Jump to content

Забони тоҷикӣ: Тафовут байни таҳрирҳо

Вироиши пайвандҳо
Мавод аз Википедиа — донишномаи озод
Browse history interactively
← Фарқияти аввалинаФарқияти баъдина →
Content deleted Content added
ВизуалӣВики-матн
No edit summary
No edit summary
Сатри 1: Сатри 1:
{{Қуттии Забон
Zaboni tociki zaboni modariji mardumi tocik, ki aholiji asosiji Cumhuriji Tocikistonro taskil medihad, ba hisob meravad. Berun az marzi in davlat zaboni tocikiro tocikoni mahalli dar barxe az nohijahoji kisvari Uzbekiston ba hajsi zaboni modariji xes mesinosand va hamcun vositaji guftuguzori harruza istifoda mebarand. Bo zaboni tociki incunin namojandagoni millathoji digar, ki maskuni Tocikiston hastand, hangomi muomila bo tocikzabonon harf mezanand. 27 darsadi aholiji Afgoniston, ki az lihozi etnologi tocik hisob mesavand va xudro tocik menomand, harcand bo zaboni az tocikiji Osijoji Mijona farqi buzurg nadosta guftugu mekunand, valekin zaboni xesro rasman forsiji dari vajo kobuli nom mebarand, na tociki.
|ранги оила=Ҳинду-Аврупоӣ
Taji solhoji oxir zaboni tocikiro az muhocironi millatason tocik dar gusahoji gunoguni sobiq Ittifoqi Suravi,maxsusan Rusija, dar sahrhoji Eron, Turkija, mamoliki Ittihodi Avrupo va dar Ijoloti Muttahidaji Amrikovu Kanada sunidan mumkin ast.
|ном=Тоҷикӣ
Az cihati zabonsinosi zaboni tociki ba guruhi garbiji zabonhoji eroniji ojilaji kaloni hinduavrupoji doxil karda mesavad. Bar in guruh az zabonhoji imruz zinda gajr az tociki du zaboni digar, in ham bosad, forsiji navin (tehroni), ja'ne zaboni Eroni imruza va zaboni dariji kobuli, ki dar bolo az on suxan raft, taalluq dorand. Harseji in zaboni imruza davomgirandagoni bevositaji zaboni forsiji nav, ki hamcunin bo nomvorhoji porsi (forsi in sakli arabikunondasudaji in kalima ast), forsiji klassikiji adabi jo forsiji dari ma'ruf ast, mebosand. On zabon dar navbati xud az zaboni forsiji mijona, ki dar ahdi Sosonijon cahorsad sol roli zaboni davlatiji cunin imperijumi buzurgro icro mekard va imruzho dar bajni zabonsinoson cun zaboni pahlavi sinoxta mesavad, sarcasma girifta dar sadsolahoji hastum va nuhum ba vucud omad.Az hamon vaqt inconib dar tarkibi lugaviji zaboni forsi az kalimahoji arabi xele vase istifoda karda mesavad. Hissaji leksikaji az zaboni arabi iqtibossuda dar ba'ze matnhoji nasri klassiki to 80 fojizro taskil medihad. Dar zaboni forsiji klassiki dar davomi qarnhoji 9-17 adabijoti boji olamsumul ecod karda sud dar sarzaminhoji Osijoji Mijona, Eron, Afgoniston, incunin dar Ozarbojcon, Pokiston va Hinduston, ki dar davrahoji gunoguni ta'rix zaboni davlatijason forsi bud.
|номи аслӣ=Тоҷикӣ
Garcande ki tuli in sadsolaho zaboni klassiki, ja'ne zaboni adabijot tagjiri zijode nadid va cun pestara dar tamomi olami forsizabon jagona bud, zaboni guftugujiji mardum, zaboni zinda ba tavri intensivi digargunihoji nav mepaziruft va az zaboni adabi toraft dur mesud. Ba zammi in dar naticaji ba mijon omadani farqijathoji namojon dar inkisofi sijosi, dini va ictimojiji kisvarhoji olami forsizabon, xususan ba'd az qarni purosubi 16um dar bajni sevahoji ham adabi, ham guftugujiji mintaqahoji gunogun nomonandihoji ciddije pajdo gastand. Oddi karda gujem, zaboni har jak davlat rohi inkisofi xesro pes girift. Hamintavr, az asri sonzdah sar karda metavon dar boraji zaboni tociki cun mafhumi ilmi suxan guft. Ba in marom zaboni tocikiro zaboni aholiji forsizaboni Osijoji Mijona az sadsolaji 16um minba'd donistan coiz ast. Ammo misli on hole ki dar bolo jodovaras sudem, dar doxili xudi zaboni tociki niz farqijatho arzi hasti kardan giriftand va ba in minvol ba asri 19 omada ham bajni zaboni adabijotu zaboni omma, ham bajni lahcahoji mahalhoji gunogun farqijati buzurge ba mijon omad. Hanuz hamon vaqt maorifparvari Buxoro Ahmadi Donis kusis ba xarc dod, to zaboni adabiro ommafahm va az iborahoji dusvoru takallufomez bari gardonad. Lekin kori asosiro dar samti ba roh mondani normaji jagonaji zabon dar ajjomi Suravi olimon va adiboni tocik bo sarvariji Sadriddin Ajni ancom dodand. Hamcun asosi zaboni adabi zaboni klassikiji asrhoji 16-19 biduni arabizmhoji dusvorfahmi on girifta sud, valekin soxti grammatiki va leksikaji zaboni navbunjodi tocikiro sevaji mardumi tocikzaboni vodiji Zarafson, az cumla Buxorovu Samarqand taskil dod. Daleli in qarori zabonsinosoni onvaqtaji tocik in bud, ki dar in mintaqa tocikiji nisbatan asil va toza boqi mondaast. Dar in zabon, ja'ne zaboni rasman tociki, dar solhoji Suravi adabijoti pursifati muosir ta'lif va nasr karda sud, gajr az in asarhoji adabijoti klassiki bo hurufi tociki az cop barovarda sudand, dar tadqiqi zaboni xalqi va folklor korhoji purarzisi ilmi ancom doda sudand.
|акс=
Dar soli 1989 ba zaboni tociki maqomi zaboni davlatiji Cumhuriji Suraviji Tocikiston doda sud, ba'd az ba dast ovardani istiqlolijat inconib vazifaji zaboni davlatiji Cumhuriji Tocikistonro icro menamojad. Zaboni adabijot, matbuot va rasmi-korguzoriji Tocikistoni imruza in boz jak zinaji digari taraqqijot va pesrafti zaboni tociki ast, ki az zaboni adabiji solhoji suravi bo cande tagjiroti nazarras farq mekunad. In pes az hama ast vonigariji in zabon ba zaboni forsiji navini Eron, ki bo voridsaviji vozahoji dar on zabon ma'mul va bo ivazkuniji bisjore az vozahoji rusi ba varianti sirf eroni jo arabiji onho ba ancom rasonida mesavad. Dar navbati xud az ruji an'anaji 80-sola dar harduji in zabonho dast kasidan az vozahoji arabi va zijod kardani hissaji leksikaji forsi davom dorad.
|давлатҳо=[[Тоҷикистон]], [[Ӯзбекистон]], ва [[Қирғизистон]]
|оила1=[[забонҳои ҳинду-аврупоӣ|Ҳинду-Аврупоӣ]]
|оила2=[[забонҳои ҳинду-эронӣ|Ҳинду-Эронӣ]]
|оила3=[[забонҳои Эронӣ|Эронӣ]]
|оила4=[[забонҳои Ғарби Эронӣ|Ғарби Эронӣ]]
|оила5=[[забонҳои Ҷануби-Ғарби Эронӣ|Ҷануби-Ғарби Эронӣ]]
|оила6=[[забони форсӣ|Форсӣ]]
|системаи навиштан=[[Алифбои кирилликӣ|кирилликӣ]]
}}
'''Забони тоҷикӣ''' [[забон]]и давлатии [[Ҷумҳурии Тоҷикистон]] аст ва ба оилаи забонҳои ҳинду-аврупоӣ дохил мешавад. Забони точикӣ яке аз забонҳои бостонтарини ҷаҳон ба шумор меравад. Давраи нави инкишофи он дар асрҳои 7-8 сар шудааст. Бо ин забон шоирону нависандагони бузург [[Рӯдакӣ]], [[Фирдавcӣ]], [[Хайём]], [[Сино]], [[Ҷомӣ]],[[Мавлоно]], [[Ҳофиз]], [[Дониш]], [[Айнӣ]], [[Лоҳутӣ]], [[Турсунзода]] ва дигарон асарҳо эҷод кардаанд.


