ดูต้นฉบับสำหรับ สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า

{{กึ่งล็อก|small=yes}}
{{บทความคัดสรร}}
{{Infobox royalty
| name = สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี
| image = Queen Savang Vadhana in 1879.jpg
| caption =
| title = พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า
| succession = [[สมเด็จพระอัยยิกาเจ้า|สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า]]
| reign-type = ดำรงพระยศ
| reign = 25 มีนาคม พ.ศ. 2478 – 17 ธันวาคม พ.ศ. 2498
| succession1 = สมเด็จพระพันวัสสามาตุจฉาเจ้า
| reign1 = พ.ศ. 2454 – 25 มีนาคม พ.ศ. 2478
| succession2 = [[รายพระนามสมเด็จพระมเหสีในพระมหากษัตริย์ไทย#ราชวงศ์จักรี|พระอัครมเหสี]]
| reign-type1 = ดำรงพระยศ
| reign-type2 = ดำรงพระยศ
| reign2 = 17 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2424 – 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453
| predecessor2 = [[สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี|สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์]]
| successor2 = [[สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง|สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี]]
| spouse-type = {{Nowrap|พระราชสวามี}}
| spouse = [[พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]]
| issue = 8 พระองค์
| house = [[ราชวงศ์จักรี|จักรี]]
| religion = [[ศาสนาพุทธ|พุทธ]]
| father = [[พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]]
| mother = [[สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา]]
| birth_style = {{Nowrap|พระราชสมภพ}}
| birth_date = {{วันเกิด|2405|9|10}}
| birth_place = [[พระบรมมหาราชวัง]] [[กรุงเทพมหานคร|กรุงเทพพระมหานคร]]
| death_date = {{วันตายและอายุ|2498|12|17|2405|9|10}}
| death_place = [[วังสระปทุม]] [[จังหวัดพระนคร]]
| signature = Signature of Queen Savang Vadhana.png
|burial_style=ถวายพระเพลิง|burial_place=[[พระเมรุมาศ]] [[ท้องสนามหลวง]]|burial_date=22 เมษายน พ.ศ. 2499}}

'''สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า''' พระนามเดิม '''พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา''' (10 กันยายน พ.ศ. 2405 — 17 ธันวาคม พ.ศ. 2498) เป็นพระอัครมเหสีใน[[พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]] พระราชธิดาใน[[พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]] เสด็จพระราชสมภพแต่[[สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา]] (เจ้าจอมมารดาเปี่ยม)

พระองค์ทรงเป็นพระราชชนนี (แม่) ใน[[สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร]] ซึ่งเป็น[[สยามมกุฎราชกุมาร]]พระองค์แรกของไทย รวมทั้ง[[สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก]] ต้น[[ราชสกุลมหิดล]]ที่สืบราชสันตติวงศ์ของประเทศไทยในปัจจุบัน เป็นสมเด็จพระมาตุจฉาเจ้า (ป้า) ใน[[พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว]] และ[[พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว]] เป็น[[สมเด็จพระอัยยิกาเจ้า]] (ย่า) ใน[[พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร]] และ[[พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร]] และเป็น[[สมเด็จพระปัยยิกาเจ้า]] (ทวด) ใน[[พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว]] 

นอกจากนี้พระองค์ทรงดำรงตำแหน่งองค์สภาชนนี[[สภาอุณาโลมแดง]] อันเป็นชื่อแรกของ[[สภากาชาดไทย]]เมื่อครั้งเริ่มก่อตั้งในต้นรัชกาลที่ 5 เป็นพระองค์แรกและพระองค์เดียว และองค์สภานายิกา สภากาชาดไทย พระองค์ที่ 2 และทรงสร้างสถานพยาบาลขึ้น ปัจจุบัน คือ [[โรงพยาบาลสมเด็จพระบรมราชเทวี ณ ศรีราชา]] ซึ่งอยู่ภายใต้การดูแลของสภากาชาดไทย

ในวันที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2554 ที่ประชุมใหญ่องค์การการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ ([[ยูเนสโก]]) ได้ประกาศยกย่องสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวีฯ เป็นบุคคลสำคัญของโลก เนื่องในโอกาสวันครบรอบ 150 ปีวันคล้ายวันพระราชสมภพ ในวันที่ 10 กันยายน พ.ศ. 2555 ในฐานะที่ทรงมีผลงานดีเด่นด้านการศึกษา วิทยาศาสตร์สุขภาพและการอนุรักษ์พัฒนาด้านวัฒนธรรม พร้อมกับบุคคลและเหตุการณ์สำคัญทางประวัติศาสตร์ของโลกอีก 97 รายการ<ref>โพสต์ทูเดย์. "ยูเนสโกชูสมเด็จพระพันวัสสาฯบุคคลสำคัญของโลก ." [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก: [http://www.posttoday.com/สังคม/การศึกษา/120997/ยูเนสโกชู-พระพันวัสสา-บุคคลสำคัญของโลก ยูเนสโกชูสมเด็จพระพันวัสสาฯบุคคลสำคัญของโลก.... อ่านต่อได้ที่ : http://www.posttoday.com/สังคม/การศึกษา/120997/ยูเนสโกชู-พระพันวัสสา-บุคคลสำคัญของโลก]{{ลิงก์เสีย|date=พฤศจิกายน 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, 2553. สืบค้น 11 พฤศจิกายน 2554.</ref>

== พระราชประวัติ ==
=== พระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ 4 ===
[[ไฟล์:พระราชโอรส พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (เจ้าจอมมารดาเปี่ยม).jpg|250px|thumb|(จากซ้าย) พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา พระองค์เจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงศ์ และพระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย]]
สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า เป็นพระเจ้าลูกเธอพระองค์ที่ 60 ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นลำดับที่ 4 ซึ่งประสูติแต่เจ้าจอมมารดาเปี่ยม ทรงพระราชสมภพใน[[พระบรมมหาราชวัง]] เมื่อวันพุธ แรม 2 ค่ำ เดือน 10 ปีจอ จัตวาศก จ.ศ. 1224 ซึ่งตรงกับวันที่ 10 กันยายน พ.ศ. 2405 โดยได้รับพระราชทานพระราชหัตถเลขาตั้งพระนามจากสมเด็จพระบรมชนกนาถเมื่อวันที่ 15 ตุลาคม พ.ศ. 2405 ซึ่งเป็นวันทรงประกอบพระราชพิธีสมโภชเดือนว่า "'''พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา'''"<ref name="พระราชประวัติ ">[http://www.queensavang.org/index.php?option=com_content&task=view&id=20&Itemid=38 พระราชประวัติสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า ] มูลนิธิสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า</ref> พระราชหัตถเลขามีดังนี้

"''ศุภมัสดุ สมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกล้าเจ้ากรุงสยามผู้บิดา ขอตั้งนามกรแก่บุตรี ที่ประสูติแต่เปี่ยมผู้มารดา ในวันพุธ เดือน 10 แรม 2 ค่ำ ปีจอจัตวาศก ศักราช 1224 นั้นว่า พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา วัคมูลคู่ธาตุเป็นอาทิอักษร วัคอายุเป็นอันตอักษร ขอให้จงเจริญพระชนมายุพรรณ สุข พล ปฏิภาณ ศุภสารสมบัติ ศรีสวัสดิพิพัฒนมงคล พิบูลพูนผลทุกประการเทอญ''"<ref name="พระเมรุมาศ">{{อ้างหนังสือ|ผู้แต่ง=ยิ้ม ปัณฑยางกูร|ชื่อหนังสือ=งานพระเมรุมาศสมัยกรุงรัตนโกสินทร์|URL=|จังหวัด=กรุงเทพฯ|พิมพ์ที่=อมรินทร์การพิมพ์|ปี=2528|ISBN=974-7921-98-7|จำนวนหน้า=451}}</ref>

สำหรับพระพรที่ทรงผูกเป็น[[ภาษามคธ]]กำกับลายพระราชหัตถเลขาตั้งพระนามว่า ''"สฺวางฺควฑฺฒนา"'' [[สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส]]ได้ทรงพระนิพนธ์แปลเป็น[[ภาษาไทย]]ไว้ว่า<ref name="จิรวัฒน์">จิรวัฒน์ อุตตมะกุล, พระภรรยาเจ้าและสมเด็จเจ้าฟ้า ในรัชกาลที่ 5, สำนักพิมพ์มติชน, พิมพ์ครั้งที่ 4, 2550 ISBN 974-02-0038-3</ref>

"''เราได้ตั้งนามของบุตรีในราชสกุลนี้ว่า "สว่างวัฒนา" ดังนี้ ขอบุตรีนั้นจงเป็นผู้มีสุข เลี้ยงง่าย ไม่มีโรค ไม่มีอุปัทวันตราย มั่งคั่งสมบูรณ์ มีทรัพย์มาก มีโภคสมบัติมาก ดำรงอิศริยยศตั้งอยู่ในพระบรมราชวงศ์ที่ประเสริฐสูงสุดของพระบิดายั่งยืนกาลนานเทอญ''"

พระองค์มีพระเชษฐาและพระขนิษฐาร่วมพระมารดาทั้งสิ้น 6 พระองค์ ได้แก่ [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย|พระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย]] [[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ|พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงศ์]] [[สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี|พระองค์เจ้าสุนันทากุมารีรัตน์]] พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา [[สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง|พระองค์เจ้าเสาวภาผ่องศรี]] และ[[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์|พระองค์เจ้าสวัสดิโสภณ]]

พระองค์เจ้าหญิงสว่างวัฒนาทรงได้รับการศึกษาตามแบบกุลสตรีในวังหลวง ทรงได้เล่าเรียนภาษาอังกฤษถึงขั้นอ่านออกและฟังเข้าพระทัย<ref>[http://www.sarakadee.com/web/modules.php?name=News&file=print&sid=2369 วันนี้ในอดีต :10 กันยายน พ.ศ. 2405] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721220127/http://www.sarakadee.com/web/modules.php?name=News&file=print&sid=2369 |date=2011-07-21 }} sarakadee.com</ref> มีพระพี่นางพระน้องนางที่สนิทสนมเป็นเพื่อนสนิทกลุ่มเดียวกัน คือ [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแขไขดวง|พระองค์เจ้าแขไขดวง]] [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงทิพยรัตนกิริฏกุลินี|พระองค์เจ้านภาพรประภา]] [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพวงสร้อยสอางค์|พระองค์เจ้าพวงสร้อยสอางค์]] และพระองค์เจ้าเสาวภาผ่องศรี

เมื่อพระองค์มีพระชนมายุ 6 พรรษา พระบรมชนกนาถ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคต และสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานาถ เสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราชสมบัติขึ้นเป็นรัชกาลที่ 5 ใน[[ราชวงศ์จักรี]] พระฐานันดรศักดิ์ของพระองค์เจ้าสว่างวัฒนา จึงเปลี่ยนเป็น '''พระเจ้าน้องนางเธอ พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา'''<ref name="หน้า6">ศรีสวรินทิรานุสรณีย์ น้อมรำลึกถึงสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, หน้า 6</ref>

=== สมเด็จพระบรมราชเทวีในรัชกาลที่ 5 ===
[[ไฟล์:Savangvadhana.jpg|thumb|200px|สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า]]
พระเจ้าน้องนางเธอ พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา เมื่อทรงเจริญพระชันษาขึ้น พระองค์ก็มีพระสิริโฉมงดงาม จนมีคำกล่าวว่า "หน้าตาคมสันองค์สว่าง พูดจากระจัดกระจ่างองค์สุนันทา"<ref>ศรีสวรินทิรานุสรณีย์ น้อมรำลึกถึงสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, หน้า 20</ref> นอกจากนี้ยังปรากฏในโคลงพระราชนิพนธ์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวด้วย ความว่า<ref>{{cite web |url= http://www.yingthai-mag.com/?q=magazine/reader/8797/83 |title= รูปทรงองค์เอว |author= ฉัตรสุดา |date= มมป. |work= สกุลไทย |publisher=  |accessdate= 25 พฤษภาคม 2558 }}{{ลิงก์เสีย|date=พฤษภาคม 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

