Иқтисоди ҷаҳонӣ

Харитаи рушди иқтисодӣ соли 2009

Иқтисоди ҷаҳонӣ (форсӣ: اقتصاد جهانی‎, англ. World economy) — иқтисоди марбут ба ҳама инсонҳои ҷаҳон аст. Иқтисоди ҷаҳон ба низоми иқтисодии кулли кишварҳо итлоқ мешавад ва шомили куллияи фаъолиятҳои иқтисодии анҷомшуда дар дохил ва байни миллатҳо аст, аз ҷумла: тавлид, масраф, мудирияти иқтисодӣ, кор дар ҳолати куллӣ, мубодилаи арзишҳои молӣ ва тиҷорати колову хадамот. Дар бархе заминаҳо, ин ду истилоҳ «байналмилалӣ» ё «иқтисоди ҷаҳонӣ» фарқкунанда ҳастанд, ки ба таври ҷудогона андозагирӣ мешаванд ва аз иқтисодҳои миллӣ ҷудо мешаванд, дар ҳоле, ки «иқтисоди ҷаҳонӣ» сирфан маҷмӯъае аз андозагириҳои кишварҳои ҷудогона аст. Фаротар аз ҳадди ақали стандарти марбут ба арзиш дар тавлид, истифода ва мубодила, маориф, бознамоиҳо, муделҳо ва арзишгузориҳои иқтисоди ҷаҳонӣ бисёр мутафовит аст. Иқтисоди ҷаҳони аз ҷуғрофиё ва экологияи сайёраи Замин ҷудоинопазир аст.

Таърихи ташаккулёбӣ ва мархилаҳои тараққиёти иқтисодиёти ҷаҳонӣ

Мувофиқи ақидаҳои мутахассисон ташаккулёбии иқтисодиёти ҷаҳонӣ ҳанӯз ҳазоросолаҳо пеш аз мубодилаи байни давлатҳои қадимтарин — Мисру Рим, Кавказу Руси Кадим бо натиҷаҳои меҳнатии онҳо оғоз ёфтааст. Ҳанӯз дар давраҳои қадим қабилаҳои ин давлатҳо бо маҳсулоти мисин ва чубу тахтагини худ мубодила мекарданд. Ҳамин тариқ, тадқиқотчиён дар натиҷаи кофтуковҳои археологӣ аз Уралу Кавказ маҳсулоти мисини мисрӣ ва аз Мисру Рум маҳсулоти давлатҳои Русу Кавказро дарёфт намуданд. Маконе, ки аваллин бор давлатҳои қадим бо якдигар тиҷоратро оғоз намуданд, минтақаи Баҳри Миёназамин мебошад. Мамлакатҳои соҳили он маҳз ба воситаи ин баҳр бо якдигар тиҷорат мекарданд. Бинобар ин олимон минтақаи баҳри Миёназаминро ядрои хоҷагии ҷаҳонӣ меноманд. Мунтазам ба ин минтақа давлатҳои минтақаҳои хамсоя ҳамроҳ мешуданд: аввал Осиёи Ҷанубӣ, баъд Осиёи Ҷанубу Шарқӣ, Сибиру Урал, Америкаи Шимолӣ, баъд Америкаи Ҷанубӣ ва Австралия ва оқибат минтакаҳои дурдасти Африқои тропикӣ. Ба ташаккулёбии хоҷагии ҷаҳонӣ васеъ гардидани муносибатҳои тиҷоратии давлатҳо ва экспидитсияҳои бузурги географӣ бо сардории Магелану Ҷеймс Кук, Колумбу Васко да Гамма муоидат намуданд, ки дар натиҷаи онҳо давлатҳои дунё боз ҳам бештар барои дигар давлатҳои ҷаҳон маълумот пайдо намуда бо онҳо муносибатҳои берунитиҷоратиро ба роҳ мемонданд. Ба инкишофи иқтисодиёти ҷаҳонӣ, инчунин инқилоби илмӣ-техникӣ, ба вучуд омадани воситаҳои муосири нақлиёту алоқа ва муносибатҳои нави молиявӣ суръат бахшиданд. Ҳамин тарик, то охири асри IX хоҷагии ҷаҳонӣ пурра ташаккул ёфт. Марҳилаҳои ташаккули иқтисодиёти ҷаҳонӣ инхоянд: Марҳилаи якум- асрҳои 15-17-ро дар бар мегирад, ки онро Марҳилаи ҳукмронии сармояи тиҷоратӣ меноманд. Хусусиятҳои ин марҳила чунинанд: -васеъшавии масоҳати тиҷорати байналхалқӣ; -зиёдгардии номгӯи маҳсулоти тиҷоратӣ; -кушодашавии аввалин биржаҳои молӣ дар ҷаҳон; — аввалин бор болоравии нарх ва беқурбшавии пул. Марҳилаи дуюм-асрҳои 18-19-ро дар бар мегирад, ки Марҳилаи ҳукмронии сармояи саноатӣ мебошад. Хусусиятҳои ин марҳила чунинанд: -зиёдшавии истеҳсолоти саноатӣ дар ҷаҳон; -ба вучуд омадани аввалин бӯҳронҳои иқтисодӣ дар ҷаҳон (соли 1825 аввалин бӯҳрони ҷаҳонӣ); Марҳилаи сеюм асрҳои 20- 21-ро дар бар мегирад ва онро Марҳилаи ҳукмронии сармояи молиявӣ меноманд. Ин марҳила дорои хусусиятҳои зерин аст: -аҳамияти зиёд пайдо кардани содироти сармоя нисбат ба содироти мол, яъне кушодани корхонаҳо дар хориҷа; -ба роҳ мондани фаъолияти васеи ширкатҳои фаромиллалӣ- ширкатҳое, ки аз руи сармоя ба як мамлакат тааллуқ дошта аз рӯи фаъолият байналхалқӣ мебошанд; — таъсисёбӣ ва фаъолияти ташкилотҳои байналхалқии иқтисодӣ.

