İçeriğe atla

İran Azerileri

Vikipedi, özgür ansiklopedi
16.01, 14 Kasım 2024 tarihinde Esc2003 (mesaj | katkılar) tarafından oluşturulmuş 34215610 numaralı sürüm (Gerekçe: + Yapıcı olmayan değişiklik)
(fark) ← Önceki hali | Güncel sürüm (fark) | Sonraki hali → (fark)
Sayfanın 14 Kasım 2024 tarihinde onaylanmış olan kontrol edilmiş bir sürümü, bu revizyonu temel almıştır.
İran Azerileri
آذری لر
Çayhanede Azeriler
Önemli nüfusa sahip bölgeler
İran İran23.500 000 - 30.000.000[1][2][3][4][5][6] [7][8][9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19][20][21]
Diller
Azerice (Güney Azericesi)
Din
İslam

İran Azerileri, Kuzey İran Azerileri,[22] Güney Azerileri, Güney Azerbaycanlılar,[23] İran Azerbaycanlıları ya da İran Türkleri; (Azerice: İran azərbaycanlıları, Farsça: آذربایجانی‌های ایران Azerbaycaniha-yi İran, آذربایجانی‌های ایرانی Azerbaycaniha-yi İrani, آذری‌های ایران Azeriha-yi İran, ترک‌های آذری Torkha-yi Azeri, ترک‌های ایران Torkha-yi İran), İran'da Güney Azerbaycan denen ve Türkiye, Ermenistan ve Azerbaycan sınırına yakın bölgelerde yaşayan ve İran Türklerinin büyük çoğunluğunu oluşturan Azerilerdir. 70 milyon nüfuslu İran'ın üçte birinden fazlasını oluştururlar.[24] İran'da Azeriler en büyük Türk grubudur ve Farsçadaki İran Türkleri (ترک‌های ایران) adı öncelikle İran Azerileri için kullanılmaktadır.[25] Tebriz, Erdebil, Zencan ve Urumiye bölgelerinde de yoğun olarak yaşayan Azerilerin başkent Tahran'daki nüfusları da oldukça yüksek ve Tahran pazarına büyük oranda Azeri tüccarlar hakimdir.[24] Çok heterojen etno-linguistik grubun üyeleri olan Azeriler, çok farklı sosyoekonomik koşullar altında yaşamlarını sürdürür.[26]

Fars dilli olmayan nüfusun İran'daki oranı yaklaşık % 50 olup[26] bu nüfusun önemli bir bölümünü oluşturmalarına rağmen İran Azerileri, kendi dillerinde yayın ve eğitim gibi önemli kültürel haklara sahip değillerdir.[24]

Etnik köken

[değiştir | kaynağı değiştir]

