ดูต้นฉบับสำหรับ กบฏผู้มีบุญ

{{Infobox military conflict
|conflict=กบฏผู้มีบุญ
|partof=
|image=กบฏผู้มีบุญ.webp
|image_size = 300px
|caption=<small>พวกกบฏผู้มีบุญหรือผีบุญในสยามซึ่งถูกควบคุมตัวไว้<br>ณ [[ทุ่งศรีเมือง]] เมืองอุบลราชธานี เมื่อ พ.ศ. 2445</small>
|date=มีนาคม 2444 – มกราคม 2479<ref name=Et/>
|place=[[ลาวในอารักขาของฝรั่งเศส]] และภาคตะวันออกเฉียงเหนือของ[[สยาม]]<ref name=Hush/>
|result=ฝรั่งเศส-สยามชนะ<ref name=Hush/>
|combatant2=ขบวนการผู้มีบุญ (ผู้ที่แอบอ้างเป็น[[พระยาธรรมมิกราช]])<ref name=Hush>{{cite web|url=https://openjournals.library.usyd.edu.au/index.php/SSSC/article/download/7293/7718 |title=The Concept of Peasant Revolt in Southeast Asia |work=University of Sydney eScholarship Journals |author=Craig J. Reynolds |access-date=21 August 2015 }}</ref>
|combatant1={{flagcountry|French Indochina}} <br> {{flagicon|Thailand|1855}}  [[อาณาจักรรัตนโกสินทร์ (สมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์)|สยาม]] (ถึงปี 2445)<ref name=Et>{{cite web|url=http://www.siamese-heritage.org/jsspdf/1971/JSS_062_1e_Murdoch_1901to1902HolyMansRebellion.pdf|title=THE  1901–1902 "HOLY MAN'S" REBELLION|work=[[Journal of the Siam Society]]|author=John B. Murdoch|date=1971|access-date=27 July 2015|archive-date=2018-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20180713190437/http://www.siamese-heritage.org/jsspdf/1971/JSS_062_1e_Murdoch_1901to1902HolyMansRebellion.pdf|url-status=dead}}</ref>
|commander2=[[องค์แก้ว]] {{KIA}} <br> [[องค์กมมะดำ]]{{KIA}} <br> องค์มั่น<ref name=Et/> <br> [[พ่อกะดวด]] (ท้าวอายี่)
|commander1={{flagicon|French Indochina}} [[ปอล ดูแมร์]] <br> {{flagicon|Thailand|1855}} [[พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]]<ref name=Et/>
|strength1=มากกว่า 500 คน<br>ปืนใหญ่ 2 กระบอก<ref name=Et/>
|strength2=4,000 คน<ref name=Et/>
|casualties1=เสียชีวิตมากกว่า 54 คน<ref name=Et/>
|casualties2=เสียชีวิตมากกว่า 450 คน <br>บาดเจ็บมากกว่า 150 คน <br>ถูกจับกุมมากกว่า 400 คน<ref name=Et/>
}}
'''กบฏผู้มีบุญ''' หรือ '''กบฏผีบุญ''' หรือ '''กบฏผีบ้าผีบุญ''' ({{langx|fr|Révolte des Bolovens}} "กบฏ[[ที่ราบสูงบ่อละเวน|บ่อละเวน]]") เป็นเหตุการณ์ความไม่สงบใน[[ประเทศสยาม]]และ[[ลาวในอารักขาของฝรั่งเศส]]ซึ่งเกิดขึ้นระหว่างเดือนมีนาคม พ.ศ. 2444 ถึงเดือนมกราคม พ.ศ. 2479 มีจุดเริ่มจากที่ผู้สนับสนุนของขบวนการทางศาสนาของ "ผู้มีบุญ" ทำการกบฏติดอาวุธสู้กับ[[อินโดจีนของฝรั่งเศส]]และ[[สยาม]] เพื่อสถาปนาผู้นำนาม "องค์แก้ว" ผู้อ้างตนเป็นพระยาธรรมิกราช ขึ้นเป็นผู้นำของโลก เหตุกระด้างกระเดื่องดังกล่าวในสยามได้ถูกปราบปรามลงจนสงบในปี พ.ศ. 2445 แต่ยังคงดำเนินต่อไปใน[[อินโดจีนของฝรั่งเศส]]จนกระทั่งถึงเดือนมกราคม พ.ศ. 2479 จึงถูกกำราบลงได้อย่างเด็ดขาด

