Теләче районы исемле битнең чыганагын карау

{{Административ берәмлек
 |Төс1                                = {{Төс/Россия}}
 |Татар исеме                         = Теләче районы
 |Чын исем                            = {{lang-ru|Тюлясинскийский район}}
 |Герб                                = Coat_of_Arms_of_Tuljachensky_rayon_(Tatarstan).gif
 |Байрак                              = Flag_of_Tyulyachinsky_rayon_(Tatarstan).png 
 |Герб киңлеге                        = 
 |Байрак киңлеге                      = 
 |Герб тасвирламасы                   = Теләче районы гербы
 |Байрак тасвирламасы                 = Теләче районы әләме
 |Ил                                  = [[Россия]]
  |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
  |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
  |region     = 
  |type       = 
  |уровень    = 
  |CoordScale = 
 |Гимн                                = 
 |Статус                              = [[Район]]
 |Регион төре                             = [[Җөмһүрият]]
 |Регион                              = [[Татарстан]]
 |Башкала                             = [[Теләче]]
 |ЭреШәһәрләр                         =  
 |Нигезләү                            = [[1991 ел]]ның [[28 ноябрь|28 ноябре]]
 |Юкка чыгу                           = 
 |Башлык                              = Айрат Гыйльван улы Фәтхуллин
  |Башлык исеме                       = Муниципаль район башлыгы
 |Башлык2                             = 
  |Башлык исеме2                      =  
 |ТЭП                                 = 
  |ТЭП елы                            = 
  |ТЭП буенча урын                    = 
  |Кеше башына ТЭП                    = 
  |Кеше башына ТЭП буенча урын        = 
 |Тел                                 =
 |Телләр                              = 
 |Халык саны                          = 13 778 кеше
  |Халык саны исәбе елы               = 2019
  |Халыктан %                         = 
  |Халык саны буенча урын             = 
  |Халык тыгызлыгы                    = 
  |Халык тыгызлыгы буенча урын        =
  |Милли состав                       =  [[татарлар]] — 89,2%,<br>[[руслар]] — 10,1% <ref name="GKS">{{Citation |title=Всероссийская перепись населения 2010 года. Национальный состав населения Республики Татарстан |url=http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%BD%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.pdf |access-date=2013-10-29 |archive-date=2012-11-21 |archive-url=https://www.webcitation.org/6CLiVP5JY?url=http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%BD%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.pdf |dead-url=yes }}</ref> 
  |Дини состав                        = [[мөселман]]нар, [[православ]].
  |Мәйдан                              = 1160
  |Мәйданнан %                        = 
  |Мәйдан буенча урын                 = 
 |Максималь биеклеге                  = 
 |Урта биеклеге                       = 
 |Минималь биеклеге                   = 
 |Киңлек                              = 
 |Озынлык                             = 
 |Харита                              = Location of Tyulyachinsky District (Tatarstan).svg
 |Харита зурлыгы                      = 400px
 |Административ берәмлек харитасы     = 
  |Харита зурлыгы ае                  = 
 |Сәгать поясы                         =  MSK (UTC+3)
 |Аббревиатура                        = 
 |ISO                                 = 
 |Телефон коды                        = 
 |Почта индекслары                    = 
 |Интернет домены                     = 
 |Автомобиль номерлар коды            = 16, 116
 |Сайт                                = http://tulachi.tatar.ru/rus/index.htm
 |Commons-та төркем                   =
 |Искәрмә                             = 
}}'''Теләче районы''' ([[Рус теле|рус.]] ''Тюлячинский район'') — [[Россия|Россия Федерациясе]] [[Татарстан|Татарстан Республикасындагы]] [[Административ-территориаль берәмлек|административ-территориаль берләмлек]] һәм муниципаль берәмләшмә([[муниципаль район]]). Район Татарстанның төньяк өлешендә урнашкан, гомуми мәйданы 1160 км<sup>2</sup>. Административ үзәк — [[Теләче]] авылы. 2020 елга район халкы саны 13 778 кеше тәшкил итә<ref name=бюллетень>{{cite web
|url= https://tatstat.gks.ru/storage/mediabank/%D0%9C%D0%9E%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB2020_308759_311478.pdf
|title= Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2020 года. Статистический бюллетень
|date= 2020
|publisher= Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан
|accessdate= 2020-11-07
|archivedate= 2021-01-24
|archiveurl= https://web.archive.org/web/20210124015920/https://tatstat.gks.ru/storage/mediabank/%D0%9C%D0%9E%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB2020_308759_311478.pdf
}}</ref>.

Районның төп юнәлеше — [[авыл хуҗалыгы]]: [[терлекчелек]] һәм [[игенчелек]] эшчәнлекнең нигезе булып тора<ref name=Elitat/><ref name=TatCenter/><ref name="Ютазинская новь">{{cite web
|url=http://yutazy.ru/news/obschestvo/v-tatarstane-proizvoditsya-bolee-6-vsego-rossiyskogo-moloka
|title=В Татарстане производится более 6% всего Российского молока
|date=2020-04-08
|publisher="Ютазинская новь"
|accessdate=2020-11-13}}</ref>.

Теләче районында 131,7 мең га мәйданлы [[«Мишә» аучылык заказнигы]] бар, аның максаты — Татарстанның [[хайваннар]] дөньясы объектларын саклау һәм торгызу{{sfn|Зиганшин|2015|с=263}}.