{{โคลงสี่สุภาพ|งามโฉมโฉมนิ่มน้อง|นงลักษณ์|งามเกษกรรณรับภักตร์|ผ่องแผ้ว|ขนงเนตรนุชน่ารัก|งามรับ กันนา|งามโอษฐเอื้อมอัตถ์แผ้ว|เพริศพริ้มรายกนต์}}

พระองค์ทรงเข้ารับราชการเป็นพระภรรยาเจ้าในรัชกาลที่ 5 ขณะที่มีพระชนม์ 16 พรรษา<ref name="พระราชประวัติ "/> โดยมีพระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ 4 ที่รับราชการเป็นพระภรรยาเจ้าในช่วงเวลาที่ใกล้เคียงกับพระองค์ ได้แก่ [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทักษิณชา นราธิราชบุตรี|พระองค์เจ้าทักษิณชา นราธิราชบุตรี]] พระองค์เจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ [[สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี|พระองค์เจ้าสุขุมาลมารศรี]] และพระองค์เจ้าเสาวภาผ่องศรี<ref name="ดารณี57">ดารณี ศรีหทัย, หน้า 56-57</ref> แต่พระองค์เจ้าทักษิณชามีพระสติวิปลาสไปมิอาจรับราชการสนองพระเดชพระคุณต่อไป<ref>ศันสนีย์ วีระศิลป์ชัย, หน้า 114</ref> พระภรรยาเจ้าสี่พระองค์หลังมีพระเกียรติยศเสมอกันทุกพระองค์ พระเกียรติยศที่จะเพิ่มพูนนั้นขึ้นอยู่กับการมีสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเป็นสำคัญ<ref name="ดารณี57"/> พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเดิมมีพระราชดำริที่จะสถาปนาพระองค์เจ้าสว่างวัฒนาขึ้นเป็นสมเด็จพระนางเจ้าด้วยเป็นพระราชชนนีของ[[สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร|สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ]] สมเด็จพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ในรัชกาลที่ 5<ref name="จิรวัฒน์ "/> แต่ในปี พ.ศ. 2423 สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์เสด็จสวรรคตพร้อมพระราชธิดาและพระราชโอรสในพระครรภ์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ที่สวรรคตไปแล้ว ขึ้นเป็น สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี พร้อมกับสมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวีเสมอกัน ซึ่งสมภพ จันทรประภา สรุปคำบอกเล่าของนางข้าหลวงว่า สมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนาไม่เต็มพระทัยมีพระอิสริยยศสูงกว่าเพราะเป็นน้อง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงสถาปนาพระองค์เจ้าสุนันทากุมารีรัตน์เป็นพระบรมราชเทวีด้วย<ref>ดารณี ศรีหทัย, หน้า 73-74</ref>

หลังจากพระองค์ทรงดำรงตำแหน่งพระอัครมเหสีแล้ว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงได้สร้าง[[พระตำหนักสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า|พระตำหนัก]]ขึ้นในเขตพระราชฐานชั้นใน พระบรมมหาราชวัง เพื่อให้เป็นที่ประทับของสมเด็จพระอัครมเหสี พระตำหนักใหม่นี้เป็นพระตำหนักขนาดใหญ่ ถือเป็นพระตำหนักประธานในเขตพระราชฐานชั้นในเลยทีเดียว โดยเมื่อขึ้นพระตำหนักใหม่แล้ว ชาววังก็ออกพระนามสมเด็จพระอัครมเหสีโดยลำลองว่า ''สมเด็จพระตำหนัก'' ตั้งแต่นั้นมา ในช่วงเวลานี้พระองค์ได้ประกอบพระราชกรณียกิจออกรับแขกเมืองในฐานะพระราชินีแห่งสยาม ดังในปี พ.ศ. 2428 ขณะมีพระชนมายุ 22 พรรษา ได้เสด็จออกเพื่อต้อนรับ[[เจ้าชายออสการ์ เบอร์นาดอตต์ เคานต์แห่งวิสบอร์ก|เจ้าชายออสการ์ ดยุกแห่งกอตลันด์]] ดังปรากฏว่า<ref>ศันสนีย์ วีระศิลป์ชัย, หน้า 39-40</ref><ref>พิมาน แจ่มจรัส, 203-204</ref>

[[ไฟล์:Chao Choms of the Inner Court.jpg|thumb|270px|left|ในพระราชสำนักฝ่ายใน]]
<blockquote>"...เข้าไปถึงห้องรับแขกของพระราชินีไทย ฉันแปลกใจเมื่อเข้ามาเผชิญหน้ากับผู้ที่มีรูปร่างอ้อนแอ้นแบบบาง ๆ อายุราว ๆ 19 ปี คล้ายมหาดเล็ก แต่มีความคิดดีในการแต่งกาย ทำให้ดูหยดย้อย แสนจะหรูหรา พระเจ้าแผ่นดินทรงแนะนำว่าเป็นพระมเหสีของพระองค์ เครื่องทรงของพระราชินีซึ่งเข้ากับสิ่งแวดล้อมอย่างวิเศษสุดนั้น ประกอบด้วยฉลองพระองค์โบรเคตสีทอง ๆ เงิน ๆ พอดีพระองค์ แขนเป็นจีบ ๆ ทำด้วยไหมทองจุดขาว มีแพรสีเขียวพันรอบพระองค์ ชายข้างหนึ่งพาดบนพระอังสาซ้ายอย่างหลวม ๆ ทรงสนับเพลาหรือผ้าทรงแบบเดียวกับที่ผู้ชายนุ่ง เป็นสีน้ำเงินแก่กับทอง ทำให้ดูเครื่องแต่งพระองค์ที่ประหลาดแต่สวยงามนี้ครบชุด โดยมีดุมเพชรเม็ดใหญ่และเข็มกลัดเพชรกลัดตรึงไว้รอบพระศอ ทรงสังวาลเครื่องราชอิสริยาภรณ์ประดับเพชรวูบวาบ ติดทับอยู่บนฉลองพระองค์ ท่านงามสะดุดตาอยู่แล้ว ซ้ำยังเคลื่อนไหวพระอิริยาบถด้วยท่าทีที่เชื่อมั่นในพระองค์เอง กับมีพระรูปโฉมสมเป็นนางเอกในภาพที่งามวิจิตร [...] ก็เช่นเดียวกับตัวฉัน คืองงงัน ซาบซึ้ง และปีติในสิ่งที่ได้พบเห็น โดยเฉพาะในพระราชินีที่งามเลิศ..."</blockquote>

นอกจากนี้ยังเคยตามเสด็จพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อคราวเสด็จประพาสแหลมมลายูไปเมือง[[สิงคโปร์]] พ.ศ.2431 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงนัดกับเซอร์[[เฟรเดอริก เวลด์]] (Frederick Weld) เจ้าเมืองสิงคโปร์ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชนิพนธ์ไว้ ความว่า<ref name="พิมาน205"/>

<blockquote>"...เขาขอให้แม่กลางไปด้วย เห็นว่าไม่เป็นการเสียอันใด จึงได้พาแม่กลางลงไปด้วยคนเดียว มีคนทั้งผู้หญิงผู้ชายอยู่ในที่นั้นประมาณ 20 คน นำให้รู้จักคนเหล่านั้น ผัวมานั่งพูดกับเรา เมียพูดกับแม่กลาง ครู่หนึ่งเปลี่ยนเมียมาพูดกับเรา ผัวไปพูดกับแม่กลาง ในเวลานี้เลี้ยงน้ำชาไปพลางแล้วเปลี่ยนกันอีกครั้งหนึ่ง..."</blockquote>

=== ทรงตก ===
ภายหลังการสวรรคตของสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสถาปนา[[พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว|สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ กรมขุนเทพทวาราวดี]] พระราชโอรสที่ประสูติแต่พระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระวรราชเทวี ขึ้นเป็น[[สยามมกุฎราชกุมาร]]พระองค์ต่อไป โดยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงรับสั่งว่า ''"ลูกแม่กลางกับลูกแม่เล็ก ให้นึกว่าเหมือนแม่เดียวกัน เรียกพี่เรียกน้องในการสืบสันตติวงศ์"''<ref name="พิมาน207">พิมาน แจ่มจรัส, หน้า 207</ref> พร้อมทั้งสถาปนาพระอิสริยยศของพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระวรราชเทวี ขึ้นเป็นสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระอัครราชเทวี ในฐานะเป็นพระราชชนนีในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ พระองค์ใหม่ ซึ่งเป็นพระยศพระอัครมเหสีเช่นเดียวกับสมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี พระองค์จึงไม่ยอมเสด็จไปก่อนสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรีโดยพระราชทานเหตุผลว่า สมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรีเป็นพระราชชนนีของมกุฏราชกุมาร พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงตัดสินว่า ''"แม่กลางกับแม่เล็กไม่ใช่คนอื่นพี่น้องกันแท้ ๆ แม่กลางเป็นพี่ไปหน้าตามอายุแล้วกัน"''<ref name="พิมาน207"/>

แต่ในกาลต่อมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินเยือนยุโรปอย่างเป็นทางการ พระองค์ได้สถาปนาสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระอัครราชเทวีเป็น[[ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์]] และเฉลิมพระนามาภิไธยขึ้นเป็นสมเด็จพระนางเจ้าเสาวภาผ่องศรี พระบรมราชินีนาถซึ่งเป็นตำแหน่งสูงสุดของพระภรรยาเจ้า มีพระราชอำนาจของพระมหากษัตริย์ในการปกครองสยามเป็นระยะเวลาถึง 9 เดือน<ref>ดารณี ศรีหทัย, หน้า 71</ref> ทำให้ฐานันดรศักดิ์ของสมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวีลดลงมาเป็นอันดับสองของพระราชวงศ์ฝ่ายในโดยปริยาย ซึ่งสภาวการณ์ "ตก" ดังกล่าว พระองค์ได้กล่าวถึงเรื่องนี้ ความว่า ''"...ฉันน่ะไม่เคยขี้เหนียวหรอก แต่เห็นเสียแล้ว เมื่อเวลาฉันมีบุญน่ะ ล้วนแต่มาห้อมล้อมฉันทั้งนั้นแหละ เวลามีงานมีการอะไร ฉันก็ช่วยเต็มที่ไม่ขัด แต่พอฉันตกก็หันหนีหมด ไปเข้าตามผู้มีบุญต่อไป ฉะนั้นฉันจึงตัดสินใจไม่ทำบุญกับคนรู้จัก แต่จะทำการกุศลทั่วไปโดยไม่เลือก"''<ref>ศันสนีย์ วีระศิลป์ชัย, หน้า 194</ref>

สามปีหลังจากนั้น [[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าศิราภรณ์โสภณ พิมลรัตนวดี]] พระราชธิดาในพระองค์ สิ้นพระชนม์ลงด้วยโรคตับเคลื่อน สิ้นพระชนม์ช่วงย่ำรุ่งของวันที่ 28 พฤษภาคม พ.ศ. 2441 ซึ่งเหตุการณ์ในวันนั้น [[หม่อมศรีพรหมา กฤดากร ณ อยุธยา]] ระบุไว้ว่า ''"...ภายหลังทราบว่าสมเด็จพระชนนีกันแสงไม่ได้พระสติ และต่อจากนั้นมาก็ทรงระทมพระทัยทรุดโทรมมาก"''<ref name="ศรีพรหมา">ศรีพรหมา กฤดากร ณ อยุธยา, หม่อม, หน้า 88</ref> หลังจากนั้นหนึ่งปี [[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าสมมติวงศ์วโรทัย กรมขุนศรีธรรมราชธำรงฤทธิ์]] พระราชโอรสอีกพระองค์ก็สิ้นพระชนม์ด้วยพระโรคบิดไปอีกพระองค์ สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าที่ทรงพระประชวรอยู่แล้วตั้งแต่การสิ้นพระชนม์ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าศิราภรณ์โสภณก็ยิ่งทรุดหนักลงไปอีก<ref>จิรวัฒน์ อุตตมะกุล, นายแพทย์, หน้า 365</ref> หม่อมศรีพรหมากล่าวอีกว่า ''"...เป็นแต่นึกสงสารสมเด็จพระราชชนนีที่สูญเสียพระราชบุตรไปใกล้ ๆ กันถึงสองพระองค์ ทราบว่ากว่าจะสิ้นความเศร้าก็เป็นเวลานาน จนผู้เขียนไปต่างประเทศแล้ว..."''<ref name="ศรีพรหมา"/> ในช่วงพระราชพิธีพระถวายพระเพลิงพระศพของพระราชบุตรทั้งสามพระองค์ สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าได้เสด็จไปประทับที่[[อำเภอศรีราชา|ศรีราชา]]เป็นระยะเวลาถึงสี่ปี เพื่อรักษาพระอาการประชวร [[หม่อมเจ้าจงจิตรถนอม ดิศกุล]] ได้อธิบายถึงเรื่องราวนี้ไว้ว่า ''"...ขาดแต่สมเด็จพระพันวัสสา เพราะได้เสด็จไปประทับที่ศรีราชาเมื่อ ร.ศ. 118 เพราะทรงได้รับความวิปโยคอย่างใหญ่หลวง นับแต่สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชสวรรคต เมื่อ พ.ศ. 2437 พระชนมายุเพียง 16 พรรษา แลต่อมาอีก 4 ปี คือในปี พ.ศ. 2441 พระราชโอรสแลพระราชธิดาก็สิ้นพระชนม์ลงอีกถึง 2 พระองค์ในเวลาใกล้ ๆ กัน เหตุนี้จึงต้องเสด็จไปประทับที่ศรีราชา ทรงพักรักษาพระองค์เนื่องจากทรงพระประชวรอยู่ราว 4 ปี  จึงได้เสด็จกลับ ส่วนการพระเมรุนั้น สมเด็จพระพันปีหลวงจึงต้องทรงเป็นเจ้าภาพแทน ตลอดทุกพระเมรุ"''<ref>จงจิตรถนอม ดิศกุล, หน้า 40-41</ref>

