Күренмә нурланыш исемле битнең чыганагын карау

{{Электромагнит нурланыш төрләре}}
[[Файл:Dispersive Prism Illustration by Spigget.jpg|thumb|left|300px|[[Призма (оптика)|призма]] тарафыннан спектр төсләренә аерылган ак яктылык]]
'''Күренмә нурланыш''' - [[спектр]]ның якынча 380 [[нанометр]]дан 780 нм хәтле [[дулкын озынлыгы|дулкын озынлыклы]] өлешен алып торучы кеше күзе кабул итә алган [[электромагнитик нурланыш|электромагнит дулкыннар]]<ref>Thomas J. Bruno, Paris D. N. Svoronos. CRC Handbook of Fundamental Spectroscopic Correlation Charts. — CRC Press, 2005.</ref><ref>Б. И. Степанов. Введение в химию и технологию органических красителей. ''2-е изд.'' — М.: «Химия», 1977.</ref>. Мондый дулкыннар 400 дән 790 [[Герц (үлчәү берәмлеге)|терагерцкача]] ешлык диапазонын алып торалар. Мондый дулкын озынлыклы электромагнит нурланышны шулай ук ''күренүче яктылык'', яки сүзнең тар мәгънәсендә ''яктылык'' дип кенә атыйлар.<ref>{{Китап:ФКТЭ}}</ref> Кеше күзе яктылыкка дулкынның 555 нм (540 ТГц) өлкәсендә (спектрның [[яшел]] өлешендә) иң зур сизгерлеккә ия.

Спектрда кеше [[ми]]е аера алган барлык [[төс]]ләр дә урнашмаган. Мәсәлән, [[алсу]] яки [[манджета]] төсләре күренүче нурланыш спектрында юк, алар башка төсләр кушылу нәтиҗәсендә барлыкка киләләр.

Күренүче нурланыш шулай ук «[[оптик тәрәзә]]»гә - электромагнит нурланыш спектрының [[Җир атмосферасы]] тарафыннан йотылмый торган диярлек өлешенә керә. Чиста һава күк төсне кечкенәрәк (спектрның кызыл ягына таба) дулкынлы нурланышларга караганда көчлерәк тарата, шуңа күрә көндезге күк йөзе [[күк төс]]тә.

Күпләгән биологик төрләр кеше күзе үзләштерә алмаган нурланышларны күрә алалар. Мәсәлән, бал кортлары һәм башка күпләгән [[бөҗәкләр]] ультрафиолет диапазондагы яктылыкны күрәләр, бу аларга чәчәкләрдәге нектарны табарга ярдәм итә. Нәсел дәвам итү күзлегеннән караганда, бөҗәкләр тарафыннан серкәләнүче үсемлекләргә ультрафиолет спектрда якты төсле булу отышлырак. Кошлар шулай ук ультрафиолет нурланышны (300—400 нм) күрегә сәләтлеләр, ә кайбер кошларның каурыйларында иптәшләрен җәлеп итү өчен хәтта ультрафиолет тамгалары бар.<ref>{{cite book|last=Cuthill|first=Innes C|coauthors=''et al.''|editor=Peter J.B. Slater|title=Advances in the Study of Behavior|publisher=Academic Press|location=Oxford, England|date=1997|volume=29|chapter=Ultraviolet vision in birds|page=161|isbn=978-0-12-004529-7}}</ref><ref>{{cite book|last=Jamieson|first=Barrie G. M. |title=Reproductive Biology and Phylogeny of Birds|publisher=University of Virginia|location=Charlottesville VA|date=2007|page=128|isbn=1578083869}}</ref>

