เอเอชูเย่ไช

พะยี่น หรือ พะรี่น (พม่า: ဖရင်း, มาจากคำว่า เพลง ในภาษาอยุธยา) หรืออาจรู้จักในชื่อ เอเอชูเย่ไช (ဧဧခြူရေးချိုက်) เป็นเพลงพม่าเพลงหนึ่ง จัดอยู่ในกลุ่มเพลงสำเนียงอยุธยา (​ယိုးဒယားသီချင်း) ซึ่งชาวพม่าให้การยอมรับว่าเป็นเพลงอยุธยามาแต่ดั้งเดิม รวมทั้งมีเนื้อเพลงเป็นภาษาไทยสมัยอยุธยา อย่างไรก็ตามเนื้อร้องดังกล่าวได้รับการถ่ายทอดสู่ชาวพม่าในรูปแบบมุขปาฐะ ทำให้ปัจจุบันนี้ทั้งชาวไทยและพม่าเองไม่สามารถเข้าใจเนื้อหาและความหมายของเพลงนี้ได้เลย ในเวลาต่อมาอูซะ เจ้าเมืองมยะวดี ได้แต่งเนื้อร้องเป็นพม่าใหม่ แต่ยังคงทำนองเพลงอย่างอยุธยาไว้ดังเดิม

ประวัติ

หลังการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สองใน พ.ศ. 2310 มีการกวาดต้อนเชลยชาวอยุธยาจำนวนมากไว้ในขอบขัณฑสีมากษัตริย์พม่า เชลยเหล่านี้ถูกเรียกว่าโยดะยา (ယိုးဒယား) ตามแหล่งที่มา หลายคนที่ถูกกวาดต้อนเป็นศิลปินในราชสำนักอยุธยามาก่อน จึงมีการนำดนตรีและนาฏศิลป์อย่างอยุธยาเข้าไปยังราชสำนักพม่าอย่างแพร่หลาย ก่อให้เกิดเพลงพม่าสำเนียงอยุธยาหลายเพลง และจากการศึกษาพบว่าทำนองเพลงอยุธยาของพม่ากับทำนองเพลงไทยมีจังหวะและทำนองสม่ำเสมอเชื่อมโยงกัน

อู้นุ เจ้ากรมมหรสพ ได้กล่าวถึงเรื่องราวมุขปาฐะของแม่นมชาวโยดะยาที่อาศัยอยู่กับชนชั้นมูลนายชาวพม่าครวญเพลงเป็นภาษาพื้นถิ่น คือเพลง เอเอชูเย่ไช ความว่า

