ผลต่างระหว่างรุ่นของ "พราหมณ์พฤฒิบาศ"
แอนเดอร์สัน (คุย | ส่วนร่วม) ไม่มีความย่อการแก้ไข |
แอนเดอร์สัน (คุย | ส่วนร่วม) ไม่มีความย่อการแก้ไข |
||
| บรรทัด 3: | บรรทัด 3: | ||
== ประวัติ == |
== ประวัติ == |
||
[[ไฟล์:RoyalWhiteElephant.jpg|thumb|right|จิตรกรรมฝาผนังรูปพราหมณ์พฤฒิบาศกับช้างเผือกปัจจัยนาเคนทร์จากเรื่อง ''[[มหาเวสสันดรชาดก]] กัณฑ์หิมพานต์'']] |
[[ไฟล์:RoyalWhiteElephant.jpg|thumb|right|จิตรกรรมฝาผนังรูปพราหมณ์พฤฒิบาศกับช้างเผือกปัจจัยนาเคนทร์จากเรื่อง ''[[มหาเวสสันดรชาดก]] กัณฑ์หิมพานต์'']] |
||
[[ไฟล์:เพนียดคล้องช้าง 2012-2.jpg|thumb|right|หอปะกำและเสาตะลุง ภายใน[[เพนียดคล้องช้าง]]]] |
|||
สันนิษฐานว่าพราหมณ์พฤฒิบาศมีต้นสายมาจาก[[ประเทศกัมพูชา|เมืองเขมร]]<ref name="อายัณโฆษณ์">{{cite web |url= https://vajirayana.org/พระคเณศ/เรื่องพระคเณศที่เกี่ยวข้องกับช้าง |title= เรื่องพระคเณศที่เกี่ยวข้องกับช้าง |author= อายัณโฆษณ์ |date= 2558 |work= วชิรญาณ |publisher= |accessdate= 12 พฤษภาคม 2563}}</ref> ในราชสำนักไทย พราหมณ์พฤฒิบาศนี้มีประวัติความเป็นมายาวนานตั้งแต่[[อาณาจักรสุโขทัย]]เป็นอย่างน้อย ดังปรากฏใน ''จารึกนครชุม'' เมื่อ พ.ศ. 1900<ref name="นครชุม"/> เดิมนักบวชเหล่านี้นับถือศาสนาหนึ่งต่างหาก เรียกว่า ''ศาสนาพระเทพกรรม'' ดังปรากฏใน ''จารึกฐานพระอิศวรเมืองกำแพงเพชร'' เมื่อ พ.ศ. 2053<ref>{{cite web |url= https://db.sac.or.th/inscriptions/inscribe/image_detail/221 |title= จารึกฐานพระอิศวรเมืองกำแพงเพชร |author=|date=|work= ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน) |publisher= |accessdate= 27 ธันวาคม 2563}}</ref> พวกเขานับถือพระครูประกรรม, เทพกรรม หรือเทวกรรม (คือ[[ผีปะกำ]]) เป็นใหญ่ ซึ่งเป็นเทพพื้นเมืองก่อนการรับอิทธิพลจาก[[ศาสนาพุทธ]]หรือ[[ศาสนาฮินดู|ฮินดู]]<ref name="ศิริพจน์">{{cite web |url= https://www.matichonweekly.com/column/article_292380 |title= ศาสนาผีของพระเทพกรรม ที่ระเบียงคด วัดพระแก้วฯ |author= ศิริพจน์ เหล่ามานะเจริญ |date= 2 เมษายน 2563 |work= มติชนสุดสัปดาห์ |publisher= |accessdate= 27 ธันวาคม 2563}}</ref> ศาสนานี้เคยแพร่หลายในไทยและกัมพูชา ตั้งแต่ประชากรชนชั้นสามัญชนไปจนถึงชนชั้นเจ้านาย ดั่งพบว่าเจ้านายเขมรเข้าบวชเป็นหมอช้าง ปรากฏใน ''[[พงศาวดารละแวก]]'' กล่าวถึงเจ้าพระยาโยม ซึ่งเป็นพระราชโอรสในสมเด็จพระราชโองการ พระบรมราชารามาธิราชาธิบดี ประสูติแต่นักนางแพง ได้ถือบวชเป็นหมอช้าง ความว่า "...