బౌద్ధ మతం: కూర్పుల మధ్య తేడాలు

చరిత్రలో దిద్దుబాట్లను ఎంపిక చేసుకుంటూ తేడాలు చూడండి

← మునుపటి తేడా

Content deleted Content added

విజువల్వికీటెక్స్ట్

Inline

07:32, 12 నవంబరు 2024 నాటి చిట్టచివరి కూర్పు

బౌద్ధ మతం లేదా బౌద్ధం ప్రపంచంలోని ముఖ్యమైన మతాలలో ఒకటి. మొత్తం ప్రపంచంలో బౌద్ధ ధర్మాన్ని ఆచరించేవారు 23 కోట్లనుండి 50 కోట్ల వరకు ఉండవచ్చునని అంచనా.^[1] బౌద్ధంలో రెండు ప్రధాన విభాగాలున్నాయి - మహాయానం, థేరవాదం.^[2] తూర్పు ఆసియా, టిబెట్ ప్రాంతాలలో మహాయానం (వజ్రయానంతో కలిపి) అధికంగా ప్రాచుర్యంలో ఉంది. గౌతమ బుద్ధుడు బోధించిన ధర్మ సూత్రాలు బౌద్ధానికి మూలాధారం. త్రిపిటకములు అనే శాస్త్ర గ్రంథం బౌద్ధానికి ప్రధాన ఆధారమని అధికులు విశ్వసిస్తారు. ఇందుకు అదనంగా మహాయాన బౌద్ధులు "మహాయాన సూత్రాలు" అనే రచనను విశ్వసిస్తారు. దీనిని థేరవాదులు అంగీకరించరు.^[3]

ప్రధాన సంప్రదాయాలు

థేరవాద, మహాయాన సంప్రదాయాలు బౌద్ధంలో ఉన్న రెండు ప్రధాన విభాగాలు. ఇంకా కొన్ని శాఖలు కూడా ఉన్నాయి. కాని వీటన్నింటిలో ఏకాభిప్రాయంగా పరిగణింపబడే ముఖ్య సూత్రాలను చెప్పడానికి నిపుణులు ప్రధానంగా పాళీ భాష, టిబెటన్ భాష లోనూ, ఇంకా అనువాద రూపంలో ఉన్న మంగోలియన్, చైనా భాషల గ్రంథాలలోనూ, కొద్దిగా లభించే సంస్కృత మూలాలలోనూ ఉన్న విషయాల ఆధారంగా కొన్ని ప్రధాన సూత్రాలను ఉదహరిస్తారు. అయితే వీటిలో భిన్నాభిప్రాయాలు, భిన్న సంప్రదాయాలు ఉండవచ్చును.

మధ్యేమార్గం, కార్య కారణత్వం, నాలుగు పరమ సత్యాలు, అష్టాంగ మార్గం - వీటిని సిద్ధాంతపరంగా అంగీకరిస్తారు. కాని కొన్ని సంప్రదాయాల ఆచరణలో వీటిని (కొంత గాని, పూర్తిగా గాని) అమలు చేయకపోవచ్చును.
సామాన్యులు, సంఘ పరివారంలోనివారు కూడా సాధన ద్వారా నిర్వాణం పొందవచ్చును.
నిర్వాణం పరమోత్కృష్ట గమ్యమని భావిస్తారు. థేరవాదులుల నమ్మకం ప్రకారం బుద్ధుడు పొందిన నిర్వాణమే ఇతరులకూ లభిస్తుంది, రెండు రకాల నిర్వాణాలుండవు. ఈ సాధనా మార్గాన్ని బుద్ధుడు మొదటిగా కనుక్కొని ఇతరులకు బోధించాడు.

ఆరంభం, చరిత్ర

ధ్యానమగ్నుడైన గౌతమబుద్ధుని దీక్ష భగ్నం చేయడానికి మారుడు దండెత్తడం - సూచనా శిల్పం - అమరావతి స్తూపం - గ్విమెట్ మ్యూజియం నుండి.

బౌద్ధ ధర్మాన్ని మొదటిగా బోధించిన గౌతమ బుద్ధుని అసలు పేరు సిద్ధార్థుడు. ఇతడు లుంబిని^[4] అనే చోట జన్మించాడు. కపిలవస్తు^[5] అనే నగరంలో పెరిగాడు. ఇతని తండ్రి శుద్ధోదనుడు అనే రాజు. తల్లి మాయాదేవి

సిద్ధార్థుని తాత్విక అన్వేషణ గురించి బహుళంగా ప్రచారంలో ఉన్నకథ - సిద్ధార్థుని జననం తరువాత అతని తండ్రి శుధ్ధోదనునికి "ఈ బాలుడు మునుముందు గొప్ప చకవర్తి లేదా సర్వసంగ పరిత్యాగి అవుతాడు" అని పండితులు జోస్యం చెప్పారు. తన కుమారునికి వైరాగ్యం కలుగరాదనే కోరికతో తండ్రి అతనికి బయటి లోకంలోని చీకు చింతలు తెలియకుండా సకల భోగాలలో పెంచాడు. యశోధర అనే చక్కని యువతితో వివాహం జరిపాడు. వారికి రాహులుడనే పుత్రుడు జన్మించాడు. కాని తన 29వ యేట సిద్ధార్థుడు నగరంలో ప్రయాణిస్తుండగా జనుల కష్టాలను, ఒక పండు ముసలివానిని, ఒక శవాన్ని, ఒక సాధువును చూచాడు. ఈ దృశ్యాలను "నాలుగు దృశ్యాలు" అంటారు.^[6]

ఈ దృశ్యాలను చూచిన సిద్ధార్థుని మనసు తాత్విక చింతనవైపు మళ్ళింది. ఒకరాత్రివేళ తన కుటుంబాన్ని, రాజ భోగాలను వదలి రాజప్రాసాదంనుండి నిష్క్రమించాడు. సత్యాన్వేషణకై వివిధ మార్గాలను ప్రయత్నించాడు. కొంతకాలం కఠోరమైన దీక్షను సాగించాడు. కాని ఆ విధంగా శరీరాన్ని మనసును క్షోభ పెట్టడం నిరర్థకమని తెలుసుకొన్నాడు.^[7]

తరువాత దీక్షను అవలంబించాడు. అతిగా సుఖలోలత లేకుండా, కఠోరమైన యోగదీక్ష కాకుండా మధ్యేమార్గంలో పయనించాలని నిశ్చయించుకొన్నడు. ఒక గ్రామ యువతి ప్రసాదించిన భిక్షను ఆరగించి, బోధగయలో ఒక రావి చెట్టు క్రింద ధ్యానమగ్నుడయ్యాడు. ఈ చెట్టునే బోధివృక్షమంటారు.^[8]^[9] పరమ సత్యాన్ని కనుగొనేవరకూ కదలరాదని నిశ్చయించుకొన్నాడు. 49 రోజుల ధ్యానం తరువాత అతనికి జ్ఞానోదయమైంది. అప్పటినుండి అతను బుద్ధుడు అయ్యాడు. తాను కనుగొన్న ధర్మాన్ని అందరికీ బోధించసాగాడు.^[10]

గౌతమ బుద్ధుడు సా.శ.పూ. 5వ శతాబ్దంలో జీవించాడని పరిశోధకుల అంచనా. కాని అతని జన్మ దినం గురించి భిన్నాభిప్రాయాలున్నాయి.^[11] తన 80వ యేట కుశీనగరంలో మరణించాడు.^[12]

ఆరంభ దశ

బౌద్ధమతం చరిత్రను క్రింది దశలుగా విభజింపవచ్చును.^[13]

ఆరంభ బౌద్ధం - ఈ దశను "హజిమె నకమురా" అధ్యయనకారుడు మళ్ళీ రెండు దశలుగా విభజించాడు.^[14]:
- అసలు బౌద్ధం - బుద్ధుడు బోధించింది (మతంగా రూపొందంది)
- సనాతన బౌద్ధం - ఆరంభ దశలో
బౌద్ధ సిద్ధాంతం ఆరంభ దశ - నికాయ బౌద్ధం
మహాయానం ఆరంభ దశ
మహాయానం పరిణతి దశ
వజ్రయానం

అయితే ఇవన్నీ ఒకదాని తరువాత ఒకటి వచ్చిన దశలు అనలేం. ఉదాహరణకు మహాయానం ఆవిర్భవించిన తరువాత చాలాకాలం వరకు సనాతన బౌద్ధం అధిక ప్రాభవం కలిగి ఉంది.

సుత్త పిటక, వినయపిటక

ఆరంభ దశలో బౌద్ధం సుత్త పిటకం, వినయ పిటకం అనే మౌలిక పాళీ సూత్రాలపైన, నాలుగు నికాయ (ఆగమ) సూత్రాలపైన ఆధారపడింది (కొద్దిమంది పరిశోధకులు మాత్రం ఈ అభిప్రాయాన్ని వ్యతిరేకించారు^[15] . దాదాపు అన్ని ఆరంభకాలపు రచనలలోనూ కనిపించే క్రింది సిద్ధాంతాలు బుద్ధుని బోధనలనుండి నేరుగా గ్రహించబడినవని భావిస్తున్నారు.^[16]

మూడు లక్షణాలు లేదా జీవ ధర్మాలు - అనిత్యం, దుఃఖం, అనాత్మత - (పాళీ భాషలో అనిచ్చ, దుక్క, అనత్త)
ఐదు తత్వాలు లేదా పంచ కంధాలు - ఆకారం (రూపం), వేదన (బాధ), సంజ్ఞ (ఇంద్రియాల ద్వారా తెలుసుకోవడం), సంస్కారం (భావనలు కలగడం), విజ్ఞానం
ప్రతి సముత్పాదన లేదా కార్యకారణత్వం - ఒక దాని కారణంగా మరొకటి జరగడం
కర్మ, పునర్జన్మ
నాలుగు మహోన్నత సత్యాలు - చత్వారి ఆర్య సత్యాణి - దుఃఖము (జన్మ, జీవితం, మరణం కూడా దుఃఖ మయాలు), సముదాయము (సుఖ కాంక్ష వలన దుఃఖం కలుగుతుంది), నిరోధం (కాంక్షను త్యజిస్తే దుఃఖం దూరమవుతుంది), మార్గం (అష్టాంగ మార్గం వలన కాంక్షను త్యజింపవచ్చును)
అష్టాంగ మార్గం - సమ్యగ్వచనం (మంచిమాట), సమ్యగ్‌కర్మ (మంచి పనులు), సమ్యగ్‌జీవనం (మంచి జీవితం), సమ్యగ్‌వ్యాయామం (మంచి ప్రయత్నం), సమ్యగ్‌స్మృతి (మంచి దృక్పధం), సమ్యగ్‌సమాధి (మంచి ధ్యానం), సమ్యగ్‌దృష్టి (సత్యాన్ని చూడడం), సమ్యగ్‌సంకల్పం (మంచి సంకల్పం)
నిర్వాణం - కొందరు పరిశోధకులు వేరే ప్రమాణాలను ప్రతిపాదించారు.^[17]

సంఘాలు

బుద్ధుని పరినిర్వాణం తరువాత కొద్ది కాలానికే మొదటి బౌద్ధ మండలి సమావేశమయ్యంది. బుద్ధుని అమూల్య బోధనలు కలుషితం కాకుండా వాటిని గ్రంథస్తం చేయడం ఈ మండలి సంకల్పం. బుద్ధుని సన్నిహితుడైన ఆనందుడు తెలిపిన సూత్రాలు సుత్త పిటకం అనీ, మరొక శిష్యుడు ఉపాలి చెప్పిన విషయాలు వినయ పిటకం అనీ ప్రసిద్ధి చెందాయి.^[18]సుత్త పిటకంలో బుద్ధుని సూక్తులు ఉన్నాయి. వినయ పిటకంలో బౌద్ధ సంఘంలో ఉండేవారి లక్షణాల గురించి చెప్పబడింది (భిక్షువుల ధర్మాలు). రెండవ బౌద్ధ మండలి తరువాత బౌద్ధంలో వివిధ శాఖలు పొడసూపనారంభించాయని పరిశోధకులు భావిస్తున్నారు.^[19] అశోకుని తరువాతనే ఈ శాఖా భేదాలు బలవంతమయ్యాయని కొందరి అభిప్రాయం.

అశోకుడు పాటలీ పుత్ర నగరంలో మూడవ బౌద్ధ మండలిని నిర్వహింప జేశాడు. అయితే కొందరు అబౌద్ధులను సంఘంలోంచి వెలివేసి, సంఘాన్ని ఏకీకృతం చేసినట్లు మాత్రమే అశోకుని శాసనాలు చెబుతున్నాయి. స్థవిరులు అనబడే వారు, మహాసాంఘికులు అనబడేవారు "వినయం" గురించి గట్టిగా ఒకరినొకరు వ్యతిరేకించారు. సంఘంలో ఉండవలసిన వారి అర్హతల గురించి ఈ విభేదాలు పొడసూపాయి. కొంత కాలం ఒకే సంఘారామంలో ఇరు వర్గాలవారు కలసి ఉండి ఉండవచ్చును. కాని సుమారు సా.శ. 100 నాటికి వారు వేరు కుంపట్లు పెట్టుకొని ఉంటారు.^[20] స్థవిరులలోంచి వచ్చిన మరొక శాఖ థేరవాదంగా పరిణమించింది. స్థవిరులు సంఘం అర్హతలుగా ప్రతిపాదించిన నియమాలు మరీ కఠినంగా ఉన్నాయని మహాసాంఘికులు అభిప్రాయపడ్డారు.^[21]

అనంతర పరిణామాలు

బౌద్ధ రచనల ప్రకారం 2వ శతాబ్దానికి చెందిన ఇండో-గ్రీక్ రాజు "1వ మెనాందర్" బౌద్ధమతాన్ని స్వీకరించాడు.

ఈ విధమైన విభేదాల ఫలితంగా ఒకో శాఖ తమదైన "అభిధమ్మము" (సూత్రాలు, సిద్ధాంతాలు, నియమాలు) ఏర్పరచుకోవడం ప్రాంభించింది. బౌద్ధం విస్తరించిన కొలదీ అభిధమ్మ పిటకం అనే వ్యవస్థీకృత సిద్ధాంతం రూపొందింది. బుద్ధుని సందేశాల పరిధిని విస్తరించడానికి ఇష్టం లేని మహాసాంఘికులు మాత్రం వేరే అభిధమ్మపిటకాన్ని తయారు చేసుకోలేదు అనిపిస్తుంది. అయితే 5వ శతాబ్దానికి చెందిన ఫాహియాన్, 7వ శతాబ్దానికి చెందిన హ్యూన్‌త్సాంగ్ రచనల ప్రకారం మహాసాంఘికులకు కూడా ఒక అభిధమ్మం ఉంది.

ఆరంభంలో భారతదేశంలో నిదానంగా వ్యాపించిన బౌద్ధం అశోకుని కాలంలో దేశం నలుమూలలా, దేశాంతరాలలోనూ విస్తరించింది. ఈ కాలంలోనే అనేక స్తూపాల నిర్మాణాలు జరిగాయి. ధర్మ పధాన్ని ప్రచారం చేయడానికి అశోకుని దూతలు దేశదేశాలు ప్రయాణమయ్యారు. శ్రీలంకకు, సెల్యూసిడ్ రాజ్యాలకు, మధ్యధరా రాజ్యాలకు బౌద్ధ భిక్షువులు తరలి వెళ్ళారు. ఇలా దేశపు ఎల్లు దాటిన బౌద్ధం ఒకవైపు శ్రీలంకకు, అటునుండి క్రమంగా ఆగ్నేయ ఆసియా దేశాలకు వ్యాపించింది. మరొకవైపు మధ్య ఆసియా, ఇరాన్ ప్రాంతాలకు విస్తరించి, చైనాలో ప్రవేశానికి మార్గం సుగమం చేసుకొంది. కాలక్రమంగా శ్రీలంక, ఆగ్నేయాసియాలలో థేరవాద బౌద్ధంగాను, టిబెట్, చైనాలో తాంత్రిక లేదా వజ్రయాన ప్రభావితమైన బౌద్ధంగాను పరిణమించాయి. ఈ కాలంలో బౌద్ధ సంఘంపై ఇతర నాగరికతల ప్రభావం మరింతగా పడసాగింది. అంతే కాకుండా భారతదేశంలో ఇతర (బౌద్ధం కాని) మతాలు బౌద్ధం వలన ప్రభావితం కాగా, బౌద్ధం ఆ మతాలవలన కూడా ప్రభావితమవ సాగింది.

మహాయానం ప్రాభవం

చైనాలో సా.శ. 650 "టాంగ్" వంశపు కాలం నాటి బుద్ధ విగ్రహం - చైనా బౌద్ధం మహాయాన సంప్రదాయానికి చెందినది. అందులో ఇప్పుడు "Pure Land", "జెన్" అనే రెండు ప్రధాన శాఖలున్నాయి.

మహాయానం ఆరంభం ఎలా ఎప్పుడు జరిగిందో స్పష్టంగా తెలియడంలేదు. సుమారు 1వ శతాబ్దంలో పశ్చిమోత్తరాన కుషాను రాజ్యంలోను, దక్షిణాన శాతవాహనుల దేశంలోను, పశ్చిమాన భరుకచ్చం (భారుచ్) సమీపంలో అజంతా, ఎల్లోరా ప్రాంతాలలోను ఆవిర్భవించిన వివిధ దృక్పథాల సంగమమే మహాయానం కావచ్చును. స్తూపాలను పూజించడం, బోధిసత్వుని గాథలను చిత్రాల ద్వారా సామాన్యులలో ప్రచారం చేయడం అనే విధానాలు మహాయానం ఆవిర్భవానికి మూల ఘటనలు కావచ్చును. కాని ఈ అభిప్రాయాన్ని కొందరు పండితులు త్రోసిపుచ్చుతున్నారు.^[22] మహాయానం సిద్ధాంతాలలో "సర్వస్తివాదం", "ధర్మగుప్తకం" అనే రెండు తెగల ప్రభావం ఎక్కువగా ఉంది.

మహాయానులు బోధిసత్వుని మార్గానికి ప్రాధాన్యతనిస్తారు. 2వ శతాబ్దంలో కుషాణు చక్రవర్తి కనిష్కుడు నాలుగవ బౌద్ధ మండలిని సమావేశపరచాడు. ఈ మండలిని థేరవాదులు అంగీకరించరు. ఈ మండలి సమావేశంలో త్రిపిటకాలకు అదనంగా మరికొన్ని సూత్రాలు (పద్మ సూత్రం, హృదయ సూత్రం, అమితాభసూత్రం వంటివి) ఆమోదం పొందాయి. "అందరికీ" నిర్వాణం లభించడం సాధ్యమేనని ఈ మండలిలో ఆమోదించారు. నిర్వాణం కోసం సాధన చేసేవారికి దైవ స్వరూపులైన బుద్ధులు, బోధిసత్వులు అనే భావాలను ఆంగీకరించారు. నిర్వాణం "అందరికీ" అందుబాటులో ఉన్నందున ఇది "మహాయానం" (పెద్ద బండి) అయ్యింది. అయితే ఈ శాఖ అంతకు ముందే ఉన్న సర్వస్తివాదానికి కేవలం ప్రతిరూపమేనని కొందరు పండితుల అభిప్రాయం.^[23]. ఈ సిద్ధాంతాలు గ్రంథస్తం చేయబడి, మధ్య ఆసియా, చైనాలకు దేశాలకు విస్తరించాయి. చైనాలో మరిన్ని మార్పులు జరిగిన మహాయానం ఆ రూపంలో జపాన్, వియత్నాం, కొరియా ప్రాంతాలకు విస్తరించింది.

అయితే మహాయాన బౌద్ధానికి పటిష్ఠమైన సిద్ధాంతాలను ఏర్పరచింది నాగార్జునుడు. సుమారు 150-250 మధ్య కాలానికి చెందిన ఈ ఆచార్యుని ప్రభావం మహాయానంపై అసమానమైనది. త్రిపిటకాల పరిధిలో ధర్మము, మోక్షము, శూన్యత అనే భావాలను ఏకీకృతం చేసి, అనాత్మత, కార్యకారణత్వం వంటి మౌలిక సూత్రాలతో విభేదం లేకుండా పరిష్కరించాడు. నాగార్జునుడు బోధించిన మార్గాన్ని మాధ్యమిక వాదం అంటారు. కనిష్కుల తరువాత గుప్తుల కాలం (4-6 శతాబ్దాలు)లో కూడా బౌద్ధం భారతదేశంలో బలంగానే ఉంది. ఒక ప్రక్క నాగార్జునుని మాధ్యమిక వాదము, మరొక ప్రక్క యోగాచార బౌద్ధంగా పరిణమించిన సర్వస్తివాదము తమ తమ అనుయాయులలో బలంగా ఉన్నాయి. ఇలా మాధ్యమిక వాదము, యోగాచారము కలగలిపిన సంప్రదాయాలు ఇండో-టిబెటన్ బౌద్ధానికి మూలాలుగా స్థిరపడ్డాయి.

వజ్రయానం

తాంత్రిక ఆచారాలతో కూడుకొన్న వజ్రయాన బౌద్ధం ఆరంభమైన విధానాన్ని గురించి కూడా భిన్నాభిప్రాయాలున్నాయి. టిబెటన్ సంప్రదాయం ప్రకారం శాక్యముని బుద్ధుడే తంత్రాన్ని బోధించాడని, కాని అవి రహస్యాలు గనుక బుద్ధుని అనంతరం చాలా కాలానికి గాని గ్రంథస్తం కాలేదని అంటారు. వజ్రయానం పరిణతిలో నలందా విశ్వవిద్యాలయం ప్రముఖ పాత్ర కలిగి ఉంది. 11వ శతాబ్దం వరకు ఇక్కడినుండి టిబెట్, చైనాలకు ఈ తాంత్రిక విధానాలు సంక్రమించాయి. టిబెటన్ బౌద్ధంలో ఈ విధానాల ప్రభావం బలంగా ఉంది. డేవిడ్ రోనాల్డ్‌సన్ అనే ఆచార్యుని అభిప్రాయం ప్రకారం గుప్తుల అనంతరం బౌద్ధానికి ప్రజలలో ఆదరణ కొరవడింది. సామాన్యులను ఆకట్టుకొనడానికి అప్పటికే సమాజంలో ఆచరణలో ఉన్న సిద్ధ తంత్రాల వినియోగం అధికమయ్యింది. మరో 200 సంవత్సరాల తరువాత ఈ సంప్రదాయాల మిళితం వజ్రయానం అనే సిద్ధాంతంగా రూపొందింది.^[24] పరిసర దేశాలలో బౌద్ధం స్థిరంగా ఉన్నప్పటికీ భారతదేశంలో క్షీణించసాగింది. క్రమంగా సంపూర్ణంగా అంతరించింది.

దక్షిణ (థేరవాద) బౌద్ధం

థేరవాదం (పూర్వవాదం లేదా సనాతనవాదం) అనేది బౌద్ధంలో అన్నింటికంటే ప్రథమ దశలో ఆవిర్భవించిన సిద్ధాంతాలకు సమీపంలో ఉన్న సంప్రదాయం.^[25] క్రీ.పూ.250లో జరిగిన మూడవ బౌద్ధ మండలి సమావేశంలో ఇతరులతో విభేదించిన స్థవిరులు (విభజ్జన వాదులు) క్రమంగా థేరవాదులయ్యారు. భారతదేశంలో ఈ వాదం క్షీణీంచినప్పటికీ శ్రీలంక, ఆగ్నేయ ఆసియాలలో ఇప్పటి బౌద్ధమతం థేరవాదుల మార్గానికి సమీపంగా ఉంది.

థేరవాదుల విశ్వాసాలు, ఆచరణలు ఆరంభంలో వెలువడిన పాళి సూత్రాలకు, వాటిపై వచ్చిన వ్యాఖ్యలకు పరిమితమై ఉంటాయి. కొన్ని శతాబ్దాలు మౌఖికంగా ఉండిపోయిన వీరి సూత్రాలు క్రీ.పూ.1వ శతాబ్దంలో శ్రీలంకలో గ్రంథస్తం చేయబడ్డాయి. ఆ సమావేశాన్నే థేరవాదులు "నాలుగవ బౌద్ధమండలి"గా భావిస్తారు. మౌలిక సూత్రాలైన సుత్త పిటకం, వినయపిటకం, త్రిరత్నాలు వంటి సిద్ధాంతాలకు థేరవాదులు సంకలనం చేసిన రచనలే ఆరంభదశలోని బౌద్ధ సిద్ధాంతాలకు అతి సమీప ఆధారాలుగా పండితులు భావిస్తారు.

థేరవాదులు విభజ్జన వాదము (విశ్లేషణా బోధన)ను సమర్ధిస్తారు. గ్రుడ్డి నమ్మకాలకు బదులు సాధకుల అనుభవం, విమర్శనాత్మక పరిశీలన, హేతువిచారణ ద్వారానే జ్ఞానం లభిస్తుందని థేరవాదుల సిద్ధాంతం. వీరి బోధనల ప్రకారం కామం, క్రోధం, మోహం వంటి మాలిన్యాలవలన సుఖలాలసత్వం, అందుమూలంగా దుఃఖం కలుగుతాయి. అష్టాంగమార్గ సాధన ద్వారా ఈ మాలిన్యాలను తొలగించి, మోహాన్నుండి బయటపడి దుఃఖాన్నుండి విముక్తులు కావచ్చును. అష్టాంగ మార్గం ద్వారా నాలుగు మహోన్నత సత్యాలు అవగతమౌతాయి. తద్వారా జ్ఞానము, నిర్వాణము లభిస్తాయి. నిర్వాణమే థేరవాదుల పరమార్ధం.

థేరవాదం ప్రస్తుతం ప్రధానంగా శ్రీలంక, మయన్మార్, లావోస్, థాయిలాండ్, కంబోడియా దేశాలలోను, కొద్దిభాగం చైనా , బంగ్లాదేశ్, వియత్నాం, మలేషియాలలోను ఆచరణలో ఉంది. ఐరోపా, అమెరికా ఖండాలలో కూడా థేరవాదం పట్ల ఆకర్షణ పెరుగుతున్నది.

తూర్పు దేశాలలో మహాయాన బౌద్ధం

మహాయానం అనే విభాగం సనాతన బౌద్ధ సూత్రాలకు మరికొన్ని సూత్రాలను జోడించడం ద్వారా విస్తరించింది. మహాయానులు "బోధిసత్వ" భావానికి ప్రాముఖ్యత ఇస్తారు. సాధన ద్వారా దుఃఖం నుండి విముక్తి పొందడం అనే ప్రాథమిక లక్ష్యం కంటే మహాయాన సాధకులు లోకంలో ఉండి అందరినీ దుఃఖాన్నుండి విముక్తులను చేయాడమనే లక్ష్యాన్ని ఎన్నుకుంటారు. బోధిసత్వులు సకల జీవులకూ నిర్వాణాన్ని పొందడంలో తోడ్పడతారని వారి విశ్వాసం. అవధులు లేని "మహా కరుణ"యే బోధిసత్వుల లక్షణం. అదే అందరికీ నిర్వాణాన్ని ప్రసాదిస్తుంది.

శూన్యత, ప్రజ్ఞాపారమిత, తథాగతత్వము అనే ఉన్నత తత్వాలు మహాయానంలో తరచు ప్రస్తావించబడుతాయి. తథాగత గర్భ సూత్రాలు పరమ సత్యాన్ని, ధర్మాన్ని, ఇదే అన్నింటికంటే గొప్ప సత్యమనీ మహాయానుల విశ్వాసం. అయితే ప్రస్తుతం చైనాలో అన్ని సూత్రాలకు సమానమైన ప్రాముఖ్యత ఉన్నట్లుగా అనిపిస్తుంది.^[26]. మహాయాన సంప్రదాయంలో కొన్నిమార్లు బుద్ధుడు లేక ధర్మం ప్రత్యక్షం అవుతారని సూచనలున్నాయి. ఇది "దేవుడు" అనే భావానికి మహాయానంలో స్థానం కల్పిస్తుంది. మహాయానంలో త్రిపిటకాలకు అదనంగా మహాయాన సూత్రాలు, పద్మ సూత్రాలు, మహాపరినిర్వాణ సూత్రాలు ఉన్నాయి. వీటి సాధన ద్వారా బుద్ధత్వం పొందవచ్చునని వారి విశ్వాసం.

ప్రస్తుత కాలంలో చైనా, టిబెట్, జపాన్, కొరియా, సింగపూర్ దేశాలలోను, కొద్ది భాగం రష్యాలోను, వియత్నా అధిక భాగంలోను అనుసరించే బౌద్ధాన్ని స్థూలంగా క్రింది విభాగాలుగా విభజింపవచ్చును.