Забони точикӣ диққати олимон ва нависандагони оламро ба худ ҷалб кардааст. Ба омӯзиши забони порсӣ-точикӣ яке аз асосгузорони коммунизми илмӣ [[Фридрих Энгелс]] мароқ зоҳир карда буд. Забони тоҷикӣ рӯз то рӯз рушд мекунад ва Садҳо вожаҳои нав ба таркиби луғавии забони тоҷикӣ ворид мешаванд.
Farqijathoji asosiji zaboni tociki az zaboni dariji Afgoniston va forsiji Eron:

Zaboni adabiji tocik az cihati fonetiki va lugavi bajni in ojilaji segona ham ba forsiji klassiki va ham ba pahlavi az hama bestar nazdiki dorad. Ja'ne, zaboni tociki qadimtar ast, fonetika (dar inco kobuli ba tociki nazdiktar ast) va tarkibi lugaviji on tuli asrho digar nasuda va binobarin arxaiki mondaast.Holoonki tarzi talaffuzi eroniho baroji gushoji tocikon va afgoniho begona merasad, cunki moderntar va mulojimtar ast. Iboraho, stilistika va tarzi cumlabandiji tocikon tamoman digarand.
==Таснифот==
Dar naticaji hamzistiji mardumi tocik bo mardumi turkzabon, xususan bo xalqi uzbek dar tuli asrho, ba zaboni tocikiji guftuguji va lahcahoji on zijodtar kalimahoji baromadason turki vorid gastaand. Bar'aks fojizi leksikaji arabi dar zaboni tociki neju dar zabonhoji forsiju dari, ja'ne zabonhoji davlathoji islomi balandtar ast.