== География ==
Район Татарстан Республикасының төньяк өлешендә урнашкан һәм аның районнары белән генә чиктәш: төньякта — [[Саба районы|Саба]], көнчыгышта — [[Мамадыш районы|Мамадыш]] һәм [[Балык Бистәсе районы|Балык Бистәсе]], көньяк-көнбатышта — [[Питрәч районы|Питрәч]], төньяк-көнбатышта — [[Арча районы|Арча районнары]]<ref name=TatCenter>{{cite web
|url=https://tatcenter.ru/district/tyulyachinskij-rajon/
|title=Тюлячинский район
|publisher=Интернет-портал TatCenter.ru
|accessdate=2020-11-13}}
</ref>
[[File:Location of Tyulyachinsky District (Tatarstan).svg|360px|thumb|right|Теләче Татарстан картасында]]
[[File:Река Мёша — panoramio.jpg|360px|thumb|right|Мишә елгасы]]

== Герб һәм әләм ==
Район гербын кайчандыр [[Теләче]] авылында эшләп килгән зур ярминкәне чагылдыра: анда алтын тәңкәләр һәм башак бөртекләре белән тутырылган үлчәү сурәтләнгән. Үлчәү төбәкнең заманча үсеш потенциалын һәм бер үк вакытта аның бай тарихи һәм мәдәни мирасын, биредә [[Ипи|икмәкнең]] алтынга тигезлеген күрсәтә. Гербның яшел төсе районның авыл хуҗалыгы юнәлешен, шулай ук табигатьне, сәламәтлекне, яшьлек, тормыш үсешен чагылдыра. Алтын төс — уңыш, байлык, акыл, хөрмәтне, көмеш төс — ачыклык һәм татулык, кызыл төс — батырлык, көч, хезмәт сөючәнлек һәм бәйрәм символы. Герб [[Теләче районы Советы]] карары белән [[2006 ел]]ның [[23 декабрь|23 декабрендә]] раслана. Район әләменә гербтагы кебек рәсем төшерелгән<ref name=TatCenter/>.

== Тарих ==

=== ХХ гасырга кадәр ===
Теләче төбәгенең кешелек тарихы моннан 8-10 мең еллар элек вак кабиләләрнең шушы җирләрдәге беренче адымнары белән башлана. Сөңгеләр, җәя-уклар белән коралланган аучылар [[Мишә (Чулман кушылдыгы)|Мишә]], [[Казансу]], [[Нократ елгасы|Нократ елгалары]] үзәннәрендә туктыйлар. Шушы вакытларга караган таш ук очлары, кыргычлар, сөяккә беркетелгән вак пластиналар, [[Арча районы|Арча]], [[Балтач районы (Татарстан)|Балтач]], Теләче районының [[Сауш]] авылы тирәсендә табыла{{sfn|Абрамов|2003|с=7}}.

IX-X гасырларда борынгы кешеләр бу тирәлекләрдә яшәү өчен хәвеф-хәтәрсез, кечкенә елгалар, инешләр булган җирләрне үзләштерәләр. Шундый урыннарның берсе — [[Нырса|Нырсы елгасы]]. Хәзерге [[Олы Нырсы]] [[авыл]]ына  [[X гасыр]] ахырында нигез салына{{sfn|Абрамов|2003|с=9}}.

[[XVI гасыр]]ның беренче яртысында хәзерге Теләче районы территориясе [[Казан ханлыгы]] cоставына кергән була. Ханлык территориясе юлларга белән бүленгән булган, ә Галицк, Арча, Җөри, [[Ногай Урдасы|Нугай]] юллары иң мөһимнәрдән саналганнар. Теләче районы территориясе Җөри юлы кырыенда урнашкан булган, һәм әлеге юл хәзерге [[Иске Җөри]] авылы яныннан үткән{{sfn|Абрамов|2003|с=11}}.

XVI гасыр Теләче тирәсендәге авыллар чәчәк аткан вакытка туры килә. Әлеге чорга караган кабер ташлары [[Олы Кибәхуҗа]], [[Олы Мирәтәк]], Иске Җөри, [[Тәмте]], [[Тәмте-Мәтәскә]], [[Шәдке]] авылларында табылды{{sfn|Абрамов|2003|с=11}}.

[[1552 ел]]да [[Казан|Казан шәһәре]] [[Иван IV]] тарафыннан яулап алына. Ләкин ханлык та шул чакны яшәүдән туктый дип әйтү дөрес булмас иде: Казан ханлыгында [[баш күтәрү]]ләр [[1557 ел]]ларга кадәр бара. Шушы хәлләр аркасында Теләче территориясендәге [[Ачы (Теләче районы)|Ачы]], [[Карабаян]], [[Күкчә]], Мирәтәк, Тәмте, Шәдке кебек авылларның халкы башка җирләргә күчеп китәргә мәҗбүр була. Ярты гасыр үтүгә бу авыллар урынында яңалары үсеп чыга, ләкин яңа халыкның бер өлеше [[Руслар|рус милләтеннән]] була{{sfn|Абрамов|2003|с=12}}.