'జెన్' లేదా 'చాన్' (Chan/Zen) - "ధ్యాన" అనే సంస్కృత పదం నుండి "చాన్" లేదా "జెన్" అనే చైనీయ పదాలు ఉద్భవించాయి. చైనా, జపాన్ దేశాలలో ఈ సంప్రదాయం బలంగా ఉంది. పేరును బట్టే జెన్ బౌద్ధంలో ధ్యానానికి ప్రాముఖ్యత చాలా ఎక్కువ ఉంటుంది. మొత్తానికి జెన్ బౌద్ధులు శాస్త్రాల అధ్యయనానికి అంత ప్రాధాన్యత ఇవ్వరు. అందరిలోనూ బుద్ధుడున్నాడు. ధ్యానం ద్వారా ఆ బుద్ధుని తెలిసికోవచ్చునని వీరి విశ్వాసం. ఇందులో మరిన్ని ఉపశాఖలున్నాయి. "రింజాయ్" జెన్ బౌద్ధులు తమ ధ్యానంలో "koan (meditative riddle or puzzle)" అనే సాధనాన్ని (యంత్రాన్ని) వాడుతారు. "సోటో" శాఖ జెన్ బౌద్ధులు కూడా ఈ యంత్రాన్ని వాడుతారు గాని "shikantaza అనగా కేవలం ఆసీనులై ధ్యానం చేయడం వారి ప్రధాన ఉద్దేశ్యం. ఈ జ్ఞానోదయం క్రమంగా అయ్యే విషయం కాదని, ధ్యానం ద్వారా మాయ తెరలు తొలగినపుడు ఒక్కమారుగా అత్మజ్ఞానం కలుగుతుందని సాధారణంగా జెన్ విశ్వాసాలు, ఆచరణా విధానాలు సూచిస్తాయి.^[27]
శుద్ధ భూమి (Pure Land Buddhism) - అధికంగా చైనాలో సామాన్య జనం ఆదరించే విధానం^[28] సాధన ద్వారా జ్ఞానం, నిర్వాణం సాధించే అవకాశం సామాన్యులకు కష్టం గనుక ఇతర విధానాల ద్వారా కూడ కొంత రక్షణ సాధ్యమని వీరి విశ్వాసం.^[29] జెన్ బౌద్ధులు స్వీయ సాధనను విశ్వసిస్తే, శుద్ధభూమి బౌద్ధులు "అమిద బుద్ధుడు" తమను కాపాడి జ్ఞానం వైపు నడిపిస్తాడని నమ్ముతారు. ప్రార్థన, స్మరణం వంటి ప్రక్రియల ద్వారా అమితాభ బుద్ధుని "సుఖావతి" (సంతోష స్థానం) చేరుకోవచ్చునని వీరి విశ్వాసం. ఈ "స్వర్గ" సుఖమే నిర్వాణమని, లేదా నిర్వాణానికి ముందు ఘట్టమని (శాఖా భేదాలను బట్టి) నమ్ముతారు. సకల జీవులకూ సంసార బంధాలనుండి విముక్తి కలిగించడానికి కృత నిశ్చయుడైన అమితాభ బుద్ధుడు ఉన్నాడని, అచంచలమైన విశ్వాసం ఉంటే అది తప్పక సాధ్యమని వీరి భావం.
నిచిరెన్ జపాన్‌లో మాత్రమే (Nichiren Buddhism)
షింగన్ (ఒక విధమైన వజ్రయానం) (Shingon)
టెండాయ్ (Tendai)

ఉత్తర (టిబెటన్) బౌద్ధం

టిబెట్‌లో అనుసరిస్తున్న బౌద్ధం ప్రధానంగా మహాయానం అయినప్పటికీ అందులో వజ్రయానం ప్రభావం గణనీయంగా ఉంది. మహాయానం ప్రాథమిక నియమాలకు అదనంగా చాలా ఆధ్యాత్మిక, భౌతిక సాధనలు టిబెటన్ బౌద్ధంలో ప్రముఖమైన అంశాలు. సాధనకు అనుకూలమయ్యేలాగా శరీరం యొక్క, మనస్సు యొక్క శక్తులను పెంపొందించుకోవడం వల్ల సాధన త్వరగా సఫలమౌతుందని, ఒక్క జీవిత కాలంలోనే బుద్ధత్వము లభించే అవకాశం కూడా ఉన్నదని వారి విశ్వాసం. కనుక మహాయాన సిద్ధాంత శాస్త్ర్రాలే కాకుండా టిబెటన్ బౌద్ధులు వజ్ర యానానికి సంబంధించిన కొంత తంత్ర సాహిత్యాన్ని గుర్తిస్తారు. వీటిలో కొన్ని చైనా, జపాను దేశాలలోని పురాతన బౌద్ధ సాహిత్యంలో ఉన్నాయి. కొన్ని పాళీ రచనలలో కూడా కనిపిస్తాయి. టిబెటన్ మూలాలు కలిగిన భారతీయ చక్రవర్తి కనిష్కుడు కాష్ ఘర్, యార్ ఖండ్ మొదలైన మధ్య ఆసియా ప్రాంతాలు జయించి, అక్కడ మహాయాన బౌద్ధమతాన్ని ఆదరించారు. ఇతని ప్రయత్నాల ఫలంగా అక్కడ మహాయాన వేళ్ళూనుకుంది. సా.శ.7వ శతాబ్దంలో స్ట్రాంగ్ ట్సన్ గంపో అనే రాజు టిబెట్టును పరిపాలించే కాలంలో అతని భార్యయైన నేపాల్ రాజపుత్రిక తాంత్రిక బౌద్ధాన్ని టిబెట్‌లో ప్రవేశింపజేసింది. అతని మరో భార్యయైన చైనా రాజపుత్రిక పలువురు చైనా బౌద్ధభిక్షువులను రావించి వారికి వాసమేర్పాటుచేసింది. సా.శ.8వ శతాబ్దంలో మరో రాజు పద్మసంభవుడు, అతని శిష్యుడైన వైరోచనుడు మొదలైనవారిని రప్పించి వారి సహకారంతో టిబెటన్ లేదా టిబెటిక్ భాషలో సారస్వతం నిర్మింపజేశారు^[30].

సమకాలీన బౌద్ధం

బౌద్ధానికి జన్మస్థానమైన భారతదేశంలో బౌద్ధం దాదాపు పూర్తిగా అంతరించిపోయింది. పరిసర దేశాలలో బౌద్ధం బలంగా ఉన్నా గాని విచిత్రంగా ఆ ప్రభావం భారతదేశంలో బౌద్ధం పునరుద్ధరణకు దోహదం చేయలేదు. ఇటీవలి కాలంలో తిరిగి బౌద్ధం కొంత పరిమితమైన ఆదరణ పొందుతున్నది. ప్రపంచం మొత్తం మీద బౌద్ధుల సంఖ్య అంచనాలు 23 కోట్లు - 50 కోట్ల మధ్య ఉంటున్నది. బహుశా 35 కోట్లు అనే సంఖ్య వాస్తవానికి దగ్గరలో ఉండవచ్చును^[31]. బౌద్ధ మతస్తుల సంఖ్య సరిగా అంచనా వేయడంలో కొన్ని సమస్యలు ఉన్నాయి.

"బౌద్ధులు" అనగా ఎవరనే విషయం స్పష్టంగా నిర్వచింపబడకపోవడం;
తూర్పు దేశాలలోని ఇతర మతాలు - టావో మతం, కన్‌ఫ్యూషియన్ మతం, షింటో మతం, మరి కొన్ని చైనా జానపద మతాలు కూడా గణనీయంగా బౌద్ధ మతము ఆచార సంప్రదాయాలను తమలో ఇముడ్చుకొన్నాయి;^[32] ^[33] ^[34]
బౌద్ధులలో సామూహిక ప్రార్థనా సమావేశాలు, సామాజిక ఉత్సవాలు అంతగా లేనందున వారిని లెక్కించడం కష్టమవుతుంది^[35];
చైనా, వియత్నాం, ఉత్తర కొరియా వంటి దేశాలలో ఉన్న రాజకీయ పరిస్థితుల మూలంగా వ్యక్తుల మతాన్ని వ్యవస్థీకృత విధానంలో గుర్తించడంలేదు^[36].^[37]

ఒక అంచనా ప్రకారం క్రైస్తవ మతం, ఇస్లాం, హిందూమతం తరువాత ప్రపంచంలో నాలుగవ పెద్ద మతం బౌద్ధమతం.^[38] బుద్ధుని కాలంలో ప్రాంభమైన భిక్షువుల సంఘము ప్రపంచంలోఅత్యంత పురాతనమైన సాంఘిక సమూహము. ప్రపంచంలో ఆచరణలో ఉన్న ముఖ్య బౌద్ధమత విభాగాలు ఇలా ఉన్నాయి.

పాళీ సూత్రాలపైన ఆధారపడిన థేరవాద బౌద్ధం - కంబోడియా, లావోస్, థాయిలాండ్, శ్రీలంక, మయన్మార్‌లలో అధికంగా ఉంది. భారతదేశంలో బి.ఆర్. అంబేద్కర్ ఆరంభించిన దళిత బౌద్ధ ఉద్యమం కూడా ఈ విధానానికి సమీపంలో ఉంది.
చైనా భాషలో రచింపబడిన మహాయాన సూత్రాలను అనుసరించే తూర్పు ఆసియా దేశాలు - చైనా, జపాన్, కొరియా, తైవాన్, సింగపూర్, వియత్నాం.
టిబెటన్ భాషలోని సాహిత్యాన్ని, సంప్రదాయాలను అనుసరించే టిబెటన్ బౌద్ధం ఉన్న చోట్లు - టిబెట్, దాని పరిసర ప్రాంతాలు (భారత్, భూటాన్, మంగోలియా, నేపాల్, రష్యా)
పశ్చిమ దేశాలలో ఇటీవల కనిపిస్తున్న బౌద్ధ సమూహాలు ఈ తూర్పు దేశాలలోని మూడింటిలో ఏదో ఒక విధానాన్ని అనుసరిస్తారు.

సుమారుగా థేరవాదులు 12.4 కోట్లు, చైనా మహాయాన బౌద్ధులు 18.5 కోట్లు, టిబెటన్ మహాయాన బౌద్ధులు 2 కోట్లు ఉండవచ్చునని ఒక అంచనా.^[39]తెరవాద బుద్ధిజానికి చెందిన త్రిపిటక పాళీ రచనలలో - చాతుర్వర్ణాలు, క్షత్రియ, బ్రాహ్మణ, వైశ్య, శూద్ర అనే వరుసక్రమంలో ఉంటాయి. బ్రాహ్మణ వర్ణానికి మొదటిస్థానం లేదు. ఈ నాలుగు వర్ణాలు అన్నీ పవిత్రమైనవేనని ఒకటి ఎక్కువ మరొకటి తక్కువ కాదని, అన్నీ సమానం అని చెప్పబడింది

బుద్ధుడు మానవులందరూ సమానం అని ప్రవచించి, కులవ్యవస్థలోని ఎక్కువతక్కువలను నిరసించాడు. ఒక వ్యక్తి జన్మ వలన కాక కమ్మ/కర్మ కారణంగా మాత్రమే బ్రాహ్మణుడు లేదా చండాలుడుగా నిర్ణయించబడుతున్నాడని అన్నాడు.

కొన్ని ముఖ్య సిద్ధాంతాలు

థేరవాద బౌద్ధంలో - జన్మ జన్మల వేదన, సాధన అనంతరం సత్యాన్ని తెలిసికొని అజ్ఞానాంధకారంనుండి బయటపడి, ఇతరులకు ఆ మార్గాన్ని ఉపదేశించినవారు "బుద్ధులు" అవుతారు. సత్యాన్ని తెలిసికొన్నాగాని ఇతరులకు ఉపదేశం చేయనివారు "ప్రత్యేక బుద్ధులు" అవుతారు. శాక్యముని గౌతమ బుద్ధుడు ఒక్కడే బుద్ధుడు కాదు. అంతకు పూర్వము, ఇంకా ముందు కాలంలోను ఎందరో బుద్ధులు ఉంటారు. సత్యాన్ని తెలుసుకొన్న గౌతమబుద్ధుడు అనేక బుద్ధులలో ఒకడు. బుద్ధుని బోధనలలో "నాలుగు ఆర్య సత్యాలు" ప్రముఖ పాత్ర కలిగి ఉన్నాయి. దుఃఖం లక్షణం, దానికి కారణం, దుఃఖ నివారణ, నివారణా మార్గం - ఇవి ఆ నాలుగు ఆర్య సత్యాలు.^[40] అలా దుఃఖాన్ని నివారించే మార్గం "అష్టాంగ మార్గం".

బుద్ధుని అనంతరం బౌద్ధాన్ని ఆచరించేవారిలో అనేక విభాగాలు ఏర్పడినాయి. వారి ఆచరణలోను, సిద్ధాంతాలలోను, సంస్కృతిలోను నెలకొన్న వైవిధ్యం కారణంగా బౌద్ధం అంటే ఇది అని స్పష్టంగా అందరికీ వర్తించే విషయాలు క్రోడీకరించడం కష్టమవుతున్నది.^[41]

బోధి

1వ శతాబ్దానికి చెందిన బుద్ధ ప్రతిమ - గాంధారం - ఉత్తర పాకిస్తాన్ (Guimet మ్యూజియం, పారిస్.

బోధి అనగా "నిద్ర లేచుట" - థేరవాదంలో అరహంతులకు, బుద్ధులకు కూడా జ్ఞానోదయమయ్యే ప్రక్రియను "బోధి" అంటారు. జన్మ జన్మల సాధన, ధ్యానం తరువాతనే ఈ స్థితి సాధ్యమవుతుంది. బౌద్ధం ఆరంభ దశలో "బోధి", "నిర్వాణం" అనే పదాలు ఒకే అర్ధంలో వాడబడ్డాయి. రాగ, ద్వేష, మోహాలు అంతరించడం ఈ ప్రక్రియలో ముఖ్యమైన లక్షణం.

తరువాత వచ్చిన మహాయాన సిద్ధాంతాలలో "నిర్వాణం" అనే స్థితి "బుద్ధత్వం" కంటే కొంత తగ్గింది. రాగ ద్వేషాలనుండి విముక్తి కలిగితే అది నిర్వాణం అవుతుంది, అనగా ఇంకా మోహం ఉంటుంది. ఈ మోహం కూడా తొలగిపోయినపుడు "బోధి" స్థితి లభిస్తుంది.^[42] మహాయానంలోని ఈ సిద్ధాంతం ప్రకారం అరహంతులు నిర్వాణాన్ని పొందుతారు కాని, ఇంకా మోహంనుండి విముక్తులు కానందున వారు బోధిత్వం పొందరు. కాని థేరవాదంలోని నమ్మకం ప్రకారం అరహంతులు రాగ, ద్వేష, మోహాలనుండి విముక్తి పొదిన బోధులు.

బోధిత్వం పొందడానికి "నాలుగు ఆర్యసత్యాలను" సంపూర్ణంగా తెలుసుకోవాలి. అందువలన కర్మ నశిస్తుంది. బౌద్ధం ఆరంభ దశలో "పారమిత"ను ప్రస్తావించలేదు ^[43]^[44] అయితే తరువాత వచ్చిన థేరవాద, మహాయాన బౌద్ధ సాహిత్యంలో "పారమిత" సాధన కూడా అవసరం. బోధిత్వం పొదినవారు జనన, మరణ, పుర్జన్మ భూయిష్టమైన సంసార చక్రంనుండి విముక్తులవుతారు. మాయ తొలగిపోయినందువలన "అనాత్మత" అనే సత్యాన్ని తెలుసుకొంటారు.

మధ్యేమార్గం

బౌద్ధ మతం సంప్రదాయాలలోను, విశ్వాసాలలోను మధ్యేమార్గం చాలా ముఖ్యమైన స్థానం కలిగి ఉంది. శాక్యముని గౌతమ బుద్ధుడు తన జ్ఞానోదయానికి ముందు ఈ మార్గాన్ని అవగతం చేసుకొన్నాడని ప్రతీతి. "మధ్యేమార్గం" అన్న పదానికి వివిధ వివరణలు ఉన్నాయి

కఠోరమైన దీక్షతో శరీరాన్ని మనస్సును కష్టపెట్టకుండా, అలాగని భోగ లాలసత్వంలో మునగకుండా మధ్య విధంగా సాధన, జీవితం సాగించడం.
తత్వ చింతనలో చివరకు "ఇది ఉంది" లేదా "ఇది లేదు" అన్న పిడివాదనలకు పోకుండా మధ్యస్తంగా ఆలోచించడం^[45]
నిర్వాణంలో ఈ విధమైన ద్వివిధ, విరుద్ధ భావాలు అంతమై పరిపూర్ణమైన జ్ఞానం కలుగడం.

త్రిరత్నాల శరణు

ధర్మ చక్రం, త్రిరత్నాల చిహ్నాలతో గౌతమ బుద్ధుని పాద ముద్ర - 1వ శతాబ్దం గాంధార శిల్పం

సంప్రదాయానుసారంగా త్రిరత్నాలు లేదా రత్నత్రయం శరణు జొచ్చుట బౌద్ధం ఆచరణలో ప్రాథమిక ప్రక్రియ. "బుద్ధుడు", "ధర్మము", సంఘము" అనేవే ఈ త్రిరత్నాలు. ^[46] దాదాపు బౌద్ధమతావలంబనలో ఇది మొదటి మెట్టుగా భావింపబడుతుంది. ఈ మూడింటికి అదనంగా "లామ" (దీక్ష) అనే నాల్గవ శరణు కూడా టిబెటన్ బౌద్ధంలో పాటించబడుతుంది.

బుద్ధుడు

జ్ఞానోదయమైన, ధర్మ మార్గాన్ని ఎరిగిన అరహంతుల మార్గాన్ని ఆచరించడం.

ధర్మం

బుద్ధుడు తెలిపిన మార్గము. సత్యానికి, అసత్యానికి ఉన్న భేదము. పరమ సత్యము

సంఘం

బౌద్ధ భిక్షువుల సమూహం లేదా సత్యాన్వేషణా మార్గంలో పురోగమిస్తున్నవారి సహవాసం. కొన్ని వివరణల ప్రకారం భౌక్షుకుల సాధనకు సహకరిస్తున్న సామాన్య జనులు కూడా సంఘంలోని వారే.

"బుద్ధుడు" తాను కనుగొన్న మార్గాన్ని ఇతరులు గ్రుడ్డిగా ఆచరించమని చెప్పలేదు. శ్రద్ధతో ఎవరికి వారే తాను బోధించిన "ధర్మము"ను ఆలంబనగా గైకొని స్వయంగా యుక్తాయుక్తాలు విచారించి, "సంఘము" సహకారంతో సత్యాన్ని తెలుసుకోవాలని చెప్పాడు. బుద్ధుడు బోధించిన ధర్మాన్ని అందరికీ సాధనలో అందుబాటులో ఉంచే సముదాయమే సంఘం.

మహాయానంలో బుద్ధుడు అంటే ఒక వ్యక్తి కాదు. అనంతమైన ధర్మరూపం. కొన్ని మహాయాన సూత్రాలలో బుద్ధుడు, ధర్మము, సంఘము అనే మూడు భావాలూ అవినాభావమైన శాశ్వతత్వానికి ప్రతీకలుగా భావించబడుతాయి. చాలా మంది బౌద్ధులు వేరే లోకంలో తమ కర్మలకు విముక్తి కలుగుతుందని విశ్వసించరు. అష్టాంగ మార్గం ద్వారానే దుఃఖభూయిష్టమైన కర్మలనుండి విమోచన కలుగుతుందని భావిస్తారు. కాని మహాయానంలో కొన్ని సూత్రాల ప్రకారం శ్రవణం, మననం వంటి సాధనల ద్వారా కర్మ బంధాలనుండి విముక్తి కలుగవచ్చునని ఉంది.

నాలుగు మహోన్నత సత్యాలు

బౌద్ధమతంలో "నాలుగు పరమసత్యాలు" ప్రవచింపబడ్డాయి. అవి ^[47]

దుఃఖం
దుఃఖానికి కారణం
దుఃఖంనుండి విముక్తి
దుఃఖాన్నిండి ముక్తిని పొందే మార్గం

ఇవి గౌతమ బుద్ధుడు తన జ్ఞానోదయం తరువాత తన సహ సాధకులైన ఐదుగురు శ్రమణులకు చెప్పిన విషయాలు కనుక బుద్ధిని మొదటి బోధనలు,^[48] "ధర్మ చక్ర పరివర్తన సూత్రం" అనే బుద్ధుని మొదటి బోధలో బుద్ధుడు మధ్యేమార్గం గురించి, అష్టాంగ సాధనామార్గం గురించి, నాలుగు పరమ సత్యాల గురించి చెప్పాడు. ఈ నాలుగు పరమ సత్యాలు అనే విషయాన్ని ఒక మత ప్రబోధంగా కాక అప్పటి కాలంలో ఉన్న ఉపశమన విధానం (కష్టాలు తీర్చే మార్గం)గా చెప్పాడు. ^[49] థేరవాదుల భావం ప్రకారం ఈ నాలుగు పరమ సత్యాలూ ధ్యానానికి అర్హులైన సాధకులకు మాత్రమే తెలిసే ఉన్నత భావాలు.^[50] మహాయానుల భావం ప్రకారం ఉన్నత స్థాయి మహాయాన సూత్రాలను అందుకొనే స్థాయికి ఇంకా ఎదగని సాధకులకు ఆరంభ దశలో చెప్పవలసిన సూత్రాలు ఇవి.^[51] దూర ప్రాచ్య దేశాలలో వీటికి చెప్పుకోదగిన ప్రాచుర్యం లేదు.^[52]

అష్టాంగ మార్గం

నాలుగు పరమ సత్యాలలో నాలుగవదైన దుఃఖ విమోచనా మార్గం అష్టాంగ మార్గం. ఆరంభ కాలపు బౌద్ధ గ్రంథాలలో (నాలుగు నికాయలలో) అష్టాంగ మార్గం సామాన్యులకు బోధించేవారు కారు. అష్టాంగ మార్గం మూడు విభాగాలుగా విభజింపబడింది. శీలము (భౌతికమైన చర్యలు), సమాధి (మనస్సును లగ్నం చేయుట, ధ్యానము), ప్రజ్ఞ (అన్నింటినీ తాత్విక దృష్టితో పరిశీలించడం)

శీలం - మాటల ద్వారా, చేతల ద్వారా చెడును కలుగనీయకుండడం. ఇందులో మూడు భాగాలున్నాయి:

"సమ్యక్ వచనము" - నొప్పించకుండా, వక్రీకరించకుండా, సత్యంగా మాట్లాడడం
"సమ్యక్ కర్మము" - హాని కలిగించే పనులు చేయకుండుట
"సమ్యక్ జీవనము" - తనకు గాని, ఇతరులకు గాని, ప్రత్యక్షంగా కాని, పరోక్షంగా కాని కీడు కలుగకుండా జీవించడం

సమాధి - మనసును అదుపులోకి తెచ్చుకోవడం. ఇందులో మూడు భాగాలు ఉన్నాయి.

"సమ్యక్ సాధన" - ప్రగతి కోసం మంచి ప్రయత్నం చేయుట
"సమ్యక్ స్మృతి" - స్వచ్ఛమైన దృష్టితో విషయాలను స్పష్టంగా చూడగలగడం
"సమ్యక్ సమాధి" - రాగ ద్వేషాలకు అతీతంగా మనసును స్థిరపరచుకొని సత్యాన్ని అన్వేషించడం

ప్రజ్ఞ - మనసును శుద్ధపరచే జ్ఞానము. ఇందులో రెండు అంగాలున్నాయి.

"సమ్యక్ దృష్టి" - అనిపించేలాగా కాకుండా (భ్రమ పడకుండా) ఉన్నది ఉన్నట్లుగా చూడగలగడం
"సమ్యక్ సంకల్పము" - ఆలోచించే విధానంలో మార్పు

ఈ ఎనిమిది మార్గాలను పలు విధాలుగా వివరిస్తారు, విశ్లేషిస్తారు. సాధనలో ఒకో మెట్టూ ఎదగవచ్చునని కొందరంటారు. అలా కాక అన్ని మార్గాలనూ ఉమ్మడిగా ఆచరించాలని మరొక భావన. నిర్వాణం చేర్చే బౌద్ధ మార్గం. ఇందులో ఎనిమిది అంశాలు ఉన్నాయి. బుద్ధుడు చేసిన తొలి ఉపదేశాలలో ఒకటిగా ఇది ప్రసిద్ధం. గౌతముడు జ్ఞానిగా పరిణామం చెంది, సారనాధ్‌ చేరి, అక్కడ పూర్వం తనతో తపస్సు చేసిన ఐదుగురు పరివ్రాజకులకు మొదటి సారిగా చేసిన ధర్మబోధలో ఇది భాగం. 1. సమ్మా దిట్ఠి (సమ్యక్‌ దృష్టి), 2. సమ్మా సంకప్ప (సమ్యక్‌ సంకల్పం), 3. సమ్మా వాచా (సమ్యక్‌ వాక్కు), 4. సమ్మా కమ్మంత (సమ్యక్‌ కర్మ), 5. సమ్మా ఆజీవ (సమ్యక్‌ ఆజీవిక), 6. సమ్మా వాయామ (సమ్యక్‌ కృషి), 7. సమ్మా సతి (సమ్యక్‌ స్మృతి), 8. సమ్మా సమాధి (సమ్యక్‌ సమాధి). ఈ ఎనిమిది అంగాలతో కూడిన మార్గం అత్యున్నత స్థితిని (నిర్వాణాన్ని) పొందడానికి ఉపయోగపడేది. సమ్మా దిట్ఠి (సమ్యక్‌ దృష్టి). బాధలకు, వాటి నివారణకు సంబంధించిన పరమ సత్యాలను తెలుసు కొన లేకపోవడం అవిద్య. దానిని నిర్మూలించడం సమ్యక్‌ దృష్టి. మిచ్ఛా దిట్ఠి (మిధ్యా దృష్టి) కానిది సమ్మ దిట్ఠి. అంటే నాలుగు ఆర్య సత్యాల జ్ఞానం సంపాదించి ఉండటం. సమ్యక్‌ సంకల్పం అంటే సదాశయాలను కలిగి ఉండటం, సదాలోచనలు చేయడం. వస్తువుల యథార్థ స్వరూపాన్ని తెలుసుకోవడం వల్ల ఇంద్రియ సుఖాల పట్ల విముఖత, ఎవరికీ హాని చేయకూడదనే వైఖరి, ద్వేష భావాన్ని తొలగించుకోవడం మొదలైన మంచి ఆలోచనలు కలగడం. సమ్యక్‌ వాక్కు అంటే సత్యం పలకడం, అబద్ధాలు చెప్పకుండా ఉండటం, ఇతరుల గురించి చెడ్డగా మాట్లాడక పోవడం, దయతో, మర్యాద పూర్వకంగా మాట్లాడటం. సమ్యక్‌ కర్మ అంటే సాటివారి మనోభావాల పట్ల, హక్కుల పట్ల గౌరవంతో ప్రవర్తించడం. జీవ హింస చేయకపోవడం మొదలైనవి కూడా ఇందులో చేరతాయి. సమ్యక్‌ జీవనం అంటే ఏ జీవికీ హాని కలిగించని వృత్తిని ఏదైనా జీవిక కోసం చేయడం. సమ్యక్‌ కృషి అంటే అవిద్యను తొలగించడానికి తొలి అడుగులు వేయడం. సమ్యక్‌ కృషికి నాలుగు ప్రయోజనాలను బుద్ధుడు చెప్పాడు. అవి: అష్టాంగమార్గానికి విరుద్ధమైన మానసికి స్థితులు కలగకుండా చూసుకోవడం. అలాంటి మానసిక స్థితులు ఇదివరకే ఏర్పడి ఉంటే వాటిని తొలగించు కోవడం. అష్టాంగ మార్గానికి ఏవి అవసరమో అట్టి మానసిక స్థితులు కలిగేలా చూడటం. ఇప్పటికే అట్టి మానసిక స్థితులు కలగి ఉంటే అవి మరింత వృద్ధి పొందడానికి దోహదం చేయడం. చెడ్డ భావనలు పెడదోవ పట్టించకుండా నిరంతరం మనస్సును జాగరితం చేసి ఉంచడం సమ్యక్‌ స్మృతి. అంటే శరీరాన్నీ, మనస్సునూ నిరంతరం జాగ్రతగా గమనిస్తూ, దుఃఖం కలిగించే పరిస్థితులు రాకుండా చూడటం. సమ్యక్‌ సమాధి అంటే ఏకాగ్రతను మించిన సమాధి స్థితి. సమాధిలో కేవలం మనస్సు ఏకాగ్ర స్థితిని చేరడమే జరుగుతుంది. దురాశ, ద్వేషం, అచేతనంగా, మందంగా ఉండటం, సందేహించడం, ఎటూ తేల్చుకొనలేకపోవడం అనే ఐదు సంకెళ్లను తెంచుకొని సరైన మార్గంలో నడచుకోవడం సమ్యక్‌ సమాధి. ధ్యానం చేసే సమయంలో ఈ సంకెళ్లు బాధించకపోవచ్చునుగానీ, ధ్యానంలో నుంచి బయటికి వచ్చిన తరువాత తిరిగి ఇవే మానసిక సంకెళ్లు పురోగమనానికి అడ్డం వస్తాయి. దుర్గుణాల నుంచి విముక్తుడు కావడం కూడా సమ్యక్‌ సమాధి సాధించే ఒక ప్రయోజనం.^[53] 10

తాత్విక భావాలు

పాళీ భాషలోని రచనల ప్రకారం గౌతమ బుద్ధుడు కొన్ని తాత్విక సందేహాలకు సమాధానం ఇవ్వకుండా మౌనంగా ఉండిపోయాడు. ప్రపంచం శాశ్వతమా, అశాశ్వతమా? ఆత్మ, శరీరం వేరు వేరా లేక ఒకటేనా? నిర్వాణం లేదా మరణం తరువాత ఉనికి ఉంటుందా? - ఇటువంటి ప్రశ్నలకు బుద్ధుడు సమాధానం ఇవ్వకపోవడానికి కారణం జీవితంలో పనికివచ్చే జ్ఞానానికి అటువంటి అతివాద ప్రశ్నలు అడ్డుగా నిలుస్తాయన్న భావన - అని ఒక అభిప్రాయం.^[54]. అంతే కాకుండా అటువంటి ప్రశ్నలు ప్రపంచం, ఆత్మ, వ్యక్తి అనే భావాలకు లేని వాస్తవాన్ని అంటగడతాయని కూడా కొందరంటారు.

