Ирландия исемле битнең чыганагын карау

{{УК}}
'''Ирландия''' ({{lang-ga|Éire, Poblacht na hÉireann}}; {{lang-en|Ireland, Republic of Ireland}}) – Көнбатыш [[Европа]]да урнашкан дәүләт. [[Ирландия (утрау)|Ирландия утрауның]] күпчелегендә урын ала. Мәйданы – 70,2 мең км². Илнең исеме ирланд Éire сүзеннән килә. Башкала – [[Дублин]] шәһәре (1,4 млн. кеше яши). [[БМО]]га 1955 елдан керә.

[[Европа берлеге]]нә керә.

== Исем ==
[[1937]]нче елда кабул ителгән Конституциягә күрә дәүләтнең исеме ''Éire'', инглизчә әйткәндә ''Ireland''. [[1949]]нчы елда Ирландия Җөмһүрияте исеме кабул ителде, бу исем бары тик ''Description of the State'' буларак, ягъни ''дәүләтне сурәтләү'' буларак кабул ителде. Исеме "Ирландия" булып калды. Бу бөтен утрауга претензия белән бәйле. Ләкин рәсми һәм рәсми булмаган сорауларда Ирландия Җөмһүрияте сүзе кулланыла.

== Географик мәгълүмат ==
[[Рәсем:Ireland.A2003004.jpg|200px|left|thumb| Ирландия космостан]]
Ирландия Европа утраулары арасында мәйданы буенча өченче урында тора. 6° 20'–10° 20' көнбатыш озынлыгы һәм 51° 25'–55° 23' төньяк киңлеге арасында урнашкан. Көнбатыштан көнчыгышка озынлыгы 300 км, ә төньяктан көньякка исә 450 км.

Мәйдан – 70.280 км².

Бөекбритания белән чикләр озынлыгы – 360 км.

----

== Сәясәт ==
Ирландия – парламент көчле булган җөмһүрият.

Хәзерге Конституция [[1937]]нче елның 1 июлендә [[плебисцит]] нәтиҗәсендә кабул ителгән.

Президент халык тарафыннан җиде елга сайлана. Президентның парламентның аскы бүлмәсен чакыру һәм җибәрү хокукы бар, ул хәрби көчләрнең башлыгы, кануннарны җәмәгатьчелеккә президент чыгара. Президент шулай ук мәхкәмә башлыкларын һәм башка югары урындагы кешеләрне сайлый.

[[Рәсем:Ladys View County Kerry Ireland.jpg|150px|left|thumb|Кэрри графлыгы]]
Премьер-министр – хөкүмәтнең башлыгы. Аны парламент тәкъдим итә һәм президент раслый.

Ирландия парламенты ике өлештән тора: сенат һәм вәкилләр палатасы.

Вәкилләр палатасында 160-170 кеше. Бу парламент өлешен бөтен халык сайлый. Сенат 60 кешедән тора. 11 кешене премьер-министр сайлый, 6 кеше Милли һәм Дублин университеты тарафыннан сайлана, 43 кеше махсус исемлек буенча сайлана. Ике палатаның эшләү вакыты – 7 елга кадәр.

Ирландиянең сәяси партияләре:
* Лейбористлар партиясе – [[1912]]нче елда барлыкка килгән.
* Прогрессив Демократлар партиясе – [[1985]]нче елда барлыкка килгән.
* Фианна Фойл (Уңышлык солдатлары) – [[1926]]нчы елда барлыкка килгән.
* Финэ гэл (Бердәм Ирландия) – [[1933]]нче елда барлыкка килгән.
* Шинн фейн (Үзебез) – [[1905]]нче елда барлыкка килгән.

== Административ бүленү ==
[[Рәсем:Ei-map rus.svg|left|thumb|320px|Ирландия харитасы]]

Административ рәвештә Ирландия 4 провинциягә һәм 26 графлыкка бүленә.