==เบื้องหลัง==
ก่อนที่[[พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]]จะทรงเปลี่ยนแปลงการบริหารราชการแผ่นดินส่วนภูมิภาคเป็น[[มณฑลเทศาภิบาล]] สยามยังคงจัดการปกครองแบบหัวเมืองโดยแบ่งเขตการปกครองเป็น 4 ระดับ ได้แก่ ราชธานีและเมืองปริมณฑล หัวเมืองชั้นใน หัวเมืองชั้นนอก และ[[ประเทศราช|เมืองประเทศราช]] ในช่วงปี พ.ศ. 2369 - พ.ศ. 2371 สยามปราบ[[กบฏเจ้าอนุวงศ์]] จึงเข้าปกครองลาวใต้และรวบรวม[[อาณาจักรล้านช้างเวียงจันทน์]]มาเป็นส่วนหนึ่งของการปกครอง ส่วนขุนนาง[[ชาวลาว]]ที่ได้รับความไว้วางพระทัยจากพระเจ้ากรุงสยามก็จะทำหน้าที่ดูแลประชาชนลาว รวมถึงกลุ่มชาว[[ลาวเทิง]] เช่น ชาวอาลัก และชาวละเวน ซึ่งถูกคนลาวเรียกเหมารวมในเชิงดูถูกว่า "ข่า" (ตรงกับคำว่า "ข้า" ในภาษาไทย) กลุ่มชาติพันธุ์[[ลาวลุ่ม]]ที่มีจำนวนมากกว่ามักโจมตีชนกลุ่มน้อยที่อ่อนแอกว่า (เรียกว่า "การตีข่า") เพื่อลักพาตัวไปขายเป็นทาสที่เมือง[[จำปาศักดิ์]] และทาสเหล่านี้จะถูกส่งไปที่เมือง[[พนมเปญ]]กับ[[กรุงเทพมหานคร|กรุงเทพ]] โดยผู้ขายทาสกับพ่อค้าคนกลางสามารถสร้างกำไรได้มหาศาล

เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ตรา[[การเลิกทาสและไพร่ในประเทศไทย|พระราชบัญญัติพิกัดเกษียณลูกทาสลูกไทย]] ลงวันที่ 21 สิงหาคม พ.ศ. 2417 เพื่อแก้ไขพิกัดค่าตัวทาสใหม่ โดยให้ลดค่าตัวทาสลงตั้งแต่อายุ 8 ขวบ จนกระทั่งหมดค่าตัวเมื่ออายุได้ 20 ปี เมื่ออายุได้ 21 ปี ผู้นั้นก็จะเป็นอิสระ มีผลกับทาสที่เกิดตั้งแต่ปี พ.ศ. 2411 เป็นต้นมา และห้ามมิให้มีการซื้อขายบุคคลที่มีอายุมากกว่า 20 ปีเป็นทาสอีก ทำให้แหล่งค้าทาสได้รับผลกระทบจากกฎหมายดังกล่าวในทันที