[[1874 ел]]гы [[Екатерина II]] кул куйган күрсәтмә нигезендә, татар [[морзалар]]ына үзләренең затлы нәселдән булуларын исбатларга һәм Россия [[дворәннар]]ы кулланган барлык өстенлекләргә дә ия булырга мөмкинлек бирә. [[1791 ел]]да шушы өстенлекләрне алу нияте белән, [[Кече Кибәхуҗа]], [[Югары Кибәхуҗа]], [[Ямбулат (Теләче районы)|Ямбулат]], [[Олы Шыңар]], [[Кече Шыңар]] авыллары татарлары русчага [[тәрҗемә]] ителгән [[шәҗәрә]] һәм [[XVII гасыр]]да язылган грамотага таянып, үзләренең [[Янбулатов|кнәзь Янбулатовлар]] нәселеннән булуларын исбатларга тырышып карыйлар. Ләкин аларның эше башта [[1791 ел]]да, соңрак [[1842 ел]]ларда кире кагыла{{sfn|Абрамов|2003|с=18}}.

Шушы елларда шулай ук Шәдке авылы [[татарлар]]ы үзләренең [[Муралеевлар|кнәзь Муралеевлар]] нәселеннән булуларын исбатламакчы булалар. Материаллар һәм документлар аларның хаклы рәвештә мөрәҗәгать итүләрен исбатласа да, бу эш уңай чишелеш тапмыйча, [[Мәхкәмә|судтан]] судка йөрүгә генә әйләнеп кала. Ләкин шунысы игътибарга лаек: Югары һәм Кече Кибәхуҗа, Ямбулат, Шәдке авыллары халкының яртысыннан артыгы, чыннан да, төрле кнәзьләр нәселеннән чыккан{{sfn|Абрамов|2003|с=19}}.

[[1860-еллар|1860 еллардан]] алып [[1917 ел]]га кадәр  Теләче районы җирләре [[Казан губернасы]]ның  ике [[өяз]]енә бүленгән була{{sfn|Абрамов|2003|с=47}}:

<u>[[Лаеш өязе|<big>Лаеш өязе</big>]]:</u>

[[Олы Кибәхуҗа вулысы|Кибәхуҗа волосте]]: [[Теләче]], [[Ачы (Теләче районы)|Ачы]], [[Олы Кибәхуҗа]], [[Югары Кибәхуҗа]], [[Екатериновка (Теләче районы)|Екатериновка]], [[Кече Кибәхуҗа]], [[Казаклар (Теләче районы)|Казаклар]], [[Максабаш]].

[[Клүчишчи вулысы|Клүчишче волосте]]: [[Клүчишче]], [[Алан (Теләче районы)|Алан]], [[Балыклы (Теләче районы)|Балыклы]], [[Олы Мирәтәк]], [[Олы Нырсы]], [[Күкчә]], [[Кече Мирәтәк]], [[Кече Нырсы]], [[Пановая Гора|Пановая гора]], [[Сауш]], [[Шармаш]].

[[Шомыртбаш вулысы|Шомыртбаш волосте]]: [[Борчаклы Яз|Борчаклы яз]], [[Субаш]], [[Тәмте-Мәтәскә|Тәмте]].

[[Мамадыш өязе|<u><big>Мамадыш өязе</big></u>]]:

[[Әбде вулысы|Әбде волосте]]: [[Әбде]], [[Тактамыш]], [[Тышлыяр|Ташлыяр]].

[[Елыш вулысы|Елыш волосте]]: [[Баландыш]], [[Олы Саурыш]], [[Олы Тиләҗе]], [[Комаровка]], [[Түбән Саурыш (Теләче районы)|Түбән Саурыш]], [[Яңа Җөри]], [[Җәнәй]], [[Иске Җөри]], [[Орымширмә]].

[[Карабаян вулысы|Карабаян волосте]]: [[Карабаян]], [[Иске Карабаян|Кылбагыш]], [[Олы Мирәтәк]].

=== Советлар Союзы составында ===
1920—1927 елларда —  [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|ТАССР]] ның [[Лаеш ᴋанᴛуны]], 1927—1930 елларда — ТАССР ның [[Арча ᴋанᴛоны|Арча ᴋанᴛуны]] cоставына кергән. [[ВЦИК]] (БҮБК) Президиумы тарафыннан [[1935 ел]]да Taᴛapcтaн AССР ы яңадан үзгәртелеп корыла. Шушы вакытта [[Саба районы]]ннан аерылып, Теләче районы барлыкка килә. Ләкин [[1959 ел]]да районның территориясе яңадан [[Саба районы]]на кертелә. [[1991 ел]]да район кабаттан торгызыла һәм хәзерге көнгә кадәр яшәвен дәвам итә<ref name=TatCenter/>.