ในปี พ.ศ. 2453 ทันทีที่ทรงสูญเสียพระบรมราชสวามี พระองค์ก็ทรงประชวรพระวาโย บรรทมบนพระเก้าอี้ปลายพระแท่นของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวนั้นเอง เหล่ามหาดเล็กอยู่งานจึงใช้พระเก้าอี้หามเชิญเสด็จกลับพระตำหนักสวนหงส์ เช่นเดียวกับ[[สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง]]ที่ประชวรพระวาโยและเชิญเสด็จขึ้นพระเก้าอี้หามกลับไปพระตำหนักสวนสี่ฤดูเช่นกัน<ref>{{cite web |url=http://haab.catholic.or.th/article/articleart/art12.html|title= ค้นหารัตนโกสินทร์ 100 ปี วันสวรรคตรัชกาลที่ 5 |author= ไกรฤกษ์ นานา |date= 11 กันยายน 2553 |work= หอจดหมายอัครสังฆมณฑลกรุงเทพฯ |publisher=|accessdate=28 พฤษภาคม 2559}}{{dead link|date=August 2018}}</ref> หลังจากนั้นท่านผู้ใหญ่ฝ่ายในเล่าว่าแต่นั้นมา ทรงวางพระองค์อย่างเรียบง่าย ไม่ทรงแย้มพระสรวล จนถึงกับมีผู้กล่าวว่าถ้าเห็นทรงพระสรวลก็เป็นบุญ<ref name="พระเมรุมาศ" /> หลังสิ้นพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพ พระองค์จึงเสด็จไปประทับอยู่ร่วมกับสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ที่[[พระราชวังพญาไท|วังพญาไท]]เป็นเวลาแรมเดือน ภายหลังได้เสด็จกลับพระตำหนักสวนหงส์<ref name="พิมาน207"/>

=== สมเด็จพระมาตุจฉาเจ้าในรัชกาลที่ 6 และสมเด็จพระพันวัสสาในรัชกาลที่ 7 ===
ในรัชสมัย[[พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว]] พระองค์ได้รับการเฉลิมพระนามาภิไธยเป็น '''สมเด็จพระมาตุจฉาเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี'''<ref name="พระราชประวัติ "/> (สมเด็จพระมาตุจฉาเจ้า แปลว่า สมเด็จป้า-พี่สาวของแม่) โดยข้าราชสำนักในสมัยนั้นออกพระนามว่า '''สมเด็จพระมาตุจฉาเจ้าฯ''' เป็นคู่กันกับสมเด็จพระบรมราชชนนีพันปีหลวง ช่วงเวลาดังกล่าวสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงพระประชวรกระเสาะกระแสะ ตั้งแต่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคตได้เข้ามากราบพระบาทของสมเด็จพระมาตุจฉา และพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี เป็นนัยว่าขออภัยที่เคยล่วงเกินกันในอดีต ดังปรากฏในคำตรัสเล่าของ[[หม่อมเจ้ามารยาตรกัญญา ดิศกุล]] ความว่า<ref>ศันสนีย์ วีระศิลป์ชัย, หน้า 193-194</ref>

<blockquote>"...ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ซึ่งประชวรกระเสาะกระแสะมาตั้งแต่พระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงสวรรคต ประชวรมากขึ้น  และเสด็จไปประทับอยู่ ณ พระที่นั่งวโรภาษพิมาน พระราชวังบางปะอิน ครั้งหนึ่งสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี และพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี พระราชเทวี ซึ่งล้วนแต่เป็นพระเจ้าลูกเธอในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวด้วยกัน และเป็นพระมเหสีเทวีในพระบาทสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงด้วย เสด็จขึ้นไปทรงเยี่ยมพระอาการประชวรในท้องพระโรงพระที่นั่งวโรภาษพิมาน ทรงสนทนากันสามพระองค์พี่น้องถึงความหลังครั้งเก่า แล้วสมเด็จพระพันปีหลวงก็ทรงกราบลงที่พระบาทสมเด็จฯ ก็ที่ใคร ๆ จะรู้สึกพระองค์ เป็นนัยว่าทรงขอพระราชทานอภัยในความหลังดั้งเดิมทั้งหมด ฝ่ายพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี เมื่อทอดพระเนตรเห็นดังนั้นก็ทรงเบี่ยงพระองค์ชักพระบาทหลบ เห็นด้วยเกรงว่าสมเด็จพระพันปีจะกราบมาถึงท่านอีกพระองค์ เสร็จจากทรงกราบที่พระบาทสมเด็จฯ แล้ว สมเด็จพระพันปีก็ทรงคลานอ้อมมานิดหนึ่ง แล้วก็ทรงกราบลงที่พระบาทพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรีได้ แล้วก็ทรงกราบลงพร้อม ๆ กับที่พระกันแสงกันทั้งสามพระองค์ ทำให้ข้าหลวงแถว ๆ นั้นอดกลั้นน้ำตามิได้ไปตาม ๆ กัน..."</blockquote>

สมเด็จพระมาตุจฉาเจ้าทรงพระกรุณาเป็นพระธุระให้[[พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี]] พระมเหสีในรัชกาลที่ 6 ตั้งแต่ทรงพระครรภ์จนถึงมีประสูติกาล[[สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี]] พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวีทรงเล่าถึงสมเด็จพระมาตุจฉาเจ้าฯว่า ''"ถ้าไม่ได้ท่าน เจ้าฟ้าก็ไม่ได้เป็นพระองค์"''<ref>ศรีสวรินทิรานุสรณีย์ น้อมรำลึกถึงสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, หน้า 33</ref> สมเด็จฯ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เป็นพระราชธิดาพระองค์เดียวในรัชกาลที่ 6 ซึ่งมีพระประสูติการก่อนสมเด็จพระราชบิดาเสด็จสวรรคตเพียงหนึ่งวัน โดยก่อนที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวจะสวรรคตนั้น ได้มีพระราชดำรัสทรงฝากฝังพระราชธิดาไว้กับ "สมเด็จป้า" ด้วย 

ในรัชสมัย[[พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว]] ทรงพระดำริว่าทรงนับถือสมเด็จพระมาตุจฉาเจ้าดังเช่นสมเด็จพระบรมราชชนนี สมควรเฉลิมพระเกียรติยศให้ใหญ่ยิ่ง เพื่อเป็นที่ทรงปฏิบัติบูชาต่อไป จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาขึ้นเป็น "'''สมเด็จพระพันวัสสา'''" มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า '''สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสามาตุจฉาเจ้า'''<ref>ราชกิจจานุเบกษา, [http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2468/A/372.PDF บรมราชโองการ ประกาศ สถาปนาพระอิสริยศเฉลิมพระอภิไธยและเลื่อนกรมพระราชวงศ์], เล่ม ๔๒, ตอน ๐ก, วันที่ ๒๑ มีนาคม พ.ศ.๒๔๖๘, หน้า ๓๗๒</ref> ข้าราชสำนักจึงออกพระนามกันทั่วไปว่า '''''สมเด็จพระพันวัสสามาตุจฉาเจ้า''''' สืบต่อมา<ref name="พระราชประวัติ "/>

=== สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าในรัชกาลที่ 8 และ 9 ===

เมื่อพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอานันทมหิดล พระราชนัดดา เสด็จขึ้นครองราชย์สมบัติเป็น[[พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร|สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล]] (รัชกาลที่ 8) ทรงเฉลิมพระนามสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี ขึ้นเป็น '''สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า'''<ref name="พระราชประวัติ "/><ref>ราชกิจจานุเบกษา, [http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2477/A/1409.PDF ประกาศ เรื่อง ถวายพระนามพระอัยยิกา พระราชบิดา และพระราชชนนี], เล่ม ๕๑, ตอน ๐ก,  ๒๕ มีนาคม พ.ศ.๒๔๗๗, หน้า ๑๔๐๙</ref> ตามพระราชสัมพันธ์ของพระองค์กับรัชกาลที่ 8 คือพระอัยยิกา (ย่า) และดำรงพระอิสริยยศนี้จนตลอดพระชนมายุ ในบั้นปลายพระชนม์ชีพ พระองค์เคยปรารภว่า ''"ดูใคร ๆ ก็ตายกันไปหมด ได้มีชีวิตยืนอยู่นี่ก็ไม่เห็นมีอะไรจะดี เปลี่ยนชื่อไป เปลี่ยนชื่อไป จนจะจำชื่อตัวเองไม่ได้"''<ref>{{cite web |url= https://www.silpa-mag.com/history/article_52273 |title= สมเด็จพระพันวัสสาทรงมีพระนามมาก ถึงกับรับสั่งว่า “จนจะจำชื่อตัวเองไม่ได้” |author=|date= 30 มิถุนายน 2563 |work= ศิลปวัฒนธรรม |publisher=|accessdate= 12 กันยายน 2563 }}</ref>

แต่เมื่อสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดลเสด็จสวรรคตในปี พ.ศ. 2489 ไม่มีผู้ใดกล้ากราบบังคมทูลสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าให้ทรงทราบ ในวันเชิญพระบรมศพลง[[พระโกศ]]นั้น สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าเสด็จพระราชดำเนินออกมาทางระเบียงและตรัสขึ้นมาว่า "''วันนี้เป็นอะไร ฟ้าเศร้าจริง นกสักตัวกาสักตัวก็ไม่มาร้อง เศร้าเหลือเกิน นี่ทำไมมันเงียบเชียบไปหมดอย่างนี้ล่ะ''" ข้าราชบริพารเมื่อได้ยินดังนั้นต่างก็รู้สึกสะเทือนใจ ผู้ใดที่ทนไม่ได้ต่างก็หลบออกมาด้วยกลัวที่พระองค์ท่านจะทรงรู้ได้ว่าเกิดเหตุการณ์ใดขึ้น<ref>สมภพ จันทรประภา, สมเด็จพระศรีสวรินทิราพระบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, โรงพิมพ์เรือนแก้วการพิมพ์, พ.ศ. 2528, หน้า 194</ref> พระองค์จึงทรงรำลึกอยู่เสมอว่า "มีหลานชาย 2 คน"<ref>ศรีสวรินทิรานุสรณีย์ น้อมรำลึกถึงสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, หน้า 59</ref>

อนึ่ง ทางรัฐสภาเคยกราบบังคมทูลเชิญสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าให้ทรงดำรงตำแหน่ง[[ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ (ประเทศไทย)|ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์]]ในพระปรมาภิไธยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล แต่ได้ทรงปฏิเสธด้วยเหตุผลว่าพระองค์ทรงพระชราภาพมากแล้ว ก่อนจะได้ข้อสรุปว่าให้มีพระกรุณาโปรดเกล้าแต่งตั้งเป็นคณะบุคคลนั่นเอง

ในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช (รัชกาลที่ 9) สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าทรงเป็นองค์ประธานใน[[พระราชพิธีราชาภิเษกสมรส พุทธศักราช 2493|พระราชพิธีราชาภิเษกสมรส]]ของพระองค์กับ[[สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง|หม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ กิติยากร]] ณ พระตำหนักใหญ่ วังสระปทุม เมื่อวันที่ 28 เมษายน พ.ศ. 2493 เมื่อพระองค์ทรงเจิมหม่อมราชวงศ์สิริกิติ์แล้ว มีรับสั่งว่า "''หันออกไปยิ้มกับผู้คนที่เข้ามาซิ เขาอุตส่าห์มากันเต็ม ๆ ออกไปให้เขาเห็นหน่อย''"<ref>ศรีสวรินทิรานุสรณีย์ น้อมรำลึกถึงสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, หน้า 61</ref> ซึ่งสร้างความประหลาดใจแก่ผู้เข้าเฝ้า ณ ที่นั้นเป็นอย่างยิ่ง เนื่องจากพระองค์ทรงเลือนพระสัญญาด้วยทรงเจริญพระชนมพรรษาเกือบ 90 พรรษาแล้วในขณะนั้น และมักจะไม่มีพระราชเสาวนีย์แก่ผู้มาเฝ้าเท่าใดนัก

=== สวรรคต ===
[[ไฟล์:พระเมรุมาศ สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า.jpg|thumb|left|[[พระเมรุมาศ]] สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า]]
ภายหลังจากสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า มีพระชนม์ชีพยาวนานถึง 6 รัชกาล ก็ทรงพระประชวรเนื่องจากตกจากพระที่นั่งสูง 6 ฟุตกระแทกกับพื้นห้อง ทำให้พระอัฐิที่คอต้นพระเพลาหัก และต้องรักษานานถึง 3 เดือน ต่อมาอีก 5 ปี ก็ประชวรด้วยพระอาการอักเสบที่พระปับผาสะ<ref>พิมาน แจ่มจรัส, หน้า 208</ref>

วันที่ 17 ธันวาคม พ.ศ. 2498 พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินี (พระนามในขณะนั้น) เสด็จพระราชดำเนินมายัง[[วังสระปทุม]]เมื่อเวลาประมาณ 2 ยาม เนื่องจากคณะแพทย์ที่ถวายการรักษาสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้ากราบบังคมทูลว่าพระอาการหนักสุดที่จะแก้ไขแล้ว พระชนมชีพคงจะถึงที่สุดในไม่ช้า ภายในห้องพระบรรทมของสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้านั้น พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชทรงยืนอยู่ปลายพระบาท พร้อมด้วยคณะแพทย์และพยาบาลที่เฝ้าพระอาการ ส่วนหน้าห้องพระบรรทมนั้น สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินี ประทับอยู่ นอกจากนั้น ก็มีเสด็จพระองค์วาปีฯ หม่อมเจ้าหลาน ๆ และข้าหลวงหมอบเฝ้าเต็มไปหมด เนื่องจากเป็นที่ทราบกันแล้วว่าพระอาการน่าเป็นห่วงตั้งแต่ 5 ทุ่ม จึงมาคอยส่งเสด็จกันพร้อมหน้าในวาระสุดท้าย หลังจากตีสองชาววังที่เฝ้าอยู่ในที่นั้นทั้งปวงต่างก็ได้ยินเสียงสวดมนต์เบา ๆ ติดต่อกันโดยหาตัวผู้สวดไม่ได้ พอผ่านไปได้ 16 นาที สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าก็เสด็จสวรรคตด้วยพระหทัยวายในพระอาการสงบ เมื่อเวลา 2.16 น.<ref>ราชกิจจานุเบกษา,[http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2498/D/098/3223.PDF ข่าวในพระราชสำนัก วันเสาร์ที่ ๑๗ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๔๙๘], เล่ม	๗๒, ตอน	๙๘ ง,๒๗ ธันวาคม พ.ศ.๒๔๙๘ ๓, หน้า ๒๒๓</ref> โดยพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชทรงถวายบังคม "สมเด็จย่า" อยู่ที่เบื้องปลายพระบาทนั่นเอง สิริพระชนมายุได้ 93 พรรษา 3 เดือน 7 วัน<ref>สมภพ จันทรประภา, สมเด็จพระศรีสวรินทิราพระบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, โรงพิมพ์อักษรสมัย, 2514 </ref>

หลังจากสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าเสด็จสวรรคต ได้อัญเชิญพระบรมศพมาประดิษฐานบนพระแท่นสุวรรณเบญจดล ประกอบ[[พระลองทองใหญ่]]ภายใต้[[สัปตปฎลเศวตฉัตร]] (พระเศวตฉัตร 7 ชั้น) ณ [[พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท]] [[พระบรมมหาราชวัง]] จนถึงวันที่ 22 เมษายน พ.ศ. 2499 พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้อัญเชิญพระบรมศพลงจากพระที่นั่ง และเคลื่อนออกจากพระบรมมหาราชวัง ไปทาง[[วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร]] พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงทอดผ้าไตรที่[[โกศ]]พระบรมศพ หลังจากนั้น พระบรมศพเคลื่อนขบวนไปยัง[[พระเมรุมาศ]] [[ท้องสนามหลวง]] แล้วจึงถวายพระเพลิงพระบรมศพ และในวันที่ 23 เมษายน พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชเสด็จพระราชดำเนินทรงเก็บพระบรมอัฐิ และเชิญพระบรมอัฐิเข้าสู่พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ภายในพระบรมมหาราชวังเพื่อบำเพ็ญพระราชกุศลพระบรมอัฐิ และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้บรรจุพระราชสรีรางคาร (เถ้ากระดูก) ไว้ภายใต้ฐานชุกชี พระสัมพุทธวัฒโนภาส [[วัดราชาธิวาสราชวรวิหาร]]<ref>ราชกิจจานุเบกษา, [http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2499/D/033/1242.PDF หมายกำหนดการ ถวายพระเพลิงพระบรมศพ สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า ณ พระเมรุมาศท้องสนามหลวง เมษายน พุทธศักราช ๒๔๙๙], เล่ม ๗๓, ตอน ๓๓ง,  ๑๗ เมษายน พ.ศ.๒๔๙๙, หน้า ๑๒๔๒</ref>

==พระราชโอรส-ธิดา ==
[[ไฟล์:Queen Savang Vadhana, Mahidol Adulyadej and Valaya Alongkorn 2.jpg|thumb|300px|พระฉายาลักษณ์ทรงฉายพร้อมด้วย สมเด็จฯ เจ้าฟ้าวไลยอลงกรณ์และสมเด็จฯ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลยเดช|center]]
สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า มีพระราชโอรสและพระราชธิดารวม 10 พระองค์ เป็นพระราชโอรส 4 พระองค์ เป็นพระราชธิดา 4 พระองค์ ตกเสียก่อนเป็นพระองค์ 2<ref name="พระเมรุมาศ" /> ดังต่อไปนี้

{| class="wikitable"
!ลำดับ
!พระรูปและพระนาม
!เพศ
!ประสูติ
!สิ้นพระชนม์
!คู่อภิเษกสมรส
!พระบุตร
|- align="center"
|1
|[[ไฟล์:Vajirunhis.jpg|center|69x69px]][[สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร]] [[ไฟล์:Simple_silver_crown.svg|15x15px]]
|ช.
|{{วันเกิด|2421|6|27}}
|{{วันตาย|2438|1|4}}
| -
| -
|- align="center"
|2
|[[ไฟล์:Emblem_of_the_House_of_Chakri.svg|center|72x72px]][[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าอิศริยาลงกรณ์]]
|ช.
|{{วันเกิด|2422|9|4}}
|{{วันตาย|2422|9|25}}
| -
| -
|- align="center"
|3
|[[ไฟล์:Emblem_of_the_House_of_Chakri.svg|center|72x72px]][[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าวิจิตรจิรประภา อดุลยาดิเรกรัตน ขัตติยราชกุมารี]]
|ญ.
|{{วันเกิด|2424|4|21}}
|{{วันตาย|2424|8|15}}
| -
| -
|- align="center"
|4
|[[ไฟล์:Prince Sommatiwongse Varodaya the prince of Sri Dharmaraj.jpg|center|61x61px]][[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าสมมติวงศ์วโรทัย กรมขุนศรีธรรมราชธำรงฤทธิ์]]
|ช.
|{{วันเกิด|2425|6|9}}
|{{วันตาย|2442|6|17}}
| -
| -
|- align="center"
|5
|[[ไฟล์:HRH Princess Valaya Alongkorn.jpg|center|77x77px]][[สมเด็จพระราชปิตุจฉา เจ้าฟ้าวไลยอลงกรณ์ กรมหลวงเพชรบุรีราชสิรินธร]]
|ญ.
|{{วันเกิด|2427|4|16}}<ref name=":039">{{อ้างหนังสือ|ผู้แต่ง=นราธิปประพันธ์พงศ์, กรมพระ, 2404-2474, ผู้รวบรวม|ชื่อหนังสือ=บาญชีมหามกุฏราชสันตติวงศ์ พุทธศก 2468 พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ ทรงรวบรวม|URL=|จังหวัด=กรุงเทพฯ|พิมพ์ที่=โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร|ปี=พ.ศ. 2468|ISBN=|จำนวนหน้า=167}}</ref>
|{{วันตาย|2482|2|15}}
| -
| -
|- align="center"
|6
|[[ไฟล์:Sirabhorn_Sobhon.jpg|center|74x74px]][[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าศิราภรณ์โสภณ พิมลรัตนวดี]]
|ญ.
|{{วันเกิด|2431|7|19}}
|{{วันตาย|2441|5|24}}
| -
| -
|- align="center"
|7
|[[ไฟล์:Emblem_of_the_House_of_Chakri.svg|center|72x72px]]สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้า
|
| colspan="2" |ตกเมื่อ {{วันตาย|2432|3|30}}
| -
| -
|- align="center"
|8
|[[ไฟล์:Emblem_of_the_House_of_Chakri.svg|center|72x72px]]สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้า
|
| colspan="2" |ตกเมื่อ พ.ศ. 2433
| -
| -
|- align="center"
| rowspan="3" |9
| rowspan="3" |[[ไฟล์:Mahidol (1).jpg|center|73x73px]][[สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก]]
| rowspan="3" |ช.
| rowspan="3" |{{วันเกิด|2435|1|1}}<ref name=":039" />
| rowspan="3" |{{วันตาย|2472|9|24}}
| rowspan="3" |[[สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี]]
|[[สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์]]
|-
|- align="center"
|[[พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร]]
|-
|- align="center"
|[[พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร]]
|- align="center"
|10
|[[ไฟล์:Emblem_of_the_House_of_Chakri.svg|center|72x72px]]สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้า
|ญ.
|{{วันเกิด|2436|11|9}}
|{{วันตาย|2436|11|12}}
| -
| -
|}

นอกจากนี้พระองค์ยังทรงรับอภิบาลพระราชโอรสและพระราชธิดาใน[[พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]]ที่กำพร้าพระมารดาอีก 4 พระองค์ คือ
# [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเยาวภาพงศ์สนิท]] (28 สิงหาคม พ.ศ. 2427 – 13 มิถุนายน พ.ศ. 2477) ประสูติแต่[[เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์เนื่อง ในรัชกาลที่ 5|เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์เนื่อง]] 
# [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประภาพรรณพิไลย]] (13 สิงหาคม พ.ศ. 2428 – 8 กันยายน พ.ศ. 2491) ประสูติแต่[[เจ้าจอมมารดาพร้อม ในรัชกาลที่ 5|เจ้าจอมมารดาพร้อม]]
# [[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาชัยนาทนเรนทร]] (12 พฤศจิกายน พ.ศ. 2428 – 7 มีนาคม พ.ศ. 2494) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์เนื่อง
# [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวาปีบุษบากร]] (25 มิถุนายน พ.ศ. 2434 – 15 ธันวาคม พ.ศ. 2525) ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาพร้อม