ในปี พ.ศ. 2426 ฝรั่งเศสได้พยายามขยายอาณานิคมในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ จึงใช้[[สนธิสัญญาเว้]]อ้างสิทธิ์ในดินแดนเวียดนามทั้งหมด โดยทหารฝรั่งเศสค่อย ๆ ยึดที่ราบสูงกองตุ้ม และขับไล่ชาวสยามออกจากลาวหลังเกิด[[วิกฤตการณ์ ร.ศ. 112]] ก่อให้เกิดพื้นที่กันชนแห่งใหม่ตามแนวฝั่งขวา (ฝั่งตะวันตก) ของแม่น้ำโขง ซึ่งตาม[[สนธิสัญญาสยาม–ฝรั่งเศส ร.ศ. 112]] กำหนดให้พื้นที่ในระยะ 25 กิโลเมตรของแม่น้ำโขงฝั่งขวาเป็นเขตปลอดทหาร พวกคนนอกกฎหมายในท้องถิ่นจึงใช้พื้นที่ดังกล่าวเป็นที่หลบภัยได้สะดวก

ครั้นถึงปี พ.ศ. 2442 รัฐบาลสยามได้ยกเลิกการเรียกบรรณาการจากหัวเมืองประเทศราช และเปลี่ยนมาใช้ระบบการจัดเก็บเงินรัชชูปการและภาษีอากรต่างๆ เข้าเป็นรายได้แผ่นดินส่วนกลางโดยตรง ทำให้ข้าราชการท้องถิ่นชาวลาวสูญเสียอำนาจและผลประโยชน์แบบเดิมอย่างสิ้นเชิง การเปลี่ยนแปลงระบบภาษีกอปรกับผลกระทบจากกฎหมายเลิกทาสจึงนำไปสู่การก่อกบฏของคนลาวและพวกข่าอย่างเปิดเผยในที่สุด<ref name="JSS_062_1e_Murdoch">{{cite journal 
| last = Murdoch
 | first =  John B.
|year= 1974
|title=  The 1901-1902 "Holy Man's Rebellion"
|journal= [[Journal of the Siam Society]] 
|volume= JSS Vol.62.1  
|issue= digital 
|page= image 3
|no-pp= <!-- hides automatic 'p' or 'pp'.   -->
|publisher= Siam Heritage Trust 
|url= http://www.siamese-heritage.org/jsspdf/1971/JSS_062_1e_Murdoch_1901to1902HolyMansRebellion.pdf
|access-date= April 2, 2013
|quote= 8) "Kha" is the common, though somewhat pejorative, term used for the Austroasiatic tribal people of Northeast Thailand, Laos, and Viet-nam. I use it here because it is common parlance in the literature and for lack of a better term.
}}</ref>

