Zazaca lehçeleri

Zazacanın üç ana lehçe grubu

  Kuzey Zazacası

  Merkezî Zazaca

  Güney Zazacası

Zazaca lehçeleri veya Zaza dilleri, Doğu Anadolu'da ve çeşitli diaspora topluluklarında Zazalar tarafından konuşulan Zazaca değişkeleri.

Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılır. Prof. Dr. Ludwig Paul ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne göre Zazaca üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcut. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür. Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.

* Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel)

* Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle)

* Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mardin Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: lKulp, Lice,Çınar, Ergani, Maden,Derik

Örnekler

Kuzey	Güney ve Merkez	Anlam
doman	qeçek, qıc, tût, leyr	“çocuk”
nas kerdene	şınasnayış, sılasnaene	“tanımak”
bazar	bazar, kırê, kıri (< Erm. < Yun.)	“pazar”
sêr kerdene, nia daene, qayt k.	cı ra ewniyaene, cı onyayış	“bakmak”
werte (< Trk.)	miyan	“orta, ara”
thal	veng	“boş”

Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir.

• Kuzey lehçesinin en önemli özelliği k ve g ünsüzlerini bir ê veya i ünlüleri yanına geldiğinde palatize etmesidir (damaksıllaştırma). Fakat bu k/g sesini Hozat ve Kiğının bazı köyleri koruyabilmiştir.

Kuzey (genel)	çê	çêna	çêf (< Ar.)	cên-	cênc (< Trk.)	cêraene	ci
Kuzey (azınlık)	kê	kêna	kêf	gên-	gênc	gêraene	gi
Güney ve Merkez	keye	keyna	keyf	gên-	gênc	geyraene, geyrayış	gi/gı
Anlam	ev	kız	keyif	almak (şmdk. zmn.)	genç	dolaşmak	dışkı

Örneklerdeki sözcükler Orta İranca, Eski İranca ve Eski Hintçede de k/g ile başlardı (örneğin Avesta/Sanskrit kenyā 'kız', Pehlevice gertīten 'dolaşmak').

• Kuzey ve Güneyde iki boyutlu mastar varken (-ene fiil için, -ış isim için) Merkezde tek bir biçime indirilmiştir.

Kuzey ve Güney	Merkez	Anlam
vuriya-ene	vuriya-y-ış	değişmek
vuriya-y-ış	vuriya-y-ış	değişim

Bunun Farsçada karşılığı -en ve -ëš'tir (örnek: dānëst-en دانستن 'bilmek', dān-ëš دانش 'bilgi'), Pehlevicede -ten ve -išn (örnek: germ xwerišn 'sıcak yemek', xwerten 'yemek' fiili) olarak geçer. Türkçe -iş ile benzerlik tesadüftür.

• Merkez Zazacasını öbür lehçelere karşı arkaik yapan Orta Çağ İrancasından kalmış yew 'bir' rakamanı kullanmasıdır.

Kuzey	Güney	Merkez	Anlam
jü, zû	jew (eril), jû (dişil)	yew (> yo)	bir

Partçada bu rakam ēw, Pehlevicede ēwek ^Nişanyan 20 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. olarak kayıtlı (Farsça/Kürtçe yek bundan türeme), ikisi Eski İranca eive- şekline dayanır. Farsçada sıfat ve isim türetme eki -ek^Nişanyan 20 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. takılmıştır.

• Dahi bağlacı her lehçede ayrı bir ses yapısı gösterir.

Kuzey	Güney	Merkez	Anlam
ki	ji	zi	de, dahi

Diyarbakır Kulp’ta da ki, tek tük olarak Bingöl’ün de bazı ağızlarında zi ki şeklinde var. Bazı ağızlardaki ji varyantı ise Kürtçeden alınmıştır.

• Merkez Zazacası (Palu-Bingöl ağzı ve kısmen Diyarbakır) kelimelerin sonunda Eski İranca ç'den (örn. Soğdca rōč 'gūn' ^Nişanyan 16 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.) türemiş olan c sesini korurken Kuzeyde z veya dz'ye dönüşür, Güneyde j olur. Bu erteleme yabancı uyruklu kelimelerde de görünür.

Merkez	ruec/roc	zewec (< Ar.)	sac (< Trk.)	lac	vac-	dec	poc-
Güney	roj	zewej	saj	laj	vaj-	dej	pewj-
Kuzey	roz	zewez	saz	laz	vaz-	dez	poz-
Anlam	güneş	evlilik	sac	oğul	söylemek (istek kipi)	acı	pişirmek (istek kipi)

• Palu ve Bingöl'de konuşulan Zazacayı esas alırsak, Merkez Zazacayı, Güney ve Kuzey Zazacadan farklı kılan bir özelliğide, ê ünlüsünün bazı biçim ya da sözcüklerde i olarak telaffuz edilmesidir.