== Тарих ==

Күренүче яктылык спектрының беренче аңлатмаларын «Оптика» китабында [[Ньютон, Исаак|Исаак Ньютон]] һәм «Төсләр теориясе» хезмәтендә [[Иоганн Гёте]] бирәләр, ләкин аларга хәтле [[Бэкон, Роджер|Роджер Бэкон]] сулы стаканда оптик спектрны күзәтә. Моннан 4 гасыр үткәч кенә, Ньютон [[призма]]лардагы [[яктылык дисперсиясе]]н ача.<ref>{{cite book|url=http://books.google.com/books?id=j8BCAAAAIAAJ&pg=PA185&dq=%22roger+bacon%22+prism&ei=TX8OSJ2jMZCSzQTKx8y7Ag&client=firefox-a|title=The Science of Logic: An Inquiry Into the Principles of Accurate Thought |first=Peter|last=Coffey|year=1912|publisher=Longmans}}</ref>

Үзенең оптик нәтиҗәләрен тасвирлаганда, Ньютон [[1671 ел]]да беренче булып нәшердә спектр ({{lang-lat|spectrum}} — күренү) сүзен куллана. Ул, яктылыкның призма өслегенә берәр почмак белән төшкәндә, нурның бер өлеше кайтарылганын, ә бер өлеше пыяла аша төрле төсләр ясап чыкканын күзәтә. Галим яктылык төрле төс һәм тизлектәге кисәкчекләр (корпускулалар) агымыннан тора дип уйлый. Аның уйлавынча, кызыл төс шәмәхә төскә караганда кызурак хәрәктә итә, шуңа күрә кызыл нур призмада шәмәхә кебек үк тайпылмый.

Ньютон яктылыкны җиде төскә бүлә: кызыл, кызгылт-сары, сары, яшел, күк, [[Индиго (төс)|индиго]] һәми [[шәмәхә]]. Җиде санын ул софистлардан чыккан фикер (төсләр, музыка ноталары [[Кояш системасы]] объектлары һәм атна көннәре арасында бәйлелек бар дип уйлау) буенча сайлый.<ref>{{cite web |url=http://home.vicnet.net.au/~colmusic/opticks3.htm |title=Music For Measure: On the 300th Anniversary of Newton's ''Opticks'' |accessdate=2006-08-11 |last=Hutchison |first=Niels |year=2004 |work=Colour Music |archivedate=2012-02-20 |archiveurl=https://www.webcitation.org/65apUU8VC?url=http://home.vicnet.net.au/~colmusic/opticks3.htm }}</ref><ref>{{cite book |last=Newton |first=Isaac |authorlink=Isaac Newton |title=[[Opticks]] |year=1704 }}</ref> Кеше күзе индиго төсе ешлыкларына бик үк сизгер түгел, шуңа күрә кайбер кешеләр аны күк яки шәмәхә төстән аера алмыйлар. Шуңа күрә Ньютоннан соң аны аерым төс буларак түгел, ә шәмәхә яки күк төснең төсмере буларак карарга еш тәкъдим итәләр (ләкин ул көбатыш гадәттә хәзергәчә спектрда). Татар гадәтендә индигога [[зәңгәр]] төс туры килә.

[[Гёте, Иоганн Вольфганг фон|Гёте]], Ньютоннан аермалы буларак, спектр яктылыкның төрле өлешләрен кушу сәбәпле барлыкка килә дип санаган. Яктылыкның киң нурларын күзәтеп, ул призма аша чыкканда нурның кырыйларында кызыл-сары һәм күк төсләр булуын, ә алар арасындагы яктылыкның ак булып калуын ача, спектр әлеге кырыйларны бер-берсенә җитәрлек якынайтканда барлыкка килә.

XIX гасырда, [[Ультрашәмәхә нурланыш|ультрашәмәхә]] һәм [[Инфракызыл нурланыш|инфракызыл]] нурланышларны ачканнан соң, күренүче спектрны аңлау төгәлрәккә әйләнә.

XIX гасыр башында [[Томас Юнг]] һәм [[Герман фон Гельмгольц]] күренүче нурланыш спектры һәм төсле күрү арасындагы бәйләнешне шулай ук тикшерәләр. Аларның [[Гельмгольц төссизү теориясе|төсле күрү теорияләре]] кеше күзенең төсләрне аеру өчен рецепторларның өч төрен куллануын дөрес аңлата.