==การสู้รบ==
ปลายเดือนมีนาคม พ.ศ. 2444 ข้าหลวงฝรั่งเศสประจำ[[แขวงสาละวัน]]ได้จัดให้กองทหารประจำถิ่นขนาดเล็กกองหนึ่งออกไปสืบเรื่อง[[องค์แก้ว]] ซึ่งเป็นหมอธรรมในท้องถิ่น ได้ทำการซ่องสุมผู้คนไว้มากมายจนผิดสังเกต องค์แก้วรวบรวมชนกลุ่มน้อยกลุ่มที่ถูกเรียกว่า "ข่า" ไว้ได้หลายเชื้อชาติ ทั้ง[[ชาวอาลัก]] [[ชาวเซดัง]] ([[ภาษาเวียดนาม|เวียดนาม]]: Xê Đăng) [[ชาวละเวน]] และ[[ภาษาญาเฮือน|ชาวญาเฮือน]] ชนเหล่านี้ให้ความเคารพองค์แก้วเสมือน[[พระโพธิสัตว์]] ทำให้เขาสามารถตั้งตนเป็นพระยาธรรมิกราชหรือผู้มีบุญเพื่อเคลื่อนไหวต่อต้านอำนาจฝรั่งเศสได้  ในวันที่ 12 เมษายน ปีนั้นเอง ชาวข่าเผ่าต่างๆ ได้เข้าโจมตีกองทหารลาดตระเวนของฝรั่งเศส แม้ข้าหลวงสามารถหนีกลับไปที่เมืองสาละวันได้ แต่ถึงกระนั้น ข่าวสารการก่อกบฏก็ได้กระจายไปทั่วแล้ว  ในวันที่ 29 พฤษภาคม กบฏชาวเซดังก็ได้โจมตีป้อมทหารหน้าด่านของฝรั่งเศสซึ่งอยู่นอกเมือง[[จังหวัดกอนตูม|กองตุ้ม]] สามารถสังหารผู้บังคับการทหารประจำด่านดังกล่าว<ref name=Et/><ref name=Hush>{{cite web|url=https://openjournals.library.usyd.edu.au/index.php/SSSC/article/download/7293/7718 |title=The Concept of Peasant Revolt in Southeast Asia |work=University of Sydney eScholarship Journals |author=Craig J. Reynolds |access-date=21 August 2015 }}</ref><ref>{{cite web|url=https://thaionline.anu.edu.au/_documents/BUDDHISM_AND_POLITICS_IN_SOUTHEAST_ASIA.pdf|title=Buddhism and politics in Laos, Cambodia, Myanmar and Thailand|work=ANU College of Asia & the Pacific|author=Martin Stuart-Fox|date=30 January 2006|access-date=21 August 2015|archive-date=2017-02-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20170217122919/http://thaionline.anu.edu.au/_documents/BUDDHISM_AND_POLITICS_IN_SOUTHEAST_ASIA.pdf|url-status=dead}}</ref> 

หลังจากนั้นได้มีหนังสือใบลานระบุคำทำนายเรื่องผู้มีบุญหรือพระยาธรรมิกราชเผยแพร่อย่างกว้างขวางในพื้นที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของสยาม กล่าวอ้างว่าจะมีภัยพิบัติใหญ่เกิดขึ้นในเดือนพฤษภาคม พ.ศ. 2444 และผู้มีบุญหรือพระยาธรรมิกราชจะมาโปรดชาวโลกให้เกิดความร่มเย็นเป็นสุข ชาวบ้านเชื่อว่าผู้มีบุญหรือพระยาธรรมิกราชสามารถเล่นแร่แปรธาตุ เปลี่ยนหินให้เป็นทองคำและเปลี่ยนทองคำให้กลายเป็นหินได้ จึงพากันเก็บหินลูกรังด้วยความเชื่อว่าหินแร่เหล่านี้จะกลายเป็นเงินเป็นทอง ทั้งยังพากันฆ่าสัตว์เลี้ยงด้วยความหวาดกลัวว่าสัตว์เหล่านั้นจะกลายเป็นยักษ์กินคนตามคำทำนาย ในเดือนมิถุนายน พ.ศ. 2444 ผู้นำชาวลาวจำนวนหนึ่งได้ประกาศความภักดีต่อองค์แก้วและทำการเผาบ้านเมืองตามแนว[[แม่น้ำเซโดน]]

ข่าวกบฏผู้มีบุญแพร่กระจายถึงสยามหลังจากที่[[องค์มั่น]]ประกาศตั้งตัวเป็นผู้มีบุญเมื่อเดือนมีนาคม พ.ศ. 2445 องค์มั่นได้รวบรวมทหารเข้าบุกโจมตี[[อำเภอเขมราฐ|เมืองเขมราฐ]]ซึ่งเป็นเมืองชายแดนของสยาม ทหารขององค์มั่นสังหารข้าราชการสองคน ปล้นและเผาเมืองเขมราฐ ทั้งยังลักพาตัว[[พระเขมรัฐเดชชนารักษ์ (คำบุ)]] เจ้าเมืองเขมราฐ เพื่อบังคับให้เข้าร่วมขบวนการผู้มีบุญ [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์]] ข้าหลวงต่างพระองค์สำเร็จราชการ[[มณฑลอีสาน]] จึงโปรดให้ส่งทหาร 400 นายไปยังเมือง[[จังหวัดสุรินทร์|สุรินทร์]] [[จังหวัดศรีสะเกษ|ศรีสะเกษ]] [[จังหวัดยโสธร|ยโสธร]] และ[[จังหวัดอุบลราชธานี|อุบลราชธานี]] เพื่อปราบปรามผู้มีบุญกลุ่มต่างๆ ที่ทยอยตั้งตัวขึ้นสนับสนุนกลุ่มองค์มั่น