Kuzey ve Güney	nêm	sêm	hirê	nê-	bıgêr-/bıcêr-	sıpê	miyanên/wertên
Merkez (çoğunluk)	nim	sim	hiri	ni-	bıgir-	sıpi	miyanin
Anlam	yarım	gümüş	üç	olumsuz öneki	almak (istek kipi)	beyaz	ortadaki

Bu ses Eski İrancada ve Eski Farsçada ei iken Avestada eē, Sanskritte ve Pehlevicede ē olarak seslenilirdi ^Wiktionary 2 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (örn. Avesta speēte-, Sanskrit śvēté, Pehlevice spēt 'beyaz').

• Doğu-Dersim ile Palu-Bingöl ağızlarında da ê ünlüsü kelimenin başında ve arasında ye şeklinde telaffuz edilmektedir.

Normal Zazaca	Değişmiş Zazaca	Anlam
dês	dyes	duvar
asmên	asmyen	gökyüzü

• Güney Zazacasında ve bazı geçiş şivelerine özel olan isim ve sıfat tamlamalarında izafet -o ve -ê, -a ile tamlanan isim arasına 2. halinde (dolaysız nesne ile ergatif halinde özne hariç) "-d-" ’nin girmesi:

Kuzey	Merkez	Güney	Anlam
lazê mı lazê to rê vano	laci mı laci tı ri vun	lajê mı lajdê to rê vano	oğlum oğluna diyor

Aynı d biçimi, Batı-Dersim dışında Kuzey’deki diğer ağızlarda 2. şahısta kullanılan d-dir: dey, dae, dinan (dine) “onun (eril, dişil), onların”.

• Merkez Zazacayı Kuzey ve Güney Zazacadan farklı kılan bir özelliğide, belirsizlik tanımlığı (article) -ê, Merkez’de (-êk).

Kuzey	Güney	Merkez	Anlam
rozê	rojê	rocêk	bir gün

Farsçada -ī şeklinde mevcut (örn. rūzī روزی “bir gün”). Kürtçede Merkez Zazacasında gibi -ek/-êk'tir, yukarıda değinilen isim ve sıfat türetme eki -(e)k ilave edilmiştir.

• Bir de Merkez Zazacadaki çoğu ağızlarında iyelik bağıntısının eril -i, dişil -ê ~ -ay olduğu, bazı ağızlarda ise dişil ve eril bağıntısı ekinin -ê'de eşleştiği görülmektedir.

Kuzey ve Güney	Merkez	Anlam
embazê mı	embazi mı	(erkek) arkadaşım
embaza mı	embazê mı	(kız) arkadaşım

• Güney Zazacada tek heceli fiil takıları şimdiki zamanda çekimlenen fiille bitişik şekilde kalır, Örneğin; Çermik kê ber a beno, Bingöl ve Tunceli(Hozat) ber bena a "kapı açılacak."
• Kuzey Zazacanın, ağızlarının içinde var olan Dersim Zazacası, Doğu-Dersim (Mameki, Güney-Pülümür, Mazgirt ve Nazimiye) ve Batı-Dersim(Çemişgezek, Hozat ve Ovacık) ağızlarından oluşur. Kuzey Zazacanın Dersim ağızlarındaki en belirgin özelliğide, sızıcı seslerden olan s : ş ve z : j ile beraber patlamalı-sızlamalı ç [tsh : tšh], c [dz: dž] ve çh [ts : tš] ünsüzlerinin ses biriminde değişke ya da çevresel üye olarak karşı karşıya olmasından dolayı meydana gelen yeni bir ses yapısının sahip olmasıdır. J ve ş sesleri yalnız belirli koşullar sonucunda, i, ü veya ê nin damaksıl varyantı [ye]’den evvel gelince ortaya çıkar.

Diğer ünlü harfler önünde yer alan s ya da z sessizlerinden ötürü ç, c ve çh ünsüzleri de tsh, dz ve ts şeklinde belirmiştir. Dersim ve Erzincan’ın çoğunda ve Tekman'da, kısmen Hınıs'da, Koçgiri'de ise Çarekan ağzında bu özellik vardır.

Normal Zazaca	şane	siya	zıwa	ca /dja/	çı /tşı/
Varto ağzı	şane	sia	züa	ca /dja/	çı /tşı/
Dersim ağzı	sane	şia	jüa	ca /dza/	çı /tsı/
Anlam	tarak	kara	kuru	yer	ne

Bu özelliğin kazanılmasında Ermenice dilinin de payı olduğu söylenilebilir.

Diyarbakır-Çermik ve Adıyaman-Gerger’in bazı ağızlarının ses yapısı kısmen Dersim’inkinden farklıdır: ş ve j seslerinin hiç bulunmaz ve de ç ve c ünsüzlerinin bilinen /tş/ ve /dj/ şeklinde telaffuz edilir. (bak. Keskin (2008: 163)

Okuma Listesi

• [1] 3 Ocak 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• [2]
• [3] 6 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.