Йәмән исемле битнең чыганагын карау

{{УК}} 
'''Йәмән''' ({{lang-ar|اليمن}} әл-Йәмән), рәсми атама – '''Йәмән Җөмһүрияте''' ({{lang-ar|الجمهوريّة اليمنية}} әл-Җөмһүрия әл-Йәмәния) – [[Көньяк-Көнбатыш Азия]]дә, [[Гарәп ярымутравы]]ның көньягында урнашкан [[дәүләт]]. [[Якын Көнчыгыш]]ның бер өлеше булып тора, [[Оман]] һәм [[Согуд Гарәбстаны]] белән чиктәш. Чикләрен [[Кызыл диңгез]] һәм [[Гарәп диңгезе]] юа. [[Башкала]]сы [[1990 ел]]дан соң [[Сәнга]] шәһәре.
== Тарих ==
{{Төп мәкалә|Йәмән тарихы}}

Йәмән – иң борынгы цивильлек учакларының берсе.

Йәмән территориясендә хәзерге заманда билгеле булган иң борынгы дәүләтләр – [[Катабан]] , [[Хүдрамәүт]], Маин, [[Саба патшалыгы|Саба]] һәм [[Химьярит патшалыгы|Химьярит патшалыклары]]. [[IV гасыр]]да бөтен Йәмәнне химьяритлар берләштерә. Шул ук гасыр ахырында химьяритлар [[иудаизм]]ны дәүләт дине сыйфатында кабул итәләр. [[VI гасыр]] башында Йәмән [[Аксум патшалыгы]] йогынтысына эләгә, бу исә аның вакытлыча христианлаштыруына китерә. Шул гасыр ахырында Йәмәнне [[Сасанилар]] [[Иран]]ы яулап ала.

* [[628 ел|628]] – [[Ислам]] яулап алуы
* [[1173 ел|1173]] – [[Мисыр]] гаскәрләренең бәреп керүе.
* [[1184 ел|1184]] – [[1229 ел|1229]] – Йәмән Мисыр [[Әюбиләр]]енең вассаль солтанлыгы.
* [[1229 ел|1229]]-[[1454 ел|1454]] – Йәмәннең [[Рәсүлиләр]] династиясе хакимияте астында берләшүе.
* [[1454 ел|1454]] – [[1517 ел|1517]] – Йәмәндә [[Таһириләр]] династиясе идарәсе.
* [[1538 ел|1538]] – [[1635 ел|1635]] – Йәмәнне [[госманлылар]] яулап ала.

Төньяк Йәмән Госманлы империясеннән [[1918 ел]]да бәйсезлек ала.

[[1962 ел]]ның [[18 сентябрь|18 сентябрендә]], мәлик [[Әхмәд ибн Яхья Хәмидәддин|Әхмәд]] үлеменнән соң, яңа король итеп шаһзадә [[Мөхәммәд әл-Бәдр]] игълан ителә. Килеп туган хәлне кулланып, хәрбиләр монархияне бәреп төшерәләр һәм [[Йәмән Гарәп Җөмһүрияте]]н игълан итәләр.

[[1967 ел]]да [[Көньяк Йәмән]] бәйсезлек ала, ул [[1839 ел]]дан бирле британ протектораты булган була. 3 ел үткәч Көньяк Йәмән ([[ЙХДҖ]]) хакимияте советларча ориентация кабул итә. Киләсе ике унъеллык ике дәүләт арасындаы каты көрәш белән уза. Ә [[1990 ел]]да ике дошман дәүләт Йәмән Җөмһүриятенә берләшәләр.

[[1994 ел]]да илдә [[Йәмән ватандашлар сугышы|ватандашлар сугышы]] булып уза. [[21 май]]да ЙХДҖ элеккеге җитәкчеләре Көньякта бәйсез дәүләт – Йәмән Демократик Җөмһүриятен игълан итәләр, ләкин июль аенда ук көньяклыларның фетнәсен Төньяк Йәмән гаскәре бастыра.

[[2011 ел]]да илдә яңа [[Йәмән дулкынланулары (2011)|фетнә]] башланды.
== Сәяси төзелеш ==
{{Төп мәкалә|Йәмәннең сәяси төзелеше}}

Дәүләт башлыгы – президент, ул гомуми сайлауларда 7 елга сайлана ([[1999 ел]]дан башлап). Хәзерге президент [[Гали Габдулла Салих]] 1999 елда сайланганнан соң, [[2006 ел]]да икенче срокка тагын сайланды.

Парламент ике палаталы – Шура (111 әгъза, президент тарафыннан билгеләнелә) һәм вәкилләр палатасы ([[2003 ел]]ның апрелендә 6 еллык срокка сайланган, 301 депутат), 5 фирка күрсәтелгән:

[[Йәмәннең гомуми халык конгрессы|Гомуми халык конгрессы]] – президент Гали Габдулла Салих фиркасы, вәкилләр палатасында күпчелекне тәшкил итә – 238 урын

Йәмән реформалар берләшмәсе (Ислах) – күп тапкыр премьер һәм парламент спикеры вазифасында торган шәех Габдулла бин Хөсәен әл-Әхмәрнең дини фиркасы – 46 урын

[[Йәмән социалистик фиркасы]] — Көньяк Йәмәндә элек идарәче булган марксист-ленинчыл фирка, лидер – Ясин Сәид Нүмән ([[2005 ел]]дан соң, аңа кадәр Гали Салих Гүбәд (Мүкбил)) – 8 урын

Насери-юнионистларның халык оешмасы – 3 урын

[[Баас|Гарәп социалистик яңарышы фиркасы (Баас)]] – гомумгарәп фиркасының Йәмән бүлеге – 2 урын

Фиркасызлар – 4 урын

Парламентка киләсе сайлаулар [[2009 ел]]ның апрелендә узарга тиеш иде, ләкин 2 елга күчерелде.
== Административ бүленеш ==
{{Төп мәкалә|Йәмәннең административ бүленеше}}

Йәмән 21 мүхәфәзәгә бүленә, алары 333 мүдәрийәһкә, мүдәрийәһләр 2210 астрайоннарга бүленәләр, астрайоннарның барсында 38 284 авыл (2001 елга карата).

{| class="wikitable" width="700px"
! colspan="3" | Йәмәннең мүхәфәзәләргә хәзерге бүленеше
|-
| valign=top align="left" style="padding:0; border:none;" |
&nbsp;'''Элеккеге [[Төньяк Йәмән]]'''&nbsp;
----
&nbsp;2. [[Әмран (мүхәфәзә)|Әмран]]<br />
&nbsp;4. [[Әл-Дәли (мүхәфәзә)|Әл-Дәли]]<br />
&nbsp;5. [[Әл-Бәйда (мүхәфәзә)|Әл-Бәйда]]<br />
&nbsp;6. [[Хүдәйда (мүхәфәзә)|Хүдәйда]]<br />
&nbsp;7. [[Әл-Җәүф (мүхәфәзә)|Әл-Җәүф]]<br />
&nbsp;9. [[Мәхвит (мүхәфәзә)|Мәхвит]]<br />
&nbsp;10. [[Сана|Башкала мүхәфәзасы]]&nbsp;<br />
&nbsp;11. [[Дамар (мүхәфәзә)|Дамар]]<br />
&nbsp;13. [[Хәдҗә (мүхәфәзә)|Хәдҗә]]<br />
&nbsp;14. [[Ибб (мүхәфәзә)|Ибб]]<br />
&nbsp;16. [[Мәриб (мүхәфәзә)|Мәриб]]<br />
&nbsp;17. [[Райма (мүхәфәзә)|Райма]]<br />
&nbsp;18. [[Сәгәда (мүхәфәзә)|Сәгәда]]<br />
&nbsp;19. [[Сана (мүхәфәзә)|Сана]]<br />
&nbsp;21. [[Тәгиз (мүхәфәзә)|Тәгиз]]<br />
| align="center" style="padding:0; border:none;" |
{{Йәмәннең мүхәфәзәләргә бүленеше (Сурәтләр харитасы)|400px|center|||bottom-right}}
| valign=top align="left" style="padding:0; border:none;" |
&nbsp;'''Элеккеге [[Көньяк Йәмән]]'''&nbsp;
----
&nbsp;1. [[Гәден (мүхәфәзә)|Гәден]] <br />
&nbsp;3. [[Абьян (мүхәфәзә)|Абьян]] <br />
&nbsp;8. [[Әл-Махра (мүхәфәзә)|Әл-Махра]] <br />
&nbsp;12. [[Хүдрәмәүт(мүхәфәзә)|Хүдрәмәүт]] <br />
&nbsp;15. [[Ләхҗ (мүхәфәзә)|Ләхҗ]]<br />
&nbsp;20. [[Шабвә (мүхәфәзә)|Шабвә]] <br />
|-
| colspan="3" style="font-size:smaller" |
|}