Ham ba tocikiji adabi, ham ba tocikiji guftuguji muddati sast-haftod soli oxir zaboni rusi ta'siri buzurg rasonidaast va rasonida istodaast. Hamintavr, kalimahoji bajnalmilaliro zaboni tociki az rusi iqtibos karda meojad to hanuz, dar hole ki tehroni az faronsavi va kobuli az inglisi istifoda mekunad. Rost ast, ki imruzho metavon dar matbuot va televizioni Tocikiston ba sakli faronsavi-tehroniji kalimahoji xorici ducor omad, ki korbast karda mesavand ba coji pesina tarzi rusiji navisti onho, masalan konfrons ba coji konferentsija, jo ki sosjolozi ba coji sotsiologija.
Ба оилаи [[забонҳои ҳинду-аврупоӣ]] ва [[забонҳои эронӣ]] дохил мешавад. Забони тоҷикӣ ба забонҳои порсиву дарӣ хеле монанд аст ва аҳолии кишварҳои [[Эрон]] ва [[Афғонистон]], инчунин дар Тошқурғони Ҷумҳурии Халқии [[Чин]] бо ин забон гуфтугӯ мекунанд.
Vale cidditarin farqijati zaboni tocikiro az kobuliju tehroni dar grammatika pajxas mekunem. Cunin saklho misli "rafta istodaam; padarama coji korason"-tocikon jo "daram miram, esmes Faridoon hastes"-i eroniho bajni hamdigari onho fahmo nestand.

Va albatta, nametavon qajd nakard in nuktaro, ki tamomi adabijoti forsiji klassiki ba xatti arabi navista suda va in xat to hanuz dar Eronu Afgoniston cori ast, millati tocik bosad, az sababhoji sijosi du bor taji 80 soli oxir alifbojasro digar kard, avval az hurufi arabi ba lotini, ba'd ba cirillik guzast. In jake az omilhoji asosijest, ki in zabonhoro boz ham az jakdigar durtar soxtaast.
==Тақсимоти ҷуғрофӣ==

===Шеваҳо===

Шеваҳои забони тоҷикӣ 4 гурӯҳ дорад.

* Шеваи шимолӣ (Шимоли Тоҷикистон, ҷануби [[Ӯзбекистон]] ва [[Қирғизистон]])
* Шеваи марказӣ (Шеваҳои [[Мастчоҳ]], [[Айнӣ]], [[Ҳисор]], ва [[Варзоб]])
* Шеваи ҷанубӣ (Шеваҳои [[Қаротегин]] ва [[Кӯлоб]])
* Шеваи ҷануби-шарқӣ (Шеваҳои [[Панҷ]] ва [[Дарвоз]])

==Фонология==
===Садонокҳо===
Забони тоҷикӣ 5 садонок дорад.
{| class="wikitable"
!colspan="4" align="center"| Садонокҳо тоҷикӣ
|-
!
!Пеш
!Марказ
!Қафо
|-
|Баланд
|[{{IPA|i}}]
|
|[{{IPA|u}}]
|-
|Миёна
|[{{IPA|e}}]
|[{{IPA|u̇}}]
|[{{IPA|o}}]
|-
|Паст
|[{{IPA|a}}]
|
|
|}

===Ҳамсадоҳо===

{| class="wikitable" style="text-align:center;"
!
![[bilabial consonant|Bilabial]]
![[dental consonant|Dental]]/<br>[[Alveolar consonant|Alveolar]]
![[postalveolar consonant|Post-<br>alveolar]]
![[palatal consonant|Palatal]]
![[velar consonant|Velar]]
![[uvular consonant|Uvular]]
![[glottal consonant|Glottal]]
|-
|[[Nasal consonant|nasal]]
|м<br> {{IPA|/m/}}
|н<br> {{IPA|/n/}}
|
|
|
|
|
|-
|[[Plosive consonant|plosive]]
|п б<br>{{IPA|/p/}} {{IPA|/b/}}
|т д<br>{{IPA|/t/}} {{IPA|/d/}}
|
|
|к г<br> {{IPA|/k/ /g/}}
|қ<br> {{IPA|/q/}}
|ъ<br> {{IPA|/ʔ/}}
|-
|[[Fricative consonant|fricative]]
|ф в<br> {{IPA|/f/}} {{IPA|/v/}}
|с з<br> {{IPA|/s/}} {{IPA|/z/}}
|ш ж<br> {{IPA|/ʃ/}} {{IPA|/ʒ/}}
|
|
|х ғ<br> {{IPA|/χ/}} {{IPA|/ʁ/}}
|ҳ<br> {{IPA|/h/}}
|-
|[[Affricate consonant|Affricate]]
|
|
|ч {{Unicode|ҷ}}<br> {{IPA|/tʃ/}} {{IPA|/dʒ/}}
|
|
|
|
|-
|[[Trill consonant|trill]]
|
|р<br>{{IPA|/r/}}
|
|
|
|
|
|-
|[[Approximant consonant|Approximant]]
|
|л<br> {{IPA|/l/}}
|
|й<br> {{IPA|/j/}}
|
|
|
|-
|}

