Ай (иярчен) исемле битнең чыганагын карау

{{Планета карточкасы
  |төр                         = иярчен
 |исеме                       = Ай
 |символ                      = Moon symbol decrescent.svg
 |рәсем                       = FullMoon2010.jpg
 |киңлек                      = 280px
 |имза                        = 
 |рәсем2                      = 
 |киңлек2                     = 
 |имза2                       = 
 |башка атамалар              = 
 |астероид билгеләмәсе        = 
 |астероид төркеме            = 
 |ачыш-ref                    = 
 |беренче ачучы               = 
 |ачышның урыны               = 
 |ачыш датасы                 = 
 |ачыш датасы-ref             = күрсәтелми
 |ачышның ысулы               = 
 |орбита-ref                  = 
 |дәвер                       = 
 |перигелий                   = 
 |афелий                      = 
 |периастр                    = 
 |апоастр                     = 
 |апсида                      = 
| периапсида                    = 363 104 км<br />0,0024 [[Астрономик берәмлек|а. е.]]
| апоапсида                     = 405 696 км<br />0,0027 а. е.
 |зур ярымкүчәр               = 384 399 км<br />0,00257 а. е.
 |орбита радиусы              = 
 |эксцентриситет              = 0,0549 (уртача)
 |сидерик чор                 = 27,321582 көн<br />{{nowrap|27 к 7 сәг 43,1 мин}}
 |синодик чор                 = 29,530588 көн<br />{{nowrap|29 к 12 сәг 44,0 мин}}
 |орбиталь тизлек             = 1,023 км/с (уртача)
 |аномалия                    = 
 |авышу                       = 5,145° <small>[[Эклиптика|эклиптикага]] карата</small>
 |почмаклы күчелеш            = 
 |калка төен озынлыгы         = {{кимү}} 1 оборот за 18,6 лет
 |периастр озынлыгы           = 
 |периастр вакыты             = 
 |периүзәк аргументы          = {{үсү}} 1 оборот за 8,85 лет
 |ярым амплитуда              = 
 |нәрсәнең иярчене            = Җир
 |иярченнәре                  = 
 |физик үзенчәлекләре-ref     = 
 |зурлыклары                  = 
 |экваториаль радиус          = 1738,14 км<br />0,273 <small>Җирнекеннән</small>
 |поляр радиус                = 1735,97 км<br />0,273 <small>Җирнекеннән</small>
 |уртача радиус               = 1737,10 км<br />0,273 <small>Җирнекеннән</small>
 |зур түгәрәк әйләнәсе        = 10 917 км
 |өслекнең мәйданы            =  3,793{{e|7}} км²<br />0,074 <small>Җирнекеннән</small>
 |күләм                       = 2,1958{{e|10}} км³<br />0,020 <small>Җирнекеннән</small>
 |масса                       =  7,3477{{e|22}} кг <br />0,0123 <small>Җирнекеннән</small>
 |тыгызлык                    = 3,3464 г/см³
 |ирекле төшү тигезләнеше     = 1,62 м/с²
 |беренче галәми тизлек       = 1,68 км/с
 |икенче галәми тизлек        = 2,38 км/с
 |әйләнү тизлеге              = 
 |әйләнү периоды              = 
 |күчәр авышы                 =  1,5424° (эклиптика өслеге буенча)
 |туры калку                  = 
 |авышлык                     = 
 |поляр күк киңлеге           = 
 |поляр күк озынлыгы          = 
 |альбедо                     = 0,12
 |спектраль сыйныфы           = 
 |күренмә йолдыз берәмлеге    = −2,5/−12,9<br />−12,74 (тулы Ай булганда)
| температура 1 исем = Температура
| температура 1 минимум =  100 К (−173&nbsp;°C) (экватор)<br />33 К (−240&nbsp;°C)
| температура 1 уртача =   220 К (−53&nbsp;°C)<br />130 К (−143&nbsp;°C)
| температура 1 максимум = 390 К (117&nbsp;°C)<br />230 К (−43&nbsp;°C)
 |атмосфера-ref           = 
 |атмосфера басымы        = 
 |биеклек шкаласы         = 
 |атмосфера составы       = '''буш диярлек''', [[водород]], [[гелий]], [[неон]] һәм [[аргон]] калдыклары очрый
}}