เจ้าพระยาโยม ๆ นั้นเชี่ยวชาญชำนาญรู้ตำราช้างไสยสาตร เป็นครูเถ้าถือบวชเป็นหมอช้าง"<ref>{{cite book | author = กรมศิลปากร | title = ประชุมพงศาวดารภาคที่ 71 | url = https://www.finearts.go.th/storage/contents/file/1OVyRm0VxoXQtuck4RDIEzIl5m6yrcdSwTSlaLD1.pdf | publisher = กรุงเทพบรรณาคาร | location = พระนคร | year = 2481 | page = 2}}</ref> แต่ในกาลต่อมา ศาสนาพระเทพกรรมถูกกลืนเข้ากับศาสนาฮินดูในไทย และอาจเป็นไปได้ว่าพราหมณ์พฤฒิบาศนี้อาจเป็นหมอปะกำหรือครูช้างที่เข้ารีตเป็นพราหมณ์<ref name="ศิริพจน์1">{{cite web |url= https://www.matichonweekly.com/featured/article_58736?fbclid=IwAR0Abot8vZIU9aUzJwS0VPGw2avSJ3PSOT1WdHL42FNhLRxGbq3vG2lGDJQ |title= ครูช้าง พราหมณ์สยาม : พระคเณศกับปกรณัมแบบไทย ๆ |author= ศิริพจน์ เหล่ามานะเจริญ |date= 12 ตุลาคม 2560 |work= มติชนสุดสัปดาห์ |publisher=|accessdate= 18 พฤศจิกายน 2561}}</ref> พราหมณ์พฤฒิบาศจึงถูกเกณฑ์ให้ไปนับถือ[[พระนารายณ์]] (คือ[[พระวิษณุ]]) แทน<ref name="พรหม">{{cite web |url= https://www.matichonweekly.com/column/article_65082 |title= ไม่มีพระพรหมและพระคเณศในพิธีไหว้ครูโขนละครและดนตรี |author= คมกฤช อุ่ยเต็กเค่ง |date= 16 พฤศจิกายน 2560 |work= มติชนสุดสัปดาห์ |publisher= |accessdate= 20 ตุลาคม 2563}}</ref> |
สันนิษฐานว่าพราหมณ์พฤฒิบาศมีต้นสายมาจาก[[ประเทศกัมพูชา|เมืองเขมร]]<ref name="อายัณโฆษณ์">{{cite web |url= https://vajirayana.org/พระคเณศ/เรื่องพระคเณศที่เกี่ยวข้องกับช้าง |title= เรื่องพระคเณศที่เกี่ยวข้องกับช้าง |author= อายัณโฆษณ์ |date= 2558 |work= วชิรญาณ |publisher= |accessdate= 12 พฤษภาคม 2563}}</ref> ในราชสำนักไทย พราหมณ์พฤฒิบาศนี้มีประวัติความเป็นมายาวนานตั้งแต่[[อาณาจักรสุโขทัย]]เป็นอย่างน้อย ดังปรากฏใน ''จารึกนครชุม'' เมื่อ พ.ศ. 1900<ref name="นครชุม"/> เดิมนักบวชเหล่านี้นับถือศาสนาหนึ่งต่างหาก เรียกว่า ''ศาสนาพระเทพกรรม'' ดังปรากฏใน ''จารึกฐานพระอิศวรเมืองกำแพงเพชร'' เมื่อ พ.ศ. 2053<ref>{{cite web |url= https://db.sac.or.th/inscriptions/inscribe/image_detail/221 |title= จารึกฐานพระอิศวรเมืองกำแพงเพชร |author=|date=|work= ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน) |publisher= |accessdate= 27 ธันวาคม 2563}}</ref> พวกเขานับถือพระครูประกรรม, เทพกรรม หรือเทวกรรม (คือ[[ผีปะกำ]]) เป็นใหญ่ ซึ่งเป็นเทพพื้นเมืองก่อนการรับอิทธิพลจาก[[ศาสนาพุทธ]]หรือ[[ศาสนาฮินดู|ฮินดู]]<ref name="ศิริพจน์">{{cite web |url= https://www.matichonweekly.com/column/article_292380 |title= ศาสนาผีของพระเทพกรรม ที่ระเบียงคด วัดพระแก้วฯ |author= ศิริพจน์ เหล่ามานะเจริญ |date= 2 เมษายน 2563 |work= มติชนสุดสัปดาห์ |publisher= |accessdate= 27 ธันวาคม 2563}}</ref> ศาสนานี้เคยแพร่หลายในไทยและกัมพูชา ตั้งแต่ประชากรชนชั้นสามัญชนไปจนถึงชนชั้นเจ้านาย ดั่งพบว่าเจ้านายเขมรเข้าบวชเป็นหมอช้าง ปรากฏใน ''[[พงศาวดารละแวก]]'' กล่าวถึงเจ้าพระยาโยม ซึ่งเป็นพระราชโอรสในสมเด็จพระราชโองการ พระบรมราชารามาธิราชาธิบดี ประสูติแต่นักนางแพง ได้ถือบวชเป็นหมอช้าง ความว่า "...