Fridrik Nitsçe
| Fridrih Nitşe | |
| |
| Ady | Friedrich Wilhelm Nietzsche |
| Doglan wagty | 15 Oktýabr, 1844 |
| Doglan ýeri | Röken, Germaniýa Konfederasiýasy |
| Ölen wagty | 25 Awgust, 1900 (55 ýaş) |
| Ölen ýeri | Weýmar, Germaniýa Imperiýasy |
| Watany | Prussiýa, Şweýsariýa, Germaniýa Imperiýasy, |
| Alymlyk derejesi | doktorlyk derejesi |
| Alma-mater | Bonn uniwersiteti(1865), Leýpsig uniwersiteti(1879), Naumburg sobor gimnaziýasy |
| Filosofiki mekdebi | klassiki däl nemes filosofiýasy |
| Ugury | durmuş filosofiýasy |
| Esasy gyzyklanmalar | filosofiýa, din, medeniýet, syýasat, filologiýa |
| Täsir edenler | Sokrat, Platon, Aristotel, Epikur, Geraklit, Parmenid, Dionis, Aleksandr Makedonskiý, Gomer, Ýuliý Sezar, Eshil, Feognid, Şopengauer, Gersen, Wolter, Spinoza, Kant, Gegel, Gýote, Riçl, Wagner, Salome, Paskal, Gölderlin, Dostoýewskiy, Zaratustra, Monten, Laroşfuko |
| Goly | 
|
Fridrih Wilgelm Nitşe (nemes. Friedrich Wilhelm Nietzsche [ˈfʁiːdʁɪç ˈvɪlhɛlm ˈniːtʃə]; 1844-nji ýylyň 15-nji oktýabry, Röken, Germaniýa Konfederasiýasy - 1900-nji ýylyň 25-nji awgusty, Weýmar, Germaniýa imperiýasy) - nemes akyldary, klassiki filolog, kompozitor, şahyr, tebigatda düýpden akademiki däl we ylmy we pelsepe jemgyýetiniň çäginden has giň ýaýran özboluşly filosofiki taglymatyň döredijisi. Esasy düşünje, bar bolan ahlak, din, medeniýet we jemgyýetçilik-syýasy gatnaşyklaryň esasy ýörelgelerine şübhe döredýän hakykata baha bermek üçin ýörite ölçegleri öz içine alýar. Aforistik görnüşde hödürlenende, Nitşeniň eserleri düşnüksiz düşündirişleri we köp jedelleri döredýär.
Biografiýasy
[düzet | çeşmäni düzet]Ýaşlyk ýyllary
[düzet | çeşmäni düzet]Fridrih Nitşe 1844-nji ýylda Röken şäherinde (Prussiýanyň Saksoniýa welaýatynyň Leýpsig şäheriniň golaýynda) lýuterian ruhy çopany Karl Ludwig Nitşeniň (1813-1849) maşgalasynda dünýä indi. 1846-njy ýylda onuň aýal dogany Elizelizaweta dünýä inýär, soňra kakasy 1849-njy ýylda ölenden alty aý soň, onuň dogany Lýudiw Ýozef hem ýogalýar. 1858-nji ýylda meşhur "Pforta" gimnaziýasynda okamak üçin gidýänçä, ejesi tarapyndan terbiýelendi. Ol ýerde gadymy tekstleri öwrenmek bilen gyzyklandy, ilkinji gezek ýazmaga synanyşdy, sazanda bolmak islegini başdan geçirdi, filosofiki we ahlak meseleleri bilen içgin gyzyklandy, Şiller, Baýron we esasanam Hölderlini okamakdan lezzet aldy, şeýle hem Wagneriň sazy bilen tanyşdy.
Ýetginjeklik ýyllary
[düzet | çeşmäni düzet]1862-nji ýylyň oktýabr aýynda Bonn uniwersitetine gitdi we şol ýerde teologiýa we filologiýa öwrenip başlady. Talyp durmuşyndan tiz lapykeç boldy we ýoldaşlaryna täsir etjek bolup, düşnüksiz bolup çykdy we olar tarapyndan ret edildi. Bu, halypasy professor Fridrih Riçliň yzyndan Leýpsig uniwersitetine göçmeginiň sebäplerinden biri boldy. Şeýle-de bolsa, täze ýerde filologiýa öwrenmeginde, bu meselede ajaýyp üstünlik gazanandygyna garamazdan, Nitşe kanagatlanma gelmedi; eýýäm 24 ýaşyndaka, talyp wagty, ol Bazel uniwersitetiň klassiki filologiýa professory wezipesine çagyryldy. Bu, Ýewropa uniwersitetleriniň taryhynda görlüp-eşidilmedik waka boldy.
Nitşe 1870-nji ýyldaky Frank-prussiýa söweşine gatnaşyp bilmedi: professorlyk işiniň başynda Prussiýanyň raýatlygyndan ýüz öwürdi we bitarap Şweýsariýanyň häkimiýetleri oňa söweşlere gönüden-göni gatnaşmagy gadagan etdi, diňe gullukda, harby sanitar hökmünde hyzmat edipdi. Wagondaky ýaralylara kömek edip, dizenteriýa we difteriýa keselini aldy.