2013 yılında İranlılar'ın DNA çeşitliliği üzerine yapılan karşılaştırmalı araştırmada İran Azerilerinin diğer İranlılar ve Ermenilerle olduğundan daha çok genetik olarak Gürcüler'le yakın ilişkili oldukları saptanmıştır.[27] Benzer biçimde İran Azerileri ile İran Kürtleri gibi İran'daki diğer büyük etnik gruplar arasında önemli genetik farklılıklar bulunmamıştır.[28] Tarihî coğrafyacı Xavier de Planhol'e göre Azeri kültürü İran Azerbaycanı bölgesindeki yerli ve göçebe topluluk kültürlerinin katkısıyla ortaya çıkmıştır ve dil olarak Azerice bölgede yaşayan İran kökenli yerel halk tarafından benimsenip konuşulmaya başlamıştır.[29] Richard Frye'a göre ise Azeriler köken olarak Kuzey İran'da halen bulunmakta olan diğer İranî topluluklar gibi İranî kökenli bir topluluk olup bölgeye 11. ve 12. yüzyıllarda gerçekleştirilen büyük Türk göçleriyle birlikte, Anadolu'da olduğu gibi, Türkleşmişlerdir.[30] Olivier Roy'a göre Amu Derya nehrini geçen Oğuz Türkleri, İran üzerinden Anadolu'ya geçerek burada kentli Sünni Osmanlılar ve kırsal Şii (Alevi) Türkmenler olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu Türkmen toplulukları 13. yüzyıldan itibaren bölgede halen az sayıda bulunmakta olan Tatlar gibi diğer İranî kökenli toplulukları Türkleştirmiştir. Bu şekilde Şiilik ve Türkçe konuşmaya dayalı Azeri kimliği ortaya çıkmıştır.[31] Rybakov'a göre Azeri kültürü, Azeriler Türkleştikten sonra dahi geleneksel yapısını korumuştur. Günümüz Azeri topluluğunun oluşumundaki İranilik, Türkleşme aşamasının başlarında daha fazla sayıda olmasına karşın halen Azericede bulunan çok sayıdaki İran kökenli sözcükle görülmektedir.[32] Arap tarihçisi Abu al-Hasan Ali ibn al-Hüseyn al Masudi'ninki (896 956) gibi eski yazılı kaynaklar, Türk göçleri öncesi Azerbaycan bölgesindeki İranî toplulukların varlığını belirtmektedir.[33] Benzer biçimde İran halkhları ve Azeriler arasındaki kültürel benzerlikler de eski İran etkisinin kanıtı olarak görülmektedir.[34] Türk göçleri Qatran Tebrizi, Şems-i Tebrîzî, Nizâmî-i Gencevî ve Hakanî gibi İran edebiyatçıları, Strabon, Al-Istakhri gibi tarihçiler İran Azerbaycanı'nında Türk göçleri öncesi yoğun olarak Farsça konuşulduğunu belirtmiştir. Bu görüş Orta Çağ coğrafyacısı Makdisî tarafından da belirtilmiştir.[35] Bu görüşlerin yanı sıra İrani kökenli olduğu ileri sürülen Azerilerin beş yüzyılda Türk dili konuşur hâline gelmelerinin olanaklı olmadığı görüşü de bulunmaktadır.[36]

Hamedan Azerileri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hamedan Azerileri ya da Hemedan Ostani Azerileri: Hamedan Eyaletinde yaşayan ve Karagözlüler, Baharlular, Afşarlar, Karapapaklar, Şahsevenler, Hudabendelular (Herbendelular), Gülbagiler (Gelbagiler), Türkaşvendler gibi gruplara ayrılırlar ve Alevilikten Şiiliğe geçmektedirler.[37]

Dil

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Güney Azerice ve Azerice
Azerilerin ostanlardaki (eyaletler) yerleşimleri ve genel nüfus içindeki oranları, 2010

İran Azerileri Farslardan sonra İran'ın en kalabalık topluluğudur ve 2010 verilerine göre ülkede yaklaşık 15,5 milyon Güney Azerice konuşuru bulunur.[38] İran'ı tarih boyunca çeşitli Türk kökenli hanedanlar tarafından yönetilmiş olmasına rağmen dil açısından her zaman Farsçanın egemenliği benimsenmiş; geçmişten bugüne ülkede Farsça üst dil, Türkçe ise alt dil olarak konumlanmıştır.

Milliyetçilik akımının bir neticesi olarak İran Türk halkları arasında da “Türklük” bilinci gelişmiştir; ancak bu bilinç, Türkçeyi Farsçanın egemenliğinden kurtaracak nitelikte olmamış, tam tersine, aynı dönemlerde gelişen Fars milliyetçiliğinin etkisiyle Farsçanın gücü gittikçe pekişmiştir. Üstelik bir konumdan yoksun olan İran Azericesi ses, kelime, cümle yapısı, hatta anlam bakımdan da Farsçanın etkisi altında kalmıştır. Alfabe ve yazı sistemi tam oturmadığı gibi, standart dil yerine geçebilecek bir ağzın seçilip topluma yayılması sağlanamamıştır. Bu konuda basın-yayın ve okulların rolü çok önemlidir. Bunun içinse devlet desteğine ihtiyaç vardır. Ancak İran Azericesi bu imkânlardan yoksundur; üstelik devletin dil politikaları da Farsçanın ağırlığını daha çok belirginleştirecek niteliktedir.