=== Хәзерге көннәр ===
2015 елда Теләче районы һәм [[Төркия]] муниципалитеты [[Гебзе]] шәһәре тугандаш шәһәрләр булдылар<ref>{{cite web
|url=https://realnoevremya.ru/news/15942
|title=Тюлячинский район стал регионом-побратимом турецкого муниципалитета Гебзе
|date=2015-10-15
|publisher=Реальное время
|accessdate=2020-11-15
}}{{Deadlink|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

2011 елдан 2019 елга кадәр районны [[Илдус Зарипов|Зарипов Илдус Фатыйх улы]] җитәкли. Җирле [[Коррупция|коррупцион]] җәнҗал аның исеме белән бәйле<ref>{{cite web
|url=https://tatcenter.ru/person/zaripov-ildus-fatihovich/
|title=Зарипов Ильдус Фатихович
|publisher=Интернет-портал TatCenter.ru
|accessdate=2020-11-15}}
</ref>: кайбер район эшмәкәрләре 2015 елдан [[«Строитель» компаниясе]]н законсыз эшчәнлектә гаепләп [[прокуратура]]га мөрәҗәгать иткән. Аларның сүзләренә караганда, компания эшмәкәрләрдән республика программалары объектлары төзелеше өчен берничә тапкыр бурычка материаллар алган, әмма акчаны кире кайтармаган. Гаризалар буенча, Зарипов мондый килешүләрдә шәхсән гарант булып торган<ref>{{cite web
|url=https://inkazan.ru/news/politics/02-11-2019/itogi-nedeli-snos-bani-i-baltusova-rost-prestupnosti-dorogi-tatarstana
|title=Итоги недели: снос бани и Балтусова, рост преступности, дороги Татарстана
|date=2019-11-02
|publisher=InKazan
|accessdate=2020-11-13}}
</ref>. Районның элеккеге башлыгы, үз чиратында, теләсә нинди гаепләүләрне кире кага. 2019 елда аны [[Лаеш районы]] җитәкчесе итеп куялар<ref>{{cite web
|url=https://www.business-gazeta.ru/article/444866
|title=«Люди, которые подозреваются в коррупции, попытались переложить вину на меня»
|date=2019-11-01
|publisher=Бизнес Онлайн
|accessdate=2020-11-13}}
</ref><ref>{{cite web
|url=https://www.business-gazeta.ru/article/435630
|title=«Условка» и штраф в 100 тысяч: как «покарали» главу тюлячинского исполкома?
|date=2019-08-20
|publisher=Бизнес Online
|accessdate=2020-11-13}}
</ref><ref>{{cite web
|url=https://realnoevremya.ru/articles/92491-biznesmeny-iz-tyulyachey-pozhaluyutsya-artemu-hohorinu
|title=Бизнес по-тюлячински: «Как цыгане, заставили нас работать и обманули»
|date=2018-03-14
|publisher=Реальное время
|accessdate=2020-11-13
|archivedate=2020-10-27
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201027025550/https://realnoevremya.ru/articles/92491-biznesmeny-iz-tyulyachey-pozhaluyutsya-artemu-hohorinu
}}</ref>. Ә Теләче районы башлыгы итеп шул елның сентябрендә Татарстанның элеккеге Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министры урынбасары [[Нәҗип Хаҗипов (Теләче)|Нәҗип Хаҗипов]] билгеләнә<ref>{{cite web
|url=https://www.business-gazeta.ru/news/439224
|title=Тюлячинский район возглавил замминистра сельского хозяйства РТ Назип Хазипов
|date=2019-09-18
|publisher=Бизнес Online
|accessdate=2020-11-13}} 
</ref>.
2024 елның сентябреннән район башлыгы ― Айрат Гыйльван улы Фәтхуллин <ref>{{cite web
|url=https://tatar-inform.tatar/news/airat-fatxullin-tatarstannyn-telace-raiony-baslygy-itep-sailandy-5893534
|title=Айрат Фәтхуллин Татарстанның Теләче районы башлыгы итеп сайланды
|date=2024-09-18
|publisher=[[Татар-информ]]
|accessdate=2024-09-19}}
</ref>.
== Халык ==
2020 елга район территориясендә 13 778 кеше яши, шуларның 88% ы — татарлар, 11% ы — руслар, 1% — башка милләт вәкилләре<ref name=бюллетень/><ref name=TatCenter/>.
{{ Население | Тюлячинский район }}

=== Милли cостав ===
{| class='standard' style='text-align: center;' width=63%
|- class='bright'
! Милләт !! [[1989]]<ref name="ВОТ">Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всө о [[Татарстан]]е (Экономико-географичесᴋи справочник). — Казань, [[1994]]</ref>!! [[2002]]<ref>{{Citation |title=2002 ел сан алу базасы |url=http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |access-date=2013-10-29 |archive-date=2015-09-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150915194436/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/tableView/customiseTable.xhtml |dead-url=yes }}</ref>!! [[2010]]<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%BD%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.pdf |access-date=2013-10-29 |archive-date=2012-11-21 |archive-url=https://www.webcitation.org/6CLiVP5JY?url=http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%BD%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.pdf |dead-url=yes }}</ref>
!2018
|- class='bright'
| [[татарлар]] ||89,4% || 89,4%||89,2%
|88%
|- class='bright'
| [[руслар]] || 10,1% || 10,0%||10,2%
|11%
|}
Карталар
{| style="margin:0 auto;text-align:center;vertical-align:top"
|-
| [[File:Этническая карта Сабинского и Тюлячинского районов.png|thumb|303x303px|Саба һәм Теләче районнарының этник картасы]]
| [[File:Религиозная карта Сабинского и Тюлячинского районов.png|thumb|300px|Саба һәм Теләче районнарының дини картасы]]
|}