==Грамматика==
{{асос|Грамматикаи забони тоҷикӣ}}
===Мор­фология===
===Синтаксис===

==Луғат==

==Системаи навиштан==
{{асос|Алифбои тоҷикӣ}}

==Таърих==

Забони точики забони модар mардуми точик, ки аҳол aсос Cумҳур Tочикистонро таскил медиҳад, ба ҳисоб меравад. Берун аз марзи ин давлат забони точикиро точикони маҳалли дар бархе аз ноҳияҳойи кисвари Узбекистон ба ҳайси забони модар xес месиносанд ва ҳамчун воситайи гуфтугузори ҳарруза истифода мебаранд. Бо забони точики инчунин намояндагони миллатҳойи дигар, ки маскуни Точикистон ҳастанд, ҳангоми муомила бо точикзабонон ҳарф мезананд. 27 дарсади аҳол Aфгонистон, ки аз лиҳози етнологи точик ҳисоб месаванд ва худро точик меноманд, ҳарчанд бо забони аз точик Oсиёйи Миёна фарқи бузург надоста гуфтугу мекунанд, валекин забони хесро расман форс dари ваё кобули ном мебаранд, на точики. Тайи солҳойи охир забони точикиро аз муҳочирони миллатасон точик дар гусаҳойи гуногуни собиқ Иттифоқи Сурави,махсусан Русия, дар саҳрҳойи Ерон, Туркия, мамолики Иттиҳоди Аврупо ва дар Иёлоти Муттаҳидайи Амрикову Канада сунидан мумкин аст. Аз чиҳати забонсиноси забони точики ба гуруҳи гарб zабонҳойи ерон oйилайи калони ҳиндуаврупойи дохил карда месавад. Бар ин гуруҳ аз забонҳойи имруз зинда гайр аз точики ду забони дигар, ин ҳам босад, форс nавин (теҳрони), я'не забони Ерони имруза ва забони дар kобули, ки дар боло аз он сухан рафт, тааллуқ доранд. Ҳарсейи ин забони имруза давомгирандагони бевоситайи забони форс nав, ки ҳамчунин бо номворҳойи порси (форси ин сакли арабикунондасудайи ин калима аст), форс kлассик aдаби ё форс dари ма'руф аст, мебосанд. Он забон дар навбати худ аз забони форс mиёна, ки дар аҳди Сосониён чаҳорсад сол роли забони давлат cунин империюми бузургро ичро мекард ва имрузҳо дар байни забонсиносон чун забони паҳлави синохта месавад, сарчасма гирифта дар садсолаҳойи ҳастум ва нуҳум ба вучуд омад.Аз ҳамон вақт инчониб дар таркиби лугав zабони форси аз калимаҳойи араби хеле васе истифода карда месавад. Ҳиссайи лексикайи аз забони араби иқтибоссуда дар ба'зе матнҳойи насри классики то 80 фойизро таскил медиҳад. Дар забони форс kлассики дар давоми қарнҳойи 9-17 адабиёти бойи оламсумул ечод карда суд дар сарзаминҳойи Осиёйи Миёна, Ерон, Афгонистон, инчунин дар Озарбойчон, Покистон ва Ҳиндустон, ки дар давраҳойи гуногуни та'рих забони давлатиясон форси буд. Гарчанде ки тули ин садсолаҳо забони классики, я'не забони адабиёт тагйири зиёде надид ва чун пестара дар тамоми олами форсизабон ягона буд, забони гуфтугуй mардум, забони зинда ба таври интенсиви дигаргуниҳойи нав мепазируфт ва аз забони адаби торафт дур месуд. Ба замми ин дар натичайи ба миён омадани фарқиятҳойи намоён дар инкисофи сиёси, дини ва ичтимой kисварҳойи олами форсизабон, хусусан ба'д аз қарни пуросуби 16ум дар байни севаҳойи ҳам адаби, ҳам гуфтугуй mинтақаҳойи гуногун номонандиҳойи чиддийе пайдо гастанд. Одди карда гуйем, забони ҳар як давлат роҳи инкисофи хесро пес гирифт. Ҳаминтавр, аз асри сонздаҳ сар карда метавон дар борайи забони точики чун мафҳуми илми сухан гуфт. Ба ин маром забони точикиро забони аҳол fорсизабони Осиёйи Миёна аз садсолайи 16ум минба'д донистан чоиз аст. Аммо мисли он ҳоле ки дар боло ёдоварас судем, дар дохили худи забони точики низ фарқиятҳо арзи ҳасти кардан гирифтанд ва ба ин минвол ба асри 19 омада ҳам байни забони адабиёту забони омма, ҳам байни лаҳчаҳойи маҳалҳойи гуногун фарқияти бузурге ба миён омад. Ҳануз ҳамон вақт маорифпарвари Бухоро Аҳмади Донис кусис ба харч дод, то забони адабиро оммафаҳм ва аз ибораҳойи дусвору такаллуфомез бари гардонад. Лекин кори асосиро дар самти ба роҳ мондани нормайи ягонайи забон дар айёми Сурави олимон ва адибони точик бо сарвар Sадриддин Айни анчом доданд. Ҳамчун асоси забони адаби забони классик aсрҳойи 16-19 бидуни арабизмҳойи дусворфаҳми он гирифта суд, валекин сохти грамматики ва лексикайи забони навбунёди точикиро севайи мардуми точикзабони вод Zарафсон, аз чумла Бухорову Самарқанд таскил дод. Далели ин қарори забонсиносони онвақтайи точик ин буд, ки дар ин минтақа точик nисбатан асил ва тоза боқи мондааст. Дар ин забон, я'не забони расман точики, дар солҳойи Сурави адабиёти