==ชีวิตส่วนพระองค์==
=== พระจริยวัตร ===
[[ไฟล์:Queen Savang Vadhana and Crown Prince Vajirunhis.jpg|thumb|ทรงฉายพร้อมกับสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร]]
เมื่อเว้นว่างจากพระราชกรณียกิจ พระองค์ทรงใช้ชีวิตอย่างสามัญโดยเฉพาะในการเลี้ยงดูพระราชโอรส-ธิดา สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมารทรงบันทึกว่าทรงเล่นกับพระราชชนกและพระราชชนนีขณะพระชันษา 8 ปี ไว้ว่า ''"...แล้วเราเล่นงูกินหางกับทูลกระหม่อม (ทรงเป็นแม่งู) สมเด็จแม่เป็นพ่องู เราออกสนุกมาก..."''<ref name="พิมาน205">พิมาน แจ่มจรัส, หน้า 205</ref> และเคยบันทึกเกี่ยวกับการลงโทษของพระราชชนนีว่า ''"...น้องชายโต [พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว] แย่งดอกไม้ เราร้องไห้ แล้วเรากลับออกไปอีก พี่อัจ [พระองค์เจ้าอัจฉรพรรณีรัชกัญญา] ทำน้ำข้าวตังหกรดผ้าเราเปียก เราร้องไห้ กลับมาข้างใน สมเด็จแม่ทรงหักมือเรา ว่าเราร้องไห้บ่อย ๆ"''<ref>ศันสนีย์ วีระศิลป์ชัย, หน้า 140</ref> สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าทรงมีความคล่องแคล่วและแข็งแรง ดังปรากฏในเหตุการณ์ที่สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ พระชันษา 10 ปี ทรงพายเรือเล่นที่บางปะอินแล้วทรงพลัดตกน้ำ พระองค์ที่ขณะนั้นทรงพระครรภ์เจ้าฟ้าศิราภรณ์โสภณ 5 เดือน ได้กระโจนลงน้ำแล้วคว้าพระราชโอรสขึ้นมาบนเรือได้อย่างปลอดภัย<ref name="พิมาน205"/> ซึ่งลักษณะส่วนพระองค์ที่ค่อนข้างคล่องแคล่วว่องไวดังกล่าว ได้กลายเป็นลักษณะพิเศษของนางข้าหลวงในพระตำหนักของพระองค์ ที่มักมีอุปนิสัยเคร่งครัด เจ้าระเบียบ แต่งกายเรียบร้อยไม่ฉูดฉาด มารยาทกะทัดรัด หนักแน่น มีความรู้ด้านการงานและธุรกิจ กระเหม็ดกระเหม่ไม่ฟุ้งเฟ้อ<ref>ศันสนีย์ วีระศิลป์ชัย, หน้า 62</ref> นอกจากนี้ยังดำรงพระองค์เป็นเจ้านายฝ่ายในอย่างโบราณ คือไม่โปรดที่จะปรากฏพระองค์อย่างออกหน้า<ref name="พิมาน205"/>

สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าทรงรู้[[ภาษาอังกฤษ]]ในระดับหนึ่ง ทรงอ่านหนังสือพิมพ์ภาษาอังกฤษประจำ ฟังเข้าพระทัยแต่ตรัสได้ไม่มากนัก หากเสด็จออกรับแขกเมืองจึงทรงใช้ล่าม แต่หากทรงคุ้นจะไม่ต้องใช้<ref>พิมาน แจ่มจรัส, หน้า 206</ref>

ถึงแม้สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าจะทรงยิ่งด้วยพระราชอิสริยยศ พระราชอิสริยศักดิ์ และเพียบพร้อมในทุก ๆ ด้าน อีกทั้งสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ พระราชโอรสพระองค์ใหญ่จะได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาพระราชอิสริยยศเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร องค์รัชทายาทพระองค์แรกก็ตาม แต่พระองค์ก็ทรงได้รับความทุกข์จากการที่พระราชโอรสและพระราชธิดาสิ้นพระชนม์ตั้งแต่ทรงพระเยาว์ โดยในปี พ.ศ. 2422 สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าอิศริยาลงกรณ์ฯ พระราชโอรสลำดับที่ 2 ทรงสิ้นพระชนม์ลงอย่างกะทันหัน ขณะที่มีพระชันษาเพียง 21 วันเท่านั้น และในปี พ.ศ. 2424 ก็ทรงสูญเสียสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าวิจิตรจิรประภา พระราชธิดาพระองค์ใหญ่ของพระองค์ไปเมื่อมีพระชันษาเพียง 4 เดือน

ต่อมาในปี พ.ศ. 2436 พระราชธิดาองค์เล็กของพระองค์ พระราชธิดาพระองค์สุดท้ายในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งยังไม่ได้รับการพระราชทานพระนามสิ้นพระชนม์ลงขณะที่มีพระชันษาเพียง 3 วัน หลังจากนั้นเพียง 1 ปี สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมารก็เสด็จสวรรคตอย่างกะทันหันด้วยพระโรค[[ไข้รากสาดน้อย]] จากเหตุการณ์ในครั้งนี้ทำให้พระองค์ทรงวิปโยคยิ่งนัก อีกทั้งการที่ทรงพระกันแสงอย่างหนักทำให้พระพลานามัยทรุดโทรมลงจนกระทั่งทรงพระประชวรในที่สุด
[[ไฟล์:สมเด็จพระศรีสวรินทิราฯ ทรงพระเกษมสำราญอยู่ท่ามกลางสมเด็จพระราชนัดดา ณ วังสระปทุม.webp|thumb|left|250px|พระบรมฉายาลักษณ์ทรงฉายประมาณ พ.ศ. 2481]]

พระองค์จึงได้เสด็จพระราชดำเนินประพาสหัวเมืองต่าง ๆ เพื่อทรงพักฟื้น จนพระพลานามัยดีขึ้น แต่เมื่อ พ.ศ. 2441 พระองค์ก็ทรงได้รับความทุกข์จนทรงพระประชวรลงอีกครั้ง โดย[[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าศิราภรณ์โสภณ พิมลรัตนวดี|สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าศิราภรณ์โสภณ พิมลรัตนวดี]] พระราชธิดาอีกพระองค์ประชวรพระโรคนิวมอเนีย (ปอดบวม) สิ้นพระชนม์ลง เมื่อมีพระชันษาเพียง 10 ปีเท่านั้น คณะแพทย์กราบบังคมทูลให้เสด็จแปรพระราชฐานไปประทับที่เมืองชายทะเลเพื่อรักษาพระองค์ แต่ยังมิได้เสด็จไป สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าสมมติวงศ์วโรทัย กรมขุนศรีธรรมราชธำรงฤทธิ์ก็สิ้นพระชนม์ลงด้วยพระโรคไข้รากสาดน้อย เมื่อพระชันษา 18 ปี ซึ่งการสูญเสียพระราชโอรสและพระราชธิดาอย่างต่อเนื่องทำให้พระองค์ทรงพระประชวรถึงกับทรงพระดำเนินไม่ได้ จนไม่อาจเสด็จฯ ไปในพระราชพิธีพระบรมศพสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศฯ สยามมกุฎราชกุมาร, สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าศิราภรณโสภณ พิมลรัตนวดี และสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าสมมติวงศวโรทัย กรมขุนศรีธรรมราชธำรงฤทธิ์ ซึ่งจัดขึ้นอย่างต่อเนื่องเป็นพระราชพิธีเดียวกันได้

ส่วนสมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลยเดช กรมขุนสงขลานครินทร์ (พระยศขณะนั้น) สิ้นพระชนม์ในปี พ.ศ. 2472 และพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเยาวภาพงษ์สนิท พระราชธิดาบุญธรรมที่มีความใกล้ชิดกับพระองค์มากที่สุด ซึ่งพระองค์ทรงหวังพระราชหฤทัยว่าจะฝากการพระบรมศพของพระองค์เองไว้ด้วยนั้น ก็ประชวรสิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 13 มิถุนายน พ.ศ. 2477

ในปี พ.ศ. 2481 [[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาชัยนาทนเรนทร|กรมขุนชัยนาทนเรนทร]] (พระยศขณะนั้น) พระราชโอรสบุญธรรมถูกจับกุมตัวด้วยเหตุผลทางการเมือง เมื่อพระองค์ทรงทราบข่าวก็ตกพระทัยและได้ทรงต่อรองกับรัฐบาล โดยรับประกันด้วยพระราชทรัพย์ทั้งหมดที่ทรงมีเพื่อแลกกับการปล่อยตัวสมเด็จฯ กรมขุนชัยนาทนเรนทร แต่ไม่สำเร็จ พระองค์ถึงกับรับสั่งว่า<ref>ศรีสวรินทิรานุสรณีย์ น้อมรำลึกถึงสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, หน้า 39</ref> "''ลูกตายไม่น้อยใจช้ำใจเลย เพราะมีเรื่องหักห้ามได้ว่าเป็นธรรมดาของโลก ครั้งนี้ทุกข์สุดที่จะทุกข์แล้ว''" โดยสมเด็จฯ กรมขุนชัยนาทนเรนทรถูกถอดฐานันดรศักดิ์เป็น "นักโทษชายรังสิต" และต้องคำพิพากษาจำคุกตลอดชีวิต<ref>ราชกิจจานุเบกษา, [http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2482/D/2617.PDF ประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง ถอดยศฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์และบรรดาศักดิ์], เล่ม ๕๖, ตอน ๐ ง, ๒๗ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๘๒ ,หน้า ๒๖๑๗ </ref> ในระหว่างนั้นเองสมเด็จพระราชปิตุจฉา เจ้าฟ้าวไลยอลงกรณ์ฯ กรมหลวงเพชรบุรีราชสิรินธร พระราชธิดาพระองค์เดียวของสมเด็จฯที่ยังทรงพระชนม์ชีพอยู่ฉลองพระคุณพระราชชนนีในขณะนั้น ก็ประชวรและสิ้นพระชนม์ในปี [[พ.ศ. 2481]] หลังจากนั้น นักโทษชายรังสิตก็ได้รับการปล่อยตัวและได้รับพระราชทานฐานันดรศักดิ์คืนดังเดิม<ref>ราชกิจจานุเบกษา, [http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2487/A/059/848.PDF พระบรมราชโองการ ประกาศ สถาปนา นายรังสิตประยูรศักดิ์ รังสิต ณ อยุธยา กลับดำรงฐานะและฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ตามเดิม], เล่ม ๖๑, ตอน ๕๙ ก, ๒๐ กันยายน พ.ศ.๒๔๘๗, หน้า ๘๔๘</ref> แต่สมเด็จฯ กรมพระชัยนาทนเรนทร (พระยศขณะนั้น) ก็สิ้นพระชนม์ลงเมื่อ พ.ศ. 2494 เหลือเพียง[[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวาปีบุษบากร]] พระราชธิดาบุญธรรมพระองค์เดียวเท่านั้นที่ทรงพระชนม์อยู่จนได้ทรงเป็นองค์จัดการพระบรมศพสมเด็จพระราชมารดาเลี้ยง ผู้ทรงอภิบาลดูแลพระองค์มาตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ เป็นการสนองพระคุณสมเด็จฯ ในวาระที่สุดนี้

== ที่ประทับ ==
[[ไฟล์:The mansion of Sri Savarindira.jpg|thumb|right|200px|พระตำหนักสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าภายใน[[พระราชวังบางปะอิน]]]]

=== พระบรมมหาราชวัง ===
เมื่อทรงพระเยาว์ในฐานะพระเจ้าลูกเธอใน[[พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]] จึงทรงประทับอยู่ภายใน[[พระบรมมหาราชวัง]]ด้วยพระชนนีและพระเจ้าลูกเธอพระองค์อื่น ๆ ครั้งทรงรับราชการในตำแหน่งพระภรรยาเจ้าในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในระยะแรกเสด็จประทับ ณ ตำหนักเดิมภายในพระบรมมหาราชวังร่วมกับพระพี่นาง พระน้องนาง และพระชนนี จนกระทั่งทรงประสูติพระราชโอรสพระองค์แรกแล้ว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงให้สร้างพระตำหนักพระราชทาน คือ [[พระตำหนักสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า]]