పాళీ సూత్రాలలోనూ, చాలా మహాయాన, తాంత్రిక బౌద్ధ సూత్రాలలోనూ బుద్ధుడు ఇలా చెప్పినట్లు పేర్కొనబడింది - వాస్తవం (సత్యం) సామాన్యమైన మనసుకు, వాదానికి అతీతమైనది. ప్రాపంచిక దృష్టితో సత్యాన్ని తెలుసుకోవడం అసాధ్యం. "ప్రజ్ఞా పారమిత" సూత్రాలలో ఇది ఒక ప్రాథమిక అంశం. పఠనం, సాధన, ధ్యానం, విశ్వాసం, సూత్రాలపట్ల గౌరవం వంటి సాధనాల ద్వారా సత్యాన్వేషణకు మార్గం సుగమమౌతుంది. నిజమైన జ్ఞానం స్వయంగా తెలిసికోవలసిందే.

"మహాపరినిర్వాణ సూత్రం" లేదా "ఉత్తర తంత్రం" అనబడే మహాయానసూత్రం ప్రకారం ధర్మాన్ని గురించిన వివేచన అవుసరమే కాని వాదాలు, శాస్త్రాల పట్ల అతిగా ఆధారపడడం వల్ల ప్రయోజనం లేదు. ఎందుకంటే నిజమైన జ్ఞానానికీ, వీటికీ సంబంధం లేదు. ఇదే భావం చాలా తంత్రాలలోను, సిద్ధాంతాలలోను చెప్పబడింది.^[55] మహాసిద్ధ తిలోపుడనే భారతీయ బౌద్ధ యోగి కూడా వాదాలను నిరసించాడు. వివిధ శాఖలలో భేదాలున్నాగాని అధికంగా బౌద్ధులు విశ్వసించే ప్రకారం పరమ లక్ష్యం (నిర్వాణం లేదా ముక్తి లేదా బోధి) అనేది మాటలకు అతీతమైనది అని.

ధర్మ గ్రంధాలు

బౌద్ధమతం గ్రంథాలు అనేకాలు ఉన్నాయి. వీటిని అధ్యయన గ్రంథాలుగాను, కొందరు పూజార్హాలుగానూ కూడా చూస్తారు. ప్రధానంగా బౌద్ధ సూత్రాలు సంస్కృతంలో త్రిపిటకాలు (పాళీ భాషలో "తిపిటక") - అనగా మూడు బుట్టలు. అవి

వినయ పీఠకం - బౌద్ధ సంఘం, భిక్షువులు, భిక్షుణిల నియమాలు, విధానాలు గురించినది, అందుకు సంబంధించిన శాస్త్రాధారాలు, వివరణలు.
సుత్త పీఠకం - గౌతమ బుద్ధుడు స్వయంగా బోధించినవని చెప్పబడే సూత్రాలు
అభిధమ్మ పీఠకం - గౌతమ బుద్ధుని బోధనలను విపులీకరించే సూత్రాలు

గ్రంథాలలో ఉన్న ప్రకారం గౌతమబుద్ధుని పరినిర్వాణానంతరం కొలది కాలానికే మొదటి బౌద్ధ మండలి సమావేశమయ్యింది. ఈ సమావేశానికి మహాకాశ్యపుడు అనే బౌద్ధ భిక్షువు సభాధిపత్యం నిర్వహించాడు. ఈ మండలి లక్ష్యాలు - బుద్ధుని బోధనలను మననం చేయడం (సూత్రాలు లేదా సుత్త), సంఘాలలో పాటించవలసిన నియమాలను క్రమబద్ధం చేయడం (వినయం). గౌతమ బుద్ధుని సహచరుడు అయిన ఆనందుడు చెప్పిన విషయాలు సుత్త పిటకం అయ్యాయి. అభిధమ్మ, ఉపాలి అనే శిష్యులు చెప్పిన విషయాలు వినయ పిటకం, అభిధమ్మ పిటకం అయ్యాయి. ఈ పిటకాలు కొంతకాలం మౌఖికంగా ఇతరులకు సంక్రమించాయి. మరి కొంత కాలం తరువాత గాని గ్రంథస్తం కాలేదు. ఈ పిటకాలలో బుద్ధుని బోధనలు, జీవితంలో ఘటనలు, వేదాంత, శాస్త్ర సంవాదనలు, ఇతర నియమాలు అనేకం ఉన్నాయి.

థేరవాదులు, మరికొంత మంది ఆరంభ కాలపు బౌద్ధులు పాళీభాషలోని తమ గ్రంథాలు స్వయంగా బుద్ధుడు బోధించిన విషయాల సంగ్రహమేనని విశ్వసిస్తారు. థేరవాద సూత్ర గ్రంథాలలో సుమారు 40 లక్షల పదాలున్నాయి. "మహాయాన సూత్రాలు" వంటి ఇతర సూత్రాలు కూడా స్వయంగా బుద్ధుడే బోధించాడని, కాని అవి రహస్యంగా చెప్పబడడం వల్ల సామాన్యులకు తెలియలేదని ఆయా వాదులు విశ్వసిస్తారు. నాగులు, లేదా బోధిసత్వుల ద్వారా ఆ రహస్యాలు తరువాత అందుబాటులోకి వచ్చాయని వారి నమ్మకం. సుమారు 600 మహాయాన సూత్రాలు సంస్కృతం లేదా చైనా లేదా టిబెటన్ భాషలో ఇప్పుడు లభిస్తున్నాయి. మహాయాన సూత్రాలను థేరవాదులు విశ్వసించరు.

తెలుగునాట బౌద్ధం

బౌద్ధమతం ఆరంభ దశనుండి ఆంధ్ర ప్రదేశ ప్రాంతలో విశేషమయన ఆదరణ పొందింది. అశోకునికి ముందే, అనగా బుద్ధుని కాలం నుండే ఆంధ్రదేశంలో బౌద్ధమతం ప్రాచుర్యంలో ఉన్నదని పెక్కు ఆధారాల వల్ల తెలియవస్తుంది. అశోకుని శిలాశాసనం ప్రకారం ఆంధ్ర దేశం అప్పటికే "ధర్మవిషయం"లో ఉంది. గుంటుపల్లి, భట్టిప్రోలు వంటి బౌద్ధ క్షేత్రాలు హీనయాన బౌద్ధం కాలం నాటివి. (క్రీ.పూ. 300 నాటివి.) విశేషించి భట్టిప్రోలును బుద్ధుడే స్వయంగా సందర్శించాడని ఒక అభిప్రాయం ఉంది. భట్టిప్రోలులోని ధాతు కరండం బుద్ధుని శరీర ధాతువులకు చెందినది కావచ్చును. అశోకుని కాలంలోను, తరువాత శాతవాహనుల కాలంలోను బౌద్ధాన్ని రాజకుటుంబాలు విశేషంగా ఆదరించారు. రాజుల హిందూమతావలంబులైనా గాని రాణివాసం బౌద్ధ సంఘాలకు పెద్దయెత్తున దానాలు చేసినట్లు ఆధారాలున్నాయి. ఉత్తర హిందూస్తానానికి, శ్రీలంకకు మధ్య జరిగిన బౌద్ధ పరివ్రాజకుల రాకపోకలలో వేంగిదేశం ముఖ్యమైన మార్గం, కూడలిగా ఉండేది. తరువాత మహాయానం ఆంధ్రదేశంలోని నాగార్జునుని తత్వంతో ప్రావర్భవించింది. ధరణికోట, విజయపురి వంటి మహారామాలు ఆంధ్రదేశంలో బౌద్ధం అత్యున్నత స్థితిలో ఉన్ననాటి చిహ్నాలు.

గౌతమ బుద్ధుడు స్వయంగా ధాన్యకటకం (అమరావతి) వద్ద కాలచక్రతంత్రం ప్రవర్తింప చేశాడని, ధారణులను నిక్షిప్తం చేశాడని, అందువల్ల అమరావతి ధరణికోట అయ్యిందని జర్మన్ పండితుడు ‘హాలెంట్ హోప్‌మాన్’ తన పరిశోధనలో వెల్లడించాడు. అమరావతి స్థూపంలో బుద్ధుడి ధాతువులను నిక్షిప్తం చేసినట్లు ‘మంజుశ్రీ మూలకల్పం’ బౌద్ధ గ్రంథం పేర్కొంది.

ఆంధ్ర దేశంలో అతి ప్రాచీన భట్టిప్రోలు స్థూపంలో భట్టిప్రోలు శాసనం ప్రకారం ‘బుద్ధ శరీరాన్ని నిక్షిప్తం’ అని రాశారు. ఈ శాసనంలోనే కుబేరక అనే రాజు ప్రస్తావన ఉంది. ఆంధ్ర దేశంలో సుమారు వంద బౌద్ధ స్థలాలను పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞులు గుర్తించారు.

భట్టిప్రోలు, అమరాపతి, నాగార్జునకొండ, ఘంటశాల, జగ్గయ్యపేట, ఆదుర్రు, శాలిహుండం, ఫణిగిరి, చందవరం, రామతీర్థం, శంకరం, కోటిలింగాల, కొండాపూర్, పెదగంజాం, చినగంజాం మొదలైన ప్రాంతాల్లో స్థూపాలు, చైత్యగృహాలు, విహారాలు బయల్పడ్డాయి. అశోకుడి శిలా శాసనాలు ఆంధ్ర దేశంలో కర్నూలు జిల్లాలోని ఎర్రగుడి, రాజులమందగిరిల్లో లభించాయి. ఇటీవల విశాఖపట్నం జిల్లా బావికొండ దగ్గర బుద్ధుడి పవిత్ర ధాతువులు లభించాయి. కరీంనగర్ జిల్లా ధూళకట్టలో స్థూపం బయటపడింది. శ్రీకాకుళంలో వంశధార నది ఒడ్డున శ్రీముఖలింగ శైవ క్షేత్రం ఉంది. ఇక్కడ జరిపిన తవ్వకాల్లో సా.శ. 8, 9 శతాబ్దాల నాటి అమితాబ, అక్షోభ్య (బుద్ధుడు), ఉపనీహవిషయ (స్త్రీ) మూర్తులు బయల్పడ్డాయి. ఇవి బౌద్ధమతానికి చెందినవి. నల్కొండ జిల్లా ఫణిగిరిలో గాజులబండ, తిరుమలగిరి ప్రాంతాల్లో బౌద్ధ అవశేషాలు లభ్యమయ్యాయి.

ఉడ్డియానదేశం

ఉడ్డియాన మనే ప్రాంతమొకటి భారతదేశం లో ఉండేది. ఫాహీక్ యాత్రికుడు ఇచట 500 సంఘారామములు ఉన్నవని, ఇవిహీనయానానికి చెందినవని, బుద్ధధర్మమిచట గౌరవించబడేదని చెప్పినాడు. 6వ శతాబ్దములో మనదేశానికి వచ్చిన సుంగ్ అయాత్రికులకు ఉడ్డియాన దేశపురాజు గౌరవపూర్వకమైన స్వాగతిమిచ్చాడట. ఈరాజు శాకాహారియని, ఈయన ప్రతిదినము బుద్ధుని పూజించెడివాడని వీరన్నారు. ఈ ఉడ్డియానములో 70 భిక్షువులు గల బౌద్ధ చైత్యమొకటి, 300 భిక్షువులు గల స్వర్ణశకలాలతో నిండిన మరొక చైత్యము, 200 భిక్షువులున్న వేరొక మహాచైత్యము ఉండెడిదని, ఈభిక్షువులు నియమబద్దమైన జీవితమును నడుపుతూ ఉన్నారని కూడా ఈయాత్రికులు పల్కినారు.^[56]

చిహ్నాలు

మహాయాన బౌద్ధం, వజ్రాయన బౌద్ధంలో ఎనిమిది శుభసూచకమైన చిహ్నాలున్నాయి.

ఛత్రము (గొడుగు గుర్తు)
బంగారు చేప
పద్మము
శంఖము
ధ్వజం
ధర్మ చక్రం

ఇవి కూడా చూడండి

మూలాలు

↑ "Major Religions Ranked by Size". Archived from the original on 2011-04-22. Retrieved 2008-06-09.
↑ http://www.infoplease.com/ipa/A0001470.html
↑ Dhamma
↑ For instance, see the UNESCO webpage entitled, "Lumbini, the Birthplace of the Lord Buddha". See also Gethin Foundations, p. 19, which states that in the mid-third century BCE the Emperor Ashoka determined that Lumbini was the Buddha's birthplace and thus installed a pillar there with the inscription: "... this is where the Buddha, sage of the Śākyas, was born."
↑ For instance, Gethin Foundations, p. 14, states: "The earliest Buddhist sources state that the future Buddha was born Siddhārtha Gautama (Pali Siddhattha Gotama), the son of a local chieftain—a rājan—in Kapilavastu (Pali Kapilavatthu) what is now the Indian-Nepalese border." However, Professor Gombrich (Theravada Buddhism, p. 1) and the old but specialized study by Edward Thomas, The Life of the Buddha, ascribe the name Siddhattha/Siddhartha to later sources
↑ http://buddhism.about.com/library/blbudlifesights2.htm Archived 2007-11-15 at the Wayback Machine The Life of the Buddha: The Four Sights "On the first visit he encountered an old man. On the next excursion he encountered a sick man. On his third excursion, he encountered a corpse being carried to cremation. Such sights brought home to him the prevalence of suffering in the world and that he too was subject to old age, sickness and death...on his fourth excursion, however, he encountered a holy man or sadhu, apparently content and at peace with the world."
↑ http://www.wildmind.org/mantras/figures/shakyamuni/5 Wild mind Buddhist Meditation, The Buddha’s biography: Spiritual Quest and Awakening
↑ see: https://web.archive.org/web/20040629075505/http://www.angelfire.com/electronic/bodhidharma/bodhi_tree.html The Bodhi Tree
↑ http://www.buddhamind.info/leftside/arty/bod-leaf.htm Archived 2008-05-26 at the Wayback Machine Bodhi leaf
↑ Skilton, Concise, p. 25
↑ Cousins, Dating.
↑ "the reputed place of Buddha's death and cremation,"Encyclopedia Britannica, Kusinagara
↑ A History of Indian Buddhism - Hirakawa Akira (translated and edited by Paul Groner) - Motilal Banarsidass Publishers, Delhi, 1993, p. 7
↑ Indian Buddhism, Japan, 1980, reprinted Motilal Banarsidass,Delhi,1987,1989,table of contents
↑ Dr Gregory Schopen - Professor of Sanskrit, Tibetan, and Buddhist Studies at the University of Texas at Austin. His main views and arguments can be found in his book Bones, Stones, and Buddhist Monks, University of Hawai'i Press
↑ Mitchell, Buddhism, Oxford University Press, 2002, page 34 & table of contents
↑ Skorupski, Buddhist Forum, vol I, Heritage, Delhi/SOAS, London, 1990, page 5; Journal of the International Association of Buddhist Studies, vol 21 (1998), part 1, pages 4, 11
↑ Encyclopedia of Religion, Macmillan, New York, sv Councils, Buddhist
↑ Journal of the Plai Text Society, volume XVI, p. 105)
↑ Janice J. Nattier and Charles S. Prebish, 1977. Mahāsāṅghika Origins: the beginnings of Buddhist sectarianism in History of Religions, Vol. 16, pp. 237–272
↑ Harvey, Introduction to Buddhism, p. 74
↑ Williams, Paul (1989). Mahayana Buddhism: the doctrinal foundations. London: Routledge., pages 20f
↑ Lamotte, Étienne (trans. to French) (1976). Teaching of Vimalakirti. trans. Sara Boin. London: Pali Text Society. pp. XCIII. ISBN 0710085400.
↑ Davidson, Ronald M. (2003). Indian Esoteric Buddhism: A Social History of the Tantric Movement. New York: Columbia University Press. ISBN 0231126190.
↑ Gethin, Foundations, page 1
↑ Welch, Practice of Chinese Buddhism, Harvard, 1967, page 395
↑ Harvey, Introduction, pages 165f
↑ Harvey, Introduction to Buddhism, page 152
↑ Routledge Encyclopedia of Buddhism, 2007, page 611
↑ రామారావు, మారేమండ (1947). భారతీయ నాగరికతా విస్తరణము (1 ed.). సికిందరాబాద్, వరంగల్: వెంకట్రామా అండ్ కో. Archived from the original on 6 మార్చి 2016. Retrieved 9 December 2014.
↑ Adherents.com (2005). "Major Religions of the World
Ranked by Number of Adherents". Archived from the original on 2011-04-22. Retrieved 2008-05-19.
↑ "Chinese Cultural Studies: The Spirits of Chinese Religion". Archived from the original on 2011-12-03. Retrieved 2008-06-09.
↑ "Windows on Asia - Chinese Religions". Archived from the original on 2009-02-20. Retrieved 2008-06-09.
↑ "BUDDHISM AND ITS SPREAD ALONG THE SILK ROAD". Archived from the original on 2011-12-13. Retrieved 2008-06-09.
↑ U.S. Department of States - International Religious Freedom Report 2006: China (includes Tibet, Hong Kong, and Macau)
↑ "[[openDemocracy.net]] - 'The Atlas of Religion,' Joanne O'Brien & Martin Palmer: State Attitudes to Religion" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2009-06-26. Retrieved 2008-06-09.
↑ "The Range of Religious Freedom". Archived from the original on 2011-12-07. Retrieved 2008-06-09.
↑ Garfinkel, Perry (December 2005). "Buddha Rising". National Geographic: 88–109.
↑ [1]^{[permanent dead link]}, retrieved on 2008-01-15
↑ See for example: http://www.thebigview.com/buddhism/fourtruths.html Archived 2009-11-11 at the Wayback Machine The Four Noble Truths
↑ Gombrich, Richard F. (1988). Theravada Buddhism (2nd ed.). London: Routledge & Kegan Paul. pp. 2. ISBN 0710213190.
↑ An important development in the Mahayana [was] that it came to separate nirvana from bodhi ('awakening' to the truth, Enlightenment), and to put a lower value on the former (Gombrich, 1992d). Originally nirvana and bodhi refer to the same thing; they merely use different metaphors for the experience. But the Mahayana tradition separated them and considered that nirvana referred only to the extinction of craving (= passion and hatred), with the resultant escape from the cycle of rebirth. This interpretation ignores the third fire, delusion: the extinction of delusion is of course in the early texts identical with what can be positively expressed as gnosis, Enlightenment.’’ How Buddhism Began, Richard F. Gombrich, Munshiram Manoharlal, 1997, p. 67
↑ ‘It is evident that the Hinayanists, either to popularize their religion or to interest the laity more in it, incorporated in their doctrines the conception of Bodhisattva and the practice of paramitas. This was effected by the production of new literature: the Jatakas and Avadanas.' Buddhist Sects in India, Nalinaksha Dutt, Motilal Banararsidass Publishers (Delhi), 2nd Edition, 1978, p. 251. The term 'Semi-Mahayana' occurs here as a subtitle
↑ ‘[the Theravadins’] early literature did not refer to the paramitas.’ Buddhist Sects in India, Nalinaksha Dutt, Motilal Banararsidass Publishers (Delhi), 2nd Edition, 1978, Dutt, p. 228
↑ Kohn, Shambhala, pp. 131, 143
↑ Bhikku, Thanissaro (2001). "Refuge". An Introduction to the Buddha, Dhamma, & Sangha. Access to Insight.
↑ Macmillan Encyclopedia of Buddhism (2004) Volume One, page 296
↑ Thera, Piyadassi (1999). "Dhammacakkappavattana Sutta". The Book of Protection. Buddhist Publication Society. In the Buddha's first sermon, the Dhammacakkappavattana Sutta, he talks about the Middle Way, the Noble Eightfold Path and the Four Noble Truths.
↑ Harvey, Introduction, p. 47
↑ Hinnels, John R. (1998). The New Penguin Handbook of Living Religions. London: Penguin Books. ISBN 0140514805.,pages 393f
↑ Harvey, Introduction to Buddhism, p. 92
↑ Eliot, Japanese Budhism, Edward Arnold, London, 1935, page 60
↑ పారమార్థిక పదకోశం (పొత్తూరి వేంకటేశ్వరరావు) 20
↑ MN 72 (Thanissaro, 1997) Archived 2015-02-06 at the Wayback Machine
↑ The Sovereign All-Creating Mind tr. by E.K. Neumaier-Dargyay, pp. 111–112.
↑ 1956న భారతి మాస పత్రిక: వ్యాసము ఉడ్డియానదేశము - రచన : శ్రీ పోతుకూచి సుబ్రహ్మణ్యశాస్త్రి

ఉపయుక్త గ్రంథసూచి

బయటి లింకులు

[1] "Major Religions Ranked by Size". Archived from the original on 2011-04-22. Retrieved 2008-06-09.

[2] ttp://www.infoplease.com/ipa/A0001470.html

[3] Dhamma

[4] For instance, see the UNESCO webpage entitled, "Lumbini, the Birthplace of the Lord Buddha". See also Gethin Foundations, p. 19, which states that in the mid-third century BCE the Emperor Ashoka determined that Lumbini was the Buddha's birthplace and thus installed a pillar there with the inscription: "... this is where the Buddha, sage of the Śākyas, was born."

[5] For instance, Gethin Foundations, p. 14, states: "The earliest Buddhist sources state that the future Buddha was born Siddhārtha Gautama (Pali Siddhattha Gotama), the son of a local chieftain—a rājan—in Kapilavastu (Pali Kapilavatthu) what is now the Indian-Nepalese border." However, Professor Gombrich (Theravada Buddhism, p. 1) and the old but specialized study by Edward Thomas, The Life of the Buddha, ascribe the name Siddhattha/Siddhartha to later sources

[6] ttp://buddhism.about.com/library/blbudlifesights2.htm Archived 2007-11-15 at the Wayback Machine The Life of the Buddha: The Four Sights "On the first visit he encountered an old man. On the next excursion he encountered a sick man. On his third excursion, he encountered a corpse being carried to cremation. Such sights brought home to him the prevalence of suffering in the world and that he too was subject to old age, sickness and death...on his fourth excursion, however, he encountered a holy man or sadhu, apparently content and at peace with the world."

[7] ttp://www.wildmind.org/mantras/figures/shakyamuni/5 Wild mind Buddhist Meditation, The Buddha’s biography: Spiritual Quest and Awakening

[8] see: https://web.archive.org/web/20040629075505/http://www.angelfire.com/electronic/bodhidharma/bodhi_tree.html The Bodhi Tree

[9] ttp://www.buddhamind.info/leftside/arty/bod-leaf.htm Archived 2008-05-26 at the Wayback Machine Bodhi leaf

[10] Skilton, Concise, p. 25

[11] Cousins, Dating.

[12] "the reputed place of Buddha's death and cremation,"Encyclopedia Britannica, Kusinagara

[13] A History of Indian Buddhism - Hirakawa Akira (translated and edited by Paul Groner) - Motilal Banarsidass Publishers, Delhi, 1993, p. 7

[14] Indian Buddhism, Japan, 1980, reprinted Motilal Banarsidass,Delhi,1987,1989,table of contents

[15] Dr Gregory Schopen - Professor of Sanskrit, Tibetan, and Buddhist Studies at the University of Texas at Austin. His main views and arguments can be found in his book Bones, Stones, and Buddhist Monks, University of Hawai'i Press

[16] Mitchell, Buddhism, Oxford University Press, 2002, page 34 & table of contents

[17] Skorupski, Buddhist Forum, vol I, Heritage, Delhi/SOAS, London, 1990, page 5; Journal of the International Association of Buddhist Studies, vol 21 (1998), part 1, pages 4, 11

[18] Encyclopedia of Religion, Macmillan, New York, sv Councils, Buddhist

[19] Journal of the Plai Text Society, volume XVI, p. 105)

[20] Janice J. Nattier and Charles S. Prebish, 1977. Mahāsāṅghika Origins: the beginnings of Buddhist sectarianism in History of Religions, Vol. 16, pp. 237–272

[21] Harvey, Introduction to Buddhism, p. 74

[22] Williams, Paul (1989). Mahayana Buddhism: the doctrinal foundations. London: Routledge., pages 20f

[23] Lamotte, Étienne (trans. to French) (1976). Teaching of Vimalakirti. trans. Sara Boin. London: Pali Text Society. pp. XCIII. ISBN 0710085400.

[24] Davidson, Ronald M. (2003). Indian Esoteric Buddhism: A Social History of the Tantric Movement. New York: Columbia University Press. ISBN 0231126190.

[25] Gethin, Foundations, page 1

[26] Welch, Practice of Chinese Buddhism, Harvard, 1967, page 395

[27] Harvey, Introduction, pages 165f

[28] Harvey, Introduction to Buddhism, page 152

[29] Routledge Encyclopedia of Buddhism, 2007, page 611

[భారతీయ_నాగరికతా_విస్తరణము-30] రామారావు, మారేమండ (1947). భారతీయ నాగరికతా విస్తరణము (1 ed.). సికిందరాబాద్, వరంగల్: వెంకట్రామా అండ్ కో. Archived from the original on 6 మార్చి 2016. Retrieved 9 December 2014.

[adherents-31] Adherents.com (2005). "Major Religions of the World
Ranked by Number of Adherents". Archived from the original on 2011-04-22. Retrieved 2008-05-19.

[32] "Chinese Cultural Studies: The Spirits of Chinese Religion". Archived from the original on 2011-12-03. Retrieved 2008-06-09.

[33] "Windows on Asia - Chinese Religions". Archived from the original on 2009-02-20. Retrieved 2008-06-09.

[34] "BUDDHISM AND ITS SPREAD ALONG THE SILK ROAD". Archived from the original on 2011-12-13. Retrieved 2008-06-09.

[35] U.S. Department of States - International Religious Freedom Report 2006: China (includes Tibet, Hong Kong, and Macau)

[36] "[[openDemocracy.net]] - 'The Atlas of Religion,' Joanne O'Brien & Martin Palmer: State Attitudes to Religion" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2009-06-26. Retrieved 2008-06-09.

[37] "The Range of Religious Freedom". Archived from the original on 2011-12-07. Retrieved 2008-06-09.

[38] Garfinkel, Perry (December 2005). "Buddha Rising". National Geographic: 88–109.

[39] [1]^{[permanent dead link]}, retrieved on 2008-01-15

[40] See for example: http://www.thebigview.com/buddhism/fourtruths.html Archived 2009-11-11 at the Wayback Machine The Four Noble Truths

[41] Gombrich, Richard F. (1988). Theravada Buddhism (2nd ed.). London: Routledge & Kegan Paul. pp. 2. ISBN 0710213190.

[42] An important development in the Mahayana [was] that it came to separate nirvana from bodhi ('awakening' to the truth, Enlightenment), and to put a lower value on the former (Gombrich, 1992d). Originally nirvana and bodhi refer to the same thing; they merely use different metaphors for the experience. But the Mahayana tradition separated them and considered that nirvana referred only to the extinction of craving (= passion and hatred), with the resultant escape from the cycle of rebirth. This interpretation ignores the third fire, delusion: the extinction of delusion is of course in the early texts identical with what can be positively expressed as gnosis, Enlightenment.’’ How Buddhism Began, Richard F. Gombrich, Munshiram Manoharlal, 1997, p. 67

[43] ‘It is evident that the Hinayanists, either to popularize their religion or to interest the laity more in it, incorporated in their doctrines the conception of Bodhisattva and the practice of paramitas. This was effected by the production of new literature: the Jatakas and Avadanas.' Buddhist Sects in India, Nalinaksha Dutt, Motilal Banararsidass Publishers (Delhi), 2nd Edition, 1978, p. 251. The term 'Semi-Mahayana' occurs here as a subtitle

[44] ‘[the Theravadins’] early literature did not refer to the paramitas.’ Buddhist Sects in India, Nalinaksha Dutt, Motilal Banararsidass Publishers (Delhi), 2nd Edition, 1978, Dutt, p. 228

[45] Kohn, Shambhala, pp. 131, 143

[46] Bhikku, Thanissaro (2001). "Refuge". An Introduction to the Buddha, Dhamma, & Sangha. Access to Insight.