เจ้าพระยาโยม ๆ นั้นเชี่ยวชาญชำนาญรู้ตำราช้างไสยสาตร เป็นครูเถ้าถือบวชเป็นหมอช้าง"<ref>{{cite book | author = กรมศิลปากร | title = ประชุมพงศาวดารภาคที่ 71 | url = https://www.finearts.go.th/storage/contents/file/1OVyRm0VxoXQtuck4RDIEzIl5m6yrcdSwTSlaLD1.pdf | publisher = กรุงเทพบรรณาคาร | location = พระนคร | year = 2481 | page = 2}}</ref> แต่ในกาลต่อมา ศาสนาพระเทพกรรมถูกกลืนเข้ากับศาสนาฮินดูในไทย และอาจเป็นไปได้ว่าพราหมณ์พฤฒิบาศนี้อาจเป็นหมอปะกำหรือครูช้างที่เข้ารีตเป็นพราหมณ์<ref name="ศิริพจน์1">{{cite web |url= https://www.matichonweekly.com/featured/article_58736?fbclid=IwAR0Abot8vZIU9aUzJwS0VPGw2avSJ3PSOT1WdHL42FNhLRxGbq3vG2lGDJQ |title= ครูช้าง พราหมณ์สยาม : พระคเณศกับปกรณัมแบบไทย ๆ |author= ศิริพจน์ เหล่ามานะเจริญ |date= 12 ตุลาคม 2560 |work= มติชนสุดสัปดาห์ |publisher=|accessdate= 18 พฤศจิกายน 2561}}</ref> พราหมณ์พฤฒิบาศจึงถูกเกณฑ์ให้ไปนับถือ[[พระนารายณ์]] (คือ[[พระวิษณุ]]) แทน<ref name="พรหม">{{cite web |url= https://www.matichonweekly.com/column/article_65082 |title= ไม่มีพระพรหมและพระคเณศในพิธีไหว้ครูโขนละครและดนตรี |author= คมกฤช อุ่ยเต็กเค่ง |date= 16 พฤศจิกายน 2560 |work= มติชนสุดสัปดาห์ |publisher= |accessdate= 20 ตุลาคม 2563}}</ref> |
||
| บรรทัด 13: | บรรทัด 14: | ||
กระทั่งในรัชสมัยของ[[พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร]] ทรงฟื้นฟูพระราชพิธีพราหมณ์ขึ้นใหม่อีกครั้ง<ref name="สารานุกรม"/> |
กระทั่งในรัชสมัยของ[[พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร]] ทรงฟื้นฟูพระราชพิธีพราหมณ์ขึ้นใหม่อีกครั้ง<ref name="สารานุกรม"/> |
||
== การแบ่งกลุ่ม == |
|||
== พิธีกรรม == |
|||
พราหมณ์พฤฒิบาศมีความเชี่ยวชาญในการดูแลและช่วยกันทำกิจการต่าง ๆ เกี่ยวกับช้างได้เป็นอย่างดี โดยแบ่งออกเป็นสามกลุ่ม ได้แก่<ref>{{cite book | author = ศิริ สละคต | title = การคล้องช้างที่เพนียดจังหวัดพระนครศรีอยุธยา | url = https://sure.su.ac.th/xmlui/bitstream/id/bad583d3-8f14-476b-9e40-c8de0ca76dd1/fulltext.pdf?attempt=2 | publisher = ภาควิชาโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร | location =| year = 2525 | page = 10}}</ref> |
|||
| ⚫ | พราหมณ์พฤฒิบาศมีหน้าที่ในการฝึกดูแลช้างหลวง เช่น การคล้องช้างป่ามาใช้ในราชการ และหากมีการเสียชีวิตภายในพระบรมมหาราชวังหรือที่ประทับของเจ้านาย<ref name="ราชาภิเษก"/> พราหมณ์พฤฒิบาศจะเข้าไปประกอบ ''พิธีกลบบัตรสุมเพลิง'' เป็นพิธีที่ทำให้พื้นดินบริสุทธิ์ หากมีใครเลือดตกยางออกหรือตายในพระราชฐานชั้นในนับว่าเป็นเสนียดจัญไร ต้องแก้ไขด้วยการให้พราหมณ์พฤฒิบาศปลูกศาลเพียงตา ขุดดินบริเวณที่มีเลือดหรือคนตายกว้างสองศอก ยาวสองศอก และลึกศอกเศษ จากนั้นนำแกลบกลบลงในหลุมสูงหนึ่งศอกแล้วก่อไฟ หยิบเครื่องสังเวยใส่ในกองเพลิงแล้วอ่านโองการ เสร็จแล้วเกลี่ยดินกลบหลุม<ref>{{cite web |url= https://www.thairath.co.th/news/politic/1534408 |title= กลบบัตรสุมเพลิง |author= กิเลน ประลองเชิง |date= 2 เมษายน 2562 |work= ไทยรัฐออนไลน์ |publisher= |accessdate= 20 ตุลาคม 2563}}</ref> แล้วนำวิญญาณของผู้ตายออกจากที่เกิดเหตุไปลอยแม่น้ำ<ref name="ราชาภิเษก"/> |
||
# ''พระหมอเฒ่า'' หรือ ''หมอเฒ่า'' เป็นคณาจารย์ของพวกพฤฒิบาศ |
|||
# ''พ่อหมอเฒ่า'' หรือ ''หมอช้าง'' เป็นพฤฒิบาศรองลงมา |
|||
# ''หัศดาจารย์'' หรือ ''ครูช้าง'' เป็นครูในการหัดช้าง |
|||
พราหมณ์พฤฒิบาศที่ตำแหน่งเป็น ''พระสิทธิไชยบดี'' หรือ ''พระหมอเฒ่า'' เป็นเพียงผู้รอบรู้กระบวนพิธี รู้ตำราคชลักษณ์ รอบรู้อาถรรพเวท เข้าใจการคชกรรม แต่ไม่มีหน้าที่คชบาล บางคนไม่กล้าเข้าใกล้ช้าง หรือกระโดดหนีช้างด้วยก็มี<ref name="อายัณโฆษณ์"/> ด้วยเหตุนี้หน้าที่ด้านการคชบาลจึงตกเป็นของ ''พ่อหมอเฒ่า'' หรือ ''ควาญ'' ที่เชี่ยวชาญด้านคชศาสตร์จะประกอบพิธีกรรมตามความเชื่อ เช่น บำบัดโรคช้าง กำราบนิสัยช้าง พิธีเบิกไพรแก่ช้างป่าคล้องใหม่ กับพิธีบังไพรเพื่อต้อนช้างให้ไปสู่จุดมุ่งหมาย ก็จะได้รับการยกย่องนับถือเสียยิ่งกว่าพระสิทธิไชยบดีหรือพระหมอเฒ่าเสียอีก<ref name="อายัณโฆษณ์"/> |
พราหมณ์พฤฒิบาศที่ตำแหน่งเป็น ''พระสิทธิไชยบดี'' หรือ ''พระหมอเฒ่า'' เป็นเพียงผู้รอบรู้กระบวนพิธี รู้ตำราคชลักษณ์ รอบรู้อาถรรพเวท เข้าใจการคชกรรม แต่ไม่มีหน้าที่คชบาล บางคนไม่กล้าเข้าใกล้ช้าง หรือกระโดดหนีช้างด้วยก็มี<ref name="อายัณโฆษณ์"/> ด้วยเหตุนี้หน้าที่ด้านการคชบาลจึงตกเป็นของ ''พ่อหมอเฒ่า'' หรือ ''ควาญ'' ที่เชี่ยวชาญด้านคชศาสตร์จะประกอบพิธีกรรมตามความเชื่อ เช่น บำบัดโรคช้าง กำราบนิสัยช้าง พิธีเบิกไพรแก่ช้างป่าคล้องใหม่ กับพิธีบังไพรเพื่อต้อนช้างให้ไปสู่จุดมุ่งหมาย ก็จะได้รับการยกย่องนับถือเสียยิ่งกว่าพระสิทธิไชยบดีหรือพระหมอเฒ่าเสียอีก<ref name="อายัณโฆษณ์"/> |
||
== พิธีกรรม == |
|||
| ⚫ | พราหมณ์พฤฒิบาศมีหน้าที่ในการฝึกดูแลช้างหลวง เช่น การคล้องช้างป่ามาใช้ในราชการ และหากมีการเสียชีวิตภายในพระบรมมหาราชวังหรือที่ประทับของเจ้านาย<ref name="ราชาภิเษก"/> พราหมณ์พฤฒิบาศจะเข้าไปประกอบ ''พิธีกลบบัตรสุมเพลิง'' เป็นพิธีที่ทำให้พื้นดินบริสุทธิ์ หากมีใครเลือดตกยางออกหรือตายในพระราชฐานชั้นในนับว่าเป็นเสนียดจัญไร ต้องแก้ไขด้วยการให้พราหมณ์พฤฒิบาศปลูกศาลเพียงตา ขุดดินบริเวณที่มีเลือดหรือคนตายกว้างสองศอก ยาวสองศอก และลึกศอกเศษ จากนั้นนำแกลบกลบลงในหลุมสูงหนึ่งศอกแล้วก่อไฟ หยิบเครื่องสังเวยใส่ในกองเพลิงแล้วอ่านโองการ เสร็จแล้วเกลี่ยดินกลบหลุม<ref>{{cite web |url= https://www.thairath.co.th/news/politic/1534408 |title= กลบบัตรสุมเพลิง |author= กิเลน ประลองเชิง |date= 2 เมษายน 2562 |work= ไทยรัฐออนไลน์ |publisher= |accessdate= 20 ตุลาคม 2563}}</ref> แล้วนำวิญญาณของผู้ตายออกจากที่เกิดเหตุไปลอยแม่น้ำ<ref name="ราชาภิเษก"/> ในสมัยอยุธยา มีการแต่ง ''ตำราคชลักษณ์'' ว่าด้วยลักษณะของช้าง ''ตำราคชกรรม'' ว่าด้วยการหัดช้างเถื่อน ขี่ช้างเถื่อน มนต์บังคับช้าง และระเบียบพิธีต่าง ๆ<ref>{{cite book | author = ศิริ สละคต | title = การคล้องช้างที่เพนียดจังหวัดพระนครศรีอยุธยา | url = https://sure.su.ac.th/xmlui/bitstream/id/bad583d3-8f14-476b-9e40-c8de0ca76dd1/fulltext.pdf?attempt=2 | publisher = ภาควิชาโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร | location =| year = 2525 | page = 11}}</ref> นอกจากนี้ยังมี ''คำฉันท์ดุษฎีสังเวยกล่อมช้าง'' มาใช้ในพระราชพิธีที่เกี่ยวกับการคชกรรม สุจิตต์สันนิษฐานว่า คงเป็นวรรณกรรมที่ดัดแปลงมาจากพิธีกรรมเข้าทรงผีช้าง<ref name="สุจิตต์1"/> |
||
นอกจากนี้ในพระราชพิธีทอดเชือกดามเชือก จะมีพ่อหมอเฒ่าออกมา[[รำพัดชา]]<ref name="อายัณโฆษณ์"/> และในพิธีธนญชัยบาศรับช้างเผือก พราหมณ์พฤฒิบาศจะประกอบอาหาร เรียกว่า ''ข้าวเกา'' หรือ ''ข้าวกระยาสังแวง'' คลุกด้วยสีเหลือง และสีแดง มาปั้นเป็นก้อน<ref>{{cite web |url= http://legacy.orst.go.th/?knowledges=ข้าวที่ใช้ในพิธีต่าง-ๆ-๑ |title= ข้าวที่ใช้ในพิธีต่าง ๆ |author=|date= 10 มิถุนายน 2553 |work= สำนักงานราชบัณฑิตยสภา |publisher= |accessdate= 1 เมษายน 2567 }}</ref> |
นอกจากนี้ในพระราชพิธีทอดเชือกดามเชือก จะมีพ่อหมอเฒ่าออกมา[[รำพัดชา]]<ref name="อายัณโฆษณ์"/> และในพิธีธนญชัยบาศรับช้างเผือก พราหมณ์พฤฒิบาศจะประกอบอาหาร เรียกว่า ''ข้าวเกา'' หรือ ''ข้าวกระยาสังแวง'' คลุกด้วยสีเหลือง และสีแดง มาปั้นเป็นก้อน<ref>{{cite web |url= http://legacy.orst.go.th/?knowledges=ข้าวที่ใช้ในพิธีต่าง-ๆ-๑ |title= ข้าวที่ใช้ในพิธีต่าง ๆ |author=|date= 10 มิถุนายน 2553 |work= สำนักงานราชบัณฑิตยสภา |publisher= |accessdate= 1 เมษายน 2567 }}</ref> |
||
รุ่นแก้ไขเมื่อ 01:28, 1 เมษายน 2567
พฤฒิบาศ หรือ พราหมณ์พฤฒิบาศ เป็นพราหมณ์จำพวกหนึ่งประกอบพิธีคชกรรมซึ่งเกี่ยวข้องกับช้างและม้าในราชสำนักไทย[1] มีศาสตร์เฉพาะในการดูแลช้างและม้า และปัดเป่าเสนียดจัญไรออกไป[2] มีบทบาทในราชสำนักไทยตั้งแต่อาณาจักรสุโขทัย[2] เรื่อยมาจนถึงยุครัตนโกสินทร์[3] การมีอยู่ของพราหมณ์พฤฒิบาศถือเป็นร่องรอยของการมีอยู่ของศาสนาพระเทพกรรม อันเป็นศาสนาพื้นเมืองดั้งเดิมในอุษาคเนย์[4][5]
ประวัติ
