Һади Такташ исемле битнең чыганагын карау

{{TwinCYR|Hadi Taqtaş}}
{{Шәхес
| исем = Һади Такташ
| рәсем = Hadi Taktash-2.jpg
| рәсем_зурлыгы = 175px
| alt = <!--рәсемгә курсорны куйганда чыга торган язу-->
| рәсем язуы =
| тулы исем = 
| һөнәр = шагыйрь, драматург
| туу датасы = 
| туу җире = 
| гражданлык = 
| милләт = татар
| үлем датасы = 
| үлем җире = 
| әти = Хәйрулла Такташев
| әни =Шәмсениса Аганина
| ир =
| хатын =I [[Гөлчәһрә Хәмзина]] ([[1903]]-[[1957]])<br/>II [[Гөлчирә Мансурова-Такташева|Гөлчирә Мансурова]]<ref>Мин сине ничек яраттым. Казан: «Ак Барс», 2004</ref>
| балалар =[[Рафаэль Такташ]], Аван Такташ
| бүләк һәм премияләр =
| сайт =
| башка мәгълүмат =
}}{{Викиханә}}
{{Башка мәгънәләр|төр=фамилия|Такташев}}
'''Һади Такташ''' (''Мөхәммәтһади Хәйрулла улы Такташев'', {{ТД}}, {{ТУ}} — {{ҮД}}, {{ҮУ}}) — татар әдәбияты классигы, шагыйрь, драматург.
{{External media |рәсем1=[http://kitaphane.tatarstan.ru/taktash/photo.htm  Улы Рафаэль, хатыны Гөлчәһрә (Хәмзина) белән төшкән фотосурәте].}}

== Тормыш юлы ==
[[Файл:Hadi Taktas with his son Raphael. 1931.jpg|180px|thumb|right|Улы [[Рафаил Такташ|Рафаэль]] белән. ''[[1930 ел|1930]]'']]
[[Файл:Hadi Taktash and Gabdrakhman Minsky.jpg|180px|thumb|right|[[Габдрахман Минский|Г. Минский]] (''{{comment|с|сулда}}'') белән. ''[[1928 ел|1928]]'']]
[[Файл:A.Minsky, D.Fathi, Sh. Usmanov, A. Aidar, I. Usmanov, H. Taktash. 1928.jpg|180px|thumb|right|[[Габдрахман Минский|Г. Минский]] (''{{comment|с|сулда}}''), [[Демьян Фәтхи|Д. Фәтхи]], [[Шамил Усманов|Ш. Усманов]], [[Әсгать Айдар|Ә. Айдар]], И. Усманов, Һ. Такташ. ''[[1928 ел|1928]]'']]

Һади Такташ [[1901 ел]]ның [[1 гыйнвар]]ында Тамбов губернасының [[Сыркыды]] авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. Кечкенәдән үк укырга, җырлар, такмаклар чыгарырга һәвәс булып үсә. Һади беренче мәртәбә үз өендә әткәсеннән һәм әнкәсеннән дәресләр ала. Өйдә бераз укыгач, үз авылларындагы дини мәктәпкә китә. Соңрак аны Сыркыдыдан утыз чакрым ераклыктагы, заманына күрә укыту процессы яңачарак корылган [[Түбән Пешли|Пешли]] [[мәдрәсә]]сенә бирәләр. Шунда Һади 1911 елдан 1913 елның ахырына кадәр укый. Биредә ул шул чакта төрки дөньяга киң таралган [[«Вакыт» газетасы|«Вакыт»]], «Йолдыз», «Тәрҗеман», [[Ялт-Йолт журналы|«Ялт-Йолт»]] исемле газета һәм журналлар белән таныша, шигырьләр язу белән мавыга. Кызганыч ки, булачак шагыйрьнең бу чорда иҗат иткән шигырьләре безнең көннәргә кадәр килеп ирешмиләр. Пешлидән соң Һади бер елын, укымыйча, авылда үткәрә.

[[Беренче империалистик сугыш]] башланып, алты балалы зур гаиләнең матди хәле кыенлашкач, Хәйрулла абзый үзенең улларын читкә эшкә җибәрергә карар кыла. Шул уңайдан унөч яшьлек Һадины да, үзләренә кардәш тиешле бер сәүдәгәргә ияртеп, [[Урта Азия]] якларына [[Кәттә-Курган]] шәһәренә озата. Һади әүвәл әлеге сәүдәгәрнең өендә хезмәтче малай хәлендә яши. Аннары [[Бохара]]га күчеп, шәһәр байларыннан берсенең мануфактура кибетендә приказчик өйрәнчеге булып эшли. Хезмәттән буш вакытларында шәһәр яшьләренең төрле мәдәни эшләренә, һәвәскәрләр оештырган спектакль, концертларга йөри, Бохара әмирен бәреп төшерүне максат итеп куйган сәяси хәрәкәттә актив катнаша. Матбугатта Бохарадагы вакыйгаларны яктырткан мәкалә-хәбәрләре басылып чыга. Бала чактан ук башланган әдәби иҗат тәҗрибәләрен дәвам иттереп, «Газраилләр»(1916), «Караңгы төннәрдә»(1916), «Төркстан сахраларында» (1917) исемле шигырьләрен яза. «Төркстан сахраларында» дигән шигыре Ташкентта нәшер ителә торган [[Олуг Төркестан (гәҗит)|«Олуг Төркстан»]] газетасының 1918 елгы 21 гыйнвар санында басылып та чыга. Бу — Һади Такташның матбугатта дөнья күргән беренче шигыре.