:''Ай сүзенең башка мәгънәләре дә бар, [[Ай (мәгънәләр)]] битен карагыз.''
'''Ай''' — Җирнең бердән-бер табигый иярчене. Кояш системасы планеталарының иярченнәреннән зурлыгы буенча бишенче урында тора, планета зурлыгына карата — беренче урында.

Ай кабык, өске мантия, урта мантия, аскы мантия һәм төштән гыйбарәт. Атмосфера юк.

==Айны өйрәнү тарихы==
Безнең эрага кадәр II гасырда [[Гиппарх]] Айның күктәге хәрәкәте буенча тикшеренүләр алып барса, инде безнең эраның II гасырында аның теориясен астроном [[Клавдий Птолемей]] үстерә һәм “Альмагест” дигән хезмәт яза. [[1609 ел]]да [[Галилео Галилей|Галилей]] [[телескоп]] уйлап тапкач, Айны өйрәнүдә зур прогресска ирешелә, ә 1651 елда Джованни Риччиоли Айның беренче картасын төзи, шушы ук галим Айдагы кратерларга билгеле шәхесләрнең исемнәрен бирә башлый.

Астрономик күзәтүләрдә фотографияләр файдаланыла башлагач, XIX гасырның урталарыннан, Айны өйрәнүнең яңа чоры башлана. Бу инде җентекле фотосурәтләр буенча Җир юлдашының өслеген бөртекләп анализлау мөмкинлеге бирә, ә 1881 елда Пьер Жансен “Айның фотографик атласы”н төзи.

==Айны үзләштерү==
[[Космик очышлар|Космик эра]] башлангач, Ай турындагы мәгълүматлар шактый тулыланды: андагы туфракның составын Җиргә алып кайтып өйрәнделәр, Айның арткы ягының да картасы төзелде.

Айга иң беренче булып планетаара “Луна-2” автоматик станциясе 1959 елның 13 сентябрендә барып җитте, шул ук елда “Луна-3”, Айны әйләнеп очып үтеп, аның арткы, Җирдән күренми торган ягын фотога төшерде.

Дөнья тарихында Айга иң беренче булып “йомшак” төшеп утыру миссиясен 1966 елның 3 февралендә советлар иленең “Луна-9” автоматик станциясе тормышка ашырды һәм, шулай ук дөньяда беренче булып, Айның панорамасы фотоларын Җиргә тапшырды. Ә икенче көнне, 4 февральдә, [[ССРБ]]ның барлык киңкүләм мәгълүмат чаралары совет фәне һәм техникасының яңа һәм искиткеч казанышы турында бөтен дөньяга хәбәр таратты: “1966 елның 3 февралендә, Мәскәү вакыты белән 21 сәгать 45 минут 30 секундта, 31 гыйнварда очырып җибәрелгән “Луна-9” автоматик станциясе Ай өслегенә, аның Давыллар океаны районында, Рейнер һәм Марий кратерларыннан көнбатыштарак йомшак итеп төшеп утырды”.

Совет модуленең авырлыгы 99 килограмм була, эченә элемтәнең теле- һәм радиосистемалары, идарә, кондиционер җиһазлары, энергия чыганаклары һәм камералар урнаштырыла. 3,5 тәүлек очканнан соң, төшеп утыруга 48 секунд һәм Айга 75 чакрым кала, секундына 2600 метр тизлек белән очкан модульне акрынайту җайланмасы эшкә кушыла.