Фарқиятҳойи асос zабони точики аз забони дар Aфгонистон ва форс Eрон: Забони адаб tочик аз чиҳати фонетики ва лугави байни ин ойилайи сегона ҳам ба форс kлассики ва ҳам ба паҳлави аз ҳама бестар наздики дорад. Я'не, забони точики қадимтар аст, фонетика (дар инчо кобули ба точики наздиктар аст) ва таркиби лугав oн тули асрҳо дигар насуда ва бинобарин архаики мондааст.Ҳолоонки тарзи талаффузи ерониҳо баройи гусҳойи точикон ва афгониҳо бегона мерасад, чунки модернтар ва мулойимтар аст. Ибораҳо, стилистика ва тарзи чумлабанд tочикон тамоман дигаранд. Дар натичайи ҳамзист mардуми точик бо мардуми туркзабон, хусусан бо халқи узбек дар тули асрҳо, ба забони точик gуфтугуйи ва лаҳчаҳойи он зиёдтар калимаҳойи баромадасон турки ворид гастаанд. Бар'акс фойизи лексикайи араби дар забони точики нею дар забонҳойи форсию дари, я'не забонҳойи давлатҳойи исломи баландтар аст. Ҳам ба точик aдаби, ҳам ба точик gуфтугуйи муддати саст-ҳафтод соли охир забони руси та'сири бузург расонидааст ва расонида истодааст. Ҳаминтавр, калимаҳойи байналмилалиро забони точики аз руси иқтибос карда меояд то ҳануз, дар ҳоле ки теҳрони аз фаронсави ва кобули аз инглиси истифода мекунад. Рост аст, ки имрузҳо метавон дар матбуот ва телевизиони Точикистон ба сакли фаронсави-теҳрон kалимаҳойи хоричи дучор омад, ки корбаст карда месаванд ба чойи песина тарзи рус nависти онҳо, масалан конфронс ба чойи конферентсия, ё ки сосёлози ба чойи сотсиология. Вале чиддитарин фарқияти забони точикиро аз кобулию теҳрони дар грамматика пайхас мекунем. Чунин саклҳо мисли "рафта истодаам; падарама чойи корасон"-точикон ё "дарам мирам, есмес Фаридоон ҳастес"-и ерониҳо байни ҳамдигари онҳо фаҳмо нестанд. Ва албатта, наметавон қайд накард ин нуктаро, ки тамоми адабиёти форс kлассики ба хатти араби нависта суда ва ин хат то ҳануз дар Ерону Афгонистон чори аст, миллати точик босад, аз сабабҳойи сиёси ду бор тайи 80 соли охир алифбоясро дигар кард, аввал аз ҳуруфи араби ба лотини, ба'д ба чириллик гузаст. Ин яке аз омилҳойи асосийест, ки ин забонҳоро боз ҳам аз якдигар дуртар сохтааст.


==Мисолҳо==
==Шеър дар васфи забони тоҷикӣ==

:Қанд ҷӯйи, панд ҷӯйи эй писар,
:Ҳарчи меҷӯйи, биҷӯ,

:Бекарон баҳрест, гавҳар беҳисоб,
:Ҳарчи меҷӯйи, биҷӯ.

:Порсӣ гӯйи, дарӣ гӯйи варо,
:Ҳарчи мегӯйи, бигӯ.

:Лафзи ишқу дилбари гӯйи варо,
:Ҳарчи мегӯйи, бигӯ.

:Баҳри ман танҳо забони модар аст
:Ҳамчу меҳри модар аст.

:Баҳри ӯ ташбеҳи дигар нест нест,
:Чунки шири модар.

:З-ин сабаб чун шӯхиҳои дилбарам
:Дӯст медорам варо,

:Чун навозишҳои гарми модарам
:Дӯст медорам варо.