* '''Ленстер провинциясе''' (Leinster/Cúige Laighean):
** [[Карлоу]] (Carlow/Contae Cheatharlach)
** [[Дублин графлыгы|Дублин]] (Dublin/Contae Átha Cliath)
** [[Килдэйр]] (Kildare/Contae Chill Dara)
** [[Килкенни]] (Kilkenny/Contae Chill Chainnigh)
** [[Лиишь]] (Laois/Contae Laoise)
** [[Лонгфорд]] (Longford/An Longphort)
** [[Лаут]] (Louth/Contae Lú)
** [[Мит]] (Meath/Contae na Mí)
** [[Оффали]] (Offaly/Contae Uíbh Fhailí)
** [[Уэстмит]] (Westmeath/Contae na hIarmhí)
** [[Уэксфорд]] (Wexford/Contae Loch Garman)
** [[Уиклоу]] (Wicklow/Contae Chill Mhantáin)
* '''Манстер провинциясе''' (Munster/Cúige Mumhan):
** [[Клэр]] (Clare/Contae an Chláir)
** [[Корк]] (Cork/Contae Chorcaí)
** [[Кэрри]] (Kerry/Contae Chiarraí)
** [[Лимерик]] (Limerick/Contae Luimnigh)
** [[Типперэри]] (Tipperary/Contae Thiobraid Árainn)
** [[Уотерфорд]] (Waterford/Contae Phort Láirge).
* '''Коннахт провинциясе''' (Connacht/Cúige Chonnacht):
** [[Голуэй]] (Galway/Contae na Gaillimhe)
** [[Литрим]] (Leitrim/Contae Liatroma)
** [[Майо]] (Mayo/Contae Mhaigh Eo)
** [[Роскоммон]] (Roscommon/Contae Ros Comáin)
** [[Слайго]] (Sligo/Contae Shligigh).
* '''Ольстер провинциясе''' (Ulster/Cúige Uladh):
** [[Каван]] (Cavan/Contae an Chabháin)
** [[Донегол]] (Donegal/Contae Dhún na nGall)
** [[Монахан]] (Monaghan/Contae Mhuineacháin).

{| cellpadding="10"
| style="text-align:"left"; font-size: 90 %;" |'''Ирландия'''
# [[Дублин]]
# [[Уиклоу]]
# [[Уэксфорд]]
# [[Карлоу]]
# [[Килдэр]]
# [[Мит]]
# [[Лаут]]
# [[Монахан]]
# [[Каван]]
# [[Лонгфорд]]
# [[Уэстмит]]
# [[Оффали]]
# [[Лиишь]]
# [[Килкенни]]
# [[Уотерфорд]]
# [[Корк]]
# [[Керри]]
# [[Лимерик]]
# [[Типперэри]]
# [[Клэр]]
# [[Голуэй]]
# [[Мейо]]
# [[Роскоммон]]
# [[Слайго]]
# [[Литрим]]
# [[Донегол]]
|'''[[Төньяк Ирландия]]'''
# [[Ферман]]
# [[Тирон]]
# [[Лондондерри]]
# [[Антрим]]
# [[Даун]]
# [[Арма]]

[[Рәсем:IrelandNumbered.png|250px|Ирландии харитасы]]
|}

== Халык ==
Ирландия халкы – кельтлар. 2006нчы елның җанисәбе буенча Ирландия халкы саны 4,24 млн кеше. 10 процент – башка дәүләтләрдән милләтләр.

Халкының 58 % шәһәрләрдә яши.
== Ирланд теле ==
Ирландия хөкүмәте инглиз теленнән ирланд теленә күчү эшен алып бара.