Аппаратның Ай өслегендәге актив “гомере” 46 сәгать 58 минут 30 секунд дәвам итә, шушы вакытта гомум дәвамлылыгы 8 сәгать 5 минут булган җиде радиосеанс оештырыла. Җибәрелгән фотоларда Ай өслегендә нинди туфрак булуы, 1500 метрга кадәр офык аермачык күренә, ә телевизион тапшырулар юлдаш өслеге төрле дәрәҗәдә яктыртылган вакытта дүрт тапкыр үткәрелә. Болар Ай өслеге структурасы турындагы фаразларны расларга, микрорельефны, чокыр һәм ташларның рәвешен һәм зурлыгын җентекле өйрәнергә, Ай өслегенә махсус аппарат белән төшеп утыру мөмкин, дигән нәтиҗә ясарга мөмкинлек бирә.

“Луна-9” станциясе академик [[Сергей Королев]] җитәкчелегендә эшләнә һәм Айга космонавтика легендасы вафат булганнан соң 20 көн үткәч төшеп утыра, шуңа күрә бу аппарат Айда С. Королевка мәңгелек һәйкәл булып калды.

Шулай итеп, 60нчы еллар уртасында җиһанны үзләштерүдә [[АКШ]]ның [[ССРБ]]дан күпкә калышуы аңлашыла. Шуннан Президент [[Джон Кеннеди|Дж. Кеннеди]] “Кешенең Айга аяк басуы 1970 елга кадәр булачак” дип белдерә һәм [[НАСА]] Айга кеше очыру буенча берьюлы берничә программа өстендәге эшен активлаштыра. Ул программаларның иң уңышлысы “Аполлон” дип атала. 1968 елның декабрендә астронавтлы “Аполлон-8” Айны урап очып кайта, 1969 елның маенда Айга төшми генә “Аполлон-10” белән репетиция ясап кайткач, шул ук елның 20 июлендә “Аполлон-11” белән очкан астронавтлар беренче булып Айга аяк баса. 21 июльдә Ай өслегенә беренче булып баскан кешенең исеме билгеле була: [[Нил Армстронг]] – башта, икенче булып [[Эдвин Олдрин]] төшә, экипажның өченче әгъзасы [[Майкл Коллинз]] орбиталь модульдә кала. Бу җиһан сәфәреннән алар Җиргә 21,5 килограмм туфрак алып кайта.

Моннан соң инде Айга Советлар Союзыннан да, Америкадан да очышлар бик күп була. 

Айның туфрагын кешеләр кулы белән җыеп түгел, автоматик аппарат үзе алып кайтуы 1970 елның сентябрендә безнең “Луна-16” станциясе өлешенә төшә. Шул ук елның ноябрендә дөньяда иң беренче планетаход — безнең “Луноход-1” Ай өслегенә төшерелә һәм уңышлы эшләп китә.

1971 елның июлендә, американнар Айга дүртенче тапкыр аяк баскач, алар анда “Ай автомобиле”н сынап карый.

1973 елның гыйнварында безнекеләр Ай өслегенә “Луноход-2”не төшерә. Ул беренче төрдәшеннән тизрәк (сәгатенә 340 метр) йөри һәм дүрт айда барлыгы 37 чакрым ара үтә.

1974 елның 9 августында безнең “Луна-24” ике метр да алтмыш сантиметр тирәнлектән алып кайткан туфракта Айда су булганлыгын ышанычлы итеп расларлык дәлилләр табыла, американнар исә моны 1994 елның гыйнварында — 20 ел үткәч кенә дәлилли ала!

1990 еллардан моңа кадәр ССРБ белән АКШ кына “хуҗа” булган җиһанга башка илләр дә аяк басты. Шулардан иң беренчеләрдән булып [[Япония]] уңышка иреште, [[1990 ел]]да ул — “Хитен”, [[1998 ел]]да “Нодзоми” аппаратларын очырды, 2007 елда җиһанга озатылган “Кагуя” белән аның ярдәмче станцияләре “Окина” белән “Оюна” да юл алды. Шул ук елда [[Кытай]]ның — “Чанъэ-1”, бер елдан [[Һиндстан]]ның “Чандраян-1” станцияләре Айга очты. 2010-14 елларда Кытай тагын берничә аппарат очырды, ә Япония 2018 елга планлаштыра. Әлбәттә, бу елларда АКШ та тик ятмады, төрле тәгаенләнештә булган берничә зонд һәм станция очырды.