''Аз [[Мӯъмин Қаноат]]''

==Инҷоро ҳам бингаред==
==Сарчашмаҳо==

{{Забон-нопурра}}

[[Гурӯҳ:Забонҳо]]
[[Гурӯҳ:Забонҳои эронӣ|тоҷикӣ]]

[[bg:Таджикски език]]
[[br:Tadjikeg]]
[[bs:Tadžički jezik]]
[[ca:Tadjik]]
[[cs:Tádžičtina]]
[[cv:Таджик чĕлхи]]
[[de:Tadschikische Sprache]]
[[diq:Taciki]]
[[en:Tajik language]]
[[eo:Taĝika lingvo]]
[[es:Idioma tayiko]]
[[et:Tadžiki keel]]
[[fa:فارسی تاجیکی]]
[[fi:Tadžikin kieli]]
[[fr:Tadjik]]
[[ga:Táidsícis]]
[[gl:Lingua taxica]]
[[hu:Tádzsik nyelv]]
[[id:Bahasa Tajik]]
[[it:Lingua tagica]]
[[ja:タジク語]]
[[ka:ტაჯიკური ენა]]
[[ko:타지크어]]
[[lt:Tadžikų kalba]]
[[lv:Tadžiku valoda]]
[[mk:Таџикистански јазик]]
[[nds:Tadschiksche Spraak]]
[[nl:Tadzjieks]]
[[nn:Tadsjikisk språk]]
[[no:Tadsjikisk]]
[[pl:Język tadżycki]]
[[pt:Língua tadjique]]
[[ru:Таджикский язык]]
[[sv:Tadzjikiska]]
[[sw:Kitajiki]]
[[ta:தாஜிக் மொழி]]
[[th:ภาษาทาจิก]]
[[tr:Tacikçe]]
[[uk:Таджицька мова]]
[[zh:塔吉克语]]

Нусха 13:56, 20 ноябри 2008

Тоҷикӣ
Номи қавмӣ форсии тоҷикӣ
забони тоҷикӣ
тоҷикӣ[1]
тоҷикӣ: забони форсии тоҷикӣ
тоҷикӣ: toçikī
тоҷикӣ: zaboni toçikī
تاجیکی
زبان تاجیکی
Кишварҳо
Шумораи умумии гӯишварон
Таснифот
забонҳои ҳиндуаврупоӣ
забонҳои ҳиндуэронӣ
забонҳои эронӣ
забонҳои ғарбӣ-эронӣ[d]
забонҳои эронии ҷанубӣ-ғарбӣ[d]
забони форсии нав
забони форсӣ
забони тоҷикӣ
Хат алифбои сирилик, Ҳуруфи форсӣ, Алифбои лотинӣ, алифбои тоҷикӣ ва Ҳуруфи иврӣ
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97 тад 640
ISO 639-1 tg
ISO 639-2 tgk
ISO 639-3 tgk
WALS taj
Ethnologue tgk
IETF tg
Glottolog taji1245
Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ

Забони тоҷикӣ забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аст ва ба оилаи забонҳои ҳинду-аврупоӣ дохил мешавад. Забони точикӣ яке аз забонҳои бостонтарини ҷаҳон ба шумор меравад. Давраи нави инкишофи он дар асрҳои 7-8 сар шудааст. Бо ин забон шоирону нависандагони бузург Рӯдакӣ, Фирдавcӣ, Хайём, Сино, Ҷомӣ,Мавлоно, Ҳофиз, Дониш, Айнӣ, Лоҳутӣ, Турсунзода ва дигарон асарҳо эҷод кардаанд.

Забони точикӣ диққати олимон ва нависандагони оламро ба худ ҷалб кардааст. Ба омӯзиши забони порсӣ-точикӣ яке аз асосгузорони коммунизми илмӣ Фридрих Энгелс мароқ зоҳир карда буд. Забони тоҷикӣ рӯз то рӯз рушд мекунад ва Садҳо вожаҳои нав ба таркиби луғавии забони тоҷикӣ ворид мешаванд.

Таснифот

Ба оилаи забонҳои ҳинду-аврупоӣ ва забонҳои эронӣ дохил мешавад. Забони тоҷикӣ ба забонҳои порсиву дарӣ хеле монанд аст ва аҳолии кишварҳои Эрон ва Афғонистон, инчунин дар Тошқурғони Ҷумҳурии Халқии Чин бо ин забон гуфтугӯ мекунанд.

Тақсимоти ҷуғрофӣ

Шеваҳо

Шеваҳои забони тоҷикӣ 4 гурӯҳ дорад.

Фонология

Садонокҳо

Забони тоҷикӣ 5 садонок дорад.