İran Azericesinin yok olacağı tahmin edilmemek ile birlikte, ilerleyen süreçte bu dilin hem yapısında bir daralma, hem konuşur sayısında düşme, hem de işlevinde azalmalar olabileceği öne sürülmüştür.[39] 2000 yılında yapılan bir araştırmaya[40] göre, Tahran’daki Azerice konuşanlar arasında dağıtılan 146 anketin %74’ünde Azerice, % 27’sinde Farsça ve % 4’ünde diğer bir dil anadili olarak cevaplandırılmıştır. Anadillerini Farsça olarak işaretleyenlerin %22’sinden, %70’inin annesi Azerbaycanlı ve babası Türk’tür. Ankete katılan 146 kişinin % 81’i Azericeyi evde, % 42’si ev dışında konuştuğunu ifade etmiştir.[26] Evde Azerice konuşulması için çok yüksek arzu ve güdü olmasına karşın, pek çok ebeveyn bugün Azerice ebeveyn-çocuk ilişkisinin Farsça bilgisini olumsuz yönde etkilediğine inandığı için çocuklarıyla konuşurken Farsçayı seçmektedir.[26]

Türkiye-İran ilişkileri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye-İran sınırı ile ilgili olarak toplumdaki genel kanı, 1639 Kasr-ı Şirin Antlaşması’ndan sonra iki ülke arasında önemli sorunların yaşanmadığı, dolayısıyla herhangi bir sıcak çatışma meydana gelmediği ve sınırların bu tarihten günümüze kadar değişmeden kaldığı şeklindedir.[41] 16.yy. da Osmanlı Devleti ile Safeviler arasında başlayıp, yaklaşık dört yüz yıllık bir süreç izleyerek Türkiye'nin ilk yıllarına kadar uzanan sınır anlaşmazlıkları, 23 Ocak 1932’de imzalanan Türk-İran Sınır Anlaşması ile çözüme ulaştırılmıştır.[41] Türkiye ile İran arasında 22 Nisan 1926 tarihinde Tahran'da imzalanan “Türkiye Cumhuriyeti ve İran Devleti arasında Emniyet ve Muhadenat Muahedenamesi” anlaşması ile İran, Türkiye’nin İran Azerileri’ne yönelik sürdürdüğünü düşündüğü propaganda faaliyetleri konusunda rahatlayabilecek; Türkiye de sınırdaki aşiretlerin kendisine karşı gerçekleştirdiği ayaklanmaların arkasında İran’ın olmadığından emin olabilecekti.[41]

1995-1996 İran İslami Şura Meclisi seçimlerinde Tebriz’den milletvekili seçilen Mahmudali Çehregani (Mahmut Ali Çehreganlı) Güney Azerbaycan Bağımsızlık Hareketi faaliyetleri nedeniyle hapse düşmüş ve 2002 yılında hapisten çıkarılmıştır. Bağımsızlık hareketinin liderliğini yapan ve 2006’ya kadar farklı zamanlarda Türkiye’de de yaşayan Güney Azerbaycan Milli Uyanış Hareketi lideri Çehreganlı’ya Azerbaycan ve Türkiye’ye giriş yasağı konmuş ve hayatı tehlike altında olduğu için de ABD’ye göç etmiştir.[42]

İnsan hakları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Uluslararası Af Örgütü'ne göre, İran’ın en kalabalık azınlık grubu olan İran Azerileri, çocuklarının ana dillerinde eğitim görmeleri için verilen mücadelede, pek çok aktivist İran hükûmetince alıkonmuş, hapsedilmiş, işkenceye maruz kalmış ve yıldırılmaya çalışılmıştır.[43]