== Муниципаль-территориаль бүленеш ==
Теләче районында 13 авыл җирлегенә кергән 53 торак пункт бар:{{Автонумерация
 | Оформление = standard sortable
 | Столбцов = 6
 | Заголовок2 = Авыл җирлекләре | Заголовок3 = Административ үзәк | Заголовок4 = Торак<br>пунктлар<br>саны | Заголовок5 = Халык | Заголовок6 = Мәйдан,<br>км<sup>2</sup>
 | Выравнивание4 = right | Выравнивание5 = right | Выравнивание6 = right
 | Сортировка4 = число | Сортировка5 = число | Сортировка6 = число
| |[[Әбде авыл җирлеге]] | [[Әбде]] | 3 | {{ Население | Абдинское сельское поселение | тс }} | 
| |[[Айдар авыл җирлеге]] | [[Айдар (Теләче районы)]] | 3 | {{ Население | Айдаровское сельское поселение (Татарстан) | тс }} | 
| |[[Алан авыл җирлеге]] | [[Алан (Теләче районы)]] | 4 | {{ Население | Аланское сельское поселение | тс }} | 
| |[[Баландыш авыл җирлеге]] | [[Баландыш]] | 2 | {{ Население | Баландышское сельское поселение | тс }} | 
| |[[Олы Мәтәскә авыл җирлеге]] | [[Олы Мәтәскә]] | 5 | {{ Население | Большеметескинское сельское поселение | тс }} | 
| |[[Олы Мишә авыл җирлеге]] | [[Олы Мишә]] | 4 | {{ Население | Большемешское сельское поселение | тс }} | 
| |[[Олы Нырсы авыл җирлеге]] | [[Олы Нырсы]] | 6 | {{ Население | Большенырсинское сельское поселение | тс }} | 
| |[[Югары Кибәхуҗа авыл җирлеге]] | [[Югары Кибәхуҗа]] | 3 | {{ Население | Верхнекибякозинское сельское поселение | тс }} | 
| |[[Кече Кибәхуҗа авыл җирлеге]] | [[Кече Кибәхуҗа]] | 3 | {{ Население | Малокибякозинское сельское поселение | тс }} | 
| |[[Иске Җөри авыл җирлеге]] | [[Иске Җөри]] | 6 | {{ Население | Старозюринское сельское поселение | тс }} | 
| |[[Теләче авыл җирлеге]] | [[Теләче]] | 4 | {{ Население | Тюлячинское сельское поселение | тс }} | 
| |[[Үзәк авыл җирлеге]] | [[Үзәк (торак пункты)]] | 6 | {{ Население | Узякское сельское поселение | тс }} | 
| |[[Шәдке авыл җирлеге]] | [[Шәдке]] | 4 | {{ Население | Шадкинское сельское поселение | тс }} | 
}}

== Икътисад ==
[[Файл:Гуси — panoramio (4).jpg|мини|276x276пкс|Түбән Саурыш авылы күренеше. №1]]
[[Файл:Ферма — panoramio (8).jpg|мини|301x301пкс|Түбән Саурыш авылы күренеше. №2]]

=== Сәнәгать ===
Районның иң эре сәнәгать предприятиеләренең берсе — [[Вамин-Татарстан|«Вамин-Татарстан»]] май җитештерү заводының филиалы — [[Теләче сөт-май заводы]]. Башка эре коммерция объектларына [[Теләче мебель фабрикасы]], [[Теләчеагрохимсервис|«Теләчеагрохимсервис»]] йөк ташучысы, [[Татавтодор|«Татавтодор»]] компаниясенең Арча юл участогы филиалы, [[Саба газ|«Саба газ»]] Теләче районы газ эксплуатацияләү хезмәте керә<ref name=Elitat>{{cite web
|url=http://elitat.ru/everyday/tjuljachinskij-rajon-potencial-razviti/
|title=Тюлячинский район. Потенциал развития
|date=2012-12-23
|publisher=«Элита Татарстана» Культурно-просветительский, публицистический журнал для деловой, политической, культурной, научной элиты республики и партнёров Татарстана
|accessdate=2020-11-13
|archivedate=2019-09-06
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190906150809/http://elitat.ru/everyday/tjuljachinskij-rajon-potencial-razviti/
}}</ref><ref name=TatCenter/>.

=== Авыл хуҗалыгы ===
Район авыл хуҗалыгы юнәлешендә эшли, анда төрле формадагы 30 дан артык хуҗалык субъекты, шул исәптән [[Крестьян-фермер хуҗалыгы|крестьян-фермер хуҗалыклары]] һәм [[шәхси ярдәмче хуҗалыклар]] бар. Җитештерү эшчәнлегенең төп юнәлешләре — [[игенчелек]] һәм [[терлекчелек]]. Төбәкнең эре аграр предприятиеләренә «Максабаш», «Алан» терлекчелек оешмалары, «Игенче» агрофирмалары керә. Районда гаилә фермалары да күп<ref name=Elitat/><ref name=TatCenter/><ref name="Ютазинская новь"/>.