Қонуниятҳои тараққиёти иқтисодиёти ҷаҳонӣ

Қонуниятҳои тараққиёти хоҷагии ҷаҳонӣ новобаста ба сохтори давлат ва сатҳи инкишофи он барои ҳамаи давлатҳои ҷаҳон умумӣ ва ягона мебошанд. Ба назар нагирифтани чунин қонуниятҳо давлатҳоро ба бӯҳронҳои иқтисодӣ дучор менамояд. Умуман чунин қонуниятҳои тараққиёти хоҷагии ҷаҳонӣ амал мекунанд:

• Афзудани характери кушоди иқтисодиёти давлатҳои алоҳида, яъне аз ҷиҳати робитаҳои иқтисодии хориҷӣ кушода шудани иқтисодиёти давлат. Иқтисодиёти кушод гуфта чунин хоҷагии миллиеро мефаҳманд, ки барои фаъолияти субъектҳои хоҷагидори хориҷӣ ба соҳаҳои гуногуни иқтисодиёти худ роҳ кушода робитаҳои иқтисодии хориҷиро бо дигар давлатҳои ҷаҳон васеъ ба роҳ мемонад. Дар чунин хоҷагӣ таносуби гардиши тиҷорати беруна ва робитаҳои иқтисодии хориҷӣ ба даромади миллӣ омили асосии рушди иқтисодӣ баромад мекунад. Иқтисодиёти кушод чунин нишондиҳандаҳоро дорад:

Квотаи содиротӣ: Квотаи воридотӣ: Квотаи берунитиҷоратӣ:

• Байналмиллалишавии тараққиёти илму техника. Тараққиёти ҳар як давлат аз истифодаи васеи комёбиҳои илмӣ- техникӣ вобаста мебошад. Бинобар ин давлатҳо шаклҳои гуногуни мубодилаи технологиро ба таври васеъ истифода мебаранд: ташкил ва иштирок дар конференсияҳо, семинар ва симпозиумҳои байналхалқӣ ва мубодилаи ахбор ва китобу маҷаллаҳои технологӣ дар онҳо; воридоти мошинаю таҷҳизот; ҳиҷрати қувваи кории баландихтисос; тиҷорати ихтироот, патентҳо ва литсензияҳо; бастани созишномаҳои байнидавлатӣ оид ба ҳамкории тадқиқотию технологӣ.
• Таъсири самараи нишондиҳандагӣ (демонстрационный эффект), яъне аз тарафи давлатҳо истифода намудани бартариҳои моделҳои муайяни истеҳсолот, истеъмолот, идоракунии иқтисодӣ ва танзим.

