan sangelac apuyu ku banuh, bangsis.
(kamu nu Hulam:葉柔質，呈狹匙形至倒披針形，全株被灰白色短毛，有強烈香氣。）
Kalapa itini i Taywan yumahida sasapayuen ku yadahay, taneng sapipuhpuh a kawaw,
(kamu nu Hulam:芙蓉菊在台灣早年多半做為藥用，此外民間認為它有驅邪避凶的功效，也是一種民俗植物，近年來逐漸發展成為觀賞植物，葉片銀白亮麗，而且帶有香味，只可惜淡黃色的花不夠顯眼。）
paluma (栽培要點)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]【caypiwac】 manamuh tu caypiwacay, kanamuhan a maudip a capiwac han i tusa a bataan – tulu a bataan aduan. caay katalaw tu caledes, matalaw a tudi tu sienaw, pulu’ a du’sa mahamaw a tabaki, kasienawan pacumuden i dihekuay a luma’, hidatu milama tu 0 du’.[1]
(kamu nu Hulam:【溫度】喜溫暖，生長最適宜溫度為20~30℃。 耐熱，稍耐寒，10℃時植株生長緩慢，入秋後需移入室內保溫，並保持0℃以上的溫度。）
【pacilal】 manamuh tu cilal, kaisa tusi litungay, acaay kay labu nuluma apahabay. hatida ku caledes nu laluthan , amana’ palitungen.
(kamu nu Hulam:【光照】喜充足的陽光，不耐陰，不宜作室內植物。即使是炎熱的夏季，也不需要遮蔭。）
mapacilal han kapah ku langaw, mitalakaw tu aadihan.
(kamu nu Hulam:直射陽光更有利於植株良好的生長，並提高觀賞性。）
anu pacumuden numitan i luma amiadih, apuyuen kuni kay luma’an, kya caay pikawa tu langaw. sapal henay matalaw tu cilal, hatanengen kuni kasi badahung.
(kamu nu Hulam:如需移入居室的陰處觀賞，只能是短時期的，才能不影響植株的生長。但苗期的幼株畏烈日曝曬，應注意適當遮蔭。）
【basbas tu nanum】caay katalaw tu kelah, matalaw tu yadahay a nanum, pananum sa hatanengen saicantu ku malalemetay, acaay pilalemetsa tu paplumaan, piadihai acaay pilakuyd tu cacaya a dimiad ku lalemed. Iputahay a langawan , anu maudad sa piadihi tu lalaliwan tu nanum masa takuwa.
(kamu nu Hulam:【澆水】耐旱，不耐積水，澆水要掌握“寧乾勿濕” ，切勿讓盆土過濕和澇積，注意不可積水超過1天。置室外的植株，在雨後要及時檢查並倒去盆中的積水。）
kalapa u mihmihcaan madecdecay a langawan, akaway patelek, yadah ku ciit, pasu papah yadahtu, adihen ku langaw makimulmul adihen.
(kamu nu Hulam:芙蓉菊是多年生的亞灌木，莖直立，多分枝，因枝葉盛多，而使植株外觀成圓團狀。）
【hican mibuwah ku kalapa】taneng u sapalan ku sasapalan, paheceken kuni paluma, kawya sa.
(kamu nu Hulam:【芙蓉繁植方法】可用播種、扦插、高壓等方法。）
sapaluma a lala’han awkasenusa a milaliway nu nanum ku kapahay mahida u likenan a lala’, nipilian a lala’ ku sakapahay, sakapahay nu sakaudip nu caypiwac han tusa a bataan-tulu a bataan ku ditek, anu adih sat u balu kalamkamen saiten ku balu, sakacaay ka ikes.
(kamu nu Hulam:栽培土質以排水良好之砂質壤土或壤土為佳，生長適溫20～30℃，見有開花立即剪除花蕾，可抑制老化）
anu ikesaca, i sadingsingan a puu’an lingatuen aca misait atu sakapahen kuni pisait, sadingsing hantu hamaw han amisakapah amisait, nu tanayuay a ciit saapuyuen kunipisait, misait tu nacilekayan, mabadiay a ciit, numa tatuntunduhay a ciit, kasienawan han mulangaw tu ciit, kya ciit nida masilut, idaw ku icelang, sacay ka badi’nu langawan.
(kamu nu Hulam:若植株老化，春季施以重剪或強剪，春季進行修剪整形，將過長的枝條剪短，剪掉病蟲枝、枯死枝、交叉重疊枝、冬季徒長枝等，使枝幹頓挫有力，富有剛性，並可防止枝幹衰老引起退枝。）
Pabaluhay mulangaw sa kitucen ku mulangway nu ciit, pihamawi amikituc, misakapah tu wayway nu kilang, kya pabaluhay asi langaw nu ciitan, kya kapah kuni kadadecdec nu langaw.
(kamu nu Hulam:生長期應及時摘除枝幹上多餘的萌芽，並注意打頭摘心，以控制樹形，促發新枝，使樹冠豐滿緊湊。）
kalapa han u papah ku aadihan, u kala lawlawan langlangdawan ku kulit nu balu caay kapiadih, mahicaay kiya ku saneng, sisa anu tahekal sa ku balu a pecuen tu, mukan tu yadahay nu kakanen, ekes satu ku langaw.