== Күренүче нурланыш чикләре характеристикасы ==
{| class="wikitable"
 |Дулкын озынлыгы, [[Метр#Катлы һәм өлешле берәмлекләр|нм]]
 |780
 |380
 |-
 |[[фотон]]нар энергиясе, [[Джоуль|Дж]]
 |2,61{{e|−19}}
 |4,97{{e|−19}}
 |-
 |[[фотон]]нар энергиясе, [[Электрон-вольт|эВ]]
 |1,6
 |3,1
 |-
 |Ешлык, [[Герц (үлчәү берәмлеге)|Гц]]
 |3,94{{e|14}}
 |7,49{{e|14}}
 |-
 |[[Дулкын саны]], [[Метр#Катлы һәм өлешле берәмлекләр|см]]<sup>−1</sup>
 |1,32{{e|4}}
 |2,50{{e|4}}
 |}

== Күренүче нурланыш спектры ==

Ак яктылык нурының таркалуы вакытында призмада тулы спектр барлыкка килә, төрле озынлыктагы дулкыннар нурланышлары төрле почмак белән сыналар. Спектрга керүче төсләрне, ягъни бер озынлыклы яктылык дулкыннарыннан алырга мөмкин булган төсләрне спектраль төсләр дип атыйлар.<ref>Thomas J. Bruno, Paris D. N. Svoronos. ''[http://books.google.com/books?id=FgjHjhCh5wsC&pg=PP1&dq=intitle:%22CRC+Handbook+of+Fundamental+Spectroscopic+Correlation+Charts%22&ei=A3TYRvGjJYqKoQK5oYzMBQ&sig=rsr8R_QF8j-fcWljMbTPF14Kcms#PPA2,M1 CRC Handbook of Fundamental Spectroscopic Correlation Charts.]'' CRC Press, 2005.</ref> Төп спектраль төсләр (үз исемнәре булган), шулай ук әлеге төсләрнең тасвирламалары, таблицада китереләләр:

{| border=1
!Төс!!Дулкыннар озынлыгы диапазоны, нм!!Ешлыклар диапазоны, ТГц!!Фотоннар энергиясе диапазоны, эВ
|-
|[[Шәмәхә төс|Шәмәхә]]
|align=center bgcolor=#6600CC style="color:white;"|380—440
|align=center bgcolor=#6600CC style="color:white;"|790—680
|align=center bgcolor=#6600CC style="color:white;"|2,82—3,26
|-
|[[Зәңгәр төс|Зәңгәр]]
|align=center bgcolor="#0000F0" style="color:white;"|440—485
|align=center bgcolor="#0000F0" style="color:white;"|680—620
|align=center bgcolor="#0000F0" style="color:white;"|2,56—2,82
|-
|[[Күк төс|Күк]]
|align=center bgcolor="#00C0FF"|485—500
|align=center bgcolor="#00C0FF"|620—600
|align=center bgcolor="#00C0FF"|2,48—2,56
|-
|[[Яшел төс|Яшел]]
|align=center bgcolor="#00F000" style="color:white;"|500—565
|align=center bgcolor="#00F000" style="color:white;"|600—530
|align=center bgcolor="#00F000" style="color:white;"|2,19—2,48
|-
|[[Сары төс|Сары]]
|align=center bgcolor=#F0F000|565—590
|align=center bgcolor=#F0F000|530—510
|align=center bgcolor=#F0F000|2,10—2,19
|-
|[[Кызгылт-сары төс|Кызгылт-сары]]
|align=center bgcolor=#FF9900|590—625
|align=center bgcolor=#FF9900|510—480
|align=center bgcolor=#FF9900|1,98—2,10
|-
|[[Кызыл төс|Кызыл]]
|align=center bgcolor=#F00000 style="color:white;"|625—740
|align=center bgcolor=#F00000 style="color:white;"|480—405
|align=center bgcolor=#F00000 style="color:white;"|1,68—1,98
|}

== Шулай ук карагыз ==
* [[Төс]]
* [[Спектраль һәм өстәмә төсләр]]

== Искәрмәләр ==
{{Искәрмәләр}}

[[Төркем:Электромагнитик нурланыш]]
[[Төркем:Оптика]]
[[Төркем:Физика]]