2020 елда үсемлекләр өчен химикатлар җитештерүче [[«Август» компаниясе]] районда 10 мең га мәйданлы [[орлыкчылык]] хуҗалыгы сатып алды, бу «Август»ка төбәкнең иң эре агрокомпанияләре мәйданнарына якынлашырга ярдәм итте<ref>{{cite web
|url=https://www.kommersant.ru/doc/4567105
|title=Агрокомпания «Август» купила 14 тысяч га земель в Камском Устье
|date=2020-11-12
|author=Ольга Кудрина
|accessdate=2020-11-15}}
</ref>. Шул вакытта [[Алан (Теләче районы)|Алан авылында]] сәгатенә 50 м<sup>3</sup> азык җитештерә торган азык үзәге ачалар һәм 1000 баш мөгезле эре терлеккә исәпләнгән [[Сөт комплексы]]на нигез салалар, ул 2021 елда эшләп китәргә тиеш<ref>{{cite web
|url=http://rt-online.ru/lishnij-grosh-vsegda-horosh/
|title=Лишний грош всегда хорош
|date=2020-09-17
|publisher=Общественно-политическая газета "Республика Татарстан"
|accessdate=2020=11-13}}
</ref><ref>{{cite web
|url=https://www.tatar-inform.ru/news/agriculture/28-09-2020/v-tyulyachinskom-rayone-tatarstana-postroyat-molochnyy-kompleks-na-504-korovy-5774737
|title=В Тюлячинском районе Татарстана построят молочный комплекс на 504 коровы 
|date=2020-09-28}}
</ref>.
[[Файл:Поле в Нижнем Савруше — panoramio (1).jpg|мини|236x236пкс|Түбән Саурыш авылында болын]]
[[Файл:- panoramio (5004).jpg|мини|Түбән Саурыш авылы күренеше. №3]]

=== Инвестицион потенциал ===
2020 нче елда Теләче районында 0,82 % лы эшсезлек дәрәҗәсе теркәлгән, бу [[Татарстан]]дагы иң югары күрсәткеч, уртача республика күрсәткече — 0,56 %<ref>{{cite web
|url=https://realnoevremya.ru/news/167920-kazan-almetevskiy-i-laishevskiy-rayony-stali-liderami-reytinga-minekonomiki-tatarstana
|title=Казань, Альметьевский и Лаишевский районы стали лидерами рейтинга Минэкономики Татарстана
|date=2020-03-05
|publisher=Реальное время
|accessdate=2020-11-15
|archivedate=2020-03-17
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200317220202/https://realnoevremya.ru/news/167920-kazan-almetevskiy-i-laishevskiy-rayony-stali-liderami-reytinga-minekonomiki-tatarstana
}}</ref>. Шул ук вакытта 2017 елда район эшкуарлар кәефен һәм аларның хакимият белән мөнәсәбәтләрен бәяләгән рейтингта Татарстанның лидерларының берсе була<ref>{{cite web
|url=https://realnoevremya.ru/news/78788-vysokogorskiy-tyulyachinskiy-i-kukmorskiy-rayony-rt-vozglavili-reyting-delovogo-klimata-tatarstana
|title=Высокогорский, Тюлячинский и Кукморский районы РТ возглавили рейтинг делового климата Татарстана
|date=2017-10-11
|publisher=Реальное время
|accessdate=2020-11-15
|archivedate=2019-09-20
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190920131019/https://realnoevremya.ru/news/78788-vysokogorskiy-tyulyachinskiy-i-kukmorskiy-rayony-rt-vozglavili-reyting-delovogo-klimata-tatarstana
}}</ref><ref>{{cite web
|url=https://tatcenter.ru/news/autsajderami-rejtinga-delovogo-klimata-stali-aznakaevskij-leninogorskij-i-nurlatskij-rajony-rt/
|title=Аутсайдерами рейтинга делового климата стали Азнакаевский, Лениногорский и Нурлатский районы РТ
|date=2018-08-15
|publisher=Интернет-портал TatCenter.ru
|accessdate=2020-11-15}}
</ref>. 2019 елда Теләче районына туры чит ил [[инвестиция]]ләре 32,1 мең [[доллар]] тәшкил итә<ref>{{cite web
|url=http://nabchelny.ru/news/40506
|title=Набережные Челны стали лидерами по объёму иностранных инвестиций в Татарстане
|date=2020-04-23
|publisher=Официальный сайт города Набережные Челны
|accessdate=2020-11-15}}
</ref>.

2012 елда районда [[«Теләче» сәнәгать мәйданчыгы]] ачылды, ике елдан соң анда дүрт резидент була, алар арасында [[Policom|«Policom»]] Теләче торбалар заводы (җәлеп ителгән инвестицияләре 100 млн.сум), «[[Фимако]]» көнкүреш һәм сәнәгать әйберләре җитештерү заводы (300 млн. сум инвестицияләр) бар<ref>{{cite web
|url=https://rupec.ru/news/30318/
|title=В промпарке тюлячи было запущено четыре предприятия по переработке полимеров
|date=2014-10-15
|publisher=Rupec Информационно-аналитический центр
|accessdate=2020-11-15}}
</ref>. 2020 елда мәйданчык нигезендә Индустриаль сәнәгать паркы ачыла<ref>{{cite web
|url=https://realnoevremya.ru/news/192823-vlasti-tatarstana-postanovili-sozdat-industrialnyy-park-tyulyachi
|title=Кабмин Татарстана официально постановил создать индустриальный парк «Тюлячи»
|date=2020-11-04
|publisher=Реальное время
|accessdate=2020-11-13
|archivedate=2020-11-10
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201110185505/https://realnoevremya.ru/news/192823-vlasti-tatarstana-postanovili-sozdat-industrialnyy-park-tyulyachi
}}</ref>. Аны яңадан җиһазлауга [[Федераль бюджет|федераль]] һәм республика бюджетларыннан 53,1 млн. сум бүлеп бирелә һәм 10 млн. сумнан артык шәхси инвестицияләр җәлеп ителә<ref>{{cite web
|url=https://www.business-gazeta.ru/news/487033
|title=Правительство РТ официально постановило создать промпарк «Тюлячи»
|date=2020-11-04
|publisher=Бизнес Online
|accessdate=2020-11-15}}
</ref>. Хәзерге вакытта паркта 9 резидент эшли, 300 дән артык эш урыны булдырылган. 2024 елга резидентлар саны 16 га кадәр, ә алар булдырган эш урыннары ике тапкыр артыр дип көтелә<ref>{{cite web
|url=https://www.business-gazeta.ru/article/469962%20%D0%9F%D0%BE%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B1%D0%BD%D0%B5%D0%B5%20%D0%BD%D0%B0%20%C2%AB%D0%91%D0%98%D0%97%D0%9D%D0%95%D0%A1%20Online%C2%BB:%20https://www.business-gazeta.ru/news/487033
|title=В Татарстане завершили строительство промпарка «Тюлячи»
|publisher=Бизнес Online
|accessdate=2020-11-15}}
</ref>.