Dernekleşme

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "petroleumworld.com". 10 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 
  2. ^ "Unrepresented Nations and Peoples Organization : Southern Azerbaijan". 3 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 
  3. ^ "World Cultures". 23 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 
  4. ^ Columbia International affairs online [ölü/kırık bağlantı]
  5. ^ "Eurasianet.org : Iran's azeri question: What does Iran's largest ethnic minority want?". 6 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 
  6. ^ "Ethnic Groups and Languages of Iran" (PDF). Kongre Kütüphanesi-Federal Araştırma Bölümü. 5 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Mart 2011.  16% estimated in 2009
  7. ^ "Peoples of Iran" 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in Looklex Encyclopedia of the Orient. Retrieved on 22 January 2009.
  8. ^ "Iran: People" 26 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., CIA: The World Factbook: 24% of Iran's total population. Retrieved on 22 January 2009.
  9. ^ G. Riaux, "The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran" 14 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Central Asian Survey, 27(1): 45-58, March 2008: 25% of Iran's total population (p. 46). Retrieved on 22 January 2009.
  10. ^ "Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity" in The Azerbaijani Population by Brenda Shaffer, pp. 221–225. The MIT Press (2003), ISBN 0-262-19477-5.
  11. ^ Swietochowski, Tadeusz; Collins, Brian C. (1999). Historical dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: Scarecrow Press, Inc. ISBN 0-8108-3550-9. pg 28: "15 million (1999)"
  12. ^ The Continuum political encyclopedia of the Middle East 12 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0826414133 ISBN 978-0826414137"
  13. ^ The security of the Caspian Sea Region 12 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute"
  14. ^ "BABEK, NATIONAL HERO OF SOUTHERN AZERBAIJAN, DISTURBS IRAN". 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 
  15. ^ "AZERBAIJAN AND THE CHALLENGE OF MULTIPLE IDENTITIES: IN SEARCH OF A GLOBAL SOUL". 6 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 
  16. ^ "AZERBAIJANI PUBLIC OUTRAGED BY SLAUGHTER OF AZERIS IN IRAN". 28 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 
  17. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 
  18. ^ "Encyclopedia of language & linguistics, Volume 1 Authors, E. K. Brown, R. E. Asher, J. M. Y. Simpson; Edition 2; Publisher Elsevier, 2006; Original from the University of Michigan; Digitized Aug 10, 2010; ISBN 0080442994, 9780080442990". 28 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 
  19. ^ Volten, Peter M. E.; Tashev, Blagovest, (Ed.) (2007). Establishing security and stability in the wider Black Sea area: international politics and the new and emerging democracies, NATO Science for Peace and Security, Volume 26 of NATO science for peace and security series: Human and societal dynamics (İngilizce). IOS Press. ISBN 9781586037659. 28 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 
  20. ^ Nationalism & ethnic politics, Volume 8, Issues 1-4 28 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Authors Nederlands Instituut te Rome, Netherlands. Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, Taylor & Francis, Publisher Frank Cass, 2002, Original from the University of Michigan, Digitized Jul 19, 2010 (30 million quoting Mahmudali Chehregani
  21. ^ Turkey-Iran relations, 1979-2004: revolution, ideology, war, coups and geopolitics 28 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Author Robert W. Olson, Publisher Mazda Publishers, 2004, ISBN 1568591144, 9781568591148, Length 284 pages (30 million).pp 76: "in Ankara, Johragani denounced 'Persian' chauvanism and their violation of human rights against the '30 million Azeri of Iran"
  22. ^ Kiraz, Erkan (2006). Etimolojik Türkçe Sözlük, Kelime-Köken 10 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  23. ^ Uyar, Hakkı (2006). Irak örneği doğrultusunda, etnik ve dinsel yapısıyla ABD'nin hedefindeki İran 19 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Cumhuriyet Strateji, 08.05.2006