[47] Macmillan Encyclopedia of Buddhism (2004) Volume One, page 296

[48] Thera, Piyadassi (1999). "Dhammacakkappavattana Sutta". The Book of Protection. Buddhist Publication Society. In the Buddha's first sermon, the Dhammacakkappavattana Sutta, he talks about the Middle Way, the Noble Eightfold Path and the Four Noble Truths.

[49] Harvey, Introduction, p. 47

[penguin-50] Hinnels, John R. (1998). The New Penguin Handbook of Living Religions. London: Penguin Books. ISBN 0140514805.,pages 393f

[51] Harvey, Introduction to Buddhism, p. 92

[52] Eliot, Japanese Budhism, Edward Arnold, London, 1935, page 60

[53] పారమార్థిక పదకోశం (పొత్తూరి వేంకటేశ్వరరావు) 20

[54] MN 72 (Thanissaro, 1997) Archived 2015-02-06 at the Wayback Machine

[55] The Sovereign All-Creating Mind tr. by E.K. Neumaier-Dargyay, pp. 111–112.

[56] 1956న భారతి మాస పత్రిక: వ్యాసము ఉడ్డియానదేశము - రచన : శ్రీ పోతుకూచి సుబ్రహ్మణ్యశాస్త్రి

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

v t e ప్రపంచ మతాలు
ఇబ్రాహీం మతాలు	ఇబ్రాహీం మతం, యూద మతం, క్రైస్తవ మతం, ఇస్లాం మతం, బహాయి విశ్వాసం
భారతీయ మతాలు	హిందూ మతం, బౌద్ధ మతం, జైన మతం, సిక్కుమతం,
తూర్పు దేశాల మతాలు (టావో మతాలు)	డౌమతం, షింటో మతం, కోండోగ్యో, కావోడైజమ్, యుగిండావో, కన్ఫ్యూషియస్ మతం,
ఇరానీయ మతాలు	జొరాస్ట్రియన్ మతం, యజ్దానీ మతం
ఇంకా చూడండి	మతం, దేవుడు, నాస్తికత్వం, దర్శనం, వేదాలు, ఖురాన్, బైబిల్, ఉపనిషత్తులు, భగవద్గీత