วงดนตรีและนักแสดงยามะซะตอช่วงศตวรรษที่ 19

"...วันหนึ่งในจวนของเสนาบดี หญิงชาวโยดะยามีอายุคนหนึ่งกำลังดูแลเด็กด้วยการอุ้มขึ้นแนบอก หันไปทางฟากตะวันตกแหงนหน้ามองท้องฟ้าสีหม่น อันมืดครึ้มไปด้วยเมฆฝนที่กำลังรวมตัวกันในเวลาเย็น ภายใต้ใบหน้าอันหมองเศร้า พร้อมกับครวญเพลงภาษาโยดะยาที่ขึ้นต้นด้วยคำว่า 'เอยฉุยฉาย' ขณะนั้นเสนาบดีได้เห็นเข้าก็เรียกแม่นมเข้าไปถามว่าเจ้าเป็นอะไรหรือเปล่า แม่นมตอบว่า 'ข้าฯ มาจากอยุธยาก็ช้านานแล้ว จะได้กลับไปเวลาไหนก็มิทราบ บนท้องฟ้าโน่น เมฆฝนกำลังมาเจ้าค่ะ ฝนกำลังจะตกแล้วนะเจ้าคะ เมื่อนึกถึงอยุธยา มันทำให้ข้าฯ อยากร้องไห้เจ้าค่ะ' เสนาบดีจึงถามต่ออีกว่า 'แม่นม แล้วเพลงที่เจ้าพึมพำออกมาจากปากนี่มันอะไร' แม่นมตอบ 'เพลงภาษาโยดะยาเจ้าค่ะ' เสนาบดีถาม 'แล้วคำอธิบายล่ะ ว่าอย่างไร' แม่นมตอบกลับ 'เป็นเพลงที่กล่าวว่า การตามติดคิดถึงนั้นเป็นดั่งไอหมอกที่กระตือรืนร้นจากทิศตะวันตกเฉียงใต้โน่นเจ้าค่ะ' เสนาบดีถามอีกว่า 'แล้วเจ้าน่ะไปได้เพลงนี้มาจากไหน' แม่นมตอบ 'โอพระคุณฯ เจ้าคะ การแสดงมหรสพของชาวโยดะยานั้นช่างยิ่งใหญ่มากเจ้าคะ แสดงติดต่อไปถึง 45 วันเลยเจ้าค่ะ อย่างเรื่อง รามลักขณะเอย เรื่องอิเหนาเอยก็ดีมากเจ้าค่ะ อย่างเรื่องอิเหนานั้น เจ้าหญิงบุษบาได้ถูกลมหอบไป เจ้าชายอิเหนาไม่พบเจ้าหญิงบุษบาก็เที่ยวออกตามหา เมื่อเจ้าชายมองท้องฟ้าเห็นเมฆ และฝนตกลงมาก็ทำให้หวนคิดถึงเจ้าหญิงบุษบาเจ้าค่ะ' เสนาบดีกล่าว 'โอ้ ช่างน่าสนใจจริง ๆ เออนี่ แล้วนักแสดงเหล่านั้นน่ะเราจะพบเขาได้ที่ไหนหรือ' แม่นมตอบ 'พุทโธ่เอ๋ย เจ้าพระคุณเจ้าขา ก็คนที่ถูกกวาดมาในตอนนี้ไงเจ้าคะ มีทั้งนักดนตรี นักแสดงตามติดมาทั้งหมดแหละเจ้าค่ะ ตอนนี้คนเหล่านี้ประกอบอาชีพขายอาหารอยู่เจ้าค่ะ' จากนั้นเสนาบดีจึงนำความจากแม่นมชาวโยดะยาขึ้นกราบบังคมทูลต่อพระบรมวงศานุวงศ์พม่า เจ้านายก็นำความขึ้นกราบบังคมทูลต่อพระเจ้าช้างเผือก พระองค์จึงมีพระบรมราชโองการให้ทำการรวบรวมนักแสดงโยดะยาตั้งขึ้นเป็นกรม เพื่อแสดงละครถวายพระราชสำนัก นับแต่นั้นมาก็มีการแสดงแบบโยดะยาทั้งการบรรเลง ท่วงท่า และเนื้อเรื่อง..."

ในวัฒนธรรมเพลงพม่ามีทำนองเพลงอยุธยาที่ยังหลงเหลือร่องรอยการใช้ภาษาไทยในการขับร้อง คือ พะยี่น (ဖရင်း) หรือ เพลง ในภาษาอยุธยา ส่วนชื่อ เอเอชูเย่ไช (ဧဧခြူရေးချိုက်) มาจากเนื้อร้องขึ้นต้น ซึ่งเนื้อร้องเป็นภาษาอยุธยาโบราณที่ถูกถ่ายทอดในรูปแบบมุขปาฐะแก่ชาวพม่านานกว่าศตวรรษ ทำให้เกิดข้อผิดพลาดในการออกเสียง และชาวพม่าเองก็ไม่สามารถถ่ายทอดคำร้องได้ถูกต้องอย่างต้นฉบับ ทำให้ปัจจุบันไม่มีใครเข้าใจความหมายของเพลงนี้ได้เลย เข้าใจว่า พะยี่น นี้คงเป็นเพลงหน้าพาทย์ ที่สื่อถึงนางสีดา ในฉากที่หนุมานเดินทางไปกรุงลงกาเพื่อตามนางสีดาซึ่งอยู่ท่ามกลางหญิงงามคนอื่น ๆ แต่หนุมานกลับพบนางสีดาโดยง่าย เพราะงามโดดเด่นยากจะหาสตรีนางใดมาเปรียบ แต่เนื้อเพลงก็มีส่วนคล้าย เพลงฉุยฉาย และ เพลงแม่ศรี ในการแสดงโขน ตอนทศกัณฑ์ลงสวน ของประเทศไทยในยุคปัจจุบัน

พ.ศ. 2347 อูซะ เจ้าเมืองมยะวดี ได้แต่งคำร้องเพลง พะยี่น เป็นภาษาพม่า ตามพระราชบัณฑูรของรัชทายาทผู้สนพระทัยในศิลปะและการละครอย่างสยาม แต่ยังคงทำนองอยุธยาไว้ดังเดิม โดยเพลงนี้ถูกจัดให้เป็นเพลงอยุธยาประเภทระทมรัก มีเนื้อหาชมความงามของธรรมชาติตามชนนิยม มีการตัดทอนพยางค์จากเดิมเป็นภาษาไทยมี 75 พยางค์ เหลือเพียง 50 พยางค์เมื่อเป็นภาษาพม่า เพื่อแปลงคำร้องให้เข้ากับทำนองเพลงอยุธยา