สันนิษฐานว่าพราหมณ์พฤฒิบาศมีต้นสายมาจากเมืองเขมร[6] ในราชสำนักไทย พราหมณ์พฤฒิบาศนี้มีประวัติความเป็นมายาวนานตั้งแต่อาณาจักรสุโขทัยเป็นอย่างน้อย ดังปรากฏใน จารึกนครชุม เมื่อ พ.ศ. 1900[2] เดิมนักบวชเหล่านี้นับถือศาสนาหนึ่งต่างหาก เรียกว่า ศาสนาพระเทพกรรม ดังปรากฏใน จารึกฐานพระอิศวรเมืองกำแพงเพชร เมื่อ พ.ศ. 2053[7] พวกเขานับถือพระครูประกรรม, เทพกรรม หรือเทวกรรม (คือผีปะกำ) เป็นใหญ่ ซึ่งเป็นเทพพื้นเมืองก่อนการรับอิทธิพลจากศาสนาพุทธหรือฮินดู[4] ศาสนานี้เคยแพร่หลายในไทยและกัมพูชา ตั้งแต่ประชากรชนชั้นสามัญชนไปจนถึงชนชั้นเจ้านาย ดั่งพบว่าเจ้านายเขมรเข้าบวชเป็นหมอช้าง ปรากฏใน พงศาวดารละแวก กล่าวถึงเจ้าพระยาโยม ซึ่งเป็นพระราชโอรสในสมเด็จพระราชโองการ พระบรมราชารามาธิราชาธิบดี ประสูติแต่นักนางแพง ได้ถือบวชเป็นหมอช้าง ความว่า "...เจ้าพระยาโยม ๆ นั้นเชี่ยวชาญชำนาญรู้ตำราช้างไสยสาตร เป็นครูเถ้าถือบวชเป็นหมอช้าง"[8] แต่ในกาลต่อมา ศาสนาพระเทพกรรมถูกกลืนเข้ากับศาสนาฮินดูในไทย และอาจเป็นไปได้ว่าพราหมณ์พฤฒิบาศนี้อาจเป็นหมอปะกำหรือครูช้างที่เข้ารีตเป็นพราหมณ์[5] พราหมณ์พฤฒิบาศจึงถูกเกณฑ์ให้ไปนับถือพระนารายณ์ (คือพระวิษณุ) แทน[9]
สุจิตต์ วงษ์เทศ พราหมณ์พฤฒิบาศคือหมอผีปะกำ มีประสบการณ์สูงในการจับช้างป่า พูดภาษาผีเกลี้ยกล่อมช้างป่าได้สำเร็จทุกครั้ง จึงได้รับการยกย่องเป็นพราหมณ์ในท้องถิ่น เรียกว่าพราหมณ์พฤฒิบาศ[10][11] แม้จะรับอิทธิพลจากศาสนาฮินดูเข้ามาแล้ว แต่คงพิธีกรรมเซ่นสรวงบูชาผีปะกำ ต่อมาได้ยกขึ้นเป็นเทวดาเรียกว่า พระเทวกรรม ไว้โดยแทรกความเป็นฮินดูไปด้วย พระครูประกรรมมีรูปลักษณ์เป็นบุรุษล่ำสัน นุ่งผ้าเกไล เปลือยอก สวมสายธุหร่ำเฉียงทางอังสะซ้าย โคนแขนสวมวลัย นับถือเป็นพระของหมอและควาญช้าง[6] หลังรับอิทธิพลจากศาสนาฮินดูแล้วจึงสร้างบุคลาธิษฐานด้วยการหยิบยืมรูปลักษณ์ของพระคเณศ ซึ่งเป็นเทพเจ้าของฮินดูมาใช้ กลายเป็นพระเทวกรรม เทพเจ้าแห่งช้าง และพระโกญจนาเนศวร์ เทพผู้ให้กำเนิดช้าง[12][13]
ในราชสำนักไทยยุคอาณาจักรอยุธยา พราหมณ์พฤฒิบาศเป็นกรรมวาจาจารย์ในพิธีปฐมกรรมหรือพิธีบวชพราหมณ์แก่พระมหากษัตริย์ และในช่วงเวลานั้นพราหมณ์จากเมืองเขมรเริ่มลดจำนวนลงเรื่อยมา[14] พวกเขามีบทบาทในการคล้องช้างที่เพนียดคล้องช้าง มีการสร้างหอปะกำ และเสาตะลุง ซึ่งสุจิตต์อ้างว่าเป็นธรรมเนียมตกทอดมาจากประเพณีโพนช้างของชาวกูย[10] ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช มีการแบ่งพราหมณ์ออกเป็นสองฝ่าย แบ่งเป็นฝ่ายขาวคือพราหมณ์พิธี คือผู้กระทำพิธีอันสวัสดิมงคล กับฝ่ายดำคือพราหมณ์พฤฒิบาศ คือผู้กำจัดอวมงคลให้สิ้นสูญ[6]
ยุครัตนโกสินทร์ พราหมณ์พฤฒิบาศเป็นกรมสังกัดหนึ่งในสองกรมพราหมณ์ เรียกว่า กรมพราหมณ์พฤฒิบาศ แยกกับกรมพราหมณ์พิธี โดยมี พระสิทธิไชยบดี หรือเรียกว่า พระหมอเฒ่า เป็นเจ้ากรม[3][6] อย่างไรก็ตามหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระบรมราชโองการยกเลิกกรมพิธีพราหมณ์ ทำให้บทบาทของพราหมณ์พฤฒิบาศหายไป[15]
กระทั่งในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงฟื้นฟูพระราชพิธีพราหมณ์ขึ้นใหม่อีกครั้ง[15]
การแบ่งกลุ่ม
พราหมณ์พฤฒิบาศมีความเชี่ยวชาญในการดูแลและช่วยกันทำกิจการต่าง ๆ เกี่ยวกับช้างได้เป็นอย่างดี โดยแบ่งออกเป็นสามกลุ่ม ได้แก่[16]