ในขณะนั้นเอง องค์มั่นได้ทำการรวบรวมผู้ติดตาม 1,000 คน ตั้งค่ายที่บ้านสะพือใหญ่ (อยู่ในเขต[[อำเภอตระการพืชผล]] จังหวัดอุบลราชธานีปัจจุบัน) และซุ่มโจมตีทหารสยาม 9 นายเสียชีวิต ทำให้องค์มั่นมีผู้ติดตามเพิ่มขึ้นอีก 1,500 คน ฝ่ายทางการสยามจึงจัดทหารจำนวน 100 คน พร้อมปืนใหญ่ 2 กระบอก เพื่อแกะรอยและทำการปราบปรามกองกำลังขององค์มั่น ในวันที่ 3 เมษายน พ.ศ. 2445 ทหารสยามทำการซุ่มโจมตีกองทัพกบฎที่โนนโพ ใกล้บ้านสะพือใหญ่ นอกเมืองอุบลราชธานี ฝ่ายกบฏตายไปราว 300 คนและจับตัวได้อีก 400 คน ขบวนการผู้มีบุญกลุ่มองค์มั่นจึงล่มสลายและยุติลงอย่างสิ้นเชิง แต่ผู้รอดชีวิตส่วนหนึ่งได้หนีข้ามแม่น้ำโขงเพื่อเคลื่อนไหวร่วมกับขบวนการผู้มีบุญในลาวต่อไป<ref name=Et/>

ด้านเหตุการณ์ในลาว ชาวบ้านได้บุกล้อมกองเสบียงของคณะข้าหลวงฝรั่งเศสในช่วงปลายเดือนเมษายนที่[[แขวงสุวรรณเขต|เมืองสะหวันนะเขต]] ทางการฝรั่งเศสจึงส่งทหารออกปราบปราม ส่งผลให้กบฏ 150 คนถูกฆ่าและอีก 150 คนได้รับบาดเจ็บ กลุ่มกบฏจึงย้ายไปซ่อนตัวตามแนว[[เทือกเขาอันนัม|สายภูหลวงหรือเทือกเขาอันนัม]] ยุติการเคลื่อนไหวชั่วคราวจนกระทั่งในวันที่ 30 พฤศจิกายน พ.ศ. 2448 กลุ่มผู้ก่อกบฏได้ย้ายกำลังไปยัง[[หนองบก|บ้านหนองบกเก่า]] และสังหารหมู่ชาวละเวนจำนวน 41 คน ฝรั่งเศสระดมพลเข้าปราบปรามอีกครั้งและบีบบังคับให้องค์แก้วยอมแพ้ องค์แก้วจึงหลบหนีเข้าสยาม ก่อนจะกลับเข้ามาที่ลาวเมื่อสถานการณ์สงบลงและพยายามก่อการเคลื่อนไหวอีกครั้งในแถบ[[ที่ราบสูงบ่อละเวน]]