Нишонидаҳандаҳои асосии ташаккул ва тараққиёти иқтисодиёти ҷаҳонӣ. Системаи счетҳои миллӣ ва байналхалқӣ

Робитаҳои асосии байни соҳаҳои фаъолияти иқтисодиро ба воситаи системаи счётҳои миллӣ, ки аз тарафи ташкилотҳои байналхалқӣ кор карда баромада шудааст ифода менамоянд. Системаи счётҳои миллӣ ин маҷмӯи қоидаҳои қабулшудаи байналхалқии баҳисобгирии фаъолияти иқтисодӣ, ки ҳамаи робитаҳои макроиқтисодии асосиро, аз ҷумла таъсири тарафайни иқтисодиёти миллӣ ва иқтисодиёти ҷаҳониро дар маҷмӯъ таҷассум менамояд, мебошад. ССМ барои ҳамаи мамлакатҳои ҷаҳон новобаста аз сатҳи тараққиёти иқтисодӣ-иҷтимоии ягона буда ҳангоми таҳлили вазъияти иқтисодӣ ва коркарди барномаи инкишофи иқтисодӣ ниҳоят муҳим мебошад. Нишондиҳандаҳои ССМ вазъият ва сатҳи тараққиёти иқтисодии хоҷагии миллиро инъикос менамоянд, ки ин имконияти муқоиса намудани мамлакатҳоро дар хоҷагии ҷаҳонӣ фароҳам меорад. Нишондиҳандаҳои асосии ССМ ин МММ, ММД, ДМ ва ғайра мебошанд. ММД ин арзиши ниҳоии тамоми маҳсулот ва хизмате, ки дар ҳудуди иқтисодиёти миллӣ дар давоми вақти муайян истеҳсол шудааст мебошад. МММ ин арзиши ниҳоии тамоми молу хадамот, ки аз тарафи шаҳрвандони мамлакат новобаста аз макони ҷойгиршавии онҳо дар давоми вақти муайян истеҳсол шудааст, мебошад. Дигар нишондиҳандаи муҳими ССМ даромади миллӣ мебошад. ДМ ин суммаи даромадҳои ибтидоии резидентҳои мамлакат, яъне музди меҳнат, фоида, даромад аз моликият, андоз ба истеҳсолот ва воридот мебошанд. Барои муқоисаҳои байни мамлакатҳо нишондиҳандаи хос — даромад ба сари аҳолӣ, ки бо доллар ҳисоб карда мешавад, ниҳоят қулай мебошад. Аз рӯи ин нишондиҳанда мавқеи пешбарандаро мамлакатҳои тараққикардаи иқтисодӣ ишғол мекунанд. Мисол, даромади солона ба сари аҳолӣ соли 1995 дар мамлакатҳои зерин чунин буд (бо долл): Швейтсария 40630 Мозамбик 80 Япония 39640 Эфиопия 100 Норвегия 31250 Танзания 120. Дар Россия ин нишондиҳанда соли 1995 2240 долл. буд.