ในช่วงเวลาต่อมาเพลง "เอเอชูเย่ไช" ถูกบรรจุลงในหมวดเพลงที่สะกดด้วยอักษรพม่าแต่ไม่มีความหมาย ในหนังสือ มหาคีตา กระทั่งอู้นุ นายกรัฐมนตรีคนแรกของพม่า ตั้งข้อสังเกตกับเพลงเอเอชูเย่ไช ว่าแม้จะใช้เครื่องดนตรีพม่าบรรเลง แต่ท่วงทำนองและจังหวะกลับคล้ายกับทำนองเพลงไทยมาก จึงทำให้เกิดการศึกษาอย่างจริงจัง จนพบว่าเพลงดังกล่าวตกทอดมาจากบทเพลงของชาวโยดะยาผู้พลัดถิ่นในอังวะ

เนื้อเพลง

อักษรพม่า	อักษรโรมัน	อักษรไทย	ถอดคำร้อง	เทียบ ฉุยฉาย และ แม่ศรี
ဧဧခြူရေးချိုက် ကျပါ ရာနော ကောလော ဟေဟေရိုင် ယဉ်ရာယိုင် ကလိုင် ချာဟေး ပါဟေးဝါ ကွတ်ကာယွန်းရာ လွန်းခွတ်ရာ ဗွေတာရပိုက် တျာတျာယိမ်း ယိမ်းယိုင်ယိုင် ကျောက် ဖွဲ့လောဟေ တျာတျာယိမ်းယိုင်ယိုင် မယ်ဆီရေ မယ်ဆီ ဆံခါ နောမြနားမော ဝမ်းကောဝမ်းတွေးတာရပိုတ ဘွေကြရံဝိုက် တျာတျာ ဒိန်းဒိန်း နာနာ	ei ei chu yei chai ja pai ya nor kor lor hei hei rai yin ya yai klai za hei pa hei wa gairwa ka yun ya lun khairwa ya pawei ta ya bai thaya thaya yin yin yai yai chock paweilerhei thaya thaya yin yai yai mair zee yei mair zee zung kha nor mayor na mor wan kor wan thawei ta yabai pawei jara wai thya thay tin tin na na	เอเอชูเย่ไช จะปา ยานอ กอลอ เฮเฮไยง์ ยีนยาไยง์ กะไลง์ ชาเฮ่ ปาเฮ่วา กุกายู่นยา ลู่นคุยา บเวตายะไป ตยา-ตยาเย่น เย่นไยง์ไยง์ เชาะ พแหว่ลอเฮ ตยา-ตยาเย่นไยง์ไยง์ แมซีเย แมซี ซานคา นอ-มยะน่ามอ ว่านกอว่าน-ตเว่ตายะไป บเวจะยานไว ตยา-ตยา เด้นเด้น นานา	เอย ฉุยฉาย จะไปไหนหน่อย ก็ลอยชาย เยื้องย่างกราย จะ (เอย) ไป (เอย) มา ? ? ? ? ? ? แม่ศรีเอย แม่ศรีสังขา (หรือ แม่ศรีแสนคม) หนอแม่หน้ามน วันใดก็วันใด ? ?	ฉุยฉายเอย จะไปไหนหน่อยเจ้าก็ลอยชาย เยื้องย่างเจ้าช่างกราย หล่อนไม่เคยพบชายนักเลงเจ้าชู้ จะเข้าไปเกี้ยวแม่ทรามสงวน เจ้าช่างกระบวนหนักหนาอยู่ ฉุยฉายเอย จะไปไหนนิดเจ้าก็กรีดกราย เยื้องย่างเจ้าช่างกราย หล่อนมิเคยพบชายนักเลงเก่งแท้ จะเข้าไปเกี้ยวแม่ทรามสงวน เจ้าช่างกระบวนเสียจริงเจียวแม่ ยักษีเอย ยักษีโสภณ เจ้าช่างแต่งตน เลิศล้นหนักหนา ห้อยไหล่แดงฉาด งามบาดนัยน์ตา ช่างงามสง่า จริงยักษีเอย

อ้างอิง

เชิงอรรถ

บรรณานุกรม

• สุเนตร ชุตินธรานนท์, รศ. ดร. (บรรณาธิการ). พม่าอ่านไทย : ว่าด้วยประวัติศาสตร์และศิลปะไทยในทรรศนะพม่า. กรุงเทพฯ : มติชน, 2555. 220 หน้า. ISBN 978-974-322-352-5