=== พระราชวังบางปะอิน ===
[[พระราชวังบางปะอิน]]เป็นพระราชฐานตั้งแต่ในรัชสมัย[[พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]] ซึ่งเสด็จแปรพระราชฐานประทับ ณ พระราชวังบางปะอินอยู่เสมอ สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าจึงทรงมี[[พระตำหนักฝ่ายใน (พระราชวังบางประอิน)#พระตำหนักสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า|พระตำหนักส่วนพระองค์]]อยู่ที่พระราชวังบางปะอินด้วยเช่นเดียวกัน 

=== พระตำหนักศรีราชา ===
พระตำหนักศรีราชาเป็นที่ประทับระหว่างพักฟื้นจากพระอาการประชวร เดิมเป็นพระตำหนักที่สร้างอยู่ริมทะเลต่อมาเมื่อพระตำหนักทรุดโทรมลง จึงทรงให้จัดสร้างพระตำหนักใหม่บริเวณเนินเขา และใน พ.ศ. 2486 กรุงเทพประสพภัยทางอากาศจาก[[สงครามโลกครั้งที่สอง]] พระองค์จึงเสด็จมาประทับที่ตำหนักศรีราชาอีกระยะหนึ่ง ปัจจุบัน พระตำหนักศรีราชา เป็นที่ตั้งของ[[โรงพยาบาลสมเด็จพระบรมราชเทวี ณ ศรีราชา]]

=== พระตำหนักสวนหงส์ ===
หลังจากที่[[พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]]เสด็จพระราชดำเนินกลับจากการเสด็จประพาสยุโรปครั้งที่ 1 และทรงให้สร้าง[[พระราชวังดุสิต|วังสวนดุสิต]]และจึงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้าง[[พระตำหนักสวนหงส์]]พระราชทานสมเด็จนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวีด้วย หลังจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคต พระองค์ได้เสด็จมาประทับที่พระตำหนักสวนหงส์เป็นการชั่วคราวอีกครั้งหนึ่งก่อนที่จะเสด็จไปประทับ ณ วังสระปทุมตราบจนเสด็จสวรรคต

=== วังสระปทุม ===
[[วังสระปทุม]]เป็นวังที่[[พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]]โปรดเกล้าฯ พระราชทานที่ดินริมถนนปทุมวัน เพื่อสร้างวังสำหรับพระราชโอรส คือ [[สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก]] ซึ่งเป็นพระราชโอรสในสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า และประมาณปี พ.ศ. 2456 สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าโปรดเกล้าฯ ให้สร้างพระตำหนักขึ้นอีกองค์หนึ่ง ซึ่งเป็นที่ประทับจนกระทั่งเสด็จสวรรคต<ref> ศรีสวรินทิรานุสรณีย์ น้อมรำลึกถึงสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, หน้า 67</ref>

== พระราชกรณียกิจ ==

หลังจากงานพระราชพิธีโสกันต์ (โกนจุก) สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าทรงรับใช้ใกล้ชิดเบื้องพระยุคลบาทพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าอยู่หัวเรื่อยมา เนื่องจากทรงสามารถจดจำพระราชกระแสได้เป็นอย่างดี นอกจากนี้ พระองค์ยังเป็นผู้รอบรู้การงานในพระราชสำนัก และขนบธรรมเนียมประเพณีต่าง ๆ อีกด้วย สมเด็จพระพันวัสสาทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจมากมายในหลาย ๆ ด้าน ดังนี้

=== ด้านการแพทย์และการสาธารณสุข ===
[[ไฟล์:สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า เป็นประธานในพิธีกาชาดครั้งแรกที่โรงเรียนราชินี.jpg‎|thumb|left|210px|สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าทรงเป็นประธานในพิธีเข้าประจำหน่วยอนุสภากาชาดครั้งแรกที่โรงเรียนราชินี]]
พระองค์ทรงสนับสนุน[[โรงศิริราชพยาบาล]] ในปี พ.ศ. 2431 ตั้งแต่เริ่มก่อตั้ง เรื่อยมาตราบจนพระองค์เสด็จสวรรคต โดยเฉพาะอย่างยิ่ง หลังจากเหตุการณ์การสิ้นพระชนม์ของพระราชโอรสธิดาไปถึงจำนวน 6 พระองค์ ส่งผลให้พระองค์ทรงพระประชวรและเสด็จฯ แปรพระราชฐานไปประทับรักษาพระองค์ที่พระตำหนักศรีราชา ซึ่งพระองค์ทรงให้จัดสร้างสถานพยาบาลขึ้น โดยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานนามว่า “โรงพยาบาลสมเด็จ” ปัจจุบัน คือ [[โรงพยาบาลสมเด็จพระบรมราชเทวี ณ ศรีราชา]] และพระองค์ยังทรงริเริ่มหน่วยแพทย์เคลื่อนที่ เพื่อให้การรักษาแก่ประชาชนที่อยู่ห่างไกลอีกด้วย นอกจากนี้ ยังพระราชทานทุนส่งแพทย์พยาบาลไปศึกษาต่อต่างประเทศเพื่อพัฒนาวงการแพทย์ไทยอย่างต่อเนื่อง<ref>[http://www.queensavang.org/index.php?option=com_content&task=view&id=14&Itemid=32 พระราชกรณียกิจ ด้านการแพทย์] มูลนิธิสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า</ref>

ในปี พ.ศ. 2436 [[สภาอุณาโลมแดง]]ได้เริ่มจัดตั้งขึ้น พระองค์ทรงดำรงตำแหน่งองค์สภาชนนี ในปี พ.ศ. 2463 พระองค์ทรงดำรงตำแหน่งสภานายิกาพระองค์ที่ 2 หลังจากการสวรรคตของสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ สภานายิกาพระองค์แรก<ref>[[ราชกิจจานุเบกษา]], [http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2463/A/156.PDF พระบรมราชโองการ ประกาศ ตั้งสภานายิกาแห่งสภากาชาดสยาม (สมเด็จพระมาตุจฉาเจ้า พระบรมราชเทวี)], เล่ม ๓๗, ตอน ๐ ก, ๑ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๖๓, หน้า ๑๕๖   </ref> เป็นเวลานานถึง 35 ปี โดยพระองค์ทรงพระกรุณาพระราชทานพระราชทรัพย์จำนวนมากเพื่อบำรุงสภากาชาดไทย และตั้งกองทุนต่าง ๆ ในการส่งนักเรียนไปเรียนต่างประเทศ เพื่อให้มีผู้เชี่ยวชาญมาปฏิบัติหน้าที่อย่างเพียงพอ 

=== ด้านการศึกษา ===
ทางด้าน[[การศึกษา]]พระองค์ได้พระราชทานพระราชทรัพย์เพื่อบำรุงโรงเรียนต่าง ๆ ทั้งในส่วนกลางและส่วนภูมิภาค อาทิเช่น [[โรงเรียนราชินี]]  [[โรงเรียนวรนารีเฉลิม]] [[จังหวัดสงขลา]][[โรงเรียนวัฒโนทัยพายัพ]] [[จังหวัดเชียงใหม่]] โรงเรียนเจ้าฟ้าสร้าง [[จังหวัดพระนครศรีอยุธยา]] เป็นต้น<ref>[http://www.queensavang.org/index.php?option=com_content&task=view&id=15&Itemid=33 พระราชกรณียกิจ ด้านการศึกษา] มูลนิธิสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า</ref>

=== ด้านการศาสนา ===
สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าทรงสนพระราชหฤทัย[[พระพุทธศาสนา]]ด้วยความเลื่อมใสศรัทธา ทรงอ่านพระไตรปิฏกฉบับทองใหญ่ ทรงศีลเป็นประจำใน[[วันธรรมสวนะ]] พระราชกรณียกิจสำคัญในด้านการศาสนาก็คือการที่พระราชทานทรัพย์ส่วนพระองค์จัดพิมพ์[[อัฏฐกถาชาฎก]] 1 คัมภีร์ 10 เล่มสมุดพิมพ์ นอกจากนี้พระองค์ยังทรงอุทิศถวายสิ่งของต่าง ๆ แก่[[วัดปทุมวนาราม]]ด้วย

=== ด้านการต่างประเทศ ===
[[ไฟล์:หนังสือเดินทางสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า.jpg|thumb|right|190px|หนังสือเดินทางสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า]]
ในรัชสมัย[[พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]] เมื่อทรงสถาปนาเป็นสมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี ที่พระอัครมเหสีแล้ว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เสด็จออกรับพระราชอาคันตุกะ ซึ่งพระองค์ก็ทรงสามารถปฏิบัติพระราชกรณียกิจได้เป็นอย่างดีสมดังที่ได้ทรงไว้วางพระราชหฤทัย และสมกับพระบรมราชอิสริยศักดิ์ที่สูงส่งที่สมเด็จฯ ทรงดำรงอยู่อีกด้วย

สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าทรงเป็นเจ้านายฝ่ายในรุ่นแรกที่ได้ตามเสด็จพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสต่างประเทศครั้งแรกในปี [[พ.ศ. 2431]]<ref>ศรีสวรินทิรานุสรณีย์ น้อมรำลึกถึงสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, หน้า 115</ref> พระองค์โปรดการเสด็จประพาสตามสถานที่สำคัญต่าง ๆ นอกพระราชอาณาเขต ดังที่ได้เสด็จประพาสประเทศต่าง ๆ ดังนี้
*เสด็จประพาสชวา ปีนังและสิงคโปร์ (22 กันยายน - 11 มกราคม พ.ศ. 2469)
*เสด็จประพาสไซง่อนและสิงคโปร์ (21 เมษายน - 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2479)
*เสด็จประพาสมลายูและสุมาตรา (14 เมษายน - 25 เมษายน พ.ศ. 2480)
*เสด็จประพาสนครวัดและพนมเปญ (28 พฤศจิกายน - 9 ธันวาคม พ.ศ. 2480)
*เสด็จประพาสชวา (เมษายน - มิถุนายน พ.ศ. 2481)

=== ด้านการหัตถกรรม ===
สมเด็จพระพันวัสสอัยยิกาเจ้าทรงสนพระทัยด้าน[[หัตถกรรม]]คือด้านการทอผ้า ทรงสร้างโรงเย็บผ้าส่วนพระองค์ขึ้น ณ [[พระที่นั่งทรงธรรม]] บริเวณสวนศิวาลัย ภายใน[[พระบรมมหาราชวัง]] ครั้งเสด็จไปประทับที่[[พระตำหนักศรีราชา]] ทรงเล็งเห็นว่างานทอผ้าในแถบหัวเมืองชายทะเลนั้นมีความงดงาม จึงโปรดเกล้าฯ ให้ตั้ง "'''หูกทอผ้าพื้นบ้าน'''" ขึ้น<ref>ศรีสวรินทิรานุสรณีย์ น้อมรำลึกถึงสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า, หน้า 135</ref>

เมื่อเสด็จฯ มาประทับที่[[พระตำหนักสวนหงส์]] [[พระราชวังดุสิต|วังสวนดุสิต]] ก็โปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้งกองทอผ้าขนาดย่อม โดยผ้าที่ทอโปรดให้นำออกจำหน่ายแก่ประชาชนทั่วไปด้วยการทอผ้าที่พระตำหนักสวนหงส์นี้ทรงทำมาโดยตลอดตราบจน[[การเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475]] จึงเลิกไป

=== ด้านการเกษตร ===
นอกจากด้านการทอผ้าแล้ว ในด้านการเกษตรยังทรงจัดให้มี[[โรงสีข้าว]]ในที่ต่างๆด้วย เช่น โรงจักรสีข้าว[[ถนนเจริญกรุง]] ใกล้[[เขตบางคอแหลม]] ริม[[แม่น้ำเจ้าพระยา]] โดยโปรดให้คนเช่าดำเนินการ รวมทั้งยังโปรดให้ปลูกไม้ผลหลากหลายชนิดภายใน[[วังสระปทุม]]อีกด้วย นอกจากนั้น ยังพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้คนเช่าที่ดินบริเวณโดยรอบของวังสระปทุมให้ปลูกผัก สวนดอกไม้ โดยคิดค่าเช่าที่ต่ำ