== География ==
[[Рәсем:Yemen-map.gif|thumb|left|Йәмән харитасы]]
{{Төп мәкалә|Йәмән географиясе}}
Йәмәннең төньяк-көнчыгышында яңгыр сирәк явучы ташлы чүл. Бу чүлне яр буе тигезлегеннән аерып торучы тауларда һәр елны мул яңгырлар ява. Далаларда, террасаланган тау битләрендә игенчеләр [[мамык]], [[җиләк-җимеш]] һәм [[яшелчә]]ләр үстерәләр.

== Икътисад ==
{{Төп мәкалә|Йәмән икътисады}}

Йәмән – гарәп илләре арасында иң ярлы дәүләтләрнең берсе. Җан башына ТМП [[2009 ел]]да – 2,5 мең доллар (гарәп илләре арасында [[Судан]] һәм [[Мавритания]]дә генә кимрәк, ә тулаем дөнья буенча 173 нче урын). Йәмәннең икътисади тотрыклылыгы [[нефть]] табышы һәм экспортына бәйле (дәүләт бюджетының 70 %), ләкин аның запаслары кими бара. [[2006 ел]]да ил хакимияте икътисадны диверсләштерү өчен икътисади реформалар башладылар (чит ил инверсторларын якынайту). Шулай ук [[газ]] табышы һәм экспортын башлау да планлаштырыла.

Промышленность (ТМПның 51 %) - нефть табышы һәм эшкәртелүе (ТМПның 25 %); кечкенәрәк кенә текстиль һәм күн предприятиеләре; азык сәнәгате; кул һөнәрләре; әлүмин эретү буенча бәләкәй завод; цемент ясау; зур булмаган кораблар төзәтү.

Авыл хуҗалыгы (ТМПның 10% , эшчеләрнең 75 %) - бодай, җиләк-җимеш, яшелчәләр, каһвә, мамык; сөт продуктлары, терлек (сарыклар, кәҗәләр, сыерлар, дөяләр), кошлар; балыкчылык.

Хезмәт күрсәтүләр сферасы – ТМПның 39 %
=== Тышкы сәүдә ===
[[2008 ел]]да экспорт – 8,98 млрд. долл – чи нефть, каһвә, киптерелгән һәм тозланган балык.

Төп сатып алучылар:
* [[Кытай]] – 30, 9 %
* [[Таиланд]] – 25, 7 %
* [[КАҖ]] – 14,6 %
* [[Һиндстан]] – 8, 8 %
* [[Япония]] – 5,1 %

2008 елда импорт – 9, 33 млрд. долл. - азык-төлек һәм тере терлек, промышленность һәм химик продукция.

