Минзәлә ярминкәсе исемле битнең чыганагын карау

{{Оешма
|исем       = Минзәлә ярминкәсе
|альтернатив исем  = Мензелинская ярмарка
|background_color=
|логотип         = [[Файл:Минзәлә ярминкәсе.png|250px]]
|логотип зурлыгы = 200
|рәсем асты язуы         = ''Н. Хәбибуллин. «Минзәлә ярминкәсе»''
|харита1          = 
|харита зурлыгы1   = 
|легенда1        = 
|харита2          = 
|харита зурлыгы2   = 
|легенда2        = 
|бергәлек        = 
|үзәкнең төре      = сәүдә
|үзәк           = 
|төре             = 
|телләр           = [[рус теле|рус]], [[татар теле|татар]]
|җитәкче вазыйфасы1 = 
|җитәкче исеме1       = 
|җитәкче вазыйфасы2 = 
|җитәкче исеме2       = 
<!-- ... -->
|җитәкче вазыйфасы6 = 
|җитәкче исеме6       = 
|нигезләүче1        = [[Ырынбур губернасы]] идарәсе
|нигезләү сәбәпләре1 = Россия империясендә атларга сорау арту 
|нигезләү көне1    = [[1798]]
|нигезләүче2        = 
|нигезләү сәбәпләре2 = 
|нигезләү көне2    = 
<!-- ... -->
|нигезләүче6        = 
|нигезләү сәбәпләре6 = 
|нигезләү көне6    = 
|ябу сәбәпләре = керем керми башлау
|ябу көне    = [[1928 ел|1928]]
|сайт            = 
|искәрмә1     = 
|искәрмә2     = 
<!-- ... -->
|искәрмә5     = 
}}
'''Минзәлә ярминкәсе''' ({{Lang-ru|Мензелинская ярмарка}}) – XIX гасырда [[Россия]]дәге 10 иң эре<ref>''1904 елда Россиядә 16 000 ярминкә эшли''.</ref> ярминкә исәбенә керүче сәүдә мәйданы. [[Минзәлә өязе]] [[Минзәлә]] [[шәһәр]]ендә (хәзерге [[Татарстан]]ның [[Минзәлә районы]]) урнашкан булган. [[1798]]-[[1928 ел]]ларда эшли.

== Тарих ==
[[Файл:Минзәлә мәчете.jpeg|thumb|right|160px|Ярминкәдән кергән акчага корылган [[Минзәлә мәчете]]  ([[1910 ел]])]]
[[Минзәлә]] якларында, 4 елга ([[Чулман]], [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]], [[Ык]], [[Минзәлә]]) тоташкан җирлектә, сәүдә белән  [[Болгар дәүләте]] заманыннан ук таныш булганнар. [[Минзәлә]]дә [[Болгар]]-[[Хивә]] кәрван юлының бер тукталышы булуы мәгълүм.

[[Ырынбур губернасы]]нда [[1842 ел]]да 61 ярминкә, [[1850 ел]]да 149 ярминкә эшли: 20 се [[шәһәр]] җирендә, 129 ы – авылда.
[[Минзәлә]] ярминкәсе [[1798 ел]]да [[Ырынбур губернасы]] идарәсе фәрманы белән [[Минзәлә]] [[шәһәр]]ендә<ref>''[[1781 ел]]ның 23 декабре фәрманы белән Екатерина II Минзәләгә шәһәр статусы бирә.''</ref> оештырыла. Ярминкә оештырылуның төп сәбәбе — [[Россия]]дә атларга сорау арту белән бәйле. Шуңа күрә [[казакъ]], [[башкорт]] якларыннан китерелгән атлар табуны озак еллар [[Минзәлә]] ярминкәсендә төп [[тауар]] була. Көнгә 1 000 баштан артык  ат малы сатыла. Мәсәлән, [[1883]]-[[1884 ел]]лар ярминкәсендә ''1 405'' баш ат, [[1888]]-[[1889 ел]]лар ярминкәсендә ''1 200'' баш ат малы сатылган. [[Россия]]нең шактый  өлкәләреннән, [[Иран]]нан, [[Урта Азия]]дән йөк-йөк [[тауар]]  китерәләр.