Садонокҳо тоҷикӣ
Пеш Марказ Қафо
Баланд [i] [u]
Миёна [e] [u̇] [o]
Паст [a]

Ҳамсадоҳо

Bilabial Dental/
Alveolar 		Post-
alveolar 		Palatal Velar Uvular Glottal
nasal м
/m/ 		н
/n/
plosive п б
/p/ /b/ 		т д
/t/ /d/ 		к г
/k/ /g/ 		қ
/q/ 		ъ
/ʔ/
fricative ф в
/f/ /v/ 		с з
/s/ /z/ 		ш ж
/ʃ/ /ʒ/ 		х ғ
/χ/ /ʁ/ 		ҳ
/h/
Affricate ч ҷ
/tʃ/ /dʒ/
trill р
/r/
Approximant л
/l/ 		й
/j/

Грамматика

Мақолаи асосӣ: Грамматикаи забони тоҷикӣ

Мор­фология

Синтаксис

Луғат

Системаи навиштан

Мақолаи асосӣ: Алифбои тоҷикӣ

Таърих

Забони точики забони модар mардуми точик, ки аҳол aсос Cумҳур Tочикистонро таскил медиҳад, ба ҳисоб меравад. Берун аз марзи ин давлат забони точикиро точикони маҳалли дар бархе аз ноҳияҳойи кисвари Узбекистон ба ҳайси забони модар xес месиносанд ва ҳамчун воситайи гуфтугузори ҳарруза истифода мебаранд. Бо забони точики инчунин намояндагони миллатҳойи дигар, ки маскуни Точикистон ҳастанд, ҳангоми муомила бо точикзабонон ҳарф мезананд. 27 дарсади аҳол Aфгонистон, ки аз лиҳози етнологи точик ҳисоб месаванд ва худро точик меноманд, ҳарчанд бо забони аз точик Oсиёйи Миёна фарқи бузург надоста гуфтугу мекунанд, валекин забони хесро расман форс dари ваё кобули ном мебаранд, на точики. Тайи солҳойи охир забони точикиро аз муҳочирони миллатасон точик дар гусаҳойи гуногуни собиқ Иттифоқи Сурави,махсусан Русия, дар саҳрҳойи Ерон, Туркия, мамолики Иттиҳоди Аврупо ва дар Иёлоти Муттаҳидайи Амрикову Канада сунидан мумкин аст. Аз чиҳати забонсиноси забони точики ба гуруҳи гарб zабонҳойи ерон oйилайи калони ҳиндуаврупойи дохил карда месавад. Бар ин гуруҳ аз забонҳойи имруз зинда гайр аз точики ду забони дигар, ин ҳам босад, форс nавин (теҳрони), я'не забони Ерони имруза ва забони дар kобули, ки дар боло аз он сухан рафт, тааллуқ доранд. Ҳарсейи ин забони имруза давомгирандагони бевоситайи забони форс nав, ки ҳамчунин бо номворҳойи порси (форси ин сакли арабикунондасудайи ин калима аст), форс kлассик aдаби ё форс dари ма'руф аст, мебосанд. Он забон дар навбати худ аз забони форс mиёна, ки дар аҳди Сосониён чаҳорсад сол роли забони давлат cунин империюми бузургро ичро мекард ва имрузҳо дар байни забонсиносон чун забони паҳлави синохта месавад, сарчасма гирифта дар садсолаҳойи ҳастум ва нуҳум ба вучуд омад.Аз ҳамон вақт инчониб дар таркиби лугав zабони форси аз калимаҳойи араби хеле васе истифода карда месавад. Ҳиссайи лексикайи аз забони араби иқтибоссуда дар ба'зе матнҳойи насри классики то 80 фойизро таскил медиҳад. Дар забони форс kлассики дар давоми қарнҳойи 9-17 адабиёти бойи оламсумул ечод карда суд дар сарзаминҳойи Осиёйи Миёна, Ерон, Афгонистон, инчунин дар Озарбойчон, Покистон ва Ҳиндустон, ки дар давраҳойи гуногуни та'рих забони давлатиясон форси буд. Гарчанде ки тули ин садсолаҳо забони классики, я'не забони адабиёт тагйири зиёде надид ва чун пестара дар тамоми олами форсизабон ягона буд, забони гуфтугуй mардум, забони зинда ба таври интенсиви дигаргуниҳойи нав мепазируфт ва аз забони адаби торафт дур месуд. Ба замми ин дар натичайи ба миён омадани фарқиятҳойи намоён дар инкисофи сиёси, дини ва ичтимой kисварҳойи олами форсизабон, хусусан ба'д аз қарни пуросуби 16ум дар байни севаҳойи ҳам адаби, ҳам гуфтугуй mинтақаҳойи гуногун номонандиҳойи чиддийе пайдо гастанд. Одди карда гуйем, забони ҳар як давлат роҳи инкисофи хесро пес гирифт. Ҳаминтавр, аз асри сонздаҳ сар карда метавон дар борайи забони точики чун мафҳуми илми сухан гуфт. Ба ин маром забони точикиро забони аҳол fорсизабони Осиёйи Миёна аз садсолайи 16ум минба'д донистан чоиз аст. Аммо мисли он ҳоле ки дар боло ёдоварас судем, дар дохили худи забони точики низ фарқиятҳо арзи ҳасти кардан гирифтанд ва ба ин минвол ба асри 19 омада ҳам байни забони адабиёту забони омма, ҳам байни лаҳчаҳойи маҳалҳойи гуногун фарқияти бузурге ба миён омад. Ҳануз ҳамон вақт маорифпарвари Бухоро Аҳмади Донис кусис ба харч дод, то забони адабиро оммафаҳм ва аз ибораҳойи дусвору такаллуфомез бари гардонад. Лекин кори асосиро дар самти ба роҳ мондани нормайи ягонайи забон дар айёми Сурави олимон ва адибони точик бо сарвар Sадриддин Айни анчом доданд. Ҳамчун асоси забони адаби забони классик aсрҳойи 16-19 бидуни арабизмҳойи дусворфаҳми он гирифта суд, валекин сохти грамматики ва лексикайи забони навбунёди точикиро севайи мардуми точикзабони вод Zарафсон, аз чумла Бухорову Самарқанд таскил дод. Далели ин қарори забонсиносони онвақтайи точик ин буд, ки дар ин минтақа точик nисбатан асил ва тоза боқи мондааст. Дар ин забон, я'не забони расман точики, дар солҳойи Сурави адабиёти