- พระหมอเฒ่า หรือ หมอเฒ่า เป็นคณาจารย์ของพวกพฤฒิบาศ
- พ่อหมอเฒ่า หรือ หมอช้าง เป็นพฤฒิบาศรองลงมา
- หัศดาจารย์ หรือ ครูช้าง เป็นครูในการหัดช้าง
พราหมณ์พฤฒิบาศที่ตำแหน่งเป็น พระสิทธิไชยบดี หรือ พระหมอเฒ่า เป็นเพียงผู้รอบรู้กระบวนพิธี รู้ตำราคชลักษณ์ รอบรู้อาถรรพเวท เข้าใจการคชกรรม แต่ไม่มีหน้าที่คชบาล บางคนไม่กล้าเข้าใกล้ช้าง หรือกระโดดหนีช้างด้วยก็มี[6] ด้วยเหตุนี้หน้าที่ด้านการคชบาลจึงตกเป็นของ พ่อหมอเฒ่า หรือ ควาญ ที่เชี่ยวชาญด้านคชศาสตร์จะประกอบพิธีกรรมตามความเชื่อ เช่น บำบัดโรคช้าง กำราบนิสัยช้าง พิธีเบิกไพรแก่ช้างป่าคล้องใหม่ กับพิธีบังไพรเพื่อต้อนช้างให้ไปสู่จุดมุ่งหมาย ก็จะได้รับการยกย่องนับถือเสียยิ่งกว่าพระสิทธิไชยบดีหรือพระหมอเฒ่าเสียอีก[6]
พิธีกรรม
พราหมณ์พฤฒิบาศมีหน้าที่ในการฝึกดูแลช้างหลวง เช่น การคล้องช้างป่ามาใช้ในราชการ และหากมีการเสียชีวิตภายในพระบรมมหาราชวังหรือที่ประทับของเจ้านาย[3] พราหมณ์พฤฒิบาศจะเข้าไปประกอบ พิธีกลบบัตรสุมเพลิง เป็นพิธีที่ทำให้พื้นดินบริสุทธิ์ หากมีใครเลือดตกยางออกหรือตายในพระราชฐานชั้นในนับว่าเป็นเสนียดจัญไร ต้องแก้ไขด้วยการให้พราหมณ์พฤฒิบาศปลูกศาลเพียงตา ขุดดินบริเวณที่มีเลือดหรือคนตายกว้างสองศอก ยาวสองศอก และลึกศอกเศษ จากนั้นนำแกลบกลบลงในหลุมสูงหนึ่งศอกแล้วก่อไฟ หยิบเครื่องสังเวยใส่ในกองเพลิงแล้วอ่านโองการ เสร็จแล้วเกลี่ยดินกลบหลุม[17] แล้วนำวิญญาณของผู้ตายออกจากที่เกิดเหตุไปลอยแม่น้ำ[3] ในสมัยอยุธยา มีการแต่ง ตำราคชลักษณ์ ว่าด้วยลักษณะของช้าง ตำราคชกรรม ว่าด้วยการหัดช้างเถื่อน ขี่ช้างเถื่อน มนต์บังคับช้าง และระเบียบพิธีต่าง ๆ[18] นอกจากนี้ยังมี คำฉันท์ดุษฎีสังเวยกล่อมช้าง มาใช้ในพระราชพิธีที่เกี่ยวกับการคชกรรม สุจิตต์สันนิษฐานว่า คงเป็นวรรณกรรมที่ดัดแปลงมาจากพิธีกรรมเข้าทรงผีช้าง[11]
นอกจากนี้ในพระราชพิธีทอดเชือกดามเชือก จะมีพ่อหมอเฒ่าออกมารำพัดชา[6] และในพิธีธนญชัยบาศรับช้างเผือก พราหมณ์พฤฒิบาศจะประกอบอาหาร เรียกว่า ข้าวเกา หรือ ข้าวกระยาสังแวง คลุกด้วยสีเหลือง และสีแดง มาปั้นเป็นก้อน[19]
อ้างอิง
- ↑ จินตนา ปิ่นเฉลียว. ศรีจุฬาลักษณ์. กรุงเทพฯ : ประพันธ์สาส์น, 2524, หน้า 137
- ↑ 2.0 2.1 2.2 "จารึกนครชุม". ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน). 15 กรกฎาคม 2564. สืบค้นเมื่อ 31 มีนาคม 2567.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 "พราหมณ์พฤฒิบาศ". คณะกรรมการฝ่ายประชาสัมพันธ์งานพระราชพิธีบรมราชาภิเษก. สืบค้นเมื่อ 31 มีนาคม 2567.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ 4.0 4.1 ศิริพจน์ เหล่ามานะเจริญ (2 เมษายน 2563). "ศาสนาผีของพระเทพกรรม ที่ระเบียงคด วัดพระแก้วฯ". มติชนสุดสัปดาห์. สืบค้นเมื่อ 27 ธันวาคม 2563.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ 5.0 5.1 ศิริพจน์ เหล่ามานะเจริญ (12 ตุลาคม 2560). "ครูช้าง พราหมณ์สยาม : พระคเณศกับปกรณัมแบบไทย ๆ". มติชนสุดสัปดาห์. สืบค้นเมื่อ 18 พฤศจิกายน 2561.