[[1817 ел]]да [[Минзәлә]] [[шәһәр]]ендә ''1 232'' (XIX гасыр ахырында ''6 000'' тирәсе) кеше яшәгәне мәгълүм. Шул ук вакытта [[Минзәлә]] ярминкәсенә 4-5 мең кеше җыела торган була. [[Тауар]] әйләнеше елына карап ''100 000'' сумнан алып, ''100'' млн сумга хәтле була. Мәсәлән, [[1864 ел]]да 1 млн сумлык [[тауар]] сатыла (''Уфимские губернские ведомости,1864, № 7'').<ref>[http://infourok.ru/material.html?mid=56854    Инфодәрес сайтында]</ref>
Ярминкәдә Сәүдә, Ат, Балык, Урман мәйданнары  булган.

== Ярминкә вакытлары ==
Ярминкәләр елга 3 мәртәбә төрле исем белән уздырыла.

3-5 [[август]] аралыгында узган  беренче ярминкә  «[[Җәй]]ге [[Элҗен көне|Элҗен]]» ярминкәсе ({{Lang-ru|Летняя Ильинская ярмарка}}) дип атала. Бу сәүдә бәйрәмендә [[шәһәр]]гә якын яшәүче һөнәрчеләр кәсеп итә: тәгәрмәч, мичкә, савыт-саба, крестьян хуҗалыгы өчен кирәк-ярак, [[бал]], [[балавыз]], умарта  саталар.

3-17 [[октябрь]]дә узучы [[көз]]ге ярминкәдә тире, йон, бөртекле ашлык әйбәт сатыла. [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]], [[Нократ]], [[Чулман]] крестьяннәре [[икмәк]] алып килгән. Мәсәлән, [[1872 ел]]да ''12 500'' капчык бөртекле [[икмәк|ашлык]] килгән. [[Сарапул]] [[шәһәр]]енең [[күн]] аяк киеме тегүчеләре, [[Кукмара]]ның итекчеләре  сәүдә итә.

Ярминкәнең иң  зрусы, дәвамлысы, күп сәүдәгәр катнашуында [[кыш]] көне узучысы «[[Кыш]]кы [[раштуа]]» ({{Lang-ru|Зимняя рождественская}}) дип аталган. [[Уфа губернасы]]ның земское собраниесе [[1905 ел]]ның 5 феврале фәрманы белән [[кыш]]кы ярминкәне уздыру вакытын [[1906 ел]]дан бшлап 28 декабрь — 9 гыйнвар аралыгында билгели. Соңгысында һәртөрле [[тауар]] сатыла. Кыйбатлы киек тиреләренә  һәм авыл хуҗалыгы [[тауар]]ларына сорау һәрвакыт югары була. [[1884 ел]]ны ''317'' мең йорт малы тиресе, ''64 800'' киек җәнлек тиресе алып килгәннәр. Тире төяп килүче йөк арбалары саны ''500'' гә җитә.

Ярминкәдә шулай ук һәртөрле [[балык]] сатып алырга мөмкин булган. Кыйбатлы кызыл балык, [[җәен]], [[корбан балыгы]] төяп, Рыбинск, [[Урал]], [[Себер]]дән ''1 000''-''1 50''0 арба килгән.
 
[[Минзәлә]] ярминкәсеннән соң, сәүдәгәрләр [[Эрбет ярминкәсе]]нә юл тота, [[Минзәлә]]дә сатылып бетмәгән [[тауар]]ларын да шунда сатып бетерәләр.

[[Икмәк]] белән сату итүче сәүдәгәрләр, бигрәк тә Стахеевлар, ярминкәне [[Минзәлә]]дән [[Чулман]] буендагы [[Чаллы]] ({{Lang-ru|Бережные Челны}}) саласына күчертергә йөриләр.<ref>{{Citation |title=Гасырлар авазы,2009, № 1. |url=http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg%3A%2Fnumbers%2F2009_1%2F09%2F02%2F |access-date=2021-08-17 |archive-date=2016-03-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160322115108/http://archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg%3A%2Fnumbers%2F2009_1%2F09%2F02%2F |dead-url=yes }}</ref> Ярминкәдә иң күп һәм иң яхшы сатылган [[тауар]]лар – ситсы тукымалар (барлык тауарның 40 %), [[чәй]], [[шикәр]], башка тәм-том. Мәсәлән, [[1883]]-[[1884 ел]]лар ярминкәсендә ''27 600'' пот [[шикәр]], ''10 300'' тартма [[чәй]] алып киленгән.