Фарқиятҳойи асос zабони точики аз забони дар Aфгонистон ва форс Eрон: Забони адаб tочик аз чиҳати фонетики ва лугави байни ин ойилайи сегона ҳам ба форс kлассики ва ҳам ба паҳлави аз ҳама бестар наздики дорад. Я'не, забони точики қадимтар аст, фонетика (дар инчо кобули ба точики наздиктар аст) ва таркиби лугав oн тули асрҳо дигар насуда ва бинобарин архаики мондааст.Ҳолоонки тарзи талаффузи ерониҳо баройи гусҳойи точикон ва афгониҳо бегона мерасад, чунки модернтар ва мулойимтар аст. Ибораҳо, стилистика ва тарзи чумлабанд tочикон тамоман дигаранд. Дар натичайи ҳамзист mардуми точик бо мардуми туркзабон, хусусан бо халқи узбек дар тули асрҳо, ба забони точик gуфтугуйи ва лаҳчаҳойи он зиёдтар калимаҳойи баромадасон турки ворид гастаанд. Бар'акс фойизи лексикайи араби дар забони точики нею дар забонҳойи форсию дари, я'не забонҳойи давлатҳойи исломи баландтар аст. Ҳам ба точик aдаби, ҳам ба точик gуфтугуйи муддати саст-ҳафтод соли охир забони руси та'сири бузург расонидааст ва расонида истодааст. Ҳаминтавр, калимаҳойи байналмилалиро забони точики аз руси иқтибос карда меояд то ҳануз, дар ҳоле ки теҳрони аз фаронсави ва кобули аз инглиси истифода мекунад. Рост аст, ки имрузҳо метавон дар матбуот ва телевизиони Точикистон ба сакли фаронсави-теҳрон kалимаҳойи хоричи дучор омад, ки корбаст карда месаванд ба чойи песина тарзи рус nависти онҳо, масалан конфронс ба чойи конферентсия, ё ки сосёлози ба чойи сотсиология. Вале чиддитарин фарқияти забони точикиро аз кобулию теҳрони дар грамматика пайхас мекунем. Чунин саклҳо мисли "рафта истодаам; падарама чойи корасон"-точикон ё "дарам мирам, есмес Фаридоон ҳастес"-и ерониҳо байни ҳамдигари онҳо фаҳмо нестанд. Ва албатта, наметавон қайд накард ин нуктаро, ки тамоми адабиёти форс kлассики ба хатти араби нависта суда ва ин хат то ҳануз дар Ерону Афгонистон чори аст, миллати точик босад, аз сабабҳойи сиёси ду бор тайи 80 соли охир алифбоясро дигар кард, аввал аз ҳуруфи араби ба лотини, ба'д ба чириллик гузаст. Ин яке аз омилҳойи асосийест, ки ин забонҳоро боз ҳам аз якдигар дуртар сохтааст.


Мисолҳо

Шеър дар васфи забони тоҷикӣ

Қанд ҷӯйи, панд ҷӯйи эй писар,
Ҳарчи меҷӯйи, биҷӯ,
Бекарон баҳрест, гавҳар беҳисоб,
Ҳарчи меҷӯйи, биҷӯ.
Порсӣ гӯйи, дарӣ гӯйи варо,
Ҳарчи мегӯйи, бигӯ.
Лафзи ишқу дилбари гӯйи варо,
Ҳарчи мегӯйи, бигӯ.
Баҳри ман танҳо забони модар аст
Ҳамчу меҳри модар аст.
Баҳри ӯ ташбеҳи дигар нест нест,
Чунки шири модар.
З-ин сабаб чун шӯхиҳои дилбарам
Дӯст медорам варо,
Чун навозишҳои гарми модарам
Дӯст медорам варо.

Аз Мӯъмин Қаноат

Инҷоро ҳам бингаред

Сарчашмаҳо

Забонҳои ҷаҳон Ин мақолаи хурд дар бораи яке аз забонҳои ҷаҳон аст. Бо густариши он ба Википедия кӯмак кунед.
  1. ↑ https://github.com/unicode-org/cldr/blob/main/common/main/tg.xml
  2. ↑ ScriptSource - Tajikistan
  3. ↑ ScriptSource - Uzbekistan
  4. ↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
Баргирифта аз "https://tg.wikipedia.org/w/index.php?title=Забони_тоҷикӣ&oldid=111831"