2014 елдан Теләчедә [[Табигый газны сыекландыру заводы|Табигый газны сыекландыру]] буенча масштаблы завод төзергә планлаштыралар, проектка заказ бирүче аның инвесторы «[[Семирамида]]» [[Әстерхан өлкәсе|Әстерхан]] агросәнәгать фирмасы була. Ул вакытка проектның фаразланган бәясе 2,1 млрд. сум (2014 елның июнь аена курс буенча) тәшкил итә. Әмма 2018 ел башында эшләр башланганчы ук завод проекты [[ТопГаз|«ТопГаз»]] компаниясенә тапшырыла<ref>{{cite web
|url=https://www.business-gazeta.ru/article/391382
|title=Коварная капсула: почивший было проект завода СПГ в Тюлячах получил второе дыхание
|date=2018-08-08
|publisher=Бизнес Online
|accessdate=2020-11-15}}
</ref>. Хәзерге вакытта проектка кертелгән инвестицияләр күләме якынча 2,9 млрд. сум, заводны төзү 2021 елда төгәлләнер, аның куәте — сәгатенә 6 тонна булыр дип көтелә<ref>{{cite web
|url=https://www.business-gazeta.ru/article/396712
|title=Андрей Кулаков
|date=2018-09-26
|publisher=Бизнес Online
|accessdate=2020-11-15}}
</ref>.

== Транспорт ==
Теләче районы аша «[[Казан]] — Теләче — [[Байлар Сабасы|Байлар Сабасы»]], «Казан — Теләче — [[Мамадыш|Мамадыш»]], «Казан — [[Чаллы|Яр Чаллы»]], «Теләче — [[Арча|Арча»]], «[[М7 «Идел»|М-7»]] автомобиль юллары уза. Иң якын [[Тимер юллар|тимер юл]] станциясе Теләче авылыннан 39 км ераклыкта Арча шәһәрендә урнашкан{{sfn|Зиганшин|2015|с=262}}.

== Экология ==
Теләче районы территориясе буенча [[Мишә (Чулман кушылдыгы)|Мишә елгасы]] ага. Район рельефы дулкынлы тигезлекләрдән тора, монда төзелеш ташы, [[Известьташ|известь]], [[торф]] ятмалары бар. Районда 1182 тамырлы үсемлек теркәлгән, аларның кайберләре [[Татарстанның Кызыл китабы]]на кертелгән, шул исәптән, төкле күрән, тар яфраклы [[мамыкбаш]], [[йод үләне]], күкәйсыман [[листера]], алтай [[Җилдәк|җилдәге]]. Шулай ук монда 284 төр хайван, шул исәптән [[Куянсыманнар|куян]], [[Сусарлар|сусар]], [[бурсык]], [[Чәшке|америка чәшкесе]] һәм башка хайваннар теркәлгән{{sfn|Зиганшин|2015|с=263}}.

Теләче районында [[«Мишә» аучылык заказнигы]] эшли, аның гомуми мәйданы 131,7 мең га җитә. Ул үз эченә [[урман]] һәм сука җирләрен, су-[[сазлык]] комплексларын ала. Заказник Татарстан Республикасында аучылык объектларына кертелгән хайваннар дөньясы популяцияләрен торгызу һәм саклау өчен булдырылган{{sfn|Зиганшин|2015|с=263}}.

== Социаль өлкә ==
Теләче авылында 1771 елда алпавыт Н. М. Аристова акчасына төзелгән мәдәният һәйкәле — [[Изге Богородица Покров чиркәве]] урнашкан{{sfn|Зиганшин|2015|с=263}}. Район территориясендә [[Теләче туган якны өйрәнү музее|Туган якны өйрәнү музее]] эшли, аның фондында 4,5 меңнән артык экспонат, шул исәптән, уникаль предмет  — беренче [[граммофон]]нарның берсе саклана<ref>{{cite web
|url=http://rt-online.ru/pervyj-grammofon-kak-svadebnyj-podarok/
|title=Первый граммофон как свадебный подарок
|date=2020-05-19
|publisher=Общественно-политическая газета "Республика Татарстан"
|accessdate=2020-11-13}}
</ref>
. Музейда «Теләче осталары» халык үзэшчәннәре клубы эшли<ref name=Elitat/>.