Тикшерүчеләр (мәсәлән, А.Мурашкинцев һ.б.) [[Минзәлә]] ярминкәсен [[Россия]] [[көнчыгыш]]ында узучы  ярминкәләр арасында 3 урынга ([[Эрбет ярминкәсе|Эрбет]] һәм Крестово-Иваново ярминкәсеннән кала) , тауар әйләнеше буенча [[Россия]]дә 6 урынга куялар. [[Минзәлә өязе]]ндә эчке [[тауар]] әйләнеше [[Уфа губернасы]]нда иң югарысы була: 875 мең сумлык (Ырынбур өязендә 90 мең сумлык), еллык [[тауар]] чыгару күләме 503 меңлек ([[Уфа өязе]]ннән 143 меңлек)<ref>[http://komanda-k.ru/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD/%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B7%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD-%D1%80%D1%82 Күчмәннәр командасы сайтында]</ref>

== Ярминкәдә төзелеш эшләре ==
Ярминкәгә алып киленгән [[тауар]]ны, малны урнаштыру, саклау, сәүдә урыны белән тәэмин итү, сатучыларны-алучыларны урнаштыру [[шәһәр]] хакимиятенә йөкләнә. [[1848 ел]]да ярминкә мәйданында 8 яңа корпус торгызыла. [[1855 ел]]ның 31 гыйнварында [[Ырынбур губернасы]] төзелеш-юл эшләре комиссиясе 6 корпуска ремонт ясарга һәм 2 яңаны төзергә  карар итә. Әлеге эшләргә II [[гилдия]] сәүдәгәр А.С. Касаткин алына. [[1855 ел]]ның 9 августында сәүдәгәр С.К. Пивоваровның 14 бүлмәле, кирпеч белән эчләнгән 2 базы булган [[1839 ел]]да төзелгән йортын ярминкә ихтыяҗлары өчен ''3 064'' сум ''20'' тиенгә сатып алалар. [[1858 ел]]ның 14 маена ярминкә мәйданында 14 корпус әзер була. [[1867 ел]]да Диния нәзарәте үз хисабына 4 яңа корпус төзетә.

== [[Аренда]] бәясе ==
Яхшы урынны алып калу өчен сәүдәгәрләр алдан ук килеп куялар, ярминкә комитеты утырышларында катнашалар, чагыштырмача  кыйбат [[аренда]] хакын алдан түләп куялар. Мәсәлән, [[1845 ел]]да сәүдәгәр Корнилов «Кунак йорты»ндагы 9,10,11 урыннар өчен ''476'' сум ''66'' тиен түләп куйган. [[Чар]]дан (хәзерге [[Йошкар-Ола]]дан) килгән сәүдәгәр 59, 60 нчы урыннар өчен ''366'' сум түләгән. [[Хивә]] [[хан]]лыгыннан килгән сәүдәгәр 1 урын өчен ''275'' сум түләгән.

[[1872 ел]]да «Кунак йорты»нда 91 сату урыны булган. 280 бүрәнә кибет, 65 такта кибет, 38 янкормада сәүдә барган. 546 балаган, 52 буяу урыны, ат бәйләү өчен 400 нокта булуы да мәгълүм.

[[1878 ел]]ның 1 маенда янгын вакытында [[Минзәлә|шәһәр]]нең 900 бинасы белән бергә ярминкәнең барлык корылмаларына зыян килә. Сәүдә урыннарын яңадан торгызганнар. Шуңа күрә [[аренда]] хакы да күтәрелгән: [[1882 ел]]да 37 135 сум, 1883 елда 36 268 сум  җыелган.

== Ярминкәдә тәртип саклау ==
Ярминкәдә тәртипне саклау өчен [[1860 ел]]да тәртип сакчыларына  дип 6 будка куелган, 33 яктырткыч өчен багана утыртылган. [[1855 ел]]да подполковник Реутов җитәкчелегендәге {{comment|җандар|жандарм}} корпусы чакырылса, [[1860]]-[[1871 ел]]ларда [[Уфа]]дан [[башкорт]] командасы килүе билгеле. Инвалид гаскәриләр дә җәлеп ителгән.<ref>[http://www.menzelinsk.ru/news225.php?news_id=4   Юныс Йосыпов мәгълүматы]</ref>

[[Себер]], [[Самар-Златоуст тимер юлы|Самар-Златоуст]] [[тимер юл]]лары салыну ярминкәнең кыйммәтен төшерә. [[Беренче бөтендөнья сугышы]], [[Октябрь инкыйлабы]], [[ватандашлар сугышы]] ярминкәгә зыян сала. [[1925 ел]]да [[тауар]] әйләнеше 25 мең сумга кала. Урын өчен түләү дә очсызлана. [[Шәһәр]]гә керем керми башлый.[[1927 ел]]да җыем 884 мең булса, [[1928 ел]]да 147 мең сум гына. Ярминкә эшләүдән туктый.