== พระพุทธรูปประจำพระชนมวาร ==
[[ไฟล์:พระพุทธรูปประจำ สมเด็จพระพันวัสสา.jpg|thumb|left|150px|พระพุทธรูปประจำพระชนมวารสมเด็จพระศรีสวรินทราบรมราชเทวี]]
พระพุทธรูปประจำพระชนมวาร สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า พระอัครมเหสีในรัชกาลที่ 5 สร้างปี พ.ศ. 2424 หล่อด้วยสัมฤทธิ์ กะไหล่ทอง บาตรหยก องค์พระสูง 21.20 เซนติเมตร ปัจจุบันอัญเชิญพระพุทธรูปประจำพระชนมวารสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า คู่กับพระโกศพระอัฐิในงานบำเพ็ญพระราชกุศลทักษิณานุปทาน และการพระราชพิธีสงกรานต์ เป็นต้น เป็นพระพุทธรูปปางอุ้มบาตร ซึ่งเป็นปางประจำวันพุธ ตอนกลางวัน

== อนุสรณ์สถาน ==
[[ไฟล์:พระบรมราชานุสาวรีย์ สมเด็จพระศรีสวรินทิราฯ และสมเด็จพระศรีพัชรินทราฯ พยาบาลมหิดล.jpg|190px|thumb|พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวีฯ และ[[สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง|สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถฯ]] ที่[[คณะพยาบาลศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล]]]]
;'''[[โรงพยาบาลสมเด็จพระบรมราชเทวี ณ ศรีราชา]]''' 
โรงพยาบาลสมเด็จพระบรมราชเทวี ณ ศรีราชา เดิมชื่อว่า โรงพยาบาลสมเด็จ เป็นโรงพยาบาลที่สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าทรงจัดสร้างขึ้น ในปี พ.ศ. 2445 ทางโรงพยาบาลได้จัดสร้างพระราชานุสาวรีย์ของพระองค์ขึ้นภายในโรงพยาบาล นอกจากนี้ อาคารต่าง ๆ ภายในโรงพยาบาลนั้นยังได้รับพระราชทานนามตามพระนามของพระองค์ ได้แก่ ตึกพระพันวัสสา ตึกสว่างวัฒนา ตึกศรีสวรินทิรา ตึกบรมราชเทวี ตึกอัยยิกาเจ้า และตึกศรีสมเด็จ<ref>{{Cite web |url=http://161.200.101.21/homepage/history/bhanwasa.php |title=พระราชประวัติ จาก โรงพยาบาลสมเด็จพระบรมราชเทวี ณ ศรีราชา |access-date=2007-11-24 |archive-date=2007-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071215061539/http://161.200.101.21/homepage/history/bhanwasa.php |url-status=dead }}</ref> นอกจากนี้ ภายในโรงพยาบาลยังได้จัดตั้งพิพิธภัณฑ์สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวีฯ ณ ตึกพระพันวัสสา เพื่อจัดแสดงนิทรรศการเกี่ยวกับพระราชประวัติ และเรื่องราวต่าง ๆ เกี่ยวกับพระองค์<ref>[http://www4.sac.or.th/museumdatabase/detail_museum.php?get_id=38-014 พิพิธภัณฑ์สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวีฯ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080314113656/http://www4.sac.or.th/museumdatabase/detail_museum.php?get_id=38-014 |date=2008-03-14 }} จาก เว็บไซต์ ฐานข้อมูลพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นในประเทศไทย</ref>

;'''พระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า ณ โรงเรียนวัฒโนทัยพายัพ''' 
เมื่อ พ.ศ. 2471 [[พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทศศิริวงศ์]] สมุหเทศาภิบาลมณฑลพายัพในขณะนั้น ได้ขอพระราชทานนามโรงเรียนจากพระองค์ ซึ่งพระองค์ได้พระราชทานนามโรงเรียนแห่งนี้ว่า "โรงเรียนวัฒโนทัย" ([[โรงเรียนวัฒโนทัยพายัพ]] ในปัจจุบัน) ตามพระนามเดิม คือ "สว่างวัฒนา" พระองค์เสด็จพระราชดำเนินพร้อมด้วย [[สมเด็จพระราชปิตุจฉา เจ้าฟ้าวไลยอลงกรณ์  กรมหลวงเพชรบุรีราชสิรินธร]] ในพิธีเปิดป้ายโรงเรียนเมื่อวันที่ 7 มกราคม พ.ศ. 2471 ด้วยความสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณ โรงเรียนวัฒโนทัยพายัพจึงได้ก่อสร้างพระราชานุสาวรีย์สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า รวมทั้ง สร้างอาคารศรีสวรินทิรา ขึ้นภายในโรงเรียน โดย[[สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์]] เสด็จทรงเปิดพระราชานุสาวรีย์และอาคารศรีสวรินทิราในวันที่ 7 มกราคม พ.ศ. 2528<ref>[http://www.wattano.ac.th/wattano51/history/index.php ประวัติโรงเรียนวัฒโนทัยพายัพ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080316011539/http://www.wattano.ac.th/wattano51/history/index.php |date=2008-03-16 }} จาก เว็บไซต์ โรงเรียนวัฒโนทัยพายัพ</ref><ref>[http://www.wattano.ac.th/wattano/history/index_3.htm พระราชประวัติสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสาอัยยิกาเจ้า : พระผู้พระราชทานนาม โรงเรียนวัฒโนทัยพายัพ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080203063840/http://www.wattano.ac.th/wattano/history/index_3.htm |date=2008-02-03 }} จาก เว็บไซต์ โรงเรียนวัฒโนทัยพายัพ</ref>

; '''พิพิธภัณฑ์สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า''' [[วังสระปทุม]] 
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระราชดำริว่า [[วังสระปทุม]] เป็นสถานที่สำคัญแห่งพระราชวงศ์ ด้วยเป็นพระตำหนักที่ประทับของสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้ามาตั้งแต่ พ.ศ. 2459 ตราบจนเสด็จสวรรคตและได้เป็นที่ประทับสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีในเวลาต่อมา สมควรที่จะจัดเป็นพิพิธภัณฑ์เฉลิมพระเกียรติ แสดงพระราชกรณียกิจต่าง ๆ ของสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า หลังจากที่[[สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี]]เสด็จสวรรคตแล้ว พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานวังสระปทุมให้เป็นที่ประทับ[[สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี]] ซึ่งสมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารีทรงระลึกถึงพระราชปรารภแห่งพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร จึงทรงจัดการตั้งพิพิธภัณฑ์ขึ้นสนองพระราชดำริและเพื่อเป็นแหล่งศึกษาพระราชกรณียกิจแห่งสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าที่ครบถ้วนและถูกต้อง

; '''มูลนิธิสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า''' 
มูลนิธิสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า จัดตั้งเมื่อวันที่ 28 ตุลาคม พ.ศ. 2548 โดยพระราชดำริของ[[สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี]] เพื่อจัดตั้งพิพิธภัณฑ์สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า รวบรวม เผยแพร่ และจัดแสดงพระราชประวัติ อนุรักษ์พระตำหนักใหญ่ที่ประทับ ณ วังสระปทุม รวมถึงเพื่อการสังคมสงเคราะห์ กีฬา ศาสนาและวัฒนธรรม โดยมีสำนักงานใหญ่ตั้งอยู่ที่วังสระปทุม โดยสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารีทรงเป็นประธานกรรมการมูลนิธิ<ref>ราชกิจจานุเบกษา, [http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2549/00183138.PDF ประกาศนายทะเบียนมูลนิธิกรุงเทพมหานคร เรื่อง จดทะเบียนจัดตั้ง “มูลนิธิสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า”], เล่ม ๑๒๓, ตอน ๒๐ง, ๒ มีนาคม พ.ศ.๒๕๔๙, หน้า ๓๐ </ref>

== พระเกียรติยศ ==
{{กล่องข้อมูล พระยศ
|พระนาม = สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี<br>พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า
|ธงพระยศ = 
|ตราประจำพระองค์ =ตราประจำพระองค์ สมเด็จพระศรีสวรินทิรา บรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า.jpg
|การทูล = ใต้ฝ่าละอองพระบาท
|การแทนตน = ข้าพระพุทธเจ้า
|การขานรับ = พระพุทธเจ้าข้า/เพคะ
}}
=== พระราชอิสริยยศ ===
* 10 กันยายน พ.ศ. 2405 – พ.ศ. 2411 : พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา
* พ.ศ. 2411 – พ.ศ. 2421 : พระเจ้าน้องนางเธอ พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา
* พ.ศ. 2421 – 12 สิงหาคม พ.ศ. 2423 : พระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระราชเทวี
* 12 สิงหาคม พ.ศ. 2423 – 17 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2424 : สมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระราชเทวี
* 17 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2424 – พ.ศ. 2454 : สมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี
* พ.ศ. 2454 – 21 มีนาคม พ.ศ. 2468 : สมเด็จพระมาตุจฉาเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี
* 21 มีนาคม พ.ศ. 2468 – 25 มีนาคม พ.ศ. 2477 : สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสามาตุจฉาเจ้า<ref>[http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2468/A/372.PDF พระบรมราชโองการ ประกาศ เรื่อง สถาปนาพระอิศริยศเฉลิมพระอภิธัยและเลื่อนกรมพระราชวงศ์]  หน้า ๓๗๒ เล่ม ๔๒ , ๒๑ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๖๘ </ref>
* 25 มีนาคม พ.ศ. 2477 – 17 ธันวาคม พ.ศ. 2498 : สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า<ref>[http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2477/A/1409.PDF พระราชโองการ ประกาศ เรื่อง ถวายพระนามพระอัยิกา พระราชบิดา และพระราชชนนี]  หน้า ๑๔๐๙ เล่ม ๕๑ , ๒๕ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๗ </ref>

=== เครื่องราชอิสริยาภรณ์ ===
{{ม.จ.ก.ฝ่ายใน|2425}}
{{น.ร.ฝ่ายใน|2447}}<ref name="พ.ศ. 2447">{{cite journal|journal=ราชกิจจานุเบกษา|volume=เล่ม 21|issue=ตอน 32|pages=หน้า 570|title=พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ ฝ่ายใน|url=http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2447/032/570.PDF|date=6 พฤศจิกายน 2447|accessdate=23 มิถุนายน 2562|language=ไทย|archive-date=2015-10-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20151002085813/http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2447/032/570.PDF|url-status=dead}}</ref>
{{ร.ว.|2465}} (ฝ่ายใน)<ref>{{cite journal|journal=ราชกิจจานุเบกษา|volume=เล่ม 39|issue=ตอน ง|pages=หน้า 2773|title=พระราชทานตรารัตนวราภรณ์ฝ่ายใน|url=http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2465/D/2773.PDF|date=7 มกราคม 2465|accessdate=23 มิถุนายน 2562|language=ไทย}}</ref>
{{ป.จ.ฝ่ายใน|2436}}<ref>{{cite journal|journal=ราชกิจจานุเบกษา|volume=เล่ม 10|issue=ตอน 35|pages=หน้า 374|title=พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์|url=http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2436/035/374_1.PDF|date=26 พฤศจิกายน 2436|accessdate=23 มิถุนายน 2562|language=ไทย}}</ref>
{{ม.ว.ม.|2467}}<ref>{{cite journal|journal=ราชกิจจานุเบกษา|volume=เล่ม 41|issue=ตอน 0 ง|pages=หน้า 3207|title=พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ฝ่ายใน|url=http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2467/D/3207.PDF|date=28 ธันวาคม 2467|accessdate=23 มิถุนายน 2562|language=ไทย}}</ref>  
{{ม.ป.ร.2|2447}}<ref name="พ.ศ. 2447"/>
{{จ.ป.ร.1|2451}}<ref>{{cite journal|journal=ราชกิจจานุเบกษา|volume=เล่ม 25|issue=ตอน 39|pages=หน้า 1153|title=พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลปัจจุบันฝ่ายใน|url=http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2451/039/1153.PDF|date=27 ธันวาคม 2451|accessdate=23 มิถุนายน 2562|language=ไทย|archive-date=2011-11-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20111120014707/http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2451/039/1153.PDF|url-status=dead}}</ref>
{{ว.ป.ร.1|2454}}<ref>{{cite journal|journal=ราชกิจจานุเบกษา|volume=เล่ม 28|issue=ตอน 0 ง|pages=หน้า 130|title=พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลปัจจุบันฝ่ายใน|url=http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2454/D/130.PDF|date=23 เมษายน 2454|accessdate=23 มิถุนายน 2562|language=ไทย|archive-date=2015-10-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20151002085821/http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2454/D/130.PDF|url-status=dead}}</ref>
{{ป.ป.ร.1|2469}}<ref>{{cite journal|journal=ราชกิจจานุเบกษา|volume=เล่ม 43|issue=ตอน 0 ง|pages=หน้า 3114|title=พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ฝ่ายใน|url=http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2469/D/3114.PDF|date=26 พฤศจิกายน 2469|accessdate=23 มิถุนายน 2562|language=ไทย|archive-date=2011-11-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20111120014642/http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2469/D/3114.PDF|url-status=dead}}</ref> 
{{อ.ป.ร.1|2481}}<ref>{{cite journal|journal=ราชกิจจานุเบกษา|volume=เล่ม 55|issue=ตอน 0 ง|pages=หน้า 2958|title=แจ้งความสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์|url=http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2481/D/2958.PDF|date=28 พฤศจิกายน 2481|accessdate=23 มิถุนายน 2562|language=ไทย|archive-date=2011-11-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20111108201225/http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2481/D/2958.PDF|url-status=dead}}</ref> 
{{ภ.ป.ร.1|2496}}<ref>{{cite journal|journal=ราชกิจจานุเบกษา|volume=เล่ม 70|issue=ตอน 6 ง|pages=หน้า 235|title=แจ้งความสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์|url=http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2496/D/006/235.PDF|date=20 มกราคม 2496|accessdate=23 มิถุนายน 2562|language=ไทย}}</ref>