АКШ — үзенең “Аполлон”, ә ССРБ “Луна” проектларын япкач, җиһан бераз тынып калган иде. Ләкин гасыр башында Кытай Айны өйрәнү генә түгел, луноход һәм экспедицияләр җибәреп, анда даими эшләүче базалар төзергә ниятләү программасын да игълан иткәч, башка “космик державалар” янә йокыларыннан уянды. Киләчәктә Айга экспедицияләр оештырырга планнары турында Русия, Европа, Һиндстан, Япония белдерделәр, ә 2004 елда Президент [[Джордж Буш|Дж. Буш]] АКШның 2020 елга Айда беренче базалар төзүгә юнәлтелгән “Созвездие” программасын гамәлгә ашыра башлавы турында игълан итте, ләкин 5 елдан ул программаны [[Барак Обама]] кире какты.

Япония исә киләчәктә Айны роботлар ярдәмендә өйрәнергә планлаштыра. Русия башта Айны — “Луна-Глоб” автоматик станцияләре, аннары 2020 һәм 2022 елларда “Луна-Ресурс-2” һәм “Луна-Ресурс-3” луноходлары белән өйрәнүне, алар җыйган туфракны 2023 елда “Луна-Ресурс-4” белән алып кайтуны үз эченә алган күпэтаплы программа башлаячак, аннары инде 2030 елларда космонавтларын экспедицияләргә җибәрәчәк. Әлеге вакытта илебездә энтузиаст инженерлар тарафыннан төзелүче спутник та, бәлки, шушы программага кушылып китәр.
[[Рәсем:Earth-Moon2.jpg|thumb|center|800px|Җир, Ай һәм аларның арасында аралык]]
== Айга экспедицияләр хронологиясе==
* [[1959 ел]] — «Луна-2», «Луна-3» совет космик кораблары айның тискәре ягын фотога төшерәләр
* [[1969 ел]]ның [[16 июль]] — [[Аполлон-11]] космик корабы старт ала. Беренче тапкыр кешеләр Айга юл тота. 
* [[1969 ел]]ның [[21 июль]] — «Аполлон-11» американ космик корабы айга беренче кешеләрне китерә ([[Нил Армстронг]], [[Эдвин Олдрин]])
* [[1970 ел]] — «Луноход-1» совет үзйөрешле аппараты
* [[1973 ел]] — «Луноход-3» совет үзйөрешле аппараты
* [[1976 ел]] — «Луна-24» совет космик корабы
* [[1990 ел]] — япон «Hiten» спутнигы
* [[1994 ел]] — американ «Clementine» аппараты
* [[1998 ел]] — американ «Lunar Prospector» аппараты
* [[2003 ел]] — аурупа «Смарт-1» зонды
* [[2007 ел]] — япон «Кагуя» аппараты
* [[2007 ел]] — кытай «Чанъэ-1» спутнигы
* [[2008 ел]] — һинд «Чандраян-1» аппараты
* [[2009 ел]] — американ «Lunar Reconnaissance Orbiter» һәм «Lunar Crater Observation and Sensing Satellite» орбиталь зондлары



==Чыганаклар==
* [[Кызыл таң]]: [http://kiziltan.ru/calendar/2306-ianga-rchak-omtylgan-galmg-ashkyngan-keshe.html 02.02.16 Җиһанга һәрчак омтылган галәмгә ашкынган кеше!] 

{{Кояш системасы}}

[[Төркем:Җир]]
[[Төркем:Кояш системасы иярченнәре]]