== Хатирә ==
[[Минзәлә]] шәһәренең [[Минзәлә туган якны өйрәнү музее|туган якны өйрәнү музеенда]] (''Ленин урамы, 71; [[Карл Маркс урамы (Минзәлә)|К. Маркс ур]]., 46 '') «Ярминкә һәм сәүдәгәрләр» бүлегендә XIX  гасыр ахырындагы сәүдәгәр йортының эчке бизәлеше (''интерьеры''), төрле документлар: вексель [[кәгазь]]ләре, кенәгәләрдән күчермәләр, банк документлары, ярминкәгә килүчеләрнең исемлеге белән танышырга мөмкин. XIX гасырның  тукыма, савыт-саба, [[Иран]]нан, [[Кытай]]дан, [[Төркия]]дән ярминкәгә китерелгән [[тауар]] үрнәкләре бар.<ref>[http://www.museum.ru/M2688#web Минзәлә музее сайты]</ref>

== Кызыклы факт ==
[[Файл:Минзәлә күпере.jpeg|thumb|right|300px|[[Минзәлә]]нең [[тимер юл]] [[күпер]]е]]
[[Минзәлә өязе]] сәүдәгәрләренең  ярминкә өчен дип [[Минзәлә|шәһәр]]гә [[тимер юл]]ы сузу турындагы үтенече канәгатьләндерелә. [[Минзәлә]] [[елга]]сы аша [[тимер юл]] [[күпер]]е салына. Ләкин [[Беренче бөтендөнья сугышы|сугыш]] башлану әлеге планны өзә.

== Моны да карагыз ==
* [[Казан ярминкәсе]]
* [[Эрбет ярминкәсе]]
* [[Мәкәрҗә ярминкәсе]]
* [[Спас ярминкәсе]]

== Чыганак == 
1. Мензелинский край: история и современность / Сост. [[Юныс Юсупов|Ю. Ю. Юсупов]], М. Н. Сафиуллин. – Минзәлә, 2006.

2. Ермаков В.В. Мензелинская ярмарка в системе российской торговли. XIX — начало ХХ в. / В.В. Ермаков // Вопросы истории. – 2010. – № 1.<ref>[http://kpfu.ru/publication?p_id=77058    КФУ порталы]{{Deadlink|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

3. Р.Г. Игнатьев. Корреспонденция  из Мензелинска. Московские ведомости. 1861. 23 ноября<ref>http://posredi.ru/b_11_02_Menzelinsk.html</ref>

4. Н.А. Гурвич. Ярмарки. К истории ярмарок Уфимской губернии,  1884 ,  Мензелинская ярмарка и ее подробный анализ, 1872.<ref>{{Citation |title=Минзәлә порталы |url=http://mnzp.ru/publ/menzelinskij_kraj_istorija_i_sovremennost/gorod_udivitelnoj_sudby/razvitie_tovarno_denezhnykh_otnoshenij_bazary_i_jarmarki/12-1-0-278 |access-date=2014-10-11 |archive-date=2015-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150510122957/http://mnzp.ru/publ/menzelinskij_kraj_istorija_i_sovremennost/gorod_udivitelnoj_sudby/razvitie_tovarno_denezhnykh_otnoshenij_bazary_i_jarmarki/12-1-0-278 |dead-url=yes }}</ref>

== Сылтама ==
* [http://menzelinsk.tatarstan.ru/rus/about.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141012212651/http://menzelinsk.tatarstan.ru/rus/about.htm |date=2014-10-12 }}
* [http://www.menzelinsk.ru/]
* [http://www.heraldicum.ru/russia/index.htm    Минзәлә гербы]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

[[Төркем:Сәүдә]]
[[Төркем:Ярминкәләр]]
[[Төркем:Минзәлә өязе]]
[[Төркем:Минзәлә районы]]
[[Төркем:Минзәлә]]
[[Төркем:Ырынбур губернасы]]
[[Төркем:Уфа губернасы]]