  24. ^ a b c Shaffer, Brenda. İran Azerileri ikilem içinde 11 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  25. ^ İpek, Cemil Doğaç (2012). Güney Azerbaycan Türklerinde kimlik sorunu 14 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/1 (Yaz 2012), sayfa: 267-283.
  26. ^ a b c d Bani-Shoraka, Helena (2007). Azerbaycan Dili ve Kimliği Yeniden Canlanıyor mu? 20 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Çeviren: Süer Ekeri, OAKA, Cilt:2, Say›: 3, ss. 160-167, 2007
  27. ^ Derenko, M., Malyarchuk, B., Bahmanimehr, A., Denisova, G., Perkova, M., Farjadian, S., & Yepiskoposyan, L. (2013). Complete Mitochondrial DNA Diversity in Iranians 2 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. PLoS ONE, 8(11), e80673.
  28. ^ Farjadian, S.; Ghaderi, A. (December 2007). "HLA class II similarities in Iranian Kurds and Azeris". International Journal of Immunogenetics. 34 (6): 457-463. doi:10.1111/j.1744-313x.2007.00723.x. ISSN 1744-3121. PMID 18001303. Neighbor‐joining tree based on Nei's genetic distances and correspondence analysis according to DRB1, DQA1 and DQB1 allele frequencies showed a strong genetic tie between Kurds and Azeris of Iran. The results of AMOVA revealed no significant difference between these populations and other major ethnic groups of Iran 
  29. ^ De Planhol, X. (2005), "Lands of Iran" in Encyclopædia Iranica.
  30. ^ R. N. Frye: Encyclopædia Iranica 15 Aralık 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., May 2, 2006
  31. ^ Olivier Roy. "The new Central Asia", I.B. Tauris, 2007.Pg 7
  32. ^ ""History of the East" ("Transcaucasia in 11th–15th centuries" in Rostislav Borisovich Rybakov (editor), History of the East. 6 volumes. v. 2. "East during the Middle Ages: Chapter V., 2002. – 5-02-017711-3. "Archived copy". 13 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2011.  )".
  33. ^ (Al Mas'udi, Kitab al-Tanbih wa-l-Ishraf, De Goeje, M.J. (ed.), Leiden, Brill, 1894, pp. 77–8)
  34. ^ "Azerbaijan" 17 Mayıs 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Columbia Encyclopedia (8 Haziran 2006'da alındı).
  35. ^ Al-Muqaddasi, Ahsan al-Taqāsīm, p. 259 & 378, "... the Azerbaijani language is not pretty [...] but their Persian is intelligible, and in articulation it is very similar to the Persian of Khorasan ...", tenth century, Persia (retrieved 18 June 2006).
  36. ^ Eker, Süer (2008). Farsçanın kıskacında Güney Azerbaycan Türkçesi20 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları sayı 9, Güz 2008, sayfa: 183-197
  37. ^ "Hemedan Ostani Azerileri". 29 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 
  38. ^ Ethnologue'da South Azerbaijani makalesinin 2015 sürümü
  39. ^ Bosnalı, Sonel (2007). İran Azerbaycan Türkçesi. Toplumdilbilimsel Bir İnceleme 12 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2007, 227 s., ISBN 975-7981-37-4.
  40. ^ Bosnalı, Sonel (2000). “Motale’e-ye zabanshenasi-ye ejtema’i dar houze-ye mojâverat-e zabân-hâ dar irân: doza-bânegi ya diglossi-ye torki-ye âzari?” (A Sociolinguistic Study within the Area of Language Contact in Iran: Azari Bilingualism or Diglossia?), Unpublished conference paper presented at the French institute in Tehran in October 2000.
  41. ^ a b c As, Efdal (2010). XVI. YY. dan Cumhuriyetin İlk Yıllarına Kadar Türk-İran Sınır Sorunları ve Çözümü 19 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, sayı: 46, Güz 2010, sayfa: 219-253
  42. ^ Yılmaz, Önder. Kongre öncesi ‘davetli’ krizi[ölü/kırık bağlantı]. Milliyet gazetesi, 03 Kasım 2012
  43. ^ [1] 20 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Uluslararası Af Örgütü Üye ve Destekçileri için Bülten, 2011/2
  44. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2013. 
  45. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2013. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta İran Azerileri ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İran_Azerileri&oldid=34215610" sayfasından alınmıştır