2017 елда Теләче районында яңа [[Боз сарае]] ачылды<ref>{{cite web
|url=https://realnoevremya.ru/news/82446-babich-i-minnihanov-otkryli-v-tyulyachinskom-rayone-rt-novyy-ledovyy-dvorec
|title=Бабич и Минниханов открыли в Тюлячинском районе РТ новый ледовый дворец
|date=2017-11-24
|publisher=Реальное время
|accessdate=2020-11-13
}}{{Deadlink|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.
[[Файл:Теләче музее.jpg|360px|thumb|right|[[Теләче туган якны өйрәнү музее|Теләче музее]]]]

== Район җирлегендә туган күренекле кешеләр ==
* [[Гомәр Байчурин]] — дәүләт эшлеклесе.
* [[Иван Белов (1953)|Иван Белов]] (1953—2021), мактаулы тимерьюлчы, [[Әгерҗе районы]] башлыгы (1994—1998).
* [[Нәфисә Василова|Анастасия Васильева]] (''[[Нәфисә Василова]]'', 1943―2006) ― җырчы, ТАССР халык артисты.
* [[Марсель Вәгыйзов]] (1983) ― җырчы, [[ТР атказанган артисты]] (2014), халыкара җыр конкурслары лауреаты. 
* [[Габдулла Галиев]] (Габдулла Гали улы Галиев) — күренекле татар шагыйре.
* [[Васил Гарифуллин]] (1961, ''[[Югары Кибәхуҗа]]''), филология фәннәре докторы, профессор, [[Татарстанның атказанган фән эшлеклесе]].
* [[Дания Гайнетдинова]] (1952―2024), журналист һәм язучы.
* [[Рөстәм Кәлимуллин]] — [[Биектау районы|Биектау муниципаль районы]] башлыгы.
* [[Илья Максимов]] (1963), рәссам, педагог, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе (2019).
* Бертуган Максудовлар (''[[Югары Кибәхуҗа]]''):
**[[Гаяз Максуди]] (1891—1942), җәмәгать эшлеклесе, мөхәррир.
**[[Мәхмүд Максуд]] (1900—1962), татар язучысы, тәрҗемәче.
**[[Нәҗип Максудов]] (1903—1976), техник фәннәр кандидаты, [[Казан авыл хуҗалыгы институты]] кафедра мөдире.
* [[Габдулла Мотыйгуллин]] (1923-1988), [[Файл:OrderofGlory.png|30px]] [[Дан ордены|Дан оpдеʜының]] тулы кавалеры (''[[Түбән Саурыш (Теләче районы)|Түбән Саурыш]]'')
* [[Рашат Низамиев]] —  [[Татарлар|татар]] язучысы, шагыйрь, [[Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе]]. 
* [[Илдар Низамов (1950)|Илдар Низамов]] (1950―2018), Теләче районы башлыгы (1999―2011 елларда).
* [[Рәсим Низамов]] — җырчы.
* [[Сәләх Низамов]] — дәүләт эшлеклесе.
* [[Раил Нургалиев]] (1986), спортчы (''[[көрәш]]че''), тренер. 
* [[Госман Хәбибуллин]] (1950―1992), Казандагы Г. Тукай музееның беренче (1986―1992 елларда) директоры, КДУ укытучысы (1979―1985 елларда).
* [[Фатих Хөсни]] — язучы-прозаик, әдәби тәнкыйтьче, публицист һәм драматург.

== Шулай ук карагыз ==
* [[Теләче туган якны өйрәнү музее]]
*[[Теләче]]
*[[Теләче вулысы|Теләче волосте]]
*[[Саба районы]]
== Чыганаклар ==
# Туган ягым — Теләче. (''төзүчеләре'' Л. Абрамов (''җитәкче''), Р. Сверигин, Е. Липаков, Д. Давыдов, К. Руденко, Н. Булатов, [[Заһид Мәхмүди|З. Мәхмүди]], [[Нияз Акмал|Н. Акмал]], [[Ләис Зөлкарнәев|Л. Зөлкарнәй]], Ф. Мөхәммәт, А. Сабир, Л. Карташова). [[Казан]] : «По городам и весәм» нәшрияты, 2003 ел.
#Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф. [https://eco.tatarstan.ru/file/Karman_spravochnik_web_spread.pdf Экологический гид по зелёным уголкам Республики Татарстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210108041221/https://eco.tatarstan.ru/file/Karman_spravochnik_web_spread.pdf |date=2021-01-08 }}. — : Фолиант, 2015 ел.

== Сылтамалар ==
* [http://tatar.ru/files/laws/laws_48123.pdf 2010 елның 22 маендагы 24-ТРЗ № Татарстан җɵмһүрᴎятсы Законы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*[https://tulachi.tatarstan.ru/ Официальный сайт Тюлячинского района] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210303141349/https://tulachi.tatarstan.ru/ |date=2021-03-03 }}
*[http://museum.tatar.ru/museum/tyulyachinskiy_kraevedcheskiy_muzey/about/ Сайт Тюлячинского краеведческого музея] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191115183808/http://museum.tatar.ru/museum/tyulyachinskiy_kraevedcheskiy_muzey/about |date=2019-11-15 }}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

{{Татарстан}}
{{Теләче районы}}

{{яхшы мәкалә}}

[[Төркем:Татарстан районнары]]