[[2005]] елның апрелендә кабул ителгән канун буенча урамдагы топографик исемнәр ирланд телендә булырга тиеш. Теле- һәм радио-тапшыруларда ирланд теле кулланыла. Ләкин ирланд теле бик үк популяр түгел: [[2002]] елда узган сораштыру нәтиҗәсендә, 1,57 млн кеше ирландча сөйләшә ала, дип санала.<br>
'''Тарихи-лингвистик шәрехләмә'''<br>
Ирланд телен башка телләрдән үзенчәлекле орфография, сүз башындагы тартык авазларның мутациясе, җөмләләрдә VSO (фигыль+ия+иярчен кисәкләр) тибындагы сүз тәртибе, ике бәйлек фигыле һәм төрләнә торган бәйлекләр кебек грамматик күренешләр аерып тора. Борынгы ирланд теленә шулай ук үтә катлаулы фигыль системасы да хас булган.<br>
Әйтергә кирәк, Ирландия утравы католик чиркәү йогынтысына эләккәннән соңгы мең ярым ел эчендә ирланд теленә өч тапкыр тирәнтен реформага дучар ителгән. Шул сәбәпле борынгы тел бөтенләй танымаслык булып үзгәргән. Беренче реформа V-VI гасырларда ук үткәрелсә дә, борынгы ирланд теле 900 нче елларга кадәр сакланып калган. X гасырда формалашкан урта ирланд теле XVII йөзьеллык азагына кадәр актив кулланышта булган. Бу чорда ирланд теле нык гадиләштерелгән – башлыча Скандинавиядән бәреп кергән норманнар йогынтысында. Шуннан соң яңа ирланд теле чоры башланган. Ул бүген дә инглиз теленең көчле басымы астында дәвам итә. Ирланд теле беренче аралашу теле буларак юкка чыгып бара. Кайбер фаразлар буенча, аны камил белүчеләр саны хәзер 65 меңләп кенә инде.<br>
Хәзерге заманда ирланд язуында гадәти латин хәрефләре файдаланыла, әлифба ирланд телендә Cló Rómhánach (“латин шрифты”) дип атала. Элегрәк махсус “гэль шрифты” – Cló Gaelach та булган, XX гасыр уртасына кадәр ирланд телендәге китаплар нәкъ шул “утрау готикасы” шрифтында басыла иде. Бүген Cló Gaelach бизәү максатларында гына кулланыла.<br>
Огамик язу исә тагын да борынгырак. Аның б.э.ның IV-VI гасырларында киң таралган булуы төгәл билгеле, әмма барлыкка килү чоры тарих төпкеленә кереп югала. Һәм [[сузык]], һәм тартык авазларны белдерүче огам хәрефләре туры сызык өстенә  сызыкчалар һәм нокталар куеп языла. Огамик әлифбаның башлыча ташка уеп язылган үрнәкләре генә сакланып калган.<br>
'''Орфография'''<br>
Биш кыска [[сузык аваз]]ның ('''''a, e, i, o, u''''') озын әйтелешле пары бар ('''''á, é, í, ó, ú'''''). Латин әлифбасының 13 хәрефе ялгыз тартык авазларны белдерү өчен кулланыла ('''''b, c, d, f, g, h, l, m, n, p, r, s, t'''''), калган хәрефләр алынма һәм чит ил сүзләрендә генә очрый ('''''j, k, q, v, w, x, y, z'''''): мәсәлән, '''jíp''' (джип); '''Jab''' (Иов), '''x-ghathú''' (рентген).<br>
Ирланд орфографиясенең төп принцибы '''“caol le caol agus leathan le leathan”''' дип атала (тар – тар белән, киң киң белән бергә). “Тар сузыклар” дип, ирланд грамматикасында алгы рәт [[сузык]]лары '''''i, í, e, é''''' атала, арткы һәм, гомумән, алгы булмаган [[сузык]]лар ('''''a, á, o, ó, u, ú''''') “киң авазлар” рәтенә керә. Бу кагыйдә буенча, нечкә (палатальләшкән) тартыкларның ике ягында да бары тик “тар сузыклар” гына языла, ә калын (палатальләшмәгән) тартыклар “киң сузыклар” чолганышында була.<br>
Шулай итеп, [[сузык аваз]]ларны белгертүче хәрефләрнең күбесе чынбарлыкта, [[сузык аваз]]ларның үзеннән бигрәк, алар тирәсендәге тартыкларның калын яки нечкә әйтелешен чагылдыра. Мәсәлән, '''''ea''''' парында беренче [[сузык]] беркайчан да диярлек әйтелми, бары тик аннан алдагы тартыкның палатальләшкән булуын гына белгертә, мәсәлән,: '''Peadar''' [pjadər] (кеше исеме, инглизчәсе – '''Peter'''). Бу ясалмалык еш кына буталчык хәлләргә китерә: әйтик, '''anois''' (хәзер) сүзен теоретик яктан ['''''əniʃ'''''] дип тә, ['''''əno'''''ʃ] дип тә укырга мөмкин, ләкин аның беренче әйтелеше генә дөрес.<br>
Әлбәттә, мондый орфография диалектларга хас булган фонетик күренешләрнең күбесен язуда чагылдыра алмый.<br>
Хәзерге заман әдәби телендә түбәндәге монофтонглар кулланыла:<br>
'''·                í [i:] — rí [r’i:] “король”'''<br>
'''·                i [i] — mil [m’il’] “бал” (мёд)'''<br>
'''·                é [e:] — gé [g’e:] “каз”'''<br>
'''·                e [e] — te [t’e] “кайнар”'''<br>
'''·                á [a:] — lá [la:] “көн”'''<br>
'''·                a [a] — cat [kat] “мәче”'''<br>
'''·                ó [o:] — ceol [k’o:l] “музыка”'''<br>
'''·                o [o] — loch [lox] “күл”'''<br>
'''·                ú [u:] — cú [ku:] “эт”'''<br>
'''·                u [u] — muc [muk] “дуңгыз”'''<br>
Ирланд телендә басым гадәттә сүзнең беренче иҗегенә төшә. Басымсыз иҗекләрдә күп кенә [[сузык аваз]]лар [ə] дип әйтелә: '''anocht''' [ə'noxt] “бүген кич”, '''inniu''' [ə'n’u:] “бүген”, '''cúigear''' [ku:g'ər] “бишәү”. Аңлашыла ки, озын [[сузык аваз]]лар үз әйтелешен һәрвакыт саклап кала һәм гади сөйләм телендә дә “йотылмый”.<br>
Ирланд телендә төрләнешле бәйлекләрнең кулланылуы – шактый кызыклы күренеш. Әйтик, “ag” бәйлеге инглиз теленә “by” һәм “from” бәйлекләре аша тәрҗемә ителә ала. Ия булуны, биләп торуны, хуҗа булуны белгерткәндә “ag” бәйлеге сан, зат һәм җенес (род) буенча төрләнә ала, аңа теге яки бу синтетик кушымча өстәлә, ләкин зат алмашлыгы төшереп калдырыла. Бу очракта  “tá” фигыле (инг. “have”, тат. “ия булырга”) үзгәрешсез кала. Бу конструкцияне тәрҗемә итү өчен, татарча “бар” сүзе дә җитеп тора. Мисаллар:<br>
'''Tá leabhar agam.''' – Минем китабым бар. – Cүзгә-сүз: “Have + a book + by-me”.<br>
'''Tá deoch agat.''' – Синең эчемлегең бар. – “Have + a drink + by-you (sing.)”.<br>
'''Tá ríomhaire aige.''' – Аның (ир-атның) санагы бар. – “Have + a computer + by-he”.<br>
'''Tá páiste aici.''' – Аның (хатын-кызның) баласы бар. “Have + a baby + by-she”.<br>
'''Tá carr againn.''' – Безнең машинабыз бар. – “Have + a car + by-we”.<br>
'''Tá teach agaibh.''' – Сезнең өегез бар. – “Have + a house + by-you (pl.)”.<br>
'''Tá airgead acu.''' – Аларның акчасы бар. – “Have + money + by-they”.