Төп кертүчеләр:
* [[БГӘ]] – 15,5 %
* Кытай – 11, 8 %
* Һиндстан – 8, 4 %
* [[Согуд Гарәбстаны]] – 7, 3%
* [[Күвәйт]] – 5, 4%

Тышкы бурыч – 6,2 млрд. долл. (2009 ел ахырына)
== Халык ==

* Халык саны – 23, 5 млн. ([[2010 ел]]ның июленә карата)
* Еллык үсеш - 2,7%
* Гомер озынлыгы – 61 ел ир-атларда, 65 ел хатын-кызларда.
* Шәһәр халкы – 31 % (2008 елда)
* Белем дәрәҗәсе – 70% ир-атларда, 30 % хатын-кызларда ([[2003 ел]]га карата)

Этник состав – күбесенчә [[гарәпләр]] һәм афро-гарәп мулат һәм һиндлыларның аз санлы төркеме.
== Дин ==
Дин – күбесенчә [[мөселманнар]] (52 % - [[сөнничелек|сөнниләр]], 46 % - [[шигыйлар]]). 2 % тирәсе – [[друзлар]]. 1 меңләп [[христиан]], бик аз санда [[яһүд]]ләр бар.
* [[Йәмәндә ислам]]

== Дәүләт гимны ==
[[File:United_States_Navy_Band_-_United_Republic.ogg|thumb|left|җыйнак оркестр варианты]]
'''Йәмән Берлеге'''нең дәүләт гимны '''"Берләшкән Җөмһүрият"''' һәм '''"Кабатла, дөнья, нәшидемне"''' исемнәре белән билгеле. 1990 елда кабул ителгән. Сүзләрен '''Габдулла Габделваһһаб Ногман''' язган, көе '''Әййуб Тариш'''ныкы. 1979 елдан башлап, Көньяк Йәмән гимны буларак файдаланылды.

Текст астындагы сылтамада — хор башкаруында тулы вариант. <br>
{| class="wikitable"
|رَدِّدِيْ أَيَّتُهَا الدُّنْيَا نَشِيْدِيْ

رَدِّدِيْهِ وَأَعِيْدِيْ وَأَعِيْدِيْ

وَاذْكُرِيْ فِيْ فَرْحَتِيْ كُلَّ شَهِيْدِ

وَامْنَحِيْهِ حُلَلاً مِّنْ ضَوْءِ عِيْدِيْ

رَدِّدِيْ  أَيَتُهَا الدُّنْيَا نَشِيْدِيْ

رَدِّدِيْ  أَيَتُهَا الدُّنْيَا نَشِيْدِيْ:


وَحْدَتِيْ، وَحْدَتِيْ

يَا نَشِيْداً رَائِعاً يَمْلَاُ نَفْسِيْ

أَنْتِ عَهْدٌ عَالِقٌ فِيْ كُلِّ ذِمَّة

رَايَتِيْ، رَايَتِيْ

يَا نَسِيْجاً حِكْتُهُ مِنْ كُلِّ شَمْسِ

أُخْلُدِيْ خَافِقَةً فِيْ كُلِّ قِمَّة

أُمَّتِيْ، أُمَّتِيْ

اِمْنَحِيْنِي الْبَأسَ يَامَصْدَرَ بَأسِيْ

وَاذْخُرِيْنِيْ لَكِ يَا أَكْرَمَ أُمَّة


عِشْتُ إِيْمَانِيْ وَحُبِّيْ سَرْمَدِيَّا

وَمَسِيْرِيْ فَوْقَ دَرْبِيْ عَرَبِيَّا

وَسَيَبْقٰى نَبْضُ قَلْبِيْ يَمَنِيَّا

لَنْ تَرَى الدُّنْيَا عَلٰى أَرْضِيْ وَصِيَّا
|Qabatla,  dönya, qabatla bu köyemne,

Qabatla  sin näşidemne, ğähedemne.

İskä  töşer isemnären şähitlärneñ.

Ki sin  zatlı kiemnären bäyrämnärneñ.

Qabatla, dönya, qabatla näşidemne,

Qabatla, dönya, qabatla näşidemne.


Berlegem,  Berlegem,

Ruxlana  bu yağımlı cırdan küñelem,

Här  xalätkä bäyläneşle ul ğähedem.

Bayrağım,  bayrağım,

Qoyaşnıñ  sin üzennän iñgän qomaçım,

Mäñge  balqı häm bizäp tor här taw başın.

Ömmätem,  ömmätem,

Waqıyğ it sin üz köçeñne, quäteñne,

Zatlılardan  itär öçen däwlätemne.