@@ పంక్తి 1: / పంక్తి 1: @@
-[[File:A Rock cut Seated Buddha Statue at Bojjannakonda, Visakhapatnam District.jpg|thumb|250px|right|[[బొజ్జన్నకొండ]] బౌద్ధారామం, విశాఖ జిల్లా. వద్ద ధ్యాన బుద్ధుని ప్రతిమ (రాతిలో చెక్కబడినది)]]
+[[File:A Rock cut Seated Buddha Statue at Bojjannakonda, Visakhapatnam District.jpg|thumb|250px|[[బొజ్జన్నకొండ]] బౌద్ధారామం, విశాఖ జిల్లా. వద్ద ధ్యాన బుద్ధుని ప్రతిమ (రాతిలో చెక్కబడినది)|alt=Like ]]
 [[దస్త్రం:Buddha sunset crop.jpg|thumb|250px|right|థాయిలాండ్‌లో బుద్ధుని చిత్రం]]
 [[దస్త్రం:Guntupalli Buddist site 8.JPG|thumb|right|250px|గుంటుపల్లి స్తూపాలు - హీనయానం కాలం - క్రీ పూ 200 నాటివి]]
-'''బౌద్ధ మతం''' లేదా '''బౌద్ధం''' [[ప్రపంచం]]లోని ముఖ్యమైన [[మతము|మతాలలో]] ఒకటి. మొత్తం ప్రపంచంలో బౌద్ధ ధర్మాన్ని ఆచరించేవారు 23 కోట్లనుండి 50 కోట్ల వరకు ఉండవచ్చునని అంచనా.<ref>{{Cite web |url=http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html#Buddhism |title=Major Religions Ranked by Size<!-- Bot generated title --> |access-date=2008-06-09 |website= |archive-date=2011-04-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110422093857/http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html#Buddhism |url-status=dead }}</ref> బౌద్ధంలో రెండు ప్రధాన విభాగాలున్నాయి - [[మహాయానం]], [[థేరవాదం]].<ref>http://www.infoplease.com/ipa/A0001470.html</ref> తూర్పు ఆసియా, టిబెట్ ప్రాంతాలలో మహాయానం (వజ్రయానంతో కలిపి) అధికంగా ప్రాచుర్యంలో ఉంది.
+'''బౌద్ధ మతం''' లేదా '''బౌద్ధం''' [[ప్రపంచం]]లోని ముఖ్యమైన [[మతము|మతాలలో]] ఒకటి. మొత్తం ప్రపంచంలో బౌద్ధ ధర్మాన్ని ఆచరించేవారు 23 కోట్లనుండి 50 కోట్ల వరకు ఉండవచ్చునని అంచనా.<ref>{{Cite web |url=http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html#Buddhism |title=Major Religions Ranked by Size<!-- Bot generated title --> |access-date=2008-06-09 |website= |archive-date=2011-04-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110422093857/http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html#Buddhism |url-status=dead }}</ref> బౌద్ధంలో రెండు ప్రధాన విభాగాలున్నాయి - [[మహాయానం]], [[థేరవాదం]].<ref>http://www.infoplease.com/ipa/A0001470.html</ref> తూర్పు ఆసియా, టిబెట్ ప్రాంతాలలో మహాయానం (వజ్రయానంతో కలిపి) అధికంగా ప్రాచుర్యంలో ఉంది. [[గౌతమ బుద్ధుడు]] బోధించిన ధర్మ సూత్రాలు బౌద్ధానికి మూలాధారం. త్రిపిటకములు అనే శాస్త్ర గ్రంథం బౌద్ధానికి ప్రధాన ఆధారమని అధికులు విశ్వసిస్తారు. ఇందుకు అదనంగా మహాయాన బౌద్ధులు "మహాయాన సూత్రాలు" అనే రచనను విశ్వసిస్తారు. దీనిని థేరవాదులు అంగీకరించరు.<ref>[http://www.accesstoinsight.org/ptf/dhamma/index.html Dhamma<!-- Bot generated title -->]</ref>
-[[గౌతమ బుద్ధుడు]] బోధించిన ధర్మ సూత్రాలు బౌద్ధానికి మూలాధారం. త్రిపిటకములు అనే శాస్త్ర గ్రంథం బౌద్ధానికి ప్రధాన ఆధారమని అధికులు విశ్వసిస్తారు. ఇందుకు అదనంగా మహాయాన బౌద్ధులు "మహాయాన సూత్రాలు" అనే రచనను విశ్వసిస్తారు. దీనిని థేరవాదులు అంగీకరించరు.
-<ref>[http://www.accesstoinsight.org/ptf/dhamma/index.html Dhamma<!-- Bot generated title -->]</ref>
 == ప్రధాన సంప్రదాయాలు ==
 థేరవాద, మహాయాన సంప్రదాయాలు బౌద్ధంలో ఉన్న రెండు ప్రధాన విభాగాలు. ఇంకా కొన్ని శాఖలు కూడా ఉన్నాయి. కాని వీటన్నింటిలో ఏకాభిప్రాయంగా పరిగణింపబడే ముఖ్య సూత్రాలను చెప్పడానికి నిపుణులు ప్రధానంగా [[పాళీ భాష]], [[:en:Tibetan (language)|టిబెటన్ భాష]] లోనూ, ఇంకా అనువాద రూపంలో ఉన్న మంగోలియన్, చైనా భాషల గ్రంథాలలోనూ, కొద్దిగా లభించే సంస్కృత మూలాలలోనూ ఉన్న విషయాల ఆధారంగా కొన్ని ప్రధాన సూత్రాలను ఉదహరిస్తారు. అయితే వీటిలో భిన్నాభిప్రాయాలు, భిన్న సంప్రదాయాలు ఉండవచ్చును.
+* మధ్యేమార్గం, కార్య కారణత్వం, [[నాలుగు పరమ సత్యాలు]], [[అష్టాంగ మార్గం]] - వీటిని సిద్ధాంతపరంగా అంగీకరిస్తారు. కాని కొన్ని సంప్రదాయాల ఆచరణలో వీటిని (కొంత గాని, పూర్తిగా గాని) అమలు చేయకపోవచ్చును.
-* [[గౌతమ బుద్ధుడు]] వారి గురువు, ప్రవక్త
-* మధ్యేమార్గం, [[కార్య కారణత్వం]] (Dependent origination), [[నాలుగు పరమ సత్యాలు]], [[అష్టాంగ మార్గం]] - వీటిని సిద్ధాంతపరంగా అంగీకరిస్తారు. కాని కొన్ని సంప్రదాయాల ఆచరణలో వీటిని (కొంత గాని, పూర్తిగా గాని) అమలు చేయకపోవచ్చును.
 * సామాన్యులు, సంఘ పరివారంలోనివారు కూడా సాధన ద్వారా [[నిర్వాణం]] పొందవచ్చును.
-* నిర్వాణం పరమోత్కృష్ట గమ్యమని భావిస్తారు. థేరవాదులు ల నమ్మకం ప్రకారం బుద్ధుడు పొందిన నిర్వాణమే ఇతరులకూ లభిస్తుంది, రెండు రకాల నిర్వాణాలుండవు. ఈ సాధనా మార్గాన్ని బుద్ధుడు మొదటిగా కనుక్కొని ఇతరులకు బోధించాడు.
+* నిర్వాణం పరమోత్కృష్ట గమ్యమని భావిస్తారు. థేరవాదులుల నమ్మకం ప్రకారం బుద్ధుడు పొందిన నిర్వాణమే ఇతరులకూ లభిస్తుంది, రెండు రకాల నిర్వాణాలుండవు. ఈ సాధనా మార్గాన్ని బుద్ధుడు మొదటిగా కనుక్కొని ఇతరులకు బోధించాడు.
-[[File:Buddha123.jpg|thumb|బుద్ధుడు]]
+[[File:Buddha123.jpg|thumb|బుద్ధుడు|313x313px]]
 == ఆరంభం, చరిత్ర ==
 {{main|గౌతమ బుద్ధుడు}}
 [[దస్త్రం:MaraAssault.jpg|thumb|right|250px|ధ్యానమగ్నుడైన గౌతమబుద్ధుని దీక్ష భగ్నం చేయడానికి మారుడు దండెత్తడం - సూచనా శిల్పం - అమరావతి స్తూపం - [[:en:Guimet Museum|గ్విమెట్ మ్యూజియం నుండి]].]]
-[[File:Large Buddha Statue. Amaravati. AP (4).JPG|thumb|left|అమరావతిలో బుద్ధుని విగ్రహము]]
+[[File:Large Buddha Statue. Amaravati. AP (4).JPG|thumb|అమరావతిలో బుద్ధుని విగ్రహము|250x250px]]
-బౌద్ధ ధర్మాన్ని మొదటిగా బోధించిన గౌతమ బుద్ధుని అసలు పేరు సిద్ధార్ధుడు. ఇతడు [[లుంబిని]]<ref>For instance, see the [[UNESCO]] webpage entitled, [http://whc.unesco.org/en/list/666 "Lumbini, the Birthplace of the Lord Buddha"]. See also Gethin ''Foundations,'' p. 19, which states that in the mid-third century BCE the Emperor [[Ashoka]] determined that Lumbini was the Buddha's birthplace and thus installed a pillar there with the inscription: "... this is where the Buddha, sage of the Śākyas, was born."</ref> అనే చోట జన్మించాడు. [[కపిలవస్తు]]<ref>For instance, Gethin ''Foundations,'' p. 14, states: "The earliest Buddhist sources state that the future Buddha was born Siddhārtha Gautama (Pali Siddhattha Gotama), the son of a local chieftain—a ''rājan''—in Kapilavastu (Pali Kapilavatthu) what is now the Indian-Nepalese border." However, Professor Gombrich (''Theravada Buddhism'', p. 1) and the old but specialized study by Edward Thomas, ''The Life of the Buddha'', ascribe the name Siddhattha/Siddhartha to later sources</ref> అనే నగరంలో పెరిగాడు. ఇతని తండ్రి [[శుద్ధోదనుడు]] అనే రాజు. తల్లి [[మాయాదేవి]]
+బౌద్ధ ధర్మాన్ని మొదటిగా బోధించిన గౌతమ బుద్ధుని అసలు పేరు సిద్ధార్థుడు. ఇతడు [[లుంబిని]]<ref>For instance, see the [[UNESCO]] webpage entitled, [http://whc.unesco.org/en/list/666 "Lumbini, the Birthplace of the Lord Buddha"]. See also Gethin ''Foundations,'' p. 19, which states that in the mid-third century BCE the Emperor [[Ashoka]] determined that Lumbini was the Buddha's birthplace and thus installed a pillar there with the inscription: "... this is where the Buddha, sage of the Śākyas, was born."</ref> అనే చోట జన్మించాడు. కపిలవస్తు<ref>For instance, Gethin ''Foundations,'' p. 14, states: "The earliest Buddhist sources state that the future Buddha was born Siddhārtha Gautama (Pali Siddhattha Gotama), the son of a local chieftain—a ''rājan''—in Kapilavastu (Pali Kapilavatthu) what is now the Indian-Nepalese border." However, Professor Gombrich (''Theravada Buddhism'', p. 1) and the old but specialized study by Edward Thomas, ''The Life of the Buddha'', ascribe the name Siddhattha/Siddhartha to later sources</ref> అనే నగరంలో పెరిగాడు. ఇతని తండ్రి [[శుద్ధోదనుడు]] అనే రాజు. తల్లి [[మాయాదేవి]]
 [[File:Maha Stupa at Thotlakonda Monastic Complex.jpg|thumb|250px|మహా స్తూపం [[తొట్లకొండ]], [[విశాఖపట్నం]]]]
 [[File:Replica of Buddha and Disciples at Bheemili beach arch.JPG|thumb|250px]]
-సిద్ధార్ధుని తాత్విక అన్వేషణ గురించి బహుళంగా ప్రచారంలో ఉన్నకథ - సిద్ధార్ధుని జననం తరువాత అతని తండ్రి శుధ్ధోదనునికి "ఈ బాలుడు మునుముందు గొప్ప చకవర్తి లేదా సర్వసంగ పరిత్యాగి అవుతాడు" అని పండితులు జోస్యం చెప్పారు. తన కుమారునికి వైరాగ్యం కలుగరాదనే కోరికతో తండ్రి అతనికి బయటి లోకంలోని చీకు చింతలు తెలియకుండా సకల భోగాలలో పెంచాడు. [[యశోధర]] అనే చక్కని యువతితో వివాహం జరిపాడు. వారికి రాహులుడనే పుత్రుడు జన్మించాడు. కాని తన 29వ యేట సిద్ధార్ధుడు నగరంలో ప్రయాణిస్తుండగా జనుల కష్టాలను, ఒక పండు ముసలివానిని, ఒక శవాన్ని, ఒక సాధువును చూచాడు. ఈ దృశ్యాలను "నాలుగు దృశ్యాలు" అంటారు.<ref>http://buddhism.about.com/library/blbudlifesights2.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071115045953/http://buddhism.about.com/library/blbudlifesights2.htm |date=2007-11-15 }} The Life of the Buddha: The Four Sights ''"On the first visit he encountered an old man. On the next excursion he encountered a sick man. On his third excursion, he encountered a corpse being carried to cremation. Such sights brought home to him the prevalence of suffering in the world and that he too was subject to old age, sickness and death...on his fourth excursion, however, he encountered a holy man or sadhu, apparently content and at peace with the world."''</ref>
+సిద్ధార్థుని తాత్విక అన్వేషణ గురించి బహుళంగా ప్రచారంలో ఉన్నకథ - సిద్ధార్థుని జననం తరువాత అతని తండ్రి శుధ్ధోదనునికి "ఈ బాలుడు మునుముందు గొప్ప చకవర్తి లేదా సర్వసంగ పరిత్యాగి అవుతాడు" అని పండితులు జోస్యం చెప్పారు. తన కుమారునికి వైరాగ్యం కలుగరాదనే కోరికతో తండ్రి అతనికి బయటి లోకంలోని చీకు చింతలు తెలియకుండా సకల భోగాలలో పెంచాడు. [[యశోధర]] అనే చక్కని యువతితో వివాహం జరిపాడు. వారికి రాహులుడనే పుత్రుడు జన్మించాడు. కాని తన 29వ యేట సిద్ధార్థుడు నగరంలో ప్రయాణిస్తుండగా జనుల కష్టాలను, ఒక పండు ముసలివానిని, ఒక శవాన్ని, ఒక సాధువును చూచాడు. ఈ దృశ్యాలను "నాలుగు దృశ్యాలు" అంటారు.<ref>http://buddhism.about.com/library/blbudlifesights2.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071115045953/http://buddhism.about.com/library/blbudlifesights2.htm |date=2007-11-15 }} The Life of the Buddha: The Four Sights ''"On the first visit he encountered an old man. On the next excursion he encountered a sick man. On his third excursion, he encountered a corpse being carried to cremation. Such sights brought home to him the prevalence of suffering in the world and that he too was subject to old age, sickness and death...on his fourth excursion, however, he encountered a holy man or sadhu, apparently content and at peace with the world."''</ref>
-ఈ దృశ్యాలను చూచిన సిద్ధార్ధుని మనసు తాత్విక చింతనవైపు మళ్ళింది. ఒకరాత్రివేళ తన కుటుంబాన్ని, రాజ భోగాలను వదలి రాజప్రాసాదంనుండి నిష్క్రమించాడు. సత్యాన్వేషణకై వివిధ మార్గాలను ప్రయత్నించాడు. కొంతకాలం కఠోరమైన దీక్షను సాగించాడు. కాని ఆ విధంగా శరీరాన్ని మనసును క్షోభ పెట్టడం నిరర్ధకమని తెలుసుకొన్నాడు.<ref>http://www.wildmind.org/mantras/figures/shakyamuni/5 Wild mind Buddhist Meditation, ''The Buddha’s biography: Spiritual Quest and Awakening''</ref>
+ఈ దృశ్యాలను చూచిన సిద్ధార్థుని మనసు తాత్విక చింతనవైపు మళ్ళింది. ఒకరాత్రివేళ తన కుటుంబాన్ని, రాజ భోగాలను వదలి రాజప్రాసాదంనుండి నిష్క్రమించాడు. సత్యాన్వేషణకై వివిధ మార్గాలను ప్రయత్నించాడు. కొంతకాలం కఠోరమైన దీక్షను సాగించాడు. కాని ఆ విధంగా శరీరాన్ని మనసును క్షోభ పెట్టడం నిరర్థకమని తెలుసుకొన్నాడు.<ref>http://www.wildmind.org/mantras/figures/shakyamuni/5 Wild mind Buddhist Meditation, ''The Buddha’s biography: Spiritual Quest and Awakening''</ref>
-తరువాత దీక్షను అవలంబించాడు. అతిగా సుఖలోలత లేకుండా, కఠోరమైన యోగదీక్ష కాకుండా మధ్యేమార్గంలో పయనించాలని నిశ్చయించుకొన్నడు. ఒక గ్రామ యువతి ప్రసాదించిన భిక్షను ఆరగించి, [[బోధగయ]]లో ఒక రావి చెట్టు క్రింద ధ్యానమగ్నుడయ్యాడు. ఈ చెట్టునే బోధివృక్షమంటారు.<ref>see: https://web.archive.org/web/20040629075505/http://www.angelfire.com/electronic/bodhidharma/bodhi_tree.html ''The Bodhi Tree''</ref><ref>http://www.buddhamind.info/leftside/arty/bod-leaf.htm ''Bodhi leaf''</ref> పరమ సత్యాన్ని కనుగొనేవరకూ కదలరాదని నిశ్చయించుకొన్నాడు. 49 రోజుల ధ్యానం తరువాత అతనికి జ్ఞానోదయమైంది. అప్పటినుండి అతను '''బుద్ధుడు''' అయ్యాడు. తాను కనుగొన్న ధర్మాన్ని అందరికీ బోధించసాగాడు.<ref>Skilton, ''Concise'', p. 25</ref>
+తరువాత దీక్షను అవలంబించాడు. అతిగా సుఖలోలత లేకుండా, కఠోరమైన యోగదీక్ష కాకుండా మధ్యేమార్గంలో పయనించాలని నిశ్చయించుకొన్నడు. ఒక గ్రామ యువతి ప్రసాదించిన భిక్షను ఆరగించి, [[గయ|బోధగయలో]] ఒక రావి చెట్టు క్రింద ధ్యానమగ్నుడయ్యాడు. ఈ చెట్టునే బోధివృక్షమంటారు.<ref>see: https://web.archive.org/web/20040629075505/http://www.angelfire.com/electronic/bodhidharma/bodhi_tree.html ''The Bodhi Tree''</ref><ref>http://www.buddhamind.info/leftside/arty/bod-leaf.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080526125248/http://www.buddhamind.info/leftside/arty/bod-leaf.htm |date=2008-05-26 }} ''Bodhi leaf''</ref> పరమ సత్యాన్ని కనుగొనేవరకూ కదలరాదని నిశ్చయించుకొన్నాడు. 49 రోజుల ధ్యానం తరువాత అతనికి జ్ఞానోదయమైంది. అప్పటినుండి అతను '''బుద్ధుడు''' అయ్యాడు. తాను కనుగొన్న ధర్మాన్ని అందరికీ బోధించసాగాడు.<ref>Skilton, ''Concise'', p. 25</ref>
 గౌతమ బుద్ధుడు సా.శ.పూ. 5వ శతాబ్దంలో జీవించాడని పరిశోధకుల అంచనా. కాని అతని జన్మ దినం గురించి భిన్నాభిప్రాయాలున్నాయి.<ref>Cousins, ''Dating''.</ref> తన 80వ యేట [[కుశీనగరం]]లో మరణించాడు.<ref>''"the reputed place of Buddha's death and cremation,"''[http://www.britannica.com/eb/topic-312979/Kasia Encyclopedia Britannica, ''Kusinagara'']</ref>
 === ఆరంభ దశ ===
-బౌద్ధమతం చరిత్రను క్రింది దశలుగా విభజింపవచ్చును<ref>A History of Indian Buddhism - Hirakawa Akira (translated and edited by Paul Groner) - Motilal Banarsidass Publishers, Delhi, 1993, p. 7</ref>
+బౌద్ధమతం చరిత్రను క్రింది దశలుగా విభజింపవచ్చును.<ref>A History of Indian Buddhism - Hirakawa Akira (translated and edited by Paul Groner) - Motilal Banarsidass Publishers, Delhi, 1993, p. 7</ref>
-# ఆరంభ బౌద్ధం - ఈ దశను "హజిమె నకమురా" అధ్యయనకారుడు మళ్ళీ రెండు దశలుగా విభజించాడు.<ref>''Indian Buddhism'', Japan, 1980, reprinted Motilal Banarsidass,Delhi,1987,1989,table of contents</ref> :
+# ఆరంభ బౌద్ధం - ఈ దశను "హజిమె నకమురా" అధ్యయనకారుడు మళ్ళీ రెండు దశలుగా విభజించాడు.<ref>''Indian Buddhism'', Japan, 1980, reprinted Motilal Banarsidass,Delhi,1987,1989,table of contents</ref>:
-## అసలు బౌద్ధం - బుద్ధుడు బోధించినది (మతంగా రూపొందనిది)
+#* అసలు బౌద్ధం - బుద్ధుడు బోధించింది (మతంగా రూపొందంది)
-## సనాతన బౌద్ధం - ఆరంభ దశలో
+#* సనాతన బౌద్ధం - ఆరంభ దశలో
 # బౌద్ధ సిద్ధాంతం ఆరంభ దశ - నికాయ బౌద్ధం
 # మహాయానం ఆరంభ దశ
@@ పంక్తి 41: / పంక్తి 37: @@
 # వజ్రయానం
-అయితే ఇవన్నీ ఒకదాని తరువాత ఒకటి వచ్చిన దశలు అనలేము. ఉదాహరణకు మహాయానం ఆవిర్భవించిన తరువాత చాలాకాలం వరకు సనాతన బౌద్ధం అధిక ప్రాభవం కలిగి ఉంది.
+అయితే ఇవన్నీ ఒకదాని తరువాత ఒకటి వచ్చిన దశలు అనలేం. ఉదాహరణకు మహాయానం ఆవిర్భవించిన తరువాత చాలాకాలం వరకు సనాతన బౌద్ధం అధిక ప్రాభవం కలిగి ఉంది.
 ===== సుత్త పిటక, వినయపిటక =====
-ఆరంభ దశలో బౌద్ధం [[సుత్త పిటకం]], [[వినయ పిటకం]] అనే మౌలిక పాళీ సూత్రాలపైనా, నాలుగు నికాయ (ఆగమ) సూత్రాలపైనా ఆధారపడింది (కొద్దిమంది పరిశోధకులు మాత్రం ఈ అభిప్రాయాన్ని వ్యతిరేకించారు<ref>Dr Gregory Schopen - Professor of Sanskrit, Tibetan, and Buddhist Studies at the University of Texas at Austin. His main views and arguments can be found in his book ''Bones, Stones, and Buddhist Monks'', University of Hawai'i Press</ref>). దాదాపు అన్ని ఆరంభకాలపు రచనలలోనూ కనిపించే క్రింది సిద్ధాంతాలు బుద్ధుని బోధనలనుండి నేరుగా గ్రహించబడినవని భావిస్తున్నారు.<ref>Mitchell, ''Buddhism'', Oxford University Press, 2002, page 34 & table of contents</ref>
+ఆరంభ దశలో బౌద్ధం [[సుత్త పిటకం]], [[వినయ పిటకం]] అనే మౌలిక పాళీ సూత్రాలపైన, నాలుగు నికాయ (ఆగమ) సూత్రాలపైన ఆధారపడింది (కొద్దిమంది పరిశోధకులు మాత్రం ఈ అభిప్రాయాన్ని వ్యతిరేకించారు<ref>Dr Gregory Schopen - Professor of Sanskrit, Tibetan, and Buddhist Studies at the University of Texas at Austin. His main views and arguments can be found in his book ''Bones, Stones, and Buddhist Monks'', University of Hawai'i Press</ref> . దాదాపు అన్ని ఆరంభకాలపు రచనలలోనూ కనిపించే క్రింది సిద్ధాంతాలు బుద్ధుని బోధనలనుండి నేరుగా గ్రహించబడినవని భావిస్తున్నారు.<ref>Mitchell, ''Buddhism'', Oxford University Press, 2002, page 34 & table of contents</ref>
-* మూడు లక్షణాలు లేదా జీవ ధర్మాలు - అనిత్యము, దుఃఖము, అనాత్మత - (పాళీ భాషలో అనిచ్చ, దుక్క, అనత్త)
+* మూడు లక్షణాలు లేదా జీవ ధర్మాలు - అనిత్యం, దుఃఖం, అనాత్మత - (పాళీ భాషలో అనిచ్చ, దుక్క, అనత్త)
 * ఐదు తత్వాలు లేదా పంచ కంధాలు - ఆకారం (రూపం), వేదన (బాధ), సంజ్ఞ (ఇంద్రియాల ద్వారా తెలుసుకోవడం), సంస్కారం (భావనలు కలగడం), విజ్ఞానం
-* ప్రతి సముత్పాదన (dependent arising) లేదా కార్యకారణత్వం - ఒక దాని కారణంగా మరొకటి జరగడం
+* ప్రతి సముత్పాదన లేదా కార్యకారణత్వం - ఒక దాని కారణంగా మరొకటి జరగడం
 * [[కర్మ]], [[పునర్జన్మ]]
-* నాలుగు మహోన్నత సత్యాలు - చత్వారి ఆర్య సత్యాణి - దుఃఖము (జన్మ, జీవితం, మరణం కూడా దుఃఖ మయాలు), సముదాయము (సుఖ కాంక్ష వలన దుఃఖం కలుగుతుంది), నిరోధం (కాంక్షను త్యజిస్తే దుఃఖం దూరమవుతుంది), మార్గము (అష్టాంగ మార్గం వలన కాంక్షను త్యజింపవచ్చును)
+* నాలుగు మహోన్నత సత్యాలు - చత్వారి ఆర్య సత్యాణి - దుఃఖము (జన్మ, జీవితం, మరణం కూడా దుఃఖ మయాలు), సముదాయము (సుఖ కాంక్ష వలన దుఃఖం కలుగుతుంది), నిరోధం (కాంక్షను త్యజిస్తే దుఃఖం దూరమవుతుంది), మార్గం (అష్టాంగ మార్గం వలన కాంక్షను త్యజింపవచ్చును)
-* [[[[అష్టాంగమార్గములు|అష్టాంగ మార్గము]]]] - సమ్యగ్వచనము (మంచిమాట), సమ్యగ్‌కర్మ (మంచి పనులు), సమ్యగ్‌జీవనము (మంచి జీవితం), సమ్యగ్‌వ్యాయామము (మంచి ప్రయత్నం), సమ్యగ్‌స్మృతి (మంచి దృక్పధము), సమ్యగ్‌సమాధి (మంచి ధ్యానము), సమ్యగ్‌దృష్టి (సత్యాన్ని చూడడం), సమ్యగ్‌సంకల్పము (మంచి సంకల్పము)
+* [[అష్టాంగమార్గములు|అష్టాంగ మార్గం]] - సమ్యగ్వచనం (మంచిమాట), సమ్యగ్‌కర్మ (మంచి పనులు), సమ్యగ్‌జీవనం (మంచి జీవితం), సమ్యగ్‌వ్యాయామం (మంచి ప్రయత్నం), సమ్యగ్‌స్మృతి (మంచి దృక్పధం), సమ్యగ్‌సమాధి (మంచి ధ్యానం), సమ్యగ్‌దృష్టి (సత్యాన్ని చూడడం), సమ్యగ్‌సంకల్పం (మంచి సంకల్పం)
+* [[మరణం|నిర్వాణం]] - కొందరు పరిశోధకులు వేరే ప్రమాణాలను ప్రతిపాదించారు.<ref>Skorupski, ''Buddhist Forum'', vol I, Heritage, Delhi/SOAS, London, 1990, page 5; ''Journal of the International Association of Buddhist Studies'', vol 21 (1998), part 1, pages 4, 11
-* [[నిర్వాణము]]
-కొందరు పరిశోధకులు వేరే ప్రమాణాలను ప్రతిపాదించారు.<ref>Skorupski, ''Buddhist Forum'', vol I, Heritage, Delhi/SOAS, London, 1990, page 5; ''Journal of the International Association of Buddhist Studies'', vol 21 (1998), part 1, pages 4, 11
 </ref>
 ==== సంఘాలు ====
-[[File:Buddist monks.JPG|thumb|left|బౌద్ధ సన్యాసులు. (అనుపు, నాగార్జున సాగర్ వద్ద)]]
+[[File:Buddist monks.JPG|thumb|left|బౌద్ధ సన్యాసులు. (అనుపు, నాగార్జున సాగర్ వద్ద)|250x250px]]
-బుద్ధుని పరినిర్వాణం తరువాత కొద్ది కాలానికే [[మొదటి బౌద్ధ మండలి]] (first Buddhist council) సమావేశమయ్యంది. బుద్ధుని అమూల్య బోధనలు కలుషితం కాకుండా వాటిని గ్రంథస్తం చేయడం ఈ మండలి సంకల్పం. బుద్ధుని సన్నిహితుడైన [[ఆనందుడు]] తెలిపిన సూత్రాలు [[సుత్త పిటకం]] అనీ, మరొక శిష్యుడు [[ఉపాలి]] చెప్పిన విషయాలు [[వినయ పిటకం]] అనీ ప్రసిద్ధి చెందాయి.<ref>''Encyclopedia of Religion'', Macmillan, New York, sv Councils, Buddhist</ref>. సుత్త పిటకంలో బుద్ధుని సూక్తులు ఉన్నాయి. వినయ పిటకంలో బౌద్ధ సంఘంలో ఉండేవారి లక్షణాల గురించి చెప్పబడింది (భిక్షువుల ధర్మాలు). [[రెండవ బౌద్ధ మండలి]] తరువాత బౌద్ధంలో వివిధ శాఖలు పొడసూపనారంభించాయని పరిశోధకులు భావిస్తున్నారు.<ref>''Journal of the Plai Text Society'', volume XVI, p. 105)</ref> అశోకుని తరువాతనే ఈ శాఖా భేదాలు బలవంతమయ్యాయని కొందరి అభిప్రాయం.
+బుద్ధుని పరినిర్వాణం తరువాత కొద్ది కాలానికే [[మొదటి బౌద్ధ మండలి]] సమావేశమయ్యంది. బుద్ధుని అమూల్య బోధనలు కలుషితం కాకుండా వాటిని గ్రంథస్తం చేయడం ఈ మండలి సంకల్పం. బుద్ధుని సన్నిహితుడైన [[ఆనందుడు]] తెలిపిన సూత్రాలు [[సుత్త పిటకం]] అనీ, మరొక శిష్యుడు [[ఉపాలి]] చెప్పిన విషయాలు [[వినయ పిటకం]] అనీ ప్రసిద్ధి చెందాయి.<ref>''Encyclopedia of Religion'', Macmillan, New York, sv Councils, Buddhist</ref>సుత్త పిటకంలో బుద్ధుని సూక్తులు ఉన్నాయి. వినయ పిటకంలో బౌద్ధ సంఘంలో ఉండేవారి లక్షణాల గురించి చెప్పబడింది (భిక్షువుల ధర్మాలు). [[రెండవ బౌద్ధ మండలి]] తరువాత బౌద్ధంలో వివిధ శాఖలు పొడసూపనారంభించాయని పరిశోధకులు భావిస్తున్నారు.<ref>''Journal of the Plai Text Society'', volume XVI, p. 105)</ref> అశోకుని తరువాతనే ఈ శాఖా భేదాలు బలవంతమయ్యాయని కొందరి అభిప్రాయం.