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ 6.0 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 อายัณโฆษณ์ (2558). "เรื่องพระคเณศที่เกี่ยวข้องกับช้าง". วชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 12 พฤษภาคม 2563.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ "จารึกฐานพระอิศวรเมืองกำแพงเพชร". ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน). สืบค้นเมื่อ 27 ธันวาคม 2563.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ กรมศิลปากร (2481). ประชุมพงศาวดารภาคที่ 71 (PDF). พระนคร: กรุงเทพบรรณาคาร. p. 2.
- ↑ คมกฤช อุ่ยเต็กเค่ง (16 พฤศจิกายน 2560). "ไม่มีพระพรหมและพระคเณศในพิธีไหว้ครูโขนละครและดนตรี". มติชนสุดสัปดาห์. สืบค้นเมื่อ 20 ตุลาคม 2563.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ 10.0 10.1 สุจิตต์ วงษ์เทศ. "ชาวกูย จาก 'โขง-ชี-มูล' รับราชการ 'งานช้าง' ในอยุธยา". มติชนสุดสัปดาห์. สืบค้นเมื่อ 31 มีนาคม 2567.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ 11.0 11.1 สุจิตต์ วงษ์เทศ (26 มิถุนายน 2565). "พระพิฆเนศในอินเดีย ผีช้างจากสุวรรณภูมิ". มติชนสุดสัปดาห์. สืบค้นเมื่อ 1 เมษายน 2567.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ พสิษฐ์ ไชยวัฒน์ (5 พฤศจิกายน 2561). "สัมภาษณ์ คมกฤช อุ่ยเต็กเค่ง: ฮินดู...อีกมุมที่คนไทยไม่รู้จัก". ประชาไท. สืบค้นเมื่อ 11 พฤษภาคม 2563.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ คมกฤช อุ่ยเต็กเค่ง (พฤษภาคม–สิงหาคม 2561). "เทวนิยมอินเดีย : เส้นทางและปรากฏการณ์ในสังคมไทย". Veridian E-Journal (11:2), หน้า 1592
- ↑ คึกฤทธิ์ ปราโมช, ศาสตราจารย์ หม่อมราชวงศ์ (2520). ปาฐกถา "สิรินธร" ครั้งที่ 2 เรื่อง "อิทธิพลของศาสนาฮินดูต่ออารยธรรมไทย" (PDF). p. 10.
- ↑ 15.0 15.1 "บทบาทหน้าที่ของพราหมณ์ต่อราชสำนักสยาม". มูลนิธิโครงการสารานุกรมฉบับเยาวชน. สืบค้นเมื่อ 31 มีนาคม 2567.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ ศิริ สละคต (2525). การคล้องช้างที่เพนียดจังหวัดพระนครศรีอยุธยา (PDF). ภาควิชาโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร. p. 10.
- ↑ กิเลน ประลองเชิง (2 เมษายน 2562). "กลบบัตรสุมเพลิง". ไทยรัฐออนไลน์. สืบค้นเมื่อ 20 ตุลาคม 2563.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help) - ↑ ศิริ สละคต (2525). การคล้องช้างที่เพนียดจังหวัดพระนครศรีอยุธยา (PDF). ภาควิชาโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร. p. 11.
- ↑ "ข้าวที่ใช้ในพิธีต่าง ๆ". สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. 10 มิถุนายน 2553. สืบค้นเมื่อ 1 เมษายน 2567.
{{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=(help)