== การเทิดพระเกียรติ ==
พระองค์ได้รับการเทิดพระเกียรติในหนังสือ "ศรีสวรินทิรานุสรณีย์" เป็นหนังสือปกอ่อน จำนวน 176 หน้า ตีพิมพ์ครั้งแรกเมื่อเดือนกันยายน พ.ศ. 2549 จัดทำขึ้นเนื่องในโอกาสครบรอบ 50 ปีแห่งการเสด็จสู่สวรรคาลัย 17 ธันวาคม พ.ศ. 2548 โดยได้รวบรวมพระราชประวัติ พระราชกรณียกิจและที่ประทับ เป็นต้น 

<gallery>
ภาพ:ศรีสวรินทิรานุสรณีย์.JPG|หนังสือ "ศรีสวรินทิรานุสรณีย์"
</gallery>

=== ตราสัญลักษณ์ 150 ปี วันพระราชสมภพ ===
ในวันที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2554 ที่ประชุมใหญ่[[องค์การการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ]] (ยูเนสโก) ได้ประกาศยกย่องสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวีฯ เป็นบุคคลสำคัญของโลก เนื่องในโอกาสวันครบรอบ 150 ปีวันคล้ายวันพระราชสมภพ ในวันที่ 10 กันยายน พ.ศ. 2555 ในฐานะที่ทรงมีผลงานดีเด่นด้านการศึกษา วิทยาศาสตร์สุขภาพและการอนุรักษ์พัฒนาด้านวัฒนธรรม พร้อมกับบุคคลและเหตุการณ์สำคัญทางประวัติศาสตร์ของโลกอีก 97 รายการ<gallery>
ไฟล์:ตราสัญลักษณ์ 150 ปี วันพระราชสมภพ.jpg|ตราสัญลักษณ์ 150 ปี วันพระราชสมภพ
</gallery>

== พงศาวลี ==
{{ahnentafel top|width=100%|พงศาวลีของสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า}}
<center>{{ahnentafel-compact5
|style=font-size: 90%; line-height: 110%;
|border=1
|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;
|boxstyle_1=background-color: #fcc;
|boxstyle_2=background-color: #fb9;
|boxstyle_3=background-color: #ffc;
|boxstyle_4=background-color: #bfc;
|boxstyle_5=background-color: #9fe;
|1= 1. '''สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า'''
|2= 2. [[พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]]
|3= 3. [[สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา]]
|4= 4. [[พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย]]
|5= 5. [[สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี]]
|6= 6. [[หลวงอาสาสำแดง (แตง)]]
|7= 7. [[ท้าวสุจริตธำรง (นาค)]]
|8= 8. [[พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช]]
|9= 9. [[สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี]]
|10= 10. [[เงิน แซ่ตัน]]
|11= 11. [[สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์]]
|12= 
|13= 
|14= 
|15=
|16= 16. (=22.) [[สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก]]
|17= 17. (=23.) [[พระอัครชายา (หยก)]]
|18= 18. ทอง ณ บางช้าง
|19= 19. [[สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี]]
|20= 20. เศรษฐีจีนฮกเกี้ยนแซ่ตัน
|21= 21. น้องสาวของท่านผู้หญิงชำนาญบริรักษ์ (น้อย)
|22= 22. (=16.) [[สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก]]
|23= 23. (=17.) พระอัครชายา (หยก)
|24=
|25=
|26=
|27=
|28=
|29=
|30=
|31=
}}</center>
{{ahnentafel bottom}}

== อ้างอิง ==
<!--nocleanup-->
<div style="overflow:scroll;height:300px;">
{{รายการอ้างอิง|2}}
</div>

=== บรรณานุกรม ===
* {{อ้างหนังสือ
|ผู้แต่ง= จงจิตรถนอม ดิศกุล, หม่อมเจ้า
|ชื่อหนังสือ= บันทึกความทรงจำของหม่อมเจ้าจงจิตรถนอม ดิศกุล
|URL=
|จังหวัด= กรุงเทพฯ
|พิมพ์ที่= วัชรินทร์การพิมพ์
|ปี= 2521
|ISBN=
|หน้า=
|จำนวนหน้า= 207
}}
* {{อ้างหนังสือ
|ผู้แต่ง=จิรวัฒน์ อุตตมะกุล, นายแพทย์
|ชื่อหนังสือ= พระภรรยาเจ้า และสมเด็จเจ้าฟ้าในรัชกาลที่ 5
|URL=
|จังหวัด= กรุงเทพฯ
|พิมพ์ที่= ลายคำ
|ปี= 2559
|ISBN=978-974-9747-52-0
|หน้า=
|จำนวนหน้า= 600
}}
* {{อ้างหนังสือ
|ผู้แต่ง=[[สมภพ จันทรประภา]]
|ชื่อหนังสือ=สมเด็จพระศรีสวรินทิราพระบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า
|URL=
|จังหวัด=
|พิมพ์ที่=โรงพิมพ์อักษรสมัย
|ปี= พ.ศ. 2514
|ISBN=974-94727-9-9
|หน้า=
|จำนวนหน้า=
}}
* {{อ้างหนังสือ
|ผู้แต่ง=มูลนิธิสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า
|ชื่อหนังสือ=ศรีสวรินทิรานุสรณีย์ น้อมรำลึกถึงสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า
|URL=
|จังหวัด=
|พิมพ์ที่=มูลนิธิสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า
|ปี= พิมพ์ครั้งที่ 5
|ISBN=974-94727-9-9
|หน้า=หน้าที่
|จำนวนหน้า=
}}
* {{อ้างหนังสือ
|ผู้แต่ง=บรรเจิด อินทุจันทร์ยง
|ชื่อหนังสือ=ราชสกุลพระบรมราชวงศ์จักรี
|URL=
|จังหวัด=กรุงเทพ
|พิมพ์ที่=องค์การค้าของคุรุสภา
|ปี= พิมพ์ครั้งที่ 1 พ.ศ. 2539
|ISBN=974-005-650-8
|หน้า=
|จำนวนหน้า=
}}
* {{อ้างหนังสือ
|ผู้แต่ง= ศันสนีย์ วีระศิลป์ชัย
|ชื่อหนังสือ= หอมติดกระดาน
|URL=
|จังหวัด= กรุงเทพฯ
|พิมพ์ที่= มติชน
|ปี= พิมพ์ครั้งที่ 3. 2553
|ISBN= 978-974-02-0643-9
|หน้า=
|จำนวนหน้า= 223
}}
* {{อ้างหนังสือ
|ผู้แต่ง= ศรีพรหมา กฤดากร ณ อยุธยา, หม่อม
|ชื่อหนังสือ= อัตชีวประวัติ หม่อมศรีพรหมา กฤดากร ณ อยุธยา
|URL=
|จังหวัด= นนทบุรี
|พิมพ์ที่= สารคดี
|ปี= 2562
|ISBN=978-616-465-021-3
|หน้า=
|จำนวนหน้า= 456
}}
* {{อ้างหนังสือ
|ผู้แต่ง= พิมาน แจ่มจรัส
|ชื่อหนังสือ= รักในราชสำนัก
|URL=
|จังหวัด= กรุงเทพฯ
|พิมพ์ที่= สร้างสรรค์บุ๊คส์
|ปี= พิมพ์ครั้งที่ 4. 2554
|ISBN= 978-616-220-025-0
|หน้า=
|จำนวนหน้า= 485
}}
* {{อ้างหนังสือ
|ผู้แต่ง= ดารณี ศรีหทัย
|ชื่อหนังสือ= สมเด็จรีเยนต์
|URL=
|จังหวัด= กรุงเทพฯ
|พิมพ์ที่= มติชน
|ปี= 2554
|ISBN= 978-974-02-0727-6
|หน้า=
|จำนวนหน้า= 304
}}

== ดูเพิ่ม ==
* [[ราชสกุลวงศ์ในรัชกาลปัจจุบัน]]

== แหล่งข้อมูลอื่น ==
* {{commonscat-inline|Savang Vadhana|สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า}}
* [http://www.queensavang.org/index.php?option=com_content&task=view&id=20&Itemid=38&lang=th พระราชประวัติสมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า] จาก มูลนิธิสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า

{{เริ่มกล่อง}}
{{สืบตำแหน่ง
|รูปภาพ = 
|ตำแหน่ง = [[รายพระนามพระกุลเชษฐ์ในราชวงศ์จักรี|กุลเชษฐ์ในราชวงศ์จักรี]]
|จำนวนตำแหน่ง = 
|ก่อนหน้า = [[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ]]
|จำนวนก่อนหน้า =
|ถัดไป = [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงทิพยรัตนกิริฏกุลินี]]
|จำนวนถัดไป = 
|ช่วงเวลา = 1 ธันวาคม พ.ศ. 2486 – 17 ธันวาคม พ.ศ. 2498
}}
{{จบกล่อง}}

{{พระมเหสีในรัชกาลที่ 5}}
{{พระราชธิดาราชวงศ์จักรี}}
{{พระมเหสีราชวงศ์จักรี}}
{{เจ้านายทรงกรมสมัยกรุงรัตนโกสินทร์}}
{{ชาวไทยยูเนสโก}}

{{เรียงลำดับ|ศรีสวรินทิรา}}
{{อายุขัย|2405|2498}}
[[หมวดหมู่:พระอัครมเหสีไทย]]
[[หมวดหมู่:สมเด็จพระอัยยิกาเจ้า]]
[[หมวดหมู่:พระราชธิดาในรัชกาลที่ 4]]
[[หมวดหมู่:พระภรรยาในรัชกาลที่ 5]]
[[หมวดหมู่:พระองค์เจ้าหญิง]]
[[หมวดหมู่:ผู้ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ม.จ.ก. (ฝ่ายใน)]]
[[หมวดหมู่:ผู้ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ น.ร.]]
[[หมวดหมู่:ผู้ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ร.ว.]]
[[หมวดหมู่:ผู้ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ป.จ. (ฝ่ายใน)]]
[[หมวดหมู่:ผู้ได้รับเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ม.ว.ม.]]
[[หมวดหมู่:ผู้ได้รับเหรียญรัตนาภรณ์ ม.ป.ร.2]]
[[หมวดหมู่:ผู้ได้รับเหรียญรัตนาภรณ์ จ.ป.ร.1]]
[[หมวดหมู่:ผู้ได้รับเหรียญรัตนาภรณ์ ว.ป.ร.1]]
[[หมวดหมู่:ผู้ได้รับเหรียญรัตนาภรณ์ ป.ป.ร.1]]
[[หมวดหมู่:ผู้ได้รับเหรียญรัตนาภรณ์ อ.ป.ร.1]]
[[หมวดหมู่:ผู้ได้รับเหรียญรัตนาภรณ์ ภ.ป.ร.1]]
[[หมวดหมู่:พระกุลเชษฐ์ในราชวงศ์จักรี]]
[[หมวดหมู่:บุคคลในประวัติศาสตร์กรุงรัตนโกสินทร์]]