 అశోకుడు పాటలీ పుత్ర నగరంలో [[మూడవ బౌద్ధ మండలి]]ని నిర్వహింప జేశాడు. అయితే కొందరు అబౌద్ధులను సంఘంలోంచి వెలివేసి, సంఘాన్ని ఏకీకృతం చేసినట్లు మాత్రమే అశోకుని శాసనాలు చెబుతున్నాయి. స్థవిరులు అనబడే వారు, మహాసాంఘికులు అనబడేవారు "వినయం" గురించి గట్టిగా ఒకరినొకరు వ్యతిరేకించారు. సంఘంలో ఉండవలసిన వారి అర్హతల గురించి ఈ విభేదాలు పొడసూపాయి. కొంత కాలం ఒకే సంఘారామంలో ఇరు వర్గాలవారు కలసి ఉండి ఉండవచ్చును. కాని సుమారు సా.శ. 100 నాటికి వారు వేరు కుంపట్లు పెట్టుకొని ఉంటారు.<ref>Janice J. Nattier and Charles S. Prebish, 1977. ''Mahāsāṅghika Origins: the beginnings of Buddhist sectarianism'' in History of Religions, Vol. 16, pp. 237–272</ref> స్థవిరులలోంచి వచ్చిన మరొక శాఖ [[థేరవాదం]]గా పరిణమించింది. స్థవిరులు సంఘం అర్హతలుగా ప్రతిపాదించిన నియమాలు మరీ కఠినంగా ఉన్నాయని మహాసాంఘికులు అభిప్రాయపడ్డారు.<ref>Harvey, ''Introduction to Buddhism'', p. 74</ref>
@@ పంక్తి 64: / పంక్తి 58: @@
 ==== అనంతర పరిణామాలు ====
 [[దస్త్రం:Asoka Kaart.png|thumb|right|250px|అశోకుని కాలంలో బౌద్ధమతం విస్తరణ (క్రీ.పూ.260–218).]]
-[[దస్త్రం:MenandrosCoin.jpg|thumb|ఎడమ|250px|బౌద్ధ రచనల ప్రకారం 2వ శతాబ్దానికి చెందిన ఇండో-గ్రీక్ రాజు "1వ మెనాందర్" బౌద్ధమతాన్ని స్వీకరించాడు.]]
+[[దస్త్రం:MenandrosCoin.jpg|thumb|250px|బౌద్ధ రచనల ప్రకారం 2వ శతాబ్దానికి చెందిన ఇండో-గ్రీక్ రాజు "1వ మెనాందర్" బౌద్ధమతాన్ని స్వీకరించాడు.]]
 ఈ విధమైన విభేదాల ఫలితంగా ఒకో శాఖ తమదైన "అభిధమ్మము" (సూత్రాలు, సిద్ధాంతాలు, నియమాలు) ఏర్పరచుకోవడం ప్రాంభించింది. బౌద్ధం విస్తరించిన కొలదీ [[అభిధమ్మ పిటకం]] అనే వ్యవస్థీకృత సిద్ధాంతం రూపొందింది. బుద్ధుని సందేశాల పరిధిని విస్తరించడానికి ఇష్టం లేని మహాసాంఘికులు మాత్రం వేరే అభిధమ్మపిటకాన్ని తయారు చేసుకోలేదు అనిపిస్తుంది. అయితే 5వ శతాబ్దానికి చెందిన ఫాహియాన్, 7వ శతాబ్దానికి చెందిన హ్యూన్‌త్సాంగ్ రచనల ప్రకారం మహాసాంఘికులకు కూడా ఒక అభిధమ్మం ఉంది.
@@ పంక్తి 78: / పంక్తి 72: @@
 మహాయానులు బోధిసత్వుని మార్గానికి ప్రాధాన్యతనిస్తారు. 2వ శతాబ్దంలో [[కుషాణులు|కుషాణు]] చక్రవర్తి [[కనిష్కుడు]] [[నాలుగవ బౌద్ధ మండలి]]ని సమావేశపరచాడు. ఈ మండలిని థేరవాదులు అంగీకరించరు. ఈ మండలి సమావేశంలో త్రిపిటకాలకు అదనంగా మరికొన్ని సూత్రాలు (పద్మ సూత్రం, హృదయ సూత్రం, అమితాభసూత్రం వంటివి) ఆమోదం పొందాయి. "అందరికీ" నిర్వాణం లభించడం సాధ్యమేనని ఈ మండలిలో ఆమోదించారు. నిర్వాణం కోసం సాధన చేసేవారికి దైవ స్వరూపులైన బుద్ధులు, బోధిసత్వులు అనే భావాలను ఆంగీకరించారు. నిర్వాణం "అందరికీ" అందుబాటులో ఉన్నందున ఇది "మహాయానం" (పెద్ద బండి) అయ్యింది. అయితే ఈ శాఖ అంతకు ముందే ఉన్న సర్వస్తివాదానికి కేవలం ప్రతిరూపమేనని కొందరు పండితుల అభిప్రాయం.<ref>{{cite book |author = Lamotte, Étienne (trans. to French)| others= trans. Sara Boin| title = Teaching of Vimalakirti |publisher = Pali Text Society |location = London |year = 1976|isbn =0710085400|pages = XCIII}}</ref>. ఈ సిద్ధాంతాలు గ్రంథస్తం చేయబడి, మధ్య ఆసియా, చైనాలకు దేశాలకు విస్తరించాయి. చైనాలో మరిన్ని మార్పులు జరిగిన మహాయానం ఆ రూపంలో జపాన్, వియత్నాం, కొరియా ప్రాంతాలకు విస్తరించింది.
-అయితే మహాయాన బౌద్ధానికి పటిష్ఠమైన సిద్ధాంతాలను ఏర్పరచింది [[నాగార్జునుడు]]. సుమారు 150-250 మధ్య కాలానికి చెందిన ఈ ఆచార్యుని ప్రభావం మహాయానంపై అసమానమైనది. త్రిపిటకాల పరిధిలో ధర్మము, మోక్షము, శూన్యత అనే భావాలను ఏకీకృతం చేసి, అనాత్మత, కార్యకారణత్వం వంటి మౌలిక సూత్రాలతో విభేదం లేకుండా పరిష్కరించాడు. నాగార్జునుడు బోధించిన మార్గాన్ని [[మాధ్యమిక వాదము]] అంటారు. కనిష్కుల తరువాత గుప్తుల కాలం (4-6 శతాబ్దాలు)లో కూడా బౌద్ధం భారతదేశంలో బలంగానే ఉంది. ఒక ప్రక్క నాగార్జునుని మాధ్యమిక వాదము, మరొక ప్రక్క యోగాచార బౌద్ధంగా పరిణమించిన సర్వస్తివాదము తమ తమ అనుయాయులలో బలంగా ఉన్నాయి. ఇలా మాధ్యమిక వాదము, యోగాచారము కలగలిపిన సంప్రదాయాలు ఇండో-టిబెటన్ బౌద్ధానికి మూలాలుగా స్థిరపడ్డాయి.
+అయితే మహాయాన బౌద్ధానికి పటిష్ఠమైన సిద్ధాంతాలను ఏర్పరచింది [[నాగార్జునుడు]]. సుమారు 150-250 మధ్య కాలానికి చెందిన ఈ ఆచార్యుని ప్రభావం మహాయానంపై అసమానమైనది. త్రిపిటకాల పరిధిలో ధర్మము, మోక్షము, శూన్యత అనే భావాలను ఏకీకృతం చేసి, అనాత్మత, కార్యకారణత్వం వంటి మౌలిక సూత్రాలతో విభేదం లేకుండా పరిష్కరించాడు. నాగార్జునుడు బోధించిన మార్గాన్ని [[మాధ్యమిక వాదం]] అంటారు. కనిష్కుల తరువాత గుప్తుల కాలం (4-6 శతాబ్దాలు)లో కూడా బౌద్ధం భారతదేశంలో బలంగానే ఉంది. ఒక ప్రక్క నాగార్జునుని మాధ్యమిక వాదము, మరొక ప్రక్క యోగాచార బౌద్ధంగా పరిణమించిన సర్వస్తివాదము తమ తమ అనుయాయులలో బలంగా ఉన్నాయి. ఇలా మాధ్యమిక వాదము, యోగాచారము కలగలిపిన సంప్రదాయాలు ఇండో-టిబెటన్ బౌద్ధానికి మూలాలుగా స్థిరపడ్డాయి.
 ==== వజ్రయానం ====
 {{main|వజ్రయానం}}
-తాంత్రిక ఆచారాలతో కూడుకొన్న వజ్రయాన బౌద్ధం ఆరంభమైన విధానాన్ని గురించి కూడా భిన్నాభిప్రాయాలున్నాయి. టిబెటన్ సంప్రదాయం ప్రకారం శాక్యముని బుద్ధుడే తంత్రాన్ని బోధించాడని, కాని అవి రహస్యాలు గనుక బుద్ధుని అనంతరం చాలా కాలానికి గాని గ్రంథస్తం కాలేదని అంటారు. వజ్రయానం పరిణతిలో నలందా విశ్వవిద్యాలయం ప్రముఖ పాత్ర కలిగి ఉంది. 11వ శతాబ్దం వరకు ఇక్కడినుండి టిబెట్, చైనాలకు ఈ తాంత్రిక విధానాలు సంక్రమించాయి. టిబెటన్ బౌద్ధంలో ఈ విధానాల ప్రభావం బలంగా ఉంది. డేవిడ్ రోనాల్డ్‌సన్ అనే ఆచార్యుని అభిప్రాయం ప్రకారం గుప్తుల అనంతరం బౌద్ధానికి ప్రజలలో ఆదరణ కొరవడింది. సామాన్యులను ఆకట్టుకొనడానికి అప్పటికే సమాజంలో ఆచరణలో ఉన్న సిద్ధ తంత్రాల వినియోగం అధికమయ్యింది. మరో 200 సంవత్సరాల తరువాత ఈ సంప్రదాయాల మిళితం వజ్రయానం అనే సిద్ధాంతంగా రూపొందింది.<ref>{{cite book|author = Davidson, Ronald M. | title = Indian Esoteric Buddhism: A Social History of the Tantric Movement |url = https://archive.org/details/indianesotericbu0000davi | publisher = Columbia University Press |location =New York| date= 2003 |isbn= 0231126190 }}</ref>
+తాంత్రిక ఆచారాలతో కూడుకొన్న వజ్రయాన బౌద్ధం ఆరంభమైన విధానాన్ని గురించి కూడా భిన్నాభిప్రాయాలున్నాయి. టిబెటన్ సంప్రదాయం ప్రకారం శాక్యముని బుద్ధుడే తంత్రాన్ని బోధించాడని, కాని అవి రహస్యాలు గనుక బుద్ధుని అనంతరం చాలా కాలానికి గాని గ్రంథస్తం కాలేదని అంటారు. వజ్రయానం పరిణతిలో నలందా విశ్వవిద్యాలయం ప్రముఖ పాత్ర కలిగి ఉంది. 11వ శతాబ్దం వరకు ఇక్కడినుండి టిబెట్, చైనాలకు ఈ తాంత్రిక విధానాలు సంక్రమించాయి. టిబెటన్ బౌద్ధంలో ఈ విధానాల ప్రభావం బలంగా ఉంది. డేవిడ్ రోనాల్డ్‌సన్ అనే ఆచార్యుని అభిప్రాయం ప్రకారం గుప్తుల అనంతరం బౌద్ధానికి ప్రజలలో ఆదరణ కొరవడింది. సామాన్యులను ఆకట్టుకొనడానికి అప్పటికే సమాజంలో ఆచరణలో ఉన్న సిద్ధ తంత్రాల వినియోగం అధికమయ్యింది. మరో 200 సంవత్సరాల తరువాత ఈ సంప్రదాయాల మిళితం వజ్రయానం అనే సిద్ధాంతంగా రూపొందింది.<ref>{{cite book|author = Davidson, Ronald M. | title = Indian Esoteric Buddhism: A Social History of the Tantric Movement |url = https://archive.org/details/indianesotericbu0000davi | publisher = Columbia University Press |location =New York| date= 2003 |isbn= 0231126190 }}</ref> పరిసర దేశాలలో బౌద్ధం స్థిరంగా ఉన్నప్పటికీ భారతదేశంలో క్షీణించసాగింది. క్రమంగా సంపూర్ణంగా అంతరించింది.
-పరిసర దేశాలలో బౌద్ధం స్థిరంగా ఉన్నప్పటికీ భారతదేశంలో క్షీణించసాగింది. క్రమంగా సంపూర్ణంగా అంతరించింది.
 ==== దక్షిణ (థేరవాద) బౌద్ధం ====
 {{main|థేరవాదం}}
-[[File:Buddist monks.JPG|thumb|right|బౌద్ధ సన్యాసులు]]
 థేరవాదం (పూర్వవాదం లేదా సనాతనవాదం) అనేది బౌద్ధంలో అన్నింటికంటే ప్రథమ దశలో ఆవిర్భవించిన సిద్ధాంతాలకు సమీపంలో ఉన్న సంప్రదాయం.<ref>Gethin, ''Foundations'', page 1</ref> క్రీ.పూ.250లో జరిగిన మూడవ బౌద్ధ మండలి సమావేశంలో ఇతరులతో విభేదించిన స్థవిరులు (విభజ్జన వాదులు) క్రమంగా థేరవాదులయ్యారు. భారతదేశంలో ఈ వాదం క్షీణీంచినప్పటికీ శ్రీలంక, ఆగ్నేయ ఆసియాలలో ఇప్పటి బౌద్ధమతం థేరవాదుల మార్గానికి సమీపంగా ఉంది.
@@ పంక్తి 98: / పంక్తి 89: @@
 ==== తూర్పు దేశాలలో మహాయాన బౌద్ధం ====
-[[దస్త్రం:Status of Kuan Yin.jpg|thumb|293x293px| చైనా మింగ్ వంశపు కాలానికి చెందిన "గ్వానయిన్" (కరుణా దేవత) పింగాణీ ప్రతిమ]]
+[[దస్త్రం:Status of Kuan Yin.jpg|thumb|333x333px| చైనా మింగ్ వంశపు కాలానికి చెందిన "గ్వానయిన్" (కరుణా దేవత) పింగాణీ ప్రతిమ]]
-[[File:Buddha Statue at amaravati. AP.JPG|thumb|అమరావతి లోని బుద్ధుని విగ్రహం]]
+[[File:Buddha Statue at amaravati. AP.JPG|thumb|అమరావతి లోని బుద్ధుని విగ్రహం|250x250px]]
 '''మహాయానం''' అనే విభాగం సనాతన బౌద్ధ సూత్రాలకు మరికొన్ని సూత్రాలను జోడించడం ద్వారా విస్తరించింది. మహాయానులు "బోధిసత్వ" భావానికి ప్రాముఖ్యత ఇస్తారు. సాధన ద్వారా దుఃఖం నుండి విముక్తి పొందడం అనే ప్రాథమిక లక్ష్యం కంటే మహాయాన సాధకులు లోకంలో ఉండి అందరినీ దుఃఖాన్నుండి విముక్తులను చేయాడమనే లక్ష్యాన్ని ఎన్నుకుంటారు. బోధిసత్వులు సకల జీవులకూ నిర్వాణాన్ని పొందడంలో తోడ్పడతారని వారి విశ్వాసం. అవధులు లేని "మహా కరుణ"యే బోధిసత్వుల లక్షణం. అదే అందరికీ నిర్వాణాన్ని ప్రసాదిస్తుంది.
@@ పంక్తి 106: / పంక్తి 97: @@
 ప్రస్తుత కాలంలో చైనా, టిబెట్, జపాన్, కొరియా, సింగపూర్ దేశాలలోను, కొద్ది భాగం రష్యాలోను, వియత్నా అధిక భాగంలోను అనుసరించే బౌద్ధాన్ని స్థూలంగా క్రింది విభాగాలుగా విభజింపవచ్చును.
-* '''[[జెన్ బౌద్ధం|'జెన్' లేదా 'చాన్']]''' (Chan/Zen) - "ధ్యాన" అనే సంస్కృత పదం నుండి "చాన్" లేదా "జెన్" అనే చైనీయ పదాలు ఉద్భవించాయి. చైనా, జపాన్ దేశాలలో ఈ సంప్రదాయం బలంగా ఉంది. పేరును బట్టే జెన్ బౌద్ధంలో ధ్యానానికి ప్రాముఖ్యత చాలా ఎక్కువ ఉంటుంది. మొత్తానికి జెన్ బౌద్ధులు శాస్త్రాల అధ్యయనానికి అంత ప్రాధాన్యత ఇవ్వరు. అందరిలోనూ బుద్ధుడున్నాడు. ధ్యానం ద్వారా ఆ బుద్ధుని తెలిసికోవచ్చునని వీరి విశ్వాసం. ఇందులో మరిన్ని ఉపశాఖలున్నాయి. "రింజాయ్" జెన్ బౌద్ధులు తమ ధ్యానంలో "koan (meditative riddle or puzzle)" అనే సాధనాన్ని (యంత్రాన్ని) వాడుతారు. "సోటో" శాఖ జెన్ బౌద్ధులు కూడా ఈ యంత్రాన్ని వాడుతారు గాని "shikantaza'' అనగా కేవలం ఆసీనులై ధ్యానం చేయడం వారి ప్రధాన ఉద్దేశ్యం. ఈ జ్ఞానోదయం క్రమంగా అయ్యే విషయం కాదని, ధ్యానం ద్వారా మాయ తెరలు తొలగినపుడు ఒక్కమారుగా అత్మజ్ఞానం కలుగుతుందని సాధారణంగా జెన్ విశ్వాసాలు, ఆచరణా విధానాలు సూచిస్తాయి.<ref>Harvey, ''Introduction'', pages 165f</ref>
+* '''[[జెన్ బౌద్ధం|<nowiki/>'జెన్' లేదా 'చాన్'<nowiki/>]]''' (Chan/Zen) - "ధ్యాన" అనే సంస్కృత పదం నుండి "చాన్" లేదా "జెన్" అనే చైనీయ పదాలు ఉద్భవించాయి. చైనా, జపాన్ దేశాలలో ఈ సంప్రదాయం బలంగా ఉంది. పేరును బట్టే జెన్ బౌద్ధంలో ధ్యానానికి ప్రాముఖ్యత చాలా ఎక్కువ ఉంటుంది. మొత్తానికి జెన్ బౌద్ధులు శాస్త్రాల అధ్యయనానికి అంత ప్రాధాన్యత ఇవ్వరు. అందరిలోనూ బుద్ధుడున్నాడు. ధ్యానం ద్వారా ఆ బుద్ధుని తెలిసికోవచ్చునని వీరి విశ్వాసం. ఇందులో మరిన్ని ఉపశాఖలున్నాయి. "రింజాయ్" జెన్ బౌద్ధులు తమ ధ్యానంలో "koan (meditative riddle or puzzle)" అనే సాధనాన్ని (యంత్రాన్ని) వాడుతారు. "సోటో" శాఖ జెన్ బౌద్ధులు కూడా ఈ యంత్రాన్ని వాడుతారు గాని "shikantaza'' అనగా కేవలం ఆసీనులై ధ్యానం చేయడం వారి ప్రధాన ఉద్దేశ్యం. ఈ జ్ఞానోదయం క్రమంగా అయ్యే విషయం కాదని, ధ్యానం ద్వారా మాయ తెరలు తొలగినపుడు ఒక్కమారుగా అత్మజ్ఞానం కలుగుతుందని సాధారణంగా జెన్ విశ్వాసాలు, ఆచరణా విధానాలు సూచిస్తాయి.<ref>Harvey, ''Introduction'', pages 165f</ref>
 * '''[[శుద్ధ భూమి బౌద్ధం|శుద్ధ భూమి]]''' (Pure Land Buddhism) - అధికంగా చైనాలో సామాన్య జనం ఆదరించే విధానం<ref>Harvey, ''Introduction to Buddhism'', page 152</ref> సాధన ద్వారా జ్ఞానం, నిర్వాణం సాధించే అవకాశం సామాన్యులకు కష్టం గనుక ఇతర విధానాల ద్వారా కూడ కొంత రక్షణ సాధ్యమని వీరి విశ్వాసం.<ref>Routledge ''Encyclopedia of Buddhism'', 2007, page 611</ref> జెన్ బౌద్ధులు స్వీయ సాధనను విశ్వసిస్తే, శుద్ధభూమి బౌద్ధులు "అమిద బుద్ధుడు" తమను కాపాడి జ్ఞానం వైపు నడిపిస్తాడని నమ్ముతారు. ప్రార్థన, స్మరణం వంటి ప్రక్రియల ద్వారా అమితాభ బుద్ధుని "సుఖావతి" (సంతోష స్థానం) చేరుకోవచ్చునని వీరి విశ్వాసం. ఈ "స్వర్గ" సుఖమే నిర్వాణమని, లేదా నిర్వాణానికి ముందు ఘట్టమని (శాఖా భేదాలను బట్టి) నమ్ముతారు. సకల జీవులకూ సంసార బంధాలనుండి విముక్తి కలిగించడానికి కృత నిశ్చయుడైన [[అమితాభ బుద్ధుడు]] ఉన్నాడని, అచంచలమైన విశ్వాసం ఉంటే అది తప్పక సాధ్యమని వీరి భావం.
 * '''[[నిచిరెన్ బౌద్ధం|నిచిరెన్]]''' జపాన్‌లో మాత్రమే (Nichiren Buddhism)
@@ పంక్తి 114: / పంక్తి 105: @@
 ==== ఉత్తర (టిబెటన్) బౌద్ధం ====
 [[దస్త్రం:Young monks of Drepung.jpg|thumb|right|250px|డ్రెపాంగ్‌లో యువ బుద్ధ భిక్షువులు]]
-టిబెట్‌లో అనుసరిస్తున్న బౌద్ధం ప్రధానంగా మహాయానం అయినప్పటికీ అందులో వజ్రయానం ప్రభావం గణనీయంగా ఉంది. మహాయానం ప్రాథమిక నియమాలకు అదనంగా చాలా ఆధ్యాత్మిక, భౌతిక సాధనలు టిబెటన్ బౌద్ధంలో ప్రముఖమైన అంశాలు. సాధనకు అనుకూలమయ్యేలాగా శరీరం యొక్క, మనస్సు యొక్క శక్తులను పెంపొందించుకోవడం వల్ల సాధన త్వరగా సఫలమౌతుందని, ఒక్క జీవిత కాలంలోనే బుద్ధత్వము లభించే అవకాశం కూడా ఉన్నదని వారి విశ్వాసం. కనుక మహాయాన సిద్ధాంత శాస్త్ర్రాలే కాకుండా టిబెటన్ బౌద్ధులు వజ్ర యానానికి సంబంధించిన కొంత తంత్ర సాహిత్యాన్ని గుర్తిస్తారు. వీటిలో కొన్ని చైనా, జపాను దేశాలలోని పురాతన బౌద్ధ సాహిత్యంలో ఉన్నాయి. కొన్ని పాళీ రచనలలో కూడా కనిపిస్తాయి. టిబెటన్ మూలాలు కలిగిన భారతీయ చక్రవర్తి కనిష్కుడు కాష్ ఘర్, యార్ ఖండ్ మొదలైన మధ్య ఆసియా ప్రాంతాలు జయించి, అక్కడ మహాయాన బౌద్ధమతాన్ని ఆదరించారు. ఇతని ప్రయత్నాల ఫలంగా అక్కడ మహాయాన వేళ్ళూనుకుంది. సా.శ.7వ శతాబ్దంలో స్ట్రాంగ్ ట్సన్ గంపో అనే రాజు టిబెట్టును పరిపాలించే కాలంలో అతని భార్యయైన నేపాల్ రాజపుత్రిక తాంత్రిక బౌద్ధాన్ని టిబెట్‌లో ప్రవేశింపజేసింది. అతని మరో భార్యయైన చైనా రాజపుత్రిక పలువురు చైనా బౌద్ధభిక్షువులను రావించి వారికి వాసమేర్పాటుచేసింది. సా.శ.8వ శతాబ్దంలో మరో రాజు పద్మసంభవుడు, అతని శిష్యుడైన వైరోచనుడు మొదలైనవారిని రప్పించి వారి సహకారంతో టిబెటన్ లేదా టిబెటిక్ భాషలో సారస్వతం నిర్మింపజేశారు<ref name="భారతీయ నాగరికతా విస్తరణము">{{cite book|last1=రామారావు|first1=మారేమండ|title=భారతీయ నాగరికతా విస్తరణము|date=1947|publisher=వెంకట్రామా అండ్ కో|location=సికిందరాబాద్, వరంగల్|edition=1|url=www.dli.gov.in/cgi-bin/metainfo.cgi?&title1=Bharatiya%20Nagarikatha%20Vistaranamu&author1=Maremanda%20Rama%20Rao&subject1=&year=1947%20&language1=telugu&pages=94&barcode=2020120003970&author2=&identifier1=&publisher1=VENKAT%20RAMA%20AND%20CO&contributor1=-&vendor1=NONE&scanningcentre1=ccl,%20hyderabad&slocation1=NONE&sourcelib1=SRI%20KRISHNA%20DEVARAYA%20ANDHRABHASHA%20NILAYAM&scannerno1=&digitalrepublisher1=PAR%20INFORMATICS,%20%20HYD.&digitalpublicationdate1=0000-00-00&numberedpages1=&unnumberedpages1=&rights1=OUT_OF_COPYRIGHT&copyrightowner1=enter%20name%20of%20the%20copyright%20owner&copyrightexpirydate1=&format1=BOOK%20&url=/data/upload/0003/972|accessdate=9 December 2014}}</ref>.
+టిబెట్‌లో అనుసరిస్తున్న బౌద్ధం ప్రధానంగా మహాయానం అయినప్పటికీ అందులో వజ్రయానం ప్రభావం గణనీయంగా ఉంది. మహాయానం ప్రాథమిక నియమాలకు అదనంగా చాలా ఆధ్యాత్మిక, భౌతిక సాధనలు టిబెటన్ బౌద్ధంలో ప్రముఖమైన అంశాలు. సాధనకు అనుకూలమయ్యేలాగా శరీరం యొక్క, మనస్సు యొక్క శక్తులను పెంపొందించుకోవడం వల్ల సాధన త్వరగా సఫలమౌతుందని, ఒక్క జీవిత కాలంలోనే బుద్ధత్వము లభించే అవకాశం కూడా ఉన్నదని వారి విశ్వాసం. కనుక మహాయాన సిద్ధాంత శాస్త్ర్రాలే కాకుండా టిబెటన్ బౌద్ధులు వజ్ర యానానికి సంబంధించిన కొంత తంత్ర సాహిత్యాన్ని గుర్తిస్తారు. వీటిలో కొన్ని చైనా, జపాను దేశాలలోని పురాతన బౌద్ధ సాహిత్యంలో ఉన్నాయి. కొన్ని పాళీ రచనలలో కూడా కనిపిస్తాయి. టిబెటన్ మూలాలు కలిగిన భారతీయ చక్రవర్తి కనిష్కుడు కాష్ ఘర్, యార్ ఖండ్ మొదలైన మధ్య ఆసియా ప్రాంతాలు జయించి, అక్కడ మహాయాన బౌద్ధమతాన్ని ఆదరించారు. ఇతని ప్రయత్నాల ఫలంగా అక్కడ మహాయాన వేళ్ళూనుకుంది. సా.శ.7వ శతాబ్దంలో స్ట్రాంగ్ ట్సన్ గంపో అనే రాజు టిబెట్టును పరిపాలించే కాలంలో అతని భార్యయైన నేపాల్ రాజపుత్రిక తాంత్రిక బౌద్ధాన్ని టిబెట్‌లో ప్రవేశింపజేసింది. అతని మరో భార్యయైన చైనా రాజపుత్రిక పలువురు చైనా బౌద్ధభిక్షువులను రావించి వారికి వాసమేర్పాటుచేసింది. సా.శ.8వ శతాబ్దంలో మరో రాజు పద్మసంభవుడు, అతని శిష్యుడైన వైరోచనుడు మొదలైనవారిని రప్పించి వారి సహకారంతో టిబెటన్ లేదా టిబెటిక్ భాషలో సారస్వతం నిర్మింపజేశారు<ref name="భారతీయ నాగరికతా విస్తరణము">{{cite book|last1=రామారావు|first1=మారేమండ|title=భారతీయ నాగరికతా విస్తరణము|date=1947|publisher=వెంకట్రామా అండ్ కో|location=సికిందరాబాద్, వరంగల్|edition=1|url=https://www.dli.gov.in/cgi-bin/metainfo.cgi?&title1=Bharatiya%20Nagarikatha%20Vistaranamu&author1=Maremanda%20Rama%20Rao&subject1=&year=1947%20&language1=telugu&pages=94&barcode=2020120003970&author2=&identifier1=&publisher1=VENKAT%20RAMA%20AND%20CO&contributor1=-&vendor1=NONE&scanningcentre1=ccl%2C%20hyderabad&slocation1=NONE&sourcelib1=SRI%20KRISHNA%20DEVARAYA%20ANDHRABHASHA%20NILAYAM&scannerno1=&digitalrepublisher1=PAR%20INFORMATICS%2C%20%20HYD.&digitalpublicationdate1=0000-00-00&numberedpages1=&unnumberedpages1=&rights1=OUT_OF_COPYRIGHT&copyrightowner1=enter%20name%20of%20the%20copyright%20owner&copyrightexpirydate1=&format1=BOOK%20&url=%2Fdata%2Fupload%2F0003%2F972|accessdate=9 December 2014|archive-date=6 మార్చి 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160306181234/http://dli.gov.in/cgi-bin/metainfo.cgi?&author1=maremanda%20rama%20rao&author2=&barcode=2020120003970&contributor1=-&copyrightexpirydate1=&copyrightowner1=enter%20name%20of%20the%20copyright%20owner&digitalpublicationdate1=0000-00-00&digitalrepublisher1=par%20informatics%2C%20%20hyd.&format1=book%20&identifier1=&language1=telugu&numberedpages1=&pages=94&publisher1=venkat%20rama%20and%20co&rights1=out_of_copyright&scannerno1=&scanningcentre1=ccl%2C%20hyderabad&slocation1=none&sourcelib1=sri%20krishna%20devaraya%20andhrabhasha%20nilayam&subject1=&title1=bharatiya%20nagarikatha%20vistaranamu&unnumberedpages1=&url=%2Fdata%2Fupload%2F0003%2F972&vendor1=none&year=1947%20|url-status=dead}}</ref>.
 === సమకాలీన బౌద్ధం ===
@@ పంక్తి 121: / పంక్తి 112: @@
 * "బౌద్ధులు" అనగా ఎవరనే విషయం స్పష్టంగా నిర్వచింపబడకపోవడం;
-* తూర్పు దేశాలలోని ఇతర మతాలు - [[టావో మతము|టావో మతం]], [[కన్ఫ్యూషియస్ మతం|కన్‌ఫ్యూషియన్ మతం]], [[షింటో మతం]], మరి కొన్ని చైనా జానపద మతాలు కూడా గణనీయంగా బౌద్ధ మతము ఆచార సంప్రదాయాలను తమలో ఇముడ్చుకొన్నాయి<ref>{{Cite web |url=http://academic.brooklyn.cuny.edu/core9/phalsall/texts/lopez.html |title=Chinese Cultural Studies: The Spirits of Chinese Religion |website= |access-date=2008-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111203092208/http://academic.brooklyn.cuny.edu/core9/phalsall/texts/lopez.html |archive-date=2011-12-03 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://asia.msu.edu/eastasia/China/religion.html |title=Windows on Asia - Chinese Religions |website= |access-date=2008-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090220182953/http://asia.msu.edu/eastasia/China/religion.html |archive-date=2009-02-20 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.globaled.org/curriculum/china/bessay1.htm |title=BUDDHISM AND ITS SPREAD ALONG THE SILK ROAD |website= |access-date=2008-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111213205522/http://www.globaled.org/curriculum/china/bessay1.htm |archive-date=2011-12-13 |url-status=dead }}</ref>;
+* తూర్పు దేశాలలోని ఇతర మతాలు - [[టావో మతము|టావో మతం]], [[కన్ఫ్యూషియస్ మతం|కన్‌ఫ్యూషియన్ మతం]], [[షింటో మతం]], మరి కొన్ని చైనా జానపద మతాలు కూడా గణనీయంగా బౌద్ధ మతము ఆచార సంప్రదాయాలను తమలో ఇముడ్చుకొన్నాయి;<ref>{{Cite web |url=http://academic.brooklyn.cuny.edu/core9/phalsall/texts/lopez.html |title=Chinese Cultural Studies: The Spirits of Chinese Religion |website= |access-date=2008-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111203092208/http://academic.brooklyn.cuny.edu/core9/phalsall/texts/lopez.html |archive-date=2011-12-03 |url-status=dead }}</ref> <ref>{{Cite web |url=http://asia.msu.edu/eastasia/China/religion.html |title=Windows on Asia - Chinese Religions |website= |access-date=2008-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090220182953/http://asia.msu.edu/eastasia/China/religion.html |archive-date=2009-02-20 |url-status=dead }}</ref> <ref>{{Cite web |url=http://www.globaled.org/curriculum/china/bessay1.htm |title=BUDDHISM AND ITS SPREAD ALONG THE SILK ROAD |website= |access-date=2008-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111213205522/http://www.globaled.org/curriculum/china/bessay1.htm |archive-date=2011-12-13 |url-status=dead }}</ref>
 * బౌద్ధులలో సామూహిక ప్రార్థనా సమావేశాలు, సామాజిక ఉత్సవాలు అంతగా లేనందున వారిని లెక్కించడం కష్టమవుతుంది<ref>[http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2006/71338.htm U.S. Department of States - International Religious Freedom Report 2006: China (includes Tibet, Hong Kong, and Macau)]</ref>;
-* చైనా, వియత్నాం, ఉత్తర కొరియా వంటి దేశాలలో ఉన్న రాజకీయ పరిస్థితుల మూలంగా వ్యక్తుల మతాన్ని వ్యవస్థీకృత విధానంలో గుర్తించడంలేదు<ref>{{Cite web |url=http://www.opendemocracy.net/pix/home/stateattitudes.pdf |title=&#91;&#91;openDemocracy.net&#93;&#93; - 'The Atlas of Religion,' Joanne O'Brien & Martin Palmer: State Attitudes to Religion |website= |access-date=2008-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090626195923/http://www.opendemocracy.net/pix/home/stateattitudes.pdf |archive-date=2009-06-26 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://crf.hudson.org/articledocs/TheRangeofReligiousFreedom.doc |title=The Range of Religious Freedom |website= |access-date=2008-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111207230900/http://crf.hudson.org/articledocs/TheRangeofReligiousFreedom.doc |archive-date=2011-12-07 |url-status=dead }}</ref>.