İmanlı  häm söyüle min cir yözendä

Häm  ğömerem ütär ğäräp qäwemendä.

Yämänemne yörtermen yöräk türendä,

Hiçber çit-yat xakim bulmas däwlätemdä.
|Кабатла, дөнья, кабатла бу  көемне,

Кабатла син нәшидемне, гаһедемне.

Искә төшер исемнәрен шәһитләрнең.

Ки син затлы киемнәрен бәйрәмнәрнең.

Кабатла, дөнья, кабатла нәшидемне,

Кабатла, дөнья, кабатла нәшидемне. :|


Берлегем, Берлегем,

Рухлана бу ягымлы җырдан күңелем,

Һәр халәткә бәйләнешле ул  гаһедем.

Байрагым, байрагым,

Кояшның син үзеннән иңгән  комачым,

Мәңге балкы һәм бизәп тор һәр  тау башын.

Өммәтем, өммәтем,

Вакыйг ит син үз көчеңне,  куәтеңне,

Затлылардан итәр өчен дәүләтемне.


Иманлы һәм сөюле мин җир  йөзендә

Һәм гомерем үтәр гарәп  кавемендә.

Йәмәнемне йөртермен йөрәк  түрендә,

Һичбер чит-ят хаким булмас дәүләтемдә.
|}
'''Хор башкаруында:''' [[https://www.youtube.com/watch?v=THO97NrXlwA|thumb|left|хор]]<br>

== Мәдәният ==
{{Төп мәкалә|Йәмән мәдәнияте}}

{|class=standard border="1" align="center" cellpadding="2" cellspacing="0"
|+<span style="font-size:120%;">'''Бәйрәмнәр'''</span>
|-
! Вакыт !! Татар исеме !! Җирле атама !! Искәрмәләр
|-
| — || [[Корбан бәйрәме]] || — || Вакыты ай календаренә бәйле рәвештә үзгәрә
|-
| — || [[Ураза гаете]] || — || Вакыты ай календаренә бәйле рәвештә үзгәрә
|-
| — || [[Мөхәррәм]] || — || Вакыты ай календаренә бәйле рәвештә үзгәрә
|-
| — || Мигъраҗ кичәсе || — || Вакыты ай календаренә бәйле рәвештә үзгәрә
|-
| — || [[Мөхәммәд|Пәйгамбәр Мөхәммәд]]нең туган көне || Мәүлид || Вакыты ай календаренә бәйле рәвештә үзгәрә
|-
| [[1 гыйнвар]] || [[Яңа ел]] || — ||
|-
| [[22 май]] || Милли бердәмлек көне || — || Йәмәннең берләшү көне
|-
| [[26 сентябрь]] || [[1962 ел]]гы [[төньяк Йәмән]] [[инкыйлаб]]ы көне || — || -
|-
| [[14 октябрь]] || [[1963 ел]]гы [[көньяк Йәмән]] инкыйлабы көне || — || -
|-
| [[30 ноябрь]] || Бәйсезлек көне || — || -
|}

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}{{commonscat|Yemen}}
* http://www.islam.ru/pressclub/histori/pamatihakima/{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://yemen-club.ru/index.php?id=150 рус-Йәмән мөнәсәбәтләре хронологиясе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111117032518/http://yemen-club.ru/index.php?id=150 |date=2011-11-17 }}
* [https://archive.is/20130113190344/www.bigpi.biysk.ru/encicl/articles/63/1006315/1006315F.htm Йәмән тарихы] {{Ref-ru}}
* [http://www.yemen-club.ru Йәмән-клуб] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110727224719/http://www.yemen-club.ru/ |date=2011-07-27 }} {{ref-ru}}
* [http://www.yemenonline.ru Йәмән клубы2] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181017034932/http://www.yemenonline.ru/ |date=2018-10-17 }}

== Моны да карагыз ==
{{Азия дәүләтләре}}
{{Ислам хезмәттәшлеге оешмасы}}

[[Төркем:Йәмән]]
[[Төркем:Унитар дәүләтләр]]
[[Төркем:Җөмһүриятләр]]