ในปี พ.ศ. 2453 องค์แก้วได้เจรจาสงบศึกกับฝ่ายฝรั่งเศส ฌอง ฌาคส์ โดพลาย์ (Jean-Jacques Dauplay) ข้าหลวงฝรั่งเศสประจำ[[แขวงสาละวัน]] ได้ลอบซ่อนปืนพกไว้ใต้หมวกเพื่อมิให้ถูกฝ่ายลาวตรวจค้น (เนื่องจากธรรมเนียมลาวถือเรื่องการแตะต้องศีรษะว่าเป็นการดูหมิ่น) และได้ยิงองค์แก้วเสียชีวิตระหว่างการเจรจา  [[องค์กมมะดำ]]ซึ่งเป็นลุกศิษย์ขององค์แก้วจึงรับช่วงต่อการเคลื่อนไหวขบวนการผู้มีบุญจนกระทั่งถูกฝ่ายฝรั่งเศสยิงเสียชีวิตเมื่อเดือนมกราคม พ.ศ. 2479 ขบวนการผู้มีบุญในลาวจึงถึงจุดสิ้นสุดลงอย่างแท้จริง<ref name=Et/><ref name=Hush/>

==ดูเพิ่ม==
* [[กบฏเจ้าอนุวงศ์]]
* [[สงครามปราบฮ่อ]] (2408–2433)
* [[วิกฤตการณ์ปากน้ำ]] (2436)

== อ้างอิง ==
{{รายการอ้างอิง}}

== แหล่งข้อมูลอื่น ==

=== งานศึกษาที่เกี่ยวข้อง ===
* ฉลอง สุนทราวาณิชย์. (2527). ความเชื่อในเรื่องพระศรีอาริย์และกบฏในภาคอีสาน ข้อสังเกตเบื้องต้นเกี่ยวกับอุดมการณและผู้นำ. ใน ''“ความเชื่อพระศรีอาริย์” และ “กบฏผู้มีบุญ” ในสังคมไทย''. บรรณาธิการโดย พรเพ็ญ ฮั่นตระกูล และอัจฉราพร กมุทพิสมัย. หน้า 22-32. กรุงเทพฯ: สร้างสรรค์.
* [http://www.thapra.lib.su.ac.th/objects/thesis/fulltext/bachelor/a12524003/fulltext.pdf สุมิตรา อำนวยศิริสุข. (2524). ''กบฏผู้มีบุญในมณฑลอีสาน พ.ศ. 2444-2445''. สารนิพนธ์ ศศ.บ. (มานุษยวิทยา). กรุงเทพฯ: ภาควิชามานุษยวิทยา คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร.]
* Baird, I. G. (2013, June). Millenarian movements in southern Laos and North Eastern Siam (Thailand) at the turn of the twentieth century: Reconsidering the involvement of the Champassak house royal. ''South East Asia Research''. 21(2): 257-279.

=== เว็บไซต์ ===
* [https://www.silpa-mag.com/history/article_8986 กบฏผู้มีบุญอีสาน ผู้นำตั้งตนเป็นผู้วิเศษ-พระศรีอริยเมตไตรย สู่จดหมายลูกโซ่ยุคแรกในไทย] ศิลปวัฒนธรรม 18 มีนาคม 2564
* {{en icon}} {{fr icon}} ''[http://www.wdl.org/en/item/2392 The Colonization of Indochina]'', from around 1892
* {{en icon}} {{fr icon}} ''[http://www.wdl.org/en/item/310 Indochina]'', a tourism book published in 1910<br>
{{coord|21.0333|N|105.8500|E|source:wikidata|display=title}}

{{รัตนโกสินทร์}}

[[หมวดหมู่:กบฏในประเทศไทย]]
[[หมวดหมู่:การแบ่งแยกดินแดนในประเทศไทย]]
[[หมวดหมู่:ประวัติศาสตร์ไทยสมัยรัตนโกสินทร์]]
[[หมวดหมู่:ความสัมพันธ์ไทย–ฝรั่งเศส]]
[[หมวดหมู่:เหตุการณ์ในรัชกาลที่ 5]]
[[หมวดหมู่:ยุครัชกาลที่ 5]]
[[หมวดหมู่:ประเทศไทยในปี พ.ศ. 2444]]
[[หมวดหมู่:ประเทศไทยในปี พ.ศ. 2445]]