== Тарих ==
Беренче кешеләр Ирландиядә [[мезолит]] вакытында яшәделәр.

[[432]]нче елда Патрик Әүлия ирландлар арасында христианлык таратты.

[[1801]]нче елда Ирландия Бөекбритания өлеше булды.

== Икътисад ==
* Тулаем милли продукт – $177,2 млрд.
* ТМП кеше башына – $43 600.
* Акча беремлеге – [[Евро]].

Тулаем милли продуктның үсеше бик зур ([[1996 ел|1996]] – [[2000 ел]]ларда – 9%).

Кыйммәтлек буенча Ирландия башкаласы – [[Дублин]] [[2006 ел]]да 16нчы урын алды.

== Мәдәният ==
Ирландидә безнең эра алдыннан яшәгән кешеләрдән (мезолит, неолит чорлары) шушы чор мәдәнияте һәйкәлләре калды. Бу таш һәйкәлләр һәм таштан эшләнгән [[форт]]лар. Тимер чоры вакытында кельтлар килүе белән, мәдәният яңарышны кичерә. Vнче гасырда [[Патрик әүлия]] ярдәме белән Ирландия христиан динен кабул итте. 
=== Бәйрәмнәр ===
''Төп мәкалә: [[Ирландия бәйрәмнәре]].''