Гурӯҳбандии мамлакатҳо аз рӯи нишондиҳандаҳои иқтисодӣ

Гуногунии мачмӯи нишондиҳандаҳои тараққиёти иқтисодии мамлакатҳои ҷаҳон имконияти баҳо додани сатҳи тараққиёти иқтисодии онҳоро аз якчанд нуқтаи назар фароҳам меорад. Барои ин якчанд нишондиҳандаҳои асосиро истифода мебаранд, ба монанди:

• МММ-и мутлақ ва нисбӣ (ММД),
• ДМ ва даромад ба сар аҳолӣ,
• сохтори соҳавии иқтисодиёти миллӣ,
• сохтори содирот ва воридоти мамлакат,
• сатҳ ва сифати зиндагии аҳолӣ ва ғайра

Якчанд тарзи муайян намудани мавқеи мамлакатҳо дар хоҷагии ҷаҳонӣ вуҷуд дорад. Яке аз тарзҳои одӣ- ҷудо намудани мамлакатҳо ба гурӯҳҳо аз рӯи сатҳи даромад ба сари аҳолӣ мебошад. Ин тарз аз тарафи СММ, МВФ, МБРР истифода бурда шуда нишондиҳандаи даромад ба сари аҳолӣ ҳар сол ҳисоб карда мешавад. Масалан, МБРР аз рӯи даромад ба сар аҳолӣ се гурӯҳи мамлакатҳоро ҷудо мекунад:

• мамлакатҳо бо даромади паст ба сари аҳолӣ — аз 9386 долл зиёд (26 мамлакат),
• мамлакатхо бо даромади миёна ба сари аҳолӣ — аз 766 долл. то 9385 (58 мамлакат),
• мамлакатҳо бо даромади паст ба сари аҳолӣ — на зиёда аз 765 долл (49 мамлакат).

Аз рӯи дараҷаи тараққиёти иқтисодӣ, ки дараҷаи тараққиёти соҳаи саноат, ҳаҷми умумии истеҳсолот, ҳиссаи маҳсулоти саноатӣ дар содироти умумӣ ва ҳаҷми ММД ба сари аҳолиро нишон медиҳад, мамлакатҳоро ба се гурӯҳ ҷудо мекунанд: Мамлакатҳои тараққикардаи саноатӣ, ки 25- то буда 1,2 млрд аҳолӣ (23 % аҳолии ҷаҳон) доранд ва 70%-и ММД-и ҷаҳонӣ ва 70-75 % истеҳсолоти ҷаҳонии саноатиро ташкил медиханд. ММД ба сари аҳолӣ дар ин гурӯҳи мамлакатҳо аз 10 то 25 ҳаз. долларро ташкил дода ба онҳо қариб 70%-и гардиши берунитиҷоратии ҷаҳонӣ рост меояд. Мамлакатҳои рӯ ба тараққӣ, ки 120-то буда қисми зиёди мамлакатҳои Осиё, Африка ва Америкаи Лотиниро дар бар мегиранд. Ба ин гурӯҳи мамлакатҳо 40%-и ММД-и ҷаҳонӣ ва 26%-и содироти ҷаҳонӣ рост меояд. Онҳо бо сатҳи миёна ва пасти даромад фарқ мекунанд Мамлакатҳои нави саноатӣ, ки баъди солҳои 60-уми садаи XX дар арсаи ҷаҳонӣ бо суръати баланди рушди иқтисодӣ, ҳаҷми рузафзуни содирот, ҳиссаи баланди истеҳсолоти саноати худро намоён карданд. Ба ин мамлакатҳо пеш аз ҳама мамлакатҳои Осиёи Ҷанубу Шарқӣ, Осиёи Шарқӣ ва Америкаи Лотинӣ ба монанди, Гонконг, Сингапур, Малайзия, Турсия, Ҳиндустон, Бразилия, Аргентина ва дигарҳо дохил мешаванд. Дигар нишондиҳанда ин сохти иқтисодӣ-иҷтимоии давлат мебошад, ки мувофиқи он давлатҳоро ба чунин гурӯҳҳо ҷудо менамоянд:

• давлатҳои сохти иқтисоди бозорӣ
• давлатҳои иқтисодиёташон дар давраи гузариш, ки мамлакатҳои Аврупои Шарқӣ ва собиқ мамлакатҳои ИЧШС-ро дар бар мегирад. Ҳиссаи ин мамлакатҳо дар истеҳсолоти ҷаҳонии саноатӣ аз ибтидои солҳои 90-ум зиёда аз 10%-ро ташкил медихад.
• давлатҳои сотсиалистӣ (Куба, Ветнам, Кореяи Шимолӣ)