+* చైనా, వియత్నాం, ఉత్తర కొరియా వంటి దేశాలలో ఉన్న రాజకీయ పరిస్థితుల మూలంగా వ్యక్తుల మతాన్ని వ్యవస్థీకృత విధానంలో గుర్తించడంలేదు<ref>{{Cite web |url=http://www.opendemocracy.net/pix/home/stateattitudes.pdf |title=&#91;&#91;openDemocracy.net&#93;&#93; - 'The Atlas of Religion,' Joanne O'Brien & Martin Palmer: State Attitudes to Religion |website= |access-date=2008-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090626195923/http://www.opendemocracy.net/pix/home/stateattitudes.pdf |archive-date=2009-06-26 |url-status=dead }}</ref>.<ref>{{Cite web |url=http://crf.hudson.org/articledocs/TheRangeofReligiousFreedom.doc |title=The Range of Religious Freedom |website= |access-date=2008-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111207230900/http://crf.hudson.org/articledocs/TheRangeofReligiousFreedom.doc |archive-date=2011-12-07 |url-status=dead }}</ref>
-ఒక అంచనా ప్రకారం [[క్రైస్తవ మతము]], [[ఇస్లాం]], [[హిందూమతం]] తరువాత ప్రపంచంలో నాలుగవ పెద్ద మతం బౌద్ధమతం.<ref>{{cite journal | author = Garfinkel, Perry | title = Buddha Rising | journal = National Geographic | date= December 2005 | pages = 88–109}}</ref> బుద్ధుని కాలంలో ప్రాంభమైన భిక్షువుల సంఘము ప్రపంచంలోఅత్యంత పురాతనమైన సాంఘిక సమూహము. ప్రపంచంలో ఆచరణలో ఉన్న ముఖ్య బౌద్ధమత విభాగాలు ఇలా ఉన్నాయి.
+ఒక అంచనా ప్రకారం [[క్రైస్తవ మతం]], [[ఇస్లాం]], [[హిందూధర్మం|హిందూమతం]] తరువాత ప్రపంచంలో నాలుగవ పెద్ద మతం బౌద్ధమతం.<ref>{{cite journal | author = Garfinkel, Perry | title = Buddha Rising | journal = National Geographic | date= December 2005 | pages = 88–109}}</ref> బుద్ధుని కాలంలో ప్రాంభమైన భిక్షువుల సంఘము ప్రపంచంలోఅత్యంత పురాతనమైన సాంఘిక సమూహము. ప్రపంచంలో ఆచరణలో ఉన్న ముఖ్య బౌద్ధమత విభాగాలు ఇలా ఉన్నాయి.
 * పాళీ సూత్రాలపైన ఆధారపడిన థేరవాద బౌద్ధం - కంబోడియా, లావోస్, థాయిలాండ్, శ్రీలంక, మయన్మార్‌లలో అధికంగా ఉంది. భారతదేశంలో [[బి.ఆర్. అంబేద్కర్]] ఆరంభించిన [[దళిత బౌద్ధ ఉద్యమం]] కూడా ఈ విధానానికి సమీపంలో ఉంది.
@@ పంక్తి 132: / పంక్తి 123: @@
 * పశ్చిమ దేశాలలో ఇటీవల కనిపిస్తున్న బౌద్ధ సమూహాలు ఈ తూర్పు దేశాలలోని మూడింటిలో ఏదో ఒక విధానాన్ని అనుసరిస్తారు.
-సుమారుగా థేరవాదులు 12.4 కోట్లు, చైనా మహాయాన బౌద్ధులు 18.5 కోట్లు, టిబెటన్ మహాయాన బౌద్ధులు 2 కోట్లు ఉండవచ్చునని ఒక అంచనా.<ref>[http://www.adherents.com/adh_branches.htm/#Buddhism]{{Dead link|date=జనవరి 2020 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, retrieved on 2008-01-15</ref>
+సుమారుగా థేరవాదులు 12.4 కోట్లు, చైనా మహాయాన బౌద్ధులు 18.5 కోట్లు, టిబెటన్ మహాయాన బౌద్ధులు 2 కోట్లు ఉండవచ్చునని ఒక అంచనా.<ref>[http://www.adherents.com/adh_branches.htm/#Buddhism]{{Dead link|date=జనవరి 2020|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}, retrieved on 2008-01-15</ref>తెరవాద బుద్ధిజానికి చెందిన త్రిపిటక పాళీ రచనలలో  - చాతుర్వర్ణాలు,  క్షత్రియ, బ్రాహ్మణ, వైశ్య, శూద్ర అనే వరుసక్రమంలో ఉంటాయి. బ్రాహ్మణ వర్ణానికి మొదటిస్థానం లేదు.  ఈ నాలుగు వర్ణాలు అన్నీ పవిత్రమైనవేనని ఒకటి ఎక్కువ మరొకటి తక్కువ కాదని, అన్నీ సమానం అని చెప్పబడింది
-తెరవాద బుద్ధిజానికి చెందిన త్రిపిటక పాళీ రచనలలో  - చాతుర్వర్ణాలు,  క్షత్రియ, బ్రాహ్మణ, వైశ్య, శూద్ర అనే వరుసక్రమంలో ఉంటాయి. బ్రాహ్మణ వర్ణానికి మొదటిస్థానం లేదు.  ఈ నాలుగు వర్ణాలు అన్నీ పవిత్రమైనవేనని ఒకటి ఎక్కువ మరొకటి తక్కువ కాదని, అన్నీ సమానం అని చెప్పబడింది [1]
 బుద్ధుడు మానవులందరూ సమానం అని ప్రవచించి, కులవ్యవస్థలోని ఎక్కువతక్కువలను నిరసించాడు.  ఒక వ్యక్తి జన్మ వలన కాక కమ్మ/కర్మ కారణంగా మాత్రమే బ్రాహ్మణుడు లేదా చండాలుడుగా నిర్ణయించబడుతున్నాడని అన్నాడు.
-కమ్మ/కర్మ అంటే ఒకవ్యక్తి చేతనతో చేసే పనులు. ఒక వ్యక్తి నీతిగా ప్రవర్తిస్తే (కమ్మ) బ్రాహ్మణుడిగాను, అనైతికంగా ఉంటే వసల (చండాలుడు/outcaste) గా జీవించవలసి ఉంటుందని బుద్ధిజం బోధించింది. [2]
-పై వాక్యాల ఆధారంగా బుద్ధుడు కులవ్యవస్థను సమర్ధించాడని కొంతమంది అభిప్రాయపడ్డారు. నిజానికి ఈ కర్మ/కమ్మ సిద్ధాంతం బౌద్ధం కన్నా ప్రాచీనమైనది అయిన జైనమతానికి చెందినది.  కర్మను జైనులు పదార్ధంగా భావించారు. మంచి పనులు చేస్తే మంచికర్మ పదార్ధం ఆత్మకు పట్టుకొంటుందని,  చెడ్డ/అనైతిక కర్మలు చేస్తే చెడ్డకర్మ పదార్ధం పట్టుకొంటుందని జైన కర్మ సిద్ధాంతం చెబుతుంది.
-జైన మతం పాపపుణ్యాలను, కర్మ సంచయాన్ని, పునర్జన్మను, మోక్షాన్ని విస్త్రుతంగా చర్చించింది. బౌద్ధం ఈ కమ్మ/కర్మ బావనలను జైనం నుంచి స్వీకరించింది. అప్పట్లో జైన సంఘాలలో కులవివక్ష ఉండేది.  అస్పృశ్యులకు జైన సంఘారామంలోకి ప్రవేశం ఉండేది కాదు. [3]
-ఆ తరువాత వచ్చిన హిందూమతం ఈ కర్మ సిద్ధాంతాన్ని మరింత ముందుకు తీసుకొని వెళ్ళింది.
-***
-బౌద్ధం చాతుర్వర్ణాలలోని హెచ్చుతగ్గులను తీవ్రంగా ఖండించింది.
-బౌద్ధధమ్మాన్ని స్వీకరించిన అందరూ అంతకుపూర్వం బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ శూద్ర ఎదోఒక వర్ణానికి చెందినవారే.  వీరిలో బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ వ్యక్తులే ఎక్కువ శాతం కాగా ఇతర తక్కువ వర్ణస్థులు కూడా గణనీయంగానే ఉండేవారు.
-వీరందరిని ఉద్దేశించి - గంగ, యమున సరయు, మహి లాంటి నదులు సముద్రాన్ని చేరగానే తమ పేర్లను,  అస్తిత్వాలను ఎలాగైతే కోల్పోతాయో అలాగే బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ, వైశ్య, శూద్ర వర్ణాలకు చెందిన వారెవరైనప్పటికీ దమ్మాన్ని ఆచరించటం మొదలుపెట్టగానే వారి వారి వర్ణాలను కోల్పోతారు అని వినయపిటక లో బుద్ధుడు స్పష్టంగా చెప్పాడు.
-బుద్ధుని ముఖ్య అనుచరులలో చాలామంది శూద్ర, అతిశూద్ర కులాలకు చెందిన క్షురకులు, పాకీపని చేసేవారు, చండాలురు లాంటి వారు ఉండేవారు. వీరు అందరితో సమానంగా అర్హంత (ముక్తి) స్థాయిని పొందారు.   బౌద్ధ సంఘలో బుద్ధుని తరువాత గొప్ప స్థానాన్ని పొందిన వినయ అనే సన్యాసి క్షౌరవృత్తికి చెందినవాడు.
-***
-వాసెత్త సుత్త, సుత్త నిపాత గ్రంధాలలో –పురుగులు, మృగాలు  మొక్కల లాగా మనుషులకు ఏ రకమైన శరీరనిర్మాణ సంబంధమైన తేడాలు  లేవు కనుక మనుషులందరూ ఒకటే అని బుద్ధుడు శాస్త్రీయంగా చెప్పటానికి ప్రయత్నించాడు. (Khuddaka Nikaya - 364–55).
-అస్సలాయనసుత్త, మజ్జిమనికాయ గ్రంధాలలో బుద్ధుడు బ్రాహ్మణులు చెప్పుకొనే ఉత్తమజన్మ భావనను విమర్శించాడు. తెల్లగా ఉన్నామని, స్వచ్చమైనవారమని,  బ్రహ్మ నోటిలోంచి రావటం ద్వారా ఉత్తమజన్మ పొందినవారిమని బ్రాహ్మణులు చెప్పుకొంటారుకానీ- వారు నవమాసాలు మోసిన స్త్రీ గర్భం నుంచి ఇతరులలాగే జన్మించారని, పాలు తాగి పెరిగారని, వారు కూడా మామూలు మనుషులేనని అన్నాడు.
-***
-హిందు ధర్మశాస్త్రాలు ఒకే రకమైన నేరానికి వివిధ వర్ణాలకు వివిధ రకాల శిక్షలు చెప్పాయి. బ్రాహ్మణుడు దొంగతనం చేస్తే  ప్రాయశ్చిత్తం, శూద్రుడు చేస్తే కొరడా దెబ్బలు, చండాలుడు దొంగతనానికి పాల్పడితే మరణ దండనలు ఉండేవి.  ఈ అంశంపై బౌద్ధ సన్యాసులైన  మహాకచ్చన, అవంతి పుత్త మధ్య జరిగిన సంభాషణ ఇలా ఉంది.
-ప్ర. ఒక బ్రాహ్మణుడు దొంగతనం చేస్తే అతనికి ఎలాంటి శిక్ష విధించాలి?
-జ. అతని ఆస్తులు లాక్కొని, దేశబహిష్కరణ లేదా నేరాన్ని బట్టి సముచిత శిక్ష విధించాలి.
-ప్ర. అదే దొంగతనం ఇతర వర్ణాలవారు చేస్తే?
-జ. వారికి అదే శిక్ష. ఎలాంటి తేడాలు ఉండకూడదు.
-ప్ర. తక్కువ వర్ణాలవారు కష్టపడి ధనం సంపాదించుకొని, బ్రాహ్మణులని తమ వద్ద దశ్యులు/పనివాళ్లుగా పెట్టుకొనవచ్చునా? (శూద్రులు పై మూడు వర్ణాలవారికి సేవలు చేయాలి అని ధర్మశాస్త్రాలు చెప్పాయి)
-జ. నిస్సందేహంగా పెట్టుకోవచ్చు. అలా జరిగినప్పుడే నాలుగు వర్ణాలవారు సమాన స్థాయిలో ఉన్నట్లు. (Majjhima Nikaya II)
-***
-* ప్రాచీన బౌద్ధ సాహిత్యం కుల వ్యవస్థలోని ఈ అంశాల గురించి మాట్లాడింది.
-. కుల వ్యవస్థలోని వ్యక్తుల మధ్య హెచ్చుతగ్గులు అశాస్త్రీయం అని; శారీరిక క్రియలద్వారానే మానవులు జన్మిస్తారేే తప్ప దైవసంబంధ పుట్టుక ఎవరికీ లేదని;  భిన్నవర్ణాలమధ్య వివాహం వలన ధర్మశాస్త్రాలు చెప్పినట్లు  కొత్త మానవజాతి ఉద్భవించదు అని చెప్పింది.
-. కులం అనేది శాశ్వతం కాదని, గుణకర్మల ఆధారంగా మార్పుకు గురవుతుందని చెప్పింది.
-. జీవులందరూ సమానం అని, వారు చేసే పనులు/కర్మలు ఆధారంగా వ్యత్యాసాలు ఏర్పడుతున్నాయని చెప్పింది
-. సమాజంలో ఉత్తమ స్థానాలు పొందాలంటే మంచి కర్మలు, జ్జాన సముపార్జన అవసరం అని ప్రభోదించింది
-. దిగువ వర్ణాలకు చెందిన వ్యక్తులకు విద్యను నిరాకరించటం అనైతికం, అన్యాయమని చెప్పింది
-* ప్రాచీన బౌద్ధ సాహిత్యం కులంలోని ఈ అంశాలపై మౌనంగా ఉంది
-. కుల ఆధారిత వివక్ష, పీడనల గురించి
-. స్వేచ్ఛ, సమానత్వం, సౌబ్రాతృత్వం ల గురించి, వాటిని ఎలా సాధించాలో అనే విషయం.
-. నిచ్చెనమెట్ల వ్యవస్థ
-బుద్ధుడు నిర్వాణం చెందాకా  కాలక్రమేణా తదుపరి పాళిరచనలలో-ఈ శూద్ర అతి శూద్రవర్ణాలు తక్కువ స్థాయి మనుషులుగా చెప్పబడ్డారు. ఒక జాతకకథలో చండాలుడు నగరంలోకి  ప్రవేశించినందుకు ప్రజలు అతనిపై పిడిగుద్దులు కురిపించి స్పృహకోల్పోయేలా చేసారని ఉన్నది. మరొక జాతక కథలో చండాలునిపై వీచిన గాలిని తాకటం అంటే మైలపడినట్లు అని చెప్పబడింది. చండాలుడిని చూస్తే చాలు కళ్ళను మంత్రజలంతో శుభ్రపరచుకోవాలని ఇంకో జాతకకథలో ఉంది. [1]
-బుద్ధుని కాలంలో అందరూసమానమని చెప్పినప్పటికీ క్రమేపీ అతిశూద్ర వర్గాలను దూరంపెట్టటానికి కారణం   బౌద్ధంలోకి వచ్చిన బ్రాహ్మణ వర్ణం కారణమని ఒక వాదన కలదు.
-***
-బుద్ధుడు కులవ్యవస్థపై తన వ్యతిరేకతను ఇలా స్పష్టపరిచాడు.
-. కులవ్యవస్థను సృష్టించి, పోషించే ధర్మశాస్త్రాలను నిరసించాడు.  శాస్త్రీయంగా అవి తప్పు అని నిరూపించటానికి ప్రయత్నించాడు.
-. కులవ్యవస్థ సృష్టించే అసమానతలు ఎంతటి అసంబద్దమో తార్కికంగా వివరించటానికి ప్రయత్నించాడు.
-. సన్యసించటం ద్వారా గత జీవితపు కుల/వర్ణ ఆధారిత హెచ్చుతగ్గులను వదిలించుకొని అందరూ సమాన హోదాలతో జీవించే సంఘాన్ని ఏర్పరచాడు.
-వర్ణాంతర వివాహాలను బుద్ధుడు అంగీకరించాడు.  విముఖత లేదు [2]
-.
-రెండున్నరవేల ఏండ్లతరువాత కులవ్యవస్థపై చేసిన పోరాటంలో డా. అంబేద్కర్ కూడా ఇవే  మార్గాలను ఆశ్రయించటం ఆశ్చర్యం కలిగించకమానదు.
-. మనుధర్మశాస్త్రాన్ని దహనం చేసాడు
-. కులవ్యవస్థ ఎంతటి అమానుషమో అనేక వ్యాసాలు, పుస్తకాల ద్వారా చెప్పాడు.
-. తన అనుయాయిలతో హిందూమతాన్ని త్యజించి కులవ్యవస్థలేని బౌద్ధాన్ని స్వీకరించాడు.
-. కులనిర్మూలనకు కులాంతరవివాహాలు పరిష్కారమని చెప్పాడు.
-***
-కులవ్యవస్థ పై  మహాత్మాగాంధి అభిప్రాయాలుకూడా ఇదే క్రమంలో ఉండటం మరింత ఆశ్చర్యం కలిగించకమానదు.
-. వర్ణ వ్యవస్థపట్ల మొదట్లో సానుకూలంగా ఉన్నప్పటికీ, క్రమేపీ  మనుషులు అందరూ సమానం అని గుర్తించి,  వివిధ వర్ణాల/కులాల ఎక్కువతక్కువలను తీవ్రంగా ఖండించాడు.
-. కుల పీడన అస్పృశ్యతలను ఖండించి వాటికి వ్యతిరేకంగా ప్రచారం చేసాడు. కులవ్యవస్థపై గాంధి వ్రాసిన వ్రాతలలో ఎక్కువభాగం అస్పృశ్యత గురించే
-. గాంధి 1946 లో కాంగ్రెస్ లో చేరే యువతీయువకులు కులాంతరవివాహాలు చేసుకోవాల్సింది అని పిలుపు ఇచ్చాడు.
-కులవ్యవస్థపై గాంధి 1920 లలో వెలిబుచ్చిన అభిప్రాయాలకు జీవిత చరమాంకానికి చేరాకా ఏర్పరచుకొన్న అభిప్రాయాలకు హస్తిమశకాంతర వ్యత్యాసం కనిపిస్తుంది.
-కుల వ్యవస్థలోని లోపాలను సంస్కరించటంలో అంబేద్కర్ ది ఆచరణాత్మక పంథా అయితే, గాంధీది ఆదర్శాలను నింపుకొన్న మార్గం.
-***
-.
-బౌద్ధసంఘం వెలుపల ఆనాటి సమాజంలో కుల వ్యవస్థ
-.
-బౌద్ధం వర్ణ/జాతి వ్యవస్థను నిర్ధ్వంద్వంగా తిరస్కరించిందని బౌద్ధసాహిత్యంలో అనేక ఆధారాలు లభిస్తాయి.  ఈ  కులవ్యవస్థ నిర్మూలన అనేది సన్యాసులవరకే పరిమితమనే భావన కలుగుతుంది.
-ఆరో శతాబ్దంలో భారతదేశాన్ని సందర్శించిన హ్యుయాన్ త్సాంగ్ భారతదేశం నలుమూలలా సుమారు 20 పైగా వివిధ పట్టణాలలో వేలకొలదిగా విస్తరించి ఉన్న బౌద్ధసంఘాల  వివరాలను పొందుపరచాడు.  బౌద్ధ సంఘానికి వెలుపల సమాజం ఏ విధంగా ఉండేదో, అక్కడ సామాన్యప్రజలలో ఏ విధమైన స్తరీకరణ ఉన్నదో బౌద్ధరచనలద్వారా తెలుసుకొనవచ్చును.
-ఆనాటి బౌద్ధ సమాజంలో దమ్మాన్ని స్వీకరించి ఆరామాలలో నివసించే సన్యాసులు/శ్రమణులు ఒకవైపు; సంసారిక జీవనాన్ని సాగిస్తూ బౌద్ధదమ్మం పట్ల విశ్వాసం కలిగి ఉండే సాంఘిక సమూహం మరొకవైపు ఉండేవి.
-ఈ సాంఘిక సమూహంలో, క్షత్రియులు, బ్రాహ్మణులు, గాహపతి (ఇంటియజమాని) అంటూ మూడురకాల వ్యక్తులు ఉండేవారు.  పరిపాలనా వ్యవహారాలు క్షత్రియులు, ఆద్యాత్మిక వ్యవహారాలు బ్రాహ్మణులు చూసేవారు.
-ఆనాటి సమాజంలో గాహాపతులు చాలా ముఖ్యమైన వర్గం.  వీరు వ్యవసాయం, వ్యాపారం చేస్తూ సంపదలు సృష్టించి, రాజుకు పన్నులు కట్టి సమాజాన్ని ఆర్ధికంగా ముందుకు నడిపించేవారు.
-ఆర్కియాలజీ, సాహిత్యాల ఆధారంగా బౌద్ధం భారతదేశ నలుమూలలా బలంగా విస్తరించిందని తెలుస్తుంది. ఆరవశతాబ్దపు చైనా యాత్రికుడు హ్యుయాన్ త్సాంగ్ రాతలలో ఆనాటి బౌద్ధ ఆరామాల విస్తరణ, ఇతర ఆరాధనా పద్దతులతో  తులనాత్మక వివరాలు ఈ క్రింది విధంగా ఉన్నాయి
-• నేటి ఉత్తరప్రదేశ్ లోని కానౌజ్/కన్యాకుబ్జ లో బౌద్ధులు, ఇతర విశ్వాసులు సమాన సంఖ్యలో ఉన్నారు; వెయ్య ఆరామాలు, పదివేల బిక్షుకులు, 200  దేవాలయాలు, కొన్ని వేలమంది దేవభక్తులు ఉన్నారు.
-• వారణాసిలో ముప్పై ఆరామాలు 3000 మంది భిక్షుకులు, 100  దేవాలయాలు పదివేలమంది భక్తులు ఉన్నారు,  వీరిలో ముఖ్యంగా పశుపతులు, జైనులు ఎక్కువ.
-• మగధలో 50 ఆరామాలు, పదివేలమంది భిక్షుకులు ఉన్నారు.
-• వైశాలి లో కొన్ని వందల ఆరామాలు ఉన్నాయని కానీ అవన్నీ శిథిలమైపోయాయని, బౌద్ధ భిక్షుకులు కొద్దిమంది మినహా చాలామంది వైశాలిని విడిచివెళ్ళిపోయారని, కొన్ని పదుల దేవ ఆలయాలు ఉన్నట్లు తెలిపాడు.
-• పుండ్రవర్ధన (బెంగాల్)  లో 3000 భిక్షకులతో ఇరవై ఆరామాలు, కొన్ని వందల ఆలయాలు ముఖ్యంగా జైనులు ఉన్నారు.
-• సముద్రతీర పట్టణమైన Samatata లో 30 ఆరామాలు, 2000 మంది భిక్షకులు ఉన్నారు.
-• తామ్రలిప్తి లో 10 ఆరామాలు, 50 దేవ ఆలయాలు ఉన్నాయి.
-• ఓడ్ర (ఒరిస్సా) దేశంలో బౌద్ధులు ఎక్కువగా ఉన్నారని, 100 ఆరామాలతో 10 వేల భిక్షుకులు నివసిస్తున్నారని చెప్పాడు
-• కోశల (ఉత్తరప్రదేష్) లో 100 ఆరామాలు 10 వేలమంది భిక్షుకులు, 70 దేవ ఆలయాలు ఉన్నాయని చెప్పాడు.
-• పిఠాపురం (వేంగి?) 30 కి పైగా బౌద్ధారామాలు, చాలామట్టుకు శిథిలస్థితిలో ఉన్నాయి.  3000 మంది భిక్షుకులు, 100 కు పైగా దేవ ఆలయాలు ఉన్నాయని వాటికి శైవ, జైన విశ్వాసులు ఉన్నారు.
-• తమిళనాడు కాంచిపురంలో 100 కు పైగా ఆరామాలు, 10 వేలకు పైగా భిక్షుకులు ఉన్నారని, 80 కి పైగా దేవ ఆలయాలు అసంఖ్యాకంగా జైనులు ఉన్నట్లు చెప్పాడు.
-• మహారాష్ట్రలోని కొల్లాపూర్ లో వందకు పైగా సంఘారామములు పదివేల భిక్షుకులు ఉన్నట్లు చెప్పాడు.
-• నాసిక్ లో 100 ఆరామాలు, 5000 మంది భిక్షుకులు, 100 కు పైగా దేవ ఆలయాలు ఉన్నాయని చెప్పాడు.  అజంతా గుహలగురించి కూడా వర్ణించాడు.
-• మాలవా (మాళ్వా) పంజాబ్ లో 100 ఆరామాలు, 2000 భిక్షుకులు ఇంకా ఎక్కువసంఖ్యలో ఇతర విశ్వాసులు ఉన్నారు ముఖ్యంగా శైవులు.
-• వలాభి (గుజరాత్ ) వంద వరకూ ఆరామాలు, 6000 మంది భిక్షకులు ముఖ్యంగా థెరెవాద బౌద్దులు. అనేక వందల దేవ ఆలయాలు ఉన్నాయి.
-• గుర్జర (రాజస్థాన్) లో ఉన్న ఆరామాలు శిథిలస్థితిలో ఉన్నాయని, శైవం ప్రముఖంగా ఉందని చెప్పాడు.
-• సింధ్ (పాకిస్తాన్) లో వందలకొలదీ ఆరామాలు ఉన్నాయని 10000 మంది భిక్షక పూజారులున్నారని. వీరు ఎక్కువగా థెరెవాద బౌద్ధులని చెప్పాడు. శైవులు కూడా గణనీయంగా ఉన్నారు .
-పై వివరాల ద్వారా ఒకనాటి అఖండ భారతదేశంలో బౌద్ధం ఏమేరకు విస్తరించిందో స్పష్టంగా అర్ధమౌతుంది.  పై వివరాలను గమనిస్తే బౌద్ధానికి ప్రత్యామ్నాయంగా అప్పట్లో జైనం, శైవం ఉన్నట్లు కనిపిస్తుంది. వీటినే దేవాలయాలుగా హ్యుయాన్ త్సాంగ్ చెప్పాడు.
-ఆరామాలు ఆధ్యాత్మిక బోధనలేకాక వ్యాపార, బాంకింగ్ కార్యకలాపాలు నిర్వహించే కేంద్రాలుగా, వైద్యం  , విద్య (ఒకనాటి విశ్వవిద్యాలయలు బౌద్ధులని) అందించే ఉన్నత స్థానాలుగా ఉండేవి.
- పై జాబితాలో ఎక్కడా వైష్ణవాలయాలు లేకపోవటాన్ని బట్టి  వైష్ణవం ఇంకా వెలుగులోకి వచ్చినట్లు అనిపించదు.  భారతదేశ జనాభాలో ఎంతమంది బౌద్ధాన్ని ఒక ధార్మిక జీవన విధానంగా చేసుకొన్నారో అనేదానికి స్పష్టమైన లెక్కలు లేకపోయినప్పటికీ, పై వివరాలను బట్టి  సగానికి పైగా ప్రజలలో బౌద్ధాన్ని ఆచరించారని ఊహ చేయవచ్చు.
-దేశం నలుచెరగులా విస్తరించిన బౌద్ధం పన్నెండో శతాబ్దానికల్లా  దాదాపు క్షీణించింది. అదేకాలంలో ఆదరణకు నోచుకొంటున్న వైష్ణవం బుద్ధుడిని విష్ణుమూర్తి అవతారంగా కలుపుకొని ఒక పురాణపురుషునిగా చేసుకొంది.  కానీ ఈ ప్రయత్నం రామ, కృష్ణావతారాలలాగా ప్రసిద్ధిచెందలేదు.
-బుద్ధుని అనంతరం వ్రాసిన ఉపనిషత్తులు, పురాణాలు, సంస్కృత, ప్రాకృత కావ్యాలు బుద్ధుని గురించి పెద్దగా చెప్పలేదు. బౌద్ధ పండితుల రచనల వ్రాతప్రతులు ఒక్కటీ  లభించలేదు, కనీసం ఆయారచనలలోంచి ఆలంకారిక ఉదాహరణలు అలంకార శాస్త్ర గ్రంధాలలోకికూడా ఎక్కలేదు.   బుద్ధచరిత, సౌందరానంద, మరి కొన్ని బౌద్ధ గ్రంధాలు తప్ప – బౌద్ధ సన్యాసుల జీవనం, సంఘ నిర్మాణం, బుద్ధిస్ట్ ఆర్ట్, బుద్ధుని బోధనల పై పండిత చర్చలు, బుద్ధుని కాలపు విశేషాలు లాంటివి అన్నీ వ్రాతప్రతులతో సహా భారతదేశంలో 12 వ శతాబ్దానికి వచ్చేసరికే  కాలగర్భంలో కలిసిపోయాయి.
-.
-యూరోపియన్ చరిత్రకారులు James Prinsep, Alexander Cunningham, Henry Olcott  లాంటి వారు టిబెట్, సిలోన్, జపాన్ లాంటి దేశాలలోని పాళి భాషలో ఉన్న బుద్ధుని రచనలను సేకరించి ఇంగ్లీషులోకి అనువదించి ప్రపంచానికి పరిచయం చేసారు.
-ఆ తరువాత శ్రీలంకు చెందిన Anāgārika Dharmapāla ఇంకా Sarat Chandra Das, Satish Chandra Vudyabhushan, Hara Prasad Sastri, Lakshmi Narasu వంటి భారతీయులు విదేశాలలోఉన్న బౌద్ధ రచనలను సేకరించి అనువదించే మహా క్రతువులో పాలుపంచుకొన్నారు.
-లో మెట్రిక్యులేషన్ పాస్ అయినందుకు డా. బి.ఆర్. అంబేద్కర్ కు  బుద్ధుని జీవితంపై Krishnaji Arjun Keluskar వ్రాసిన పుస్తకం బహుమతిగా ఇవ్వబడింది. వీరందరి కృషి కారణంగా 12 వ శతాబ్దంలో అంతర్ధానమైన బౌద్ధం 20వ శతాబ్దం వచ్చేసరికి భారతీయులకే కాక మొత్తం ప్రపంచానికి తెలిసింది.
-***
-.
-బౌద్ధం ఎందుకు కనుమరుగైందో తెలిపే చారిత్రిక ఆధారాలు పెద్దగా కనిపించవు. ఏంజరిగిందో చెప్పటానికి  భారతదేశంలో  బౌద్ధానికి చెందిన ఒక్క వ్రాతప్రతి లభించలేదు. టిబెట్, చైనా, శ్రీలంకలలో లభించిన పాలి గ్రంధాల అనువాదాలే నేటి బౌద్ధ సాహిత్యం అంతా.    ప్రముఖ ఇండాలజిస్టు A.L. Basham  బౌద్ధం క్షీణించటాన్ని ఇలా విశ్లేషించాడు
-. ఊచకోతలు ప్రధానకారణం కాదు
-. అప్పటికి ఉన్న విశ్వాసాలు సంస్కరించబడి “హిందూమతం”  పేరిట స్థిరీకరించబడటం
-. వైష్ణవం, శైవం క్రమేపీ ఇతర దేవతారాధనలు అన్నీ ఒకే గొడుగు క్రిందకు తీసుకురావటం
-. విస్త్రుతమైన ప్రచారం, శంకరాచార్యునిచే వ్యవస్థీకృత నిర్మాణం దానికి లభించిన రాజాదరణ
-. అప్పటికే క్షీణిస్తున్న బౌద్ధంపై యుద్ధోన్మాదంలో ముస్లిములు చేసిన దాడులు ఆఖరి అస్త్రంగా పరిణమించాయి.
-.
-భారతదేశంలో క్రీపూ. రెండో శతాబ్దంలోని పుష్యమిత్రశుంగుడి నుంచి ఆరోశతాబ్దంలోని – Mihirakula వరకూ బౌద్ధమతాన్ని వివిధ దశలలో హింసాత్మకంగా అణచివేసినట్లు పదహారవ శతాబ్దానికి చెందిన టిబెట్ బౌద్ధగురువు తారానాథుని రచనల ద్వారా తెలుస్తున్నది.  ఇదే తరహా ఊచకోతలు ఆ తరువాత హిందూమతంపై కూడా జరిగాయి.   కనుక ఒక్క ఊచకోతలవల్లే బౌద్ధం కనుమరుగు అయి ఉండకపోవచ్చు.
-***
-సూర్యుడు, గణేశుడు, పార్వతిదేవి, శివుడు, విష్ణువు మొదలైనవారు పంచదేవతలని, వీరిని ప్రధాన దేవతలుగా  ఆరాధించటాన్ని పంచాయతన పూజావిధానం అంటారు. ఎనిమిదో శతాబ్దంలో ఆదిశంకరాచార్యుడు ప్రవేశపెట్టినట్లు చెప్పే, ఈ పంచాయతన పూజావిధానం ద్వారా వివిధ ఆరాధనాపద్దతులు ఏకం అవ్వటంతో బలమైన హిందుమత భావన  కలిగింది.
-శంకరాచార్యుడు అఖండ భారతావని అంతా తిరిగి హిందుధర్మాన్ని ప్రచారం చేసి, అనేకచోట్ల పండిత చర్చలు జరిపి ఆలయాలు స్థాపించి-హిందూమతానికి ఒక వ్యవస్థీకృత రూపాన్ని తీసుకొచ్చాడు.
-***
-.
-ఏడో శతాబ్దం వరకూ రాజులు బౌద్ధాన్ని, జైనాన్ని హిందూమతాన్ని సమాదరించారు.  క్రమేపీ హిందూమతం పట్ల ఆదరణ పెరిగింది. దీనికి కారణం … రాజ్యానికి కావల్సిన  వెట్టిచాకిరీ చేసే వర్గం ఒకటి హిందూమతం ఏర్పరచిన కులవ్యవస్థ వలన చాలా సులువుగా అందుబాటులోకి వచ్చింది. ఉత్పత్తి వర్గాలుగా ఈ బహుజన సమూహం సమాజ ఆర్ధిక అభివృద్ధికి ఉపయోగపడింది. ఇదంతా సంపదను తేరగా అనుభవించే పాలకులకు లాభించే వ్యవహారం.
-.
-అంతే కాక హిందూమతం రాజుకి దేవునితో సమానమైన స్థానాన్ని కట్టబెట్టింది.  కొన్ని  జాతక కథలలో రాజు తప్పు చేస్తే ప్రజలు తిరగబడి అతడిని చంపివేసినట్లు ఉండటాన్ని బట్టి బౌద్ధమతంలో రాజుకు సర్వాధికారాలు లేవని అర్ధమౌతుంది.
-తమిళ ప్రాచీన కావ్యం శిలపధికారంలో నెడుంజెళియన్ అనే రాజు తప్పుడు తీర్పు ఇచ్చినందుకు మరణించటమే కాక అతని రాజ్యం నాశనమైనట్లు చెప్పటం ద్వారా,  రాజు ధర్మానికి కట్టుబడి లేకపోతే నాశనం అవుతాడు అనే భావనను హిందూవేతర మతాలు  ప్రచారంచేసాయి.
- బౌద్ధ, జైనాలలో రాజు సర్వస్వంగ పరిత్యాగి.  హిందూ రాజుకు అలాంటి పరిమితులు లేవు భోగలాలసుడుగా  ఉండొచ్చు. అది రజోగుణం.  సర్వశక్తిసంపన్నుడు.  దైవాంశ సంభూతుడు.   ఈ అంశాలన్నీ కూడా హిందూమతానికి రాజాదరణ లభించటానికి కారణం కావొచ్చు.
-***
-.
-బుద్ధుని సంఘారామం తమ పోషణ కొరకు ధనికులపై ఎక్కువగా ఆధారపడేది.  బౌద్ధమతం పట్టణాలలో బాగా విస్తరించింది. దీనికి పోషకులు వ్యాపారులు.  విదేశీవ్యాపారం తగ్గిపోవటంతో వ్యాపారవర్గాల ప్రాభవం తగ్గిపోయింది. క్రమేపీ భూస్వామ్యవాదం పెరిగింది.   ఈ క్రమంలో హిందూమతం – పంచాంగం ద్వారా వానలు పడే కాలాన్ని చెబుతూ, విత్తనాలు ఎప్పుడు జల్లాలి, కోతలు ఎప్పుడు కోయాలి అనే అంశాలకు ముహుర్తాలు పెడుతూ వ్యవసాయాన్ని తన చెప్పుచేతల్లో ఉంచుకొంది.  ఆ విధంగా హిందుమతం  గ్రామీణ ఫ్యూడల్ వ్యవస్థను బలోపేతం చేసి తన అదుపాజ్ఞలలో. ఉంచుకొంది.
-.
-ఇక పట్టణాలలో బౌద్ధ ఆరామాలకు రాజాదరణ, వ్యాపారుల ఆదరణతగ్గి, నిర్వహణకొరకు నిధులు కరువై రకరకాల హీన పద్దతులకు పాల్పడవలసి వచ్చింది.  .....
-ఇక పట్టణాలలో బౌద్ధ ఆరామాలకు రాజాదరణ, వ్యాపారుల ఆదరణతగ్గి, నిర్వహణకొరకు నిధులు కరువై రకరకాల హీన పద్దతులకు పాల్పడవలసి వచ్చింది.  బుద్ధుని దంతాన్ని ప్రదర్శనకు పెట్టి, తలకు ఒక్కో బంగారు నాణెం చొప్పున వసూలుచేసేవారు.  ఇది సామాన్యజనానికి అందుబాటులో లేని రుసుము.
-బౌద్ధంలో చీలికల కారణంగా ఏర్పడిన వజ్రయానం  తాంత్రిక పూజావిధానాలను అవలంబించింది.  నగ్నలైంగిక పూజలు ఒక ఆరాధనవిధానంగా బోధించటంతో  ప్రజలకు ఏవగింపు కలిగి  క్రమేపీ ఆదరణ కోల్పోయింది.  అందుకనే కొన్నిచోట్ల బౌద్ధ శిథిలాలను లంజల దిబ్బలుగా స్థానికులు పిలుస్తారు.//
-***
-. ప్రాచీన భారతదేశం బౌద్ధులదా? హిందువులదా?
-.
-క్రీ.పూ మూడవశతాబ్దం నుంచి కనిపిస్తున్న కళలు, కట్టడాలు, శాసనాలు ప్రాచీన భారతదేశం బౌద్ధులకు చెందినదని  నిరూపిస్తాయి.  విహారాలు, స్తూపాలు, గుహలు, చైత్యగృహాలు, ఆరామాలు, గాంధారి, అమరావతి శిల్పశైలి మొదలైనవి ముఖ్యంగా.