(kamu nu Hulam:因芙蓉菊以觀葉為主，其黃綠色的花朵觀賞價值並不高，且有怪味，因此當花蕾出現時應及時摘去，以免消耗過多的養分，使植株老化。）
u siwkay nu nipaluma
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| kakuniza | 植物分類 | ()tabakiay a kilang (v)adidi'ay a kilang ()lutuk ()lutuk-balu ()masay ()zuma
()mahetik ku papah ()dauc landaway (v)zuma (v)yadah a mihca ku uzip ()cacay a mihca ku uzip ()1-2 a mihca ku uzip ()zuma |
| takalaw nu bayu' | 生長海拔高度 | |
| mauzip subal | 生長區域 | |
| nipaluma sasahicaan | 栽種功能 | yumah野生(v) mukan食用() sapayu'藥用(v) paazih觀賞() lidung遮蔭() zuma其他() |
| takalaw maka | 株高 | tuluay a bataan katukuh tu patuay a bataan ku talakaw |
| papah tanaya' | 葉長 | |
| papah ahebal | 葉寬 | |
| papah mapela' | 葉瓣 | |
| balu ahebal | 花徑 | |
| balu kulit | 花色 | |
| heci | 果實 | |
| paenu | 種子 |
u sanek nu nipaluma
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| 1 | sanek | 味 | 7 | dawmi | 軟 | ||
| 2 | letek | 毒 | 8 | siceka' | 刺 | ||
| 3 | cedam | 甘,甜 | 9 | dieku | 溫 | ||
| 4 | aledah | 辣,辛 | 10 | cuedet | 寒,涼 | ||
| 5 | atekak | 苦 | 11 | acak | 乾 | ||
| 6 | cupelak | 澀 | 12 | zuma | 其他 |
malaheci tu imelang
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| 1 | pangangay | (生)津 | 27 | kaliwates | (消)小疔 | ||
| 2 | akacay-akuti | (減)燥熱 | 28 | malebawa | (消)跌打腫傷 | v | |
| 3 | cuedet | (減)寒冷 | 29 | akuti' | (消)燙傷 | ||
| 4 | patezep tu izang | (消)出血 | 30 | tunatun | (消)瘀血 | ||
| 5 | paisi' | (利)排尿 | 31 | tibeni | (消)泡疹、痱子 | ||
| 6 | taluktuk | (減)發炎 | 32 | kebing | (消)麻疹 | ||
| 7 | sulalis | (退)發燒 | 33 | sizaz | (消)濕疹 | ||
| 8 | cebu' taluktuk | (消)尿道膀胱炎 | 34 | butus | (消)水腫 | ||
| 9 | mapudasay | (減)皮膚病 | 35 | kalad nu bau | (減)蛇咬 | ||
| 10 | atay taluktuk | (減)肝炎 | 36 | bulad adada' | (消)經痛 | ||
| 11 | adada' | (減)痛 | 37 | cadi'ci | (減)心痛 | ||
| 12 | sicedam isi | (減)糖尿病 | 38 | pasicucu | (增)乳汁 | ||
| 13 | ngidngid | (消)嘴破嘴角發炎 | 39 | bali-malalemed | (減)風濕 | ||
| 14 | teluhu | (消)濃痰 | v | 40 | calenged | (止)皮膚癢 | |
| 15 | takulaw adada' | (減)喉嚨痛 | 41 | sinawal | (減)暈眩 | ||
| 16 | tuzu malebawa | (減)關節炎,風濕痛 | v | 42 | manah | (消)痔瘡 | |
| 17 | mabanic | (消)腹瀉 | 43 | pucu' | (消)淋巴痛 | ||
| 18 | muta' | (調)嘔吐 | 44 | buyu' | (解)中暑 | ||
| 19 | masikata' | (調)便秘 | 45 | suaw | (止)渴 | ||
| 20 | adada' tangah | (減)頭痛 | 46 | muni' ku banges | (消)皮膚潰爛 | v | |
| 21 | malihen | (怯)咳嗽 | 47 | takalaw ku izang | (減)高血壓 | ||
| 22 | makamaw | (減)感冒 | 48 | ||||
| 23 | milisawada' | (調)腸胃病，胃痛 | v | 49 | |||
| 24 | walak | (解)中毒 | v | 50 | |||
| 25 | maduka' | (消)破皮傷 | 51 | ||||
| 26 | puces | (消)膿包、大疔 | 52 | zuma | 其他 |
pasubana i cacudadan a lacul
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| u cudad a ngangan | Crossotemphium chinese (L.) Makino |
| u sapamat a ngangan | Compositae(菊科) |
| u Amilika a ngangan |
u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| cidekay | ngangan | miungay |
| Sakizaya | kalapa | |
| Pangcha | ||
| Tayan | ||
| Paywan | ||
| Yuwatan | sisila ninav ismud | |
| Sejek | ||
| Taluku | ||
| Puyuma | puyung | |
| Rukay | langwdhadhipu | |
| Cou | ||
| Kabalan | ||
| Tau/Yami | koyong | |
| Saw | ||
| Kanakanabu | ||
| Laaluwa | ||
| Saysia |
namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]- 《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].
- Yuancumincu weiyuanhuy- sapayu' a nipaluma nu Yuancumin 行政院原住民族委員會-原住民族藥用植物2009-p187
- 台灣原住民族藥物植物圖鑑（行政院院原住民族委員會）
- 芙蓉菊栽培方法與盆景養護：https://cclccl-life.blogspot.com/2014/08/blog-post_29.html