Ирландиянең иң мөһим милли бәйрәме – [[Патрик әүлия көне]]. 
=== Спорт ===
Ирландларның милли спорт төрләре арасында [[кёрлинг]] һәм [[гэл футболы]] исемле уеннар бар. 
=== Музыка ===
Ирландия музыкантлары [[Европа]]да инде XIIнче гасырда мәгълүм булганнар. Алар арасында иң данлыклысы арфада уйнаучы сукыр Турлаф O’Каролан (Turlough O`Carolan). Аның музыкасын хәзер дә бөтен дөньяда уйныйлар. Ә 18нче гасырда Фейш фестивале барлыкка килә. Фестивальнең максаты – [[флейта]]да уйнауны саклау.

=== Китапханәләр һәм музейлар ===
=== Дин ===
==== 2006 елгы халык санын алу: ====
{| class="wikitable"
|- bgcolor="#CCCCCC"
!Дин
!Тарафдарлар саны
|-
|[[Католиклык]]
|3,681,446
|-
|[[Ирландия чиркәве]]
|125,585
|-
|[[Мөселманнар]]
|32,539
|-
|[[Пресвитерианнар]]
|23,546
|-
|[[Православие]]
|20,798
|-
|Методистлар
|12,160
|-
|Апостол чиркәве
|8,116
|-
|[[Буддизм]]
|6,516
|-
|[[Һинд дине]] ({{comment|ш. и.|шул исәптән}} [[Кришна аңы]])
|6,082
|-
|[[Лютеранлык]]
|5,279
|-
|Евангелистлар
|5,276
|-
|Иегова шаһитләре
|6,291
|-
|[[Баптизм]]
|3,338
|-
|[[Яһүд дине]]
|1,930
|-
|Викка
|25
|-
|Пантеизм
|1,691
|-
|Агностицизм
|1,515
|-
|Атеистлар
|929
|-
|Мормоннар
|1,237
|-
|Квакерлар
|882
|-
|Иске католиклык
|540
|-
|[[Бәһаи]]
|504
|-
|Башка христиан агымнары
|29,206
|-
|Башка диннәр
|8,576
|-
|Дини булмаганнар
|186,318<ref>[http://www.sedmitza.ru/news/2886783.html В Ирландии за последние 6 лет почти вдвое выросло количество атеистов]</ref>
|-
|Диннәрен билгеләмәгәннәр
|70,322
|-
|'''Барлыгы'''
|'''4,239,848'''
|}
* [[Ирландиядә ислам]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
=== Дәүләт ===
* [http://www.president.ie Ирландия президенты сайты]
* [http://www.taoiseach.gov.ie Премьер-министр сайты]
* [http://www.gov.ie/en/ «Ирландия хөкүмәте онлайн» сайты]
* [http://www.oireachtas.ie Ирландия парламенты]
* [http://www.arts-sport-tourism.gov.ie Сәнгать, спорт һәм туризм департаменты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050110085836/http://www.arts-sport-tourism.gov.ie/ |date=2005-01-10 }}

=== Сәяси төркемнәр ===
* [http://www.fiannafail.ie «Фианна файл»]
* [http://www.finegael.ie «Фине Гэл» (оппозиция)]

=== ММЧ ===
* [http://www.businessandfinance.ie Business & Finance] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140604102744/http://www.businessandfinance.ie/ |date=2014-06-04 }}
* [http://www.irelandonsunday.ie Ireland on Sunday] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050414000854/http://www.irelandonsunday.ie/ |date=2005-04-14 }}
* [http://www.unison.ie/irish_independent Irish Independent] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070513082415/http://www.unison.ie/irish_independent/ |date=2007-05-13 }}
* [http://www.ireland.com The Irish Times]
* [http://www.rte.ie/tv Ирланд телевидениясе]
* [http://www.rte.ie/live/?news Интернет-телеканалы]
{{Тышкы сылтамалар}}

== Моны да карагыз ==
* [[Википедия:Проект:Ирландия|Ирландия проекты]].
* [[Төньяк Ирландия]]
* [[Ирландия һимны]]
* [["Ирландия чакыруы"]]
{{Европа илләре}}
{{Европа берлеге}}
{{Яхшы мәкалә}}

[[Төркем:Ирландия| ]]