-.
-బుద్ధుని సమకాలీనరాజులైన బింబిసారుడు, పెసనెది బౌద్ధం పట్ల సానుకూల దృక్ఫథం కలిగి ఉన్నారు. అశోక చక్రవర్తి  బౌద్ధాన్ని స్వీకరించాడు. అశోకుని అనంతరం పుష్యమిత్ర శుంగుడు (క్రీపూ 2 వ శతాబ్దం) బౌద్ధాన్ని పక్కనపెట్టి వైదిక క్రతువులను ప్రోత్సహించాడు.
-ఆ తరువాత వచ్చిన గుప్తులకాలంనుంచి (క్రీశ. 2-5 వశతాబ్దం)  హిందూ ఆలయాలు కనిపించటం మొదలౌతుంది.  సాహిత్యానిది కూడా ఇదే ఒరవడి. హిందూ  సంస్కృత సాహిత్యంకన్నా బౌద్ధ పాలి సాహిత్యం  ప్రాచీనమైనది.  వైష్ణవం, శైవం కలిసిపోవటం, ధర్మశాస్త్రాలు ఏర్పడటం లాంటివి హిందూమతం సాంద్రపడటానికి దోహదపడిన అంశాలు.
-***
-బౌద్ధ, హిందు మతాలు రాజ్యం ఏడు అంగాలను కలిగి ఉండాలని చెప్పాయి.  బౌద్ధం ప్రకారం రాజ్యానికి దమ్మ చక్రం, ఏనుగు, గుర్రం, మణులు, రాణి, మంత్రి, గృహస్థు ఉండాలి.  హిందుమతం ప్రకారం ఆ ఏడు అంగాలు ఇలా ఉన్నాయి- రాజు, మంత్రులు, సరిహద్దులు, కోటలు కలిగిన రాజ్యాలు, ఖజానా, సైన్యం, రక్షకభటులు, మిత్రకూటమి.   హిందూ రాజ్యలక్షణాలలో కనిపించే హింస, యుద్ధం, రక్షణ లాంటి అంశాలు బౌద్ధం చెప్పిన రాజ్యలక్షణాలలో కనిపించకపోవటం గమనార్హం.
-బౌద్ధ రాజ్యంలో  వ్యాపారులు, కులవృత్తి సంఘాలు  (artisan guilds) ఆనాటి ఆర్ధిక వ్యవస్థని నియంత్రించేవారు.  పెద్ద ఎత్తున విదేశీ వ్యాపారం జరిపారు. ఇది ఒకరకంగా  స్వేచ్ఛావిఫణి సిద్ధాంతం లాంటిది. పెట్టుబడిదారి వ్యవస్థ.  రాజుపాత్ర పరిమితం.
-హిందూరాజ్యం అలా కాదు. అది ఫ్యూడల్ వ్యవస్థను సమర్ధిస్తుంది. కౌటిల్యుని అర్ధశాస్త్రం వ్యాపారులను దొంగలంటుంది.  హిందూ రాజ్యంలో ఆర్ధిక వ్యవస్థను రాజు నియంత్రించేవాడు.  రాజు/భూస్వామి సర్వ శక్తివంతుడు.
-బౌద్ధ సంఘం రాజు నియంత్రణకు వెలుపల ఉండేది.  (పేనం. 136 Buddhism in India, Gail Omvedt).
-.
-. బౌద్ధసమాజంలో సాంఘిక జీవనం
-.
-ఆనాటి బౌద్ధ సమాజంలో దమ్మాన్ని స్వీకరించి ఆరామాలలో నివసించే సన్యాసులు/శ్రమణులు ఒకవైపు; సంసారిక జీవనాన్ని సాగిస్తూ బౌద్ధదమ్మం పట్ల విశ్వాసం కలిగి ఉండే సాంఘిక సమూహం మరొకవైపు ఉండేవి. వీరిని ఉపాసకులు అన్నారు.   ఈ సాంఘిక సమూహంలో, క్షత్రియులు, బ్రాహ్మణులు, గాహపతి (ఇంటియజమాని) అంటూ మూడురకాల వ్యక్తులు ఉండేవారు.  పరిపాలనా వ్యవహారాలు క్షత్రియులు, ఆద్యాత్మిక వ్యవహారాలు బ్రాహ్మణులు చూసేవారు.
-ఇక గాహాపతులు ఆనాటి సమాజంలో చాలా ముఖ్యమైన వర్గం.  వీరు వ్యవసాయం, వ్యాపారం చేస్తూ సంపదలు సృష్టించి, రాజుకు పన్నులు కట్టి, సమాజాన్ని ఆర్ధికంగా ముందుకు నడిపించేవారు. భూములు, తోటలు, పశువులు, దశ్యులు/బానిసలు, బంగారం వెండి లాంటి సంపదలన్నీ వీరి ఆధీనంలో ఉండేవి.  వీరే ఆరామాల నిర్మాణ, నిర్వహణల కొరకు విరాళాలు ఇచ్చేవారు.
-వివిధ వ్యాపార/వ్యవసాయ కార్యక్రమాలకొరకు అనేకమంది దస్యులు, కూలీలు గాహాపతుల ఆధీనంలో ఉండేవారు. వీరందరికీ గాహపతులు ఉపాధి కల్పిస్తూ పోషణ జరిపేవారు. బుద్ధభగవానుడు ఒకనాడు పుత్త సిగాలా అనే గాహాపతి తో “అతని వద్ద ఉన్న దస్యులను ప్రేమగా చూసుకొమ్మని, వారి శక్తికి అనుగుణంగా పని కేటాయించమని, చక్కని ఆహారము, బత్యములు అందించమని, అనారోగ్యానికి గురయితే  అవసరమైన శలవులు ఇవ్వమని” కోరటాన్ని బట్టి ఆనాటి సమాజంలో క్షత్రియులు, బ్రాహ్మణుల సరసన గాహాపతులు పోషించిన పాత్రను అర్ధం చేసుకొనవచ్చు.   (Mahavagga, p.255).
-.
-బౌద్ధ సమాజంలో ఈ గాహాపతుల ఆస్తులకు నష్టం కలిగించిన వారిని కఠినంగా శిక్షించేవారు. అనంతపిండక, దమ్మదిన్న లాంటి గాహాపతులు వందల కొద్దీ అనుచరులతో వచ్చి బుద్ధుని దర్శించుకొనేవారని అంగుత్తర నికాయ లో చెప్పబడింది.
-బౌద్ధసన్యాసులు అవసానదశలో ఉన్నప్పుడు బుద్ధభగవానుడు వచ్చి వారిని పరామర్శించటం ఒక ఆచారం.  ఇదే సంప్రదాయం నకులపిత అనే గాహాపతి అస్వస్థుడైనపుడు బుద్ధభగవానుడు సందర్శించడాన్ని బట్టి- గాహాపతులు బౌద్ధ సంఘం వెలుపల ఉన్నప్పటికీ బౌద్ధ సన్యాసులతో సమానమైన గౌరవాన్ని పొందేవారని అర్ధం చేసుకొనవచ్చును.
-.
-ప్రస్తుత శ్రీలంక బౌద్ధ సమాజంలో – క్షత్రియులు, బ్రాహ్మణులు లేకపోవటం గమనార్హం.  క్షత్రియులు రాజు పాత్రకు పరిమితం కావటంతో వారి సంఖ్యపరిమితం.  ఆద్యాత్మిక వ్యవహారాలు చూడటానికి బౌద్ధ భిక్షుకులు సరిపోతారు కనుక బ్రాహ్మణులకు పాత్ర లేకపోవటంతో వారి ఉనికి కూడా లేదు.
-బౌద్ధంలో అస్పృశ్యత లేదు. అందుచేత శ్రీలంక బౌద్ధ సమాజంలో అస్పృశ్యులు లేరు. ఆ సమాజంలో మూడువంతుల మేర వ్యవసాయ, వ్యాపార వృత్తులు నెరపే గోయిగామ అనే వర్గం ఉన్నది.  ఇది ప్రాచీనబౌద్ధంలోని గాహాపతులు గా పోల్చుకొనవచ్చును.  మిగిలినవారు శ్రామికులు, కూలీలు.
-నిజానికి చాతుర్వర్ణ వ్యవస్థ,  దానికి వెలుపల అస్పృశ్యులను ఏర్పరచిన హిందుభావజాలం భారతీయ సమాజాన్ని ఏ మేరకుప్రభావితం చేసిందో శ్రీలంక బౌద్ధ సమాజాన్ని చూస్తే అర్ధమౌతుంది.    (రి. Social Dimentions of Early buddhism by uma chakravarthi p.115-118). బౌద్ధం అంతరించకపోయి ఉన్నట్లయితే భారతదేశ సమాజం ఇలాగే ఉండొచ్చనే ఊహ మరీ విపరీతమైనది కాకపోవచ్చు.
-***
-.
-బుద్ధుని బోధనలపట్ల ఆకర్షితులైన ప్రజలలో కొద్దిమంది సంఘంలో చేరి బౌద్ధాన్ని ఆచరించారు, మరికొందరు సంఘం వెలుపల ఉంటూ సంసారిక జీవనాన్ని సాగిస్తూ బుద్ధుని బోధనలను నిజజీవితంలో పాటించారు.
- ఆనాటి ఒక బౌద్ధ సంఘంలో చేరిన 105 మందిలో బ్రాహ్మణులు 39, క్షత్రియులు 28, పై కులస్థులు 21, (ucca kulas-వణిజులు, శెట్టి, గణిక) క్రింది కులస్థులు 8 మంది (nica kulas చుండ, కమ్మర, కుంభకార) ఉన్నట్లు బౌద్ధరచనలద్వారా  అర్ధమౌతుంది.  ఈ లెక్కలు ఆనాటి సమాజంలోని స్తరీకరణను అర్ధం చేసుకోవటానికి ఉపయోగపడతాయి.
-సంఘం వెలుపల సామాన్యజీవనం సాగిస్తూ బుద్ధుని బోధనలపట్ల సానుకూలతను ఏర్పరచుకొన్న ఉపాసకులు-  విహారాలు నిర్మించటం, దుస్తులు దానం చేయటం, మందులు, ఆహారము అందించటం లాంటి పనులద్వారా బౌద్ధ సంఘానికి తమ సహాయసహకారాలు అందించేవారు.  ఈ పనులు చేసినందుకు ప్రతిఫలంగా బౌద్ధ భిక్షువులు వీరికి దమ్మమార్గాన్ని ప్రభోదించేవారు.
-బుద్ధుడు జీవించి ఉన్న కాలంలో ఇలా ఉపాసకులుగా 175 మంది ఉన్నట్లు తెలుస్తుంది. వీరిలో బ్రాహ్మణులు 76, గాహాపతులు 33, పైకులాల వారు 26, క్షత్రియులు 22, క్రింది కులాలవారు 11 మంది ఉన్నారు.
-పైన చెప్పిన 76 మంది బ్రాహ్మణులలో ఎనిమిది మంది సంపన్నులు, పేరు ప్రతిష్టలు కలిగినవారు. వారు పొక్కరసాది, సొనాదన్ద, కుటాదంత, లోహిచ్చ. వీరు కోసల, మగధ లలో బ్రాహ్మణీయ భూములను అనుభవిస్తున్న  బ్రాహ్మణులు.  వీరు బౌద్ధమతం వైపు ఆకర్షితమవటం ఆనాటి సమాజంలో గొప్ప ప్రభావితం చూపిన ఉదంతం అయి ఉండవచ్చు.  బౌద్ధం బ్రాహ్మణవర్ణానికి పెద్దపీట వెయ్యకపోయిన వారు ఆద్యాత్మిక అన్వేషణలో భాగంగా బౌద్ధంలోకి చేరి ఉంటారనేది ఒక అభిప్రాయం.
-.
-మతం అనే భావన ఆధునికమైనది. ఈనాడు మతం  దాదాపు అనువంశికంగా పరిణమించింది.  స్వేచ్ఛపరిమితం.   భారతదేశ చరిత్రలో భిన్న భావజాలాలు కలిసి జీవనం చేసాయి. ఒకే కుటుంబంలో వివిధ వ్యక్తులు భిన్న ఆరాధనా పద్దతులను పాటించేవారు.  ఒక ఆరాధనా విధానంనుంచి మరొక విధానంలోకి మారటం సహజంగా జరిగిపోయేది.   థెరిగాథలలో – జైనం, వైదిక, అజీవక జీవన విధానాలనుంచి బౌద్ధంలోకి వచ్చిన స్త్రీల గాథలు అనేకం కనిపిస్తాయి. శాతవాహనులు, ఖారవేలుడు, చాళుక్యులు భిన్న ఆరాధనా విధానాలను ప్రోత్సహించారు. మనపూర్వీకులు అనుభవించిన స్వేచ్ఛ అది.
-.
-బౌద్ధం కాలక్రమేణా హీనయాన ( థేరవాద), మహాయాన, వజ్రయాన అంటూ వివిధ శాఖలుగా చీలిపోయింది.  థేరవాద బౌద్ధంలో ఉపాసకులకు బౌద్ధ సన్యాసులకు మధ్య దూరం ఎక్కువ.  ఎందుకంటే థేరవాద బౌద్ధంలో సంసారజీవితాన్ని త్యజించి సన్యసించటం ముఖ్యం.  అందువల్ల ఆ బౌద్ధ విధానంలో సంసారులకు పెద్దగా పాత్ర ఉండేది కాదు.
-బుద్ధుని అనంతరం వచ్చిన  మహాయాన బౌద్ధశాఖలో సన్యసించటం ముఖ్యం కాదు. కనుక  ఉపాసకులు  పరిత్యాగంతో  సంబంధం లేకుండా బుద్ధుని బోధనలు  ఆచరించేవారు. అలా బౌద్ధం సామాన్య ప్రజలలోకి వెళ్ళగలిగింది.
-బౌద్ధం దయ, మానవత, సమానత్వాలను బోధించింది.  జన్మ ఆధారంగా మనుషుల ఎక్కువతక్కువలను  ఖండించింది. స్త్రీలకు మతాచారాలలో సమాన పాత్రను ఇచ్చింది. భారతదేశ చరిత్ర హిందూమతానికి, బౌద్ధమతానికి మధ్య జరిగిన సాంస్కృతిక, సామాజిక ఘర్షణగా డా. అంబేద్కర్ చూసారు.
-ఆలోచనలు, సాహిత్యం, శిల్పశైలి, నిర్మాణ విశిష్టలతో కూడిన  బౌద్ధమతం- లోతులు ఇంకా తెలియని ఒక జ్ఞాన భాండాగారం.  భారతదేశ చరిత్రను, సంస్కృతిని, ఆత్మను నిర్మించటంలో బౌద్ధమతం పోషించిన పాత్ర అపురూపమైనది. మానవజాతి ప్రయాణంలో బౌద్ధం  తీసుకొచ్చిన  భావజాల విప్లవం గొప్ప మైలురాయి.
 == కొన్ని ముఖ్య సిద్ధాంతాలు ==
@@ పంక్తి 422: / పంక్తి 165: @@
 జ్ఞానోదయమైన, ధర్మ మార్గాన్ని ఎరిగిన అరహంతుల మార్గాన్ని ఆచరించడం.
+; ధర్మం
-; ధర్మము
 బుద్ధుడు తెలిపిన మార్గము. సత్యానికి, అసత్యానికి ఉన్న భేదము. పరమ సత్యము
+; సంఘం
-; సంఘము
 బౌద్ధ భిక్షువుల సమూహం లేదా సత్యాన్వేషణా మార్గంలో పురోగమిస్తున్నవారి సహవాసం. కొన్ని వివరణల ప్రకారం భౌక్షుకుల సాధనకు సహకరిస్తున్న సామాన్య జనులు కూడా సంఘంలోని వారే.
@@ పంక్తి 435: / పంక్తి 178: @@
 బౌద్ధమతంలో "నాలుగు పరమసత్యాలు" ప్రవచింపబడ్డాయి. అవి <ref>Macmillan ''Encyclopedia of Buddhism'' (2004) Volume One, page 296</ref>
+# దుఃఖం
-# దుఃఖము
-# దుఃఖానికి కారణము
+# దుఃఖానికి కారణం
 # దుఃఖంనుండి విముక్తి
 # దుఃఖాన్నిండి ముక్తిని పొందే మార్గం
-ఇవి గౌతమ బుద్ధుడు తన జ్ఞానోదయం తరువాత తన సహ సాధకులైన ఐదుగురు శ్రమణులకు చెప్పిన విషయాలు కనుక బుద్ధిని మొదటి బోధనలు,<ref>{{cite book|chapter =Dhammacakkappavattana Sutta |title= The Book of Protection | author = Thera, Piyadassi |chapter-url=http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/sn/sn56/sn56.011.piya.html|year = 1999 | publisher= Buddhist Publication Society}} In the Buddha's first sermon, the [[Dhammacakkappavattana Sutta]], he talks about the Middle Way, the Noble Eightfold Path and the Four Noble Truths.</ref> "ధర్మ చక్ర పరివర్తన సూత్రం" అనే బుద్ధుని మొదటి బోధలో బుద్ధుడు మధ్యేమార్గం గురించి, అష్టాంగ సాధనామార్గం గురించి, నాలుగు పరమ సత్యాల గురించి చెప్పాడు. ఈ నాలుగు పరమ సత్యాలు అనే విషయాన్ని ఒక మత ప్రబోధంగా కాక అప్పటి కాలంలో ఉన్న ఉపశమన విధానం (కష్టాలు తీర్చే మార్గం)గా చెప్పాడు.
+ఇవి గౌతమ బుద్ధుడు తన జ్ఞానోదయం తరువాత తన సహ సాధకులైన ఐదుగురు శ్రమణులకు చెప్పిన విషయాలు కనుక బుద్ధిని మొదటి బోధనలు,<ref>{{cite book|title=The Book of Protection|author=Thera, Piyadassi|publisher=Buddhist Publication Society|year=1999|chapter=Dhammacakkappavattana Sutta|chapter-url=http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/sn/sn56/sn56.011.piya.html}} In the Buddha's first sermon, the [[Dhammacakkappavattana Sutta]], he talks about the Middle Way, the Noble Eightfold Path and the Four Noble Truths.</ref> "ధర్మ చక్ర పరివర్తన సూత్రం" అనే బుద్ధుని మొదటి బోధలో బుద్ధుడు మధ్యేమార్గం గురించి, అష్టాంగ సాధనామార్గం గురించి, నాలుగు పరమ సత్యాల గురించి చెప్పాడు. ఈ నాలుగు పరమ సత్యాలు అనే విషయాన్ని ఒక మత ప్రబోధంగా కాక అప్పటి కాలంలో ఉన్న ఉపశమన విధానం (కష్టాలు తీర్చే మార్గం)గా చెప్పాడు.
-<ref>Harvey, ''Introduction'', p. 47</ref> థేరవాదుల భావం ప్రకారం ఈ నాలుగు పరమ సత్యాలూ ధ్యానానికి అర్హులైన సాధకులకు మాత్రమే తెలిసే ఉన్నత భావాలు<ref name=penguin>{{cite book| title = The New Penguin Handbook of Living Religions | url = https://archive.org/details/newpenguinhandbo0000unse |author = Hinnels, John R. | publisher = Penguin Books | location = London | year = 1998 | isbn = 0140514805}},pages 393f</ref>. మహాయానుల భావం ప్రకారం ఉన్నత స్థాయి మహాయాన సూత్రాలను అందుకొనే స్థాయికి ఇంకా ఎదగని సాధకులకు ఆరంభ దశలో చెప్పవలసిన సూత్రాలు ఇవి.<ref>Harvey, ''Introduction to Buddhism'', p. 92</ref> దూర ప్రాచ్య దేశాలలో వీటికి చెప్పుకోదగిన ప్రాచుర్యం లేదు.<ref>Eliot, ''Japanese Budhism'', Edward Arnold, London, 1935, page 60</ref>
+<ref>Harvey, ''Introduction'', p. 47</ref> థేరవాదుల భావం ప్రకారం ఈ నాలుగు పరమ సత్యాలూ ధ్యానానికి అర్హులైన సాధకులకు మాత్రమే తెలిసే ఉన్నత భావాలు.<ref name=penguin>{{cite book| title = The New Penguin Handbook of Living Religions | url = https://archive.org/details/newpenguinhandbo0000unse |author = Hinnels, John R. | publisher = Penguin Books | location = London | year = 1998 | isbn = 0140514805}},pages 393f</ref>  మహాయానుల భావం ప్రకారం ఉన్నత స్థాయి మహాయాన సూత్రాలను అందుకొనే స్థాయికి ఇంకా ఎదగని సాధకులకు ఆరంభ దశలో చెప్పవలసిన సూత్రాలు ఇవి.<ref>Harvey, ''Introduction to Buddhism'', p. 92</ref> దూర ప్రాచ్య దేశాలలో వీటికి చెప్పుకోదగిన ప్రాచుర్యం లేదు.<ref>Eliot, ''Japanese Budhism'', Edward Arnold, London, 1935, page 60</ref>
 === అష్టాంగ మార్గం ===
@@ పంక్తి 447: / పంక్తి 190: @@
 నాలుగు పరమ సత్యాలలో నాలుగవదైన దుఃఖ విమోచనా మార్గం అష్టాంగ మార్గం. ఆరంభ కాలపు బౌద్ధ గ్రంథాలలో (నాలుగు నికాయలలో) అష్టాంగ మార్గం సామాన్యులకు బోధించేవారు కారు. అష్టాంగ మార్గం మూడు విభాగాలుగా విభజింపబడింది. శీలము (భౌతికమైన చర్యలు), సమాధి (మనస్సును లగ్నం చేయుట, ధ్యానము), ప్రజ్ఞ (అన్నింటినీ తాత్విక దృష్టితో పరిశీలించడం)
-'''శీలము''' - మాటల ద్వారా, చేతల ద్వారా చెడును కలుగనీయకుండడం. ఇందులో మూడు భాగాలున్నాయి:
+'''శీలం''' - మాటల ద్వారా, చేతల ద్వారా చెడును కలుగనీయకుండడం. ఇందులో మూడు భాగాలున్నాయి:
 # "సమ్యక్ వచనము" - నొప్పించకుండా, వక్రీకరించకుండా, సత్యంగా మాట్లాడడం
@@ పంక్తి 472: / పంక్తి 215: @@
 === తాత్విక భావాలు ===
-పాళీ భాషలోని రచనల ప్రకారం గౌతమ బుద్ధుడు కొన్ని తాత్విక సందేహాలకు సమాధానం ఇవ్వకుండా మౌనంగా ఉండిపోయాడు. ప్రపంచం శాశ్వతమా, అశాశ్వతమా? ఆత్మ, శరీరం వేరు వేరా లేక ఒకటేనా? నిర్వాణం లేదా మరణం తరువాత ఉనికి ఉంటుందా? - ఇటువంటి ప్రశ్నలకు బుద్ధుడు సమాధానం ఇవ్వకపోవడానికి కారణం జీవితంలో పనికివచ్చే జ్ఞానానికి అటువంటి అతివాద ప్రశ్నలు అడ్డుగా నిలుస్తాయన్న భావన - అని ఒక అభిప్రాయం.<ref>[[Majjhima Nikaya|MN]] 72 [http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.072.than.html (Thanissaro, 1997)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150206153554/http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.072.than.html |date=2015-02-06 }}</ref>. అంతే కాకుండా అటువంటి ప్రశ్నలు ప్రపంచం, ఆత్మ, వ్యక్తి అనే భావాలకు లేని వాస్తవాన్ని అంటగడతాయని కూడా కొందరంటారు.
+పాళీ భాషలోని రచనల ప్రకారం గౌతమ బుద్ధుడు కొన్ని తాత్విక సందేహాలకు సమాధానం ఇవ్వకుండా మౌనంగా ఉండిపోయాడు. ప్రపంచం శాశ్వతమా, అశాశ్వతమా? ఆత్మ, శరీరం వేరు వేరా లేక ఒకటేనా? నిర్వాణం లేదా మరణం తరువాత ఉనికి ఉంటుందా? - ఇటువంటి ప్రశ్నలకు బుద్ధుడు సమాధానం ఇవ్వకపోవడానికి కారణం జీవితంలో పనికివచ్చే జ్ఞానానికి అటువంటి అతివాద ప్రశ్నలు అడ్డుగా నిలుస్తాయన్న భావన - అని ఒక అభిప్రాయం.<ref>[[Majjhima Nikaya|MN]] 72 [http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.072.than.html (Thanissaro, 1997)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150206153554/http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.072.than.html|date=2015-02-06}}</ref>. అంతే కాకుండా అటువంటి ప్రశ్నలు ప్రపంచం, ఆత్మ, వ్యక్తి అనే భావాలకు లేని వాస్తవాన్ని అంటగడతాయని కూడా కొందరంటారు.
 పాళీ సూత్రాలలోనూ, చాలా మహాయాన, తాంత్రిక బౌద్ధ సూత్రాలలోనూ బుద్ధుడు ఇలా చెప్పినట్లు పేర్కొనబడింది - వాస్తవం (సత్యం) సామాన్యమైన మనసుకు, వాదానికి అతీతమైనది. ప్రాపంచిక దృష్టితో సత్యాన్ని తెలుసుకోవడం అసాధ్యం. "ప్రజ్ఞా పారమిత" సూత్రాలలో ఇది ఒక ప్రాథమిక అంశం. పఠనం, సాధన, ధ్యానం, విశ్వాసం, సూత్రాలపట్ల గౌరవం వంటి సాధనాల ద్వారా సత్యాన్వేషణకు మార్గం సుగమమౌతుంది. నిజమైన జ్ఞానం స్వయంగా తెలిసికోవలసిందే.
@@ పంక్తి 482: / పంక్తి 225: @@
 బౌద్ధమతం గ్రంథాలు అనేకాలు ఉన్నాయి. వీటిని అధ్యయన గ్రంథాలుగాను, కొందరు పూజార్హాలుగానూ కూడా చూస్తారు. ప్రధానంగా బౌద్ధ సూత్రాలు సంస్కృతంలో [[త్రిపిటకాలు]] (పాళీ భాషలో "తిపిటక") - అనగా మూడు బుట్టలు. అవి
-* '''[[వినయ పీఠకం]]''' - బౌద్ధ సంఘము, భిక్షువులు, భిక్షుణిల నియమాలు, విధానాలు గురించినది, అందుకు సంబంధించిన శాస్త్రాధారాలు, వివరణలు.
+* [[వినయ పీఠకం]] - బౌద్ధ సంఘం, భిక్షువులు, భిక్షుణిల నియమాలు, విధానాలు గురించినది, అందుకు సంబంధించిన శాస్త్రాధారాలు, వివరణలు.
-* '''[[సుత్త పీఠకం]]''' - గౌతమ బుద్ధుడు స్వయంగా బోధించినవని చెప్పబడే సూత్రాలు
+* [[సుత్త పీఠకం]] - గౌతమ బుద్ధుడు స్వయంగా బోధించినవని చెప్పబడే సూత్రాలు
-* '''[[అభిధమ్మ పీఠకం]]''' - గౌతమ బుద్ధుని బోధనలను విపులీకరించే సూత్రాలు
+* [[అభిధమ్మ పీఠకం]] - గౌతమ బుద్ధుని బోధనలను విపులీకరించే సూత్రాలు
 గ్రంథాలలో ఉన్న ప్రకారం గౌతమబుద్ధుని పరినిర్వాణానంతరం కొలది కాలానికే [[మొదటి బౌద్ధ మండలి]] సమావేశమయ్యింది. ఈ సమావేశానికి మహాకాశ్యపుడు అనే బౌద్ధ భిక్షువు సభాధిపత్యం నిర్వహించాడు. ఈ మండలి లక్ష్యాలు - బుద్ధుని బోధనలను మననం చేయడం (సూత్రాలు లేదా సుత్త), సంఘాలలో పాటించవలసిన నియమాలను క్రమబద్ధం చేయడం (వినయం). గౌతమ బుద్ధుని సహచరుడు అయిన ఆనందుడు చెప్పిన విషయాలు సుత్త పిటకం అయ్యాయి. అభిధమ్మ, ఉపాలి అనే శిష్యులు చెప్పిన విషయాలు వినయ పిటకం, అభిధమ్మ పిటకం అయ్యాయి. ఈ పిటకాలు కొంతకాలం మౌఖికంగా ఇతరులకు సంక్రమించాయి. మరి కొంత కాలం తరువాత గాని గ్రంథస్తం కాలేదు. ఈ పిటకాలలో బుద్ధుని బోధనలు, జీవితంలో ఘటనలు, వేదాంత, శాస్త్ర సంవాదనలు, ఇతర నియమాలు అనేకం ఉన్నాయి.
@@ పంక్తి 499: / పంక్తి 242: @@
 ఆంధ్ర దేశంలో అతి ప్రాచీన భట్టిప్రోలు స్థూపంలో భట్టిప్రోలు శాసనం ప్రకారం ‘బుద్ధ శరీరాన్ని నిక్షిప్తం’ అని రాశారు. ఈ శాసనంలోనే కుబేరక అనే రాజు ప్రస్తావన ఉంది. ఆంధ్ర దేశంలో సుమారు వంద బౌద్ధ స్థలాలను పురావస్తు శాస్త్రజ్ఞులు గుర్తించారు.
-[[భట్టిప్రోలు]], [[అమరావతి (గ్రామం)|అమరాపతి]], [[నాగార్జునకొండ]], [[ఘంటశాల]], జగ్గయ్యపేట, ఆదుర్రు, శాలిహుండం, ఫణిగిరి, చందవరం, రామతీర్థం, శంకరం, [[కోటిలింగాల]], కొండాపూర్, పెదగంజాం, చినగంజాం మొదలైన ప్రాంతాల్లో స్థూపాలు, చైత్యగృహాలు, విహారాలు బయల్పడ్డాయి. అశోకుడి శిలా శాసనాలు ఆంధ్ర దేశంలో [[కర్నూలు]] జిల్లాలోని [[ఎర్రగుడి]], రాజులమందగిరిల్లో లభించాయి. ఇటీవల విశాఖపట్నం జిల్లా [[బావికొండ]] దగ్గర బుద్ధుడి పవిత్ర ధాతువులు లభించాయి. కరీంనగర్ జిల్లా ధూళకట్టలో స్థూపం బయటపడింది. శ్రీకాకుళంలో వంశధార నది ఒడ్డున శ్రీముఖలింగ శైవ క్షేత్రం ఉంది. ఇక్కడ జరిపిన తవ్వకాల్లో సా.శ. 8, 9 శతాబ్దాల నాటి అమితాబ, అక్షోభ్య (బుద్ధుడు), ఉపనీహవిషయ (స్త్రీ)మూర్తులు బయల్పడ్డాయి. ఇవి బౌద్ధమతానికి చెందినవి. నల్కొండ జిల్లా ఫణిగిరిలో గాజులబండ, తిరుమలగిరి ప్రాంతాల్లో బౌద్ధ అవశేషాలు లభ్యమయ్యాయి.
+[[భట్టిప్రోలు]], [[అమరావతి (గ్రామం)|అమరాపతి]], [[నాగార్జునకొండ]], [[ఘంటసాల (కృష్ణా జిల్లా)|ఘంటశాల]], జగ్గయ్యపేట, ఆదుర్రు, శాలిహుండం, ఫణిగిరి, చందవరం, రామతీర్థం, శంకరం, [[కోటిలింగాల]], కొండాపూర్, పెదగంజాం, చినగంజాం మొదలైన ప్రాంతాల్లో స్థూపాలు, చైత్యగృహాలు, విహారాలు బయల్పడ్డాయి. అశోకుడి శిలా శాసనాలు ఆంధ్ర దేశంలో [[కర్నూలు]] జిల్లాలోని [[ఎర్రగుడి (కొలిమిగుండ్ల)|ఎర్రగుడి]], రాజులమందగిరిల్లో లభించాయి. ఇటీవల విశాఖపట్నం జిల్లా [[బావికొండ]] దగ్గర బుద్ధుడి పవిత్ర ధాతువులు లభించాయి. కరీంనగర్ జిల్లా ధూళకట్టలో స్థూపం బయటపడింది. శ్రీకాకుళంలో వంశధార నది ఒడ్డున శ్రీముఖలింగ శైవ క్షేత్రం ఉంది. ఇక్కడ జరిపిన తవ్వకాల్లో సా.శ. 8, 9 శతాబ్దాల నాటి అమితాబ, అక్షోభ్య (బుద్ధుడు), ఉపనీహవిషయ (స్త్రీ) మూర్తులు బయల్పడ్డాయి. ఇవి బౌద్ధమతానికి చెందినవి. నల్కొండ జిల్లా ఫణిగిరిలో గాజులబండ, తిరుమలగిరి ప్రాంతాల్లో బౌద్ధ అవశేషాలు లభ్యమయ్యాయి.
+==ఉడ్డియానదేశం==
-==ఉడ్డియానదేశము==
-[[ఉడ్డియానదేశము|ఉడ్డియాన]] మనే ప్రాంతమొకటి [[భారత దేశము|భారతదేశం]] లో ఉండేది. ఫాహీక్ యాత్రికుడు ఇచట 500 సంఘారామములు ఉన్నవని, ఇవిహీనయానానికి చెందినవని, బుద్ధధర్మమిచట గౌరవించబడేదని చెప్పినాడు. 6వ శతాబ్దములో మనదేశానికి వచ్చిన సుంగ్ అయాత్రికులకు ఉడ్డియాన దేశపురాజు గౌరవపూర్వకమైన స్వాగతిమిచ్చాడట. ఈరాజు శాకాహారియని, ఈయన ప్రతిదినము [[బుద్ధుడు|బుద్ధు]]ని పూజించెడివాడని వీరన్నారు. ఈ [[ఉడ్డియానదేశము|ఉడ్డియానము]]లో 70 భిక్షువులు గల బౌద్ధ చైత్యమొకటి, 300 భిక్షువులు గల స్వర్ణశకలాలతో నిండిన మరొక చైత్యము, 200 భిక్షువులున్న వేరొక మహాచైత్యము ఉండెడిదని, ఈభిక్షువులు నియమబద్దమైన జీవితమును నడుపుతూ ఉన్నారని కూడా ఈయాత్రికులు పల్కినారు.<ref>1956న భారతి మాస పత్రిక: వ్యాసము ఉడ్డియానదేశము - రచన : శ్రీ [[పోతుకూచి సుబ్రహ్మణ్యశాస్త్రి]]</ref>
+[[ఉడ్డియానదేశం|ఉడ్డియాన]] మనే ప్రాంతమొకటి [[భారత దేశము|భారతదేశం]] లో ఉండేది. ఫాహీక్ యాత్రికుడు ఇచట 500 సంఘారామములు ఉన్నవని, ఇవిహీనయానానికి చెందినవని, బుద్ధధర్మమిచట గౌరవించబడేదని చెప్పినాడు. 6వ శతాబ్దములో మనదేశానికి వచ్చిన సుంగ్ అయాత్రికులకు ఉడ్డియాన దేశపురాజు గౌరవపూర్వకమైన స్వాగతిమిచ్చాడట. ఈరాజు శాకాహారియని, ఈయన ప్రతిదినము [[బుద్ధుడు|బుద్ధు]]ని పూజించెడివాడని వీరన్నారు. ఈ [[ఉడ్డియానదేశం|ఉడ్డియానములో]] 70 భిక్షువులు గల బౌద్ధ చైత్యమొకటి, 300 భిక్షువులు గల స్వర్ణశకలాలతో నిండిన మరొక చైత్యము, 200 భిక్షువులున్న వేరొక మహాచైత్యము ఉండెడిదని, ఈభిక్షువులు నియమబద్దమైన జీవితమును నడుపుతూ ఉన్నారని కూడా ఈయాత్రికులు పల్కినారు.<ref>1956న భారతి మాస పత్రిక: వ్యాసము ఉడ్డియానదేశము - రచన : శ్రీ [[పోతుకూచి సుబ్రహ్మణ్యశాస్త్రి]]</ref>
 == చిహ్నాలు ==
@@ పంక్తి 508: / పంక్తి 251: @@
 * ఛత్రము (గొడుగు గుర్తు)
 * బంగారు చేప
-* the [[Bumpa|Treasure Vase]]
 * పద్మము
 * శంఖము
-* the [[Endless knot|Endless Knot]]
 * ధ్వజం
 * ధర్మ చక్రం
@@ పంక్తి 520: / పంక్తి 261: @@
 * [[జ్ఞానశ్రీమిత్ర]]
 * [[గౌతమ బుద్ధుడు]]
-* [[ఆంధ్ర ప్రదేశ్ బౌద్ధ క్షేత్రాలు]]
+* [[ఆంధ్రప్రదేశ్ బౌద్ధ క్షేత్రాలు]]
-* [[తెలుగునాట బౌద్ధమతం]]
 * [[ఆచార్య నాగార్జునుడు]]
 * [[28 బుద్ధుల జాబితా]]
 * [[అసంగుడు]]
 * [[భట్టిప్రోలు]]
+* [[గుంటుపల్లి (ఇబ్రహీంపట్నం)|గుంటుపల్లి]]
-* [[గుంటుపల్లె]]
 * [[అమరావతి]]
+* [[అష్టమంగళ]]
 == మూలాలు ==
@@ పంక్తి 535: / పంక్తి 276: @@
 <div style="height: 220px; overflow: auto; padding: 3px; border:1px solid #AAAAAA; reflist2">{{reflist|colwidth=30em}}</div>
+== ఉపయుక్త గ్రంథసూచి ==
-== వనరులు ==
+#[http://archive.org/details/Dhammapadam]
-==ఉపయుక్త గ్రంథసూచి==
-#[http://archive.org/details/Dhammapadam ధమ్మపదం-డా.రత్నాకరం బాలరాజు]
 #[http://archive.org/details/DhammaPadamuBuddaGeetha ధమ్మపదము-బుద్ధగీత-చర్ల గణపతిశాస్త్రి]
@@ పంక్తి 550: / పంక్తి 289: @@
 {{ప్రపంచ మతములు}}
-<!-- వర్గాలు -->
+<!-- వర్గాలు --><!-- అంతర్వికీ లింకులు -->
-<!-- అంతర్వికీ లింకులు -->
 [[వర్గం:మతాలు]]