Урта Азия якларына әти-әнисенә матди яктан булышу нияте белән киткән үсмер малайның теләкләре тормышка ашмый. 1917 елгы революцияләр шаукымыннан соң озак та үтми, 1918 елның көзендә Һади туган авылы Сыркыдыга кайта. Авылда ел ярым чамасы китапханә мөдире, башлангыч мәктәп укытучысы булып эшли, мәдәни-агарту эшләре алып бара. Шушы ук вакытта Һади «Күктән сөрелгәннәр»(1918), «Үтерелгән пәйгамбәр» исемле шигырьләрен яза.

Әдәби иҗат белән чиксез кызыксынган, үзлегеннән укып, белем дәрәҗәсен күтәрергә омтылган шагыйрь егет яңадан урыныннан кузгала: 1919 елның, көзендә [[Ырынбур|Оренбургка]] китә. Монда ул Оренбург губкомы органы [[Юксыллар сүзе (гәҗит)|«Юксыллар сүзе»]] газетасының җаваплы сәркатибе булып эшли, политик курсларда укый, шәһәрнең мәдәни тормышында кайнап, [[Шәриф Камал]], [[Әфзал Таһиров]] кебек күренекле язучылар белән таныша, үзе хезмәт иткән газета битләрендә көндәлек вакыйгаларга багышланган хәбәрләрен һәм шигырьләрен бастыра.

Яшәү шартлары кыенлашкач, Һади Такташ, дусларының тәкъдиме белән, 1921 елның язында [[Ташкәнт|Ташкент]] шәһәренә күчә. Анда ул «Белем йорты» журналының җаваплы сәркатибе вазифасын башкара. Шул ук вакытта Төркстан эшче-диһкан коммунистлар университетында, Кызылармеецлар мәктәбендә тел-әдәбият укыта.

Ташкент чоры Такташ иҗат эшчәнлегенең тагын да активлашуы, шагыйрь буларак, иҗат йөзенең үзенчәлекле форма ала баруы белән характерлы. Биредә ул үзенең беренче дәвер әдәби эшчәнлегендә күренекле урын тоткан романтик әсәрләрен — эчтәлеге белән нигездә мифологик легендаларга нигезләнгән һәм мифологик, символик образлар аша кеше шәхесенең рухи хөрлеген данлаган, аны буып торган явыз көчләргә, дини хорафатларга, социаль гаделсезлеккә каршы ярсулы көрәш, [[гыйсъян]]чылык идеясен алга сөргән бер шәлкем шигырьләрен («Онытылган ант», «Күләгәләр», «Нәләт» (1922), «Таң кызы», «Урман кызы») һәм атаклы "Җир уллары трагедиясе"н (1921) иҗат итә.

[[Рәсем:Hadi Taktash. Tashkent, 1921.jpg|180px|thumb|right|Һади Такташ Ташкәнттә чакта, 1921 ел]]
[[Файл:The second wife of Hadi Taktash Gulchira Taktasheva-Mansurova.jpg|180px|thumb|right|Икенче хатыны [[Гөлчирә Мансурова-Такташева|Гөлчирә Мансурова]]]]
[[Файл:The youngest son of Hadi Taktash Avan Taktash with his family, 1972.jpg|180px|thumb|right|улы Аван гаиләсе белән, 1972]]
[[Файл:Kazan, Kuibyshev str., 37. The building has not been preserved.jpg|180px|thumb|right|Казанда яшәгән йорты]]

1922 елның җәендә Һади Такташ [[Мәскәү]]гә күчеп килә. Башкалада ул татар гәҗит- журналлар, аларның редакция даирәсе белән якыная. Мәскәүдә берничә ай яшәгәннән соң, шул елның ноябрь айларында [[Казан]]га килә һәм гомеренең соңгы көннәренә кадәр шунда төпләнеп кала. 1923 елда аның «Җир уллары трагедиясе» һәм башка шигырьләр" исеме белән беренче җыентыгы басылып чыга. «Җир уллары трагедиясе» шул ук елда сәхнәгә дә менә. Спектакльнең премьерасында Идея ролен Такташ үзе башкара.

Казанга килгәч, ул берникадәр вакыт [[Татар академия театры|Татар дәүләт театрына]] суфлер булып эшли, аннары «[[Чаян журналы|Чаян]]» (1923—1924), «Октябрь яшьләре» (1925), «Авыл яшьләре» (1926), [[Сөембикә (журнал)|«Азат хатын»]] (1926—1929) журналларының җаваплы сәркатибе вазифаларын башкара. 1929 елда «Чаян» журналы редакциясенә кайта һәм гомеренең ахырына кадәр шунда эшли.

Казанда 1922—1923 елларда язылган әсәрләрендә поэтик фикерләүдәге элекке романтик гыйсъянчылык мотивлары әле дәвам итсә дә, 1923 ел ахырларыннан башлап, Һади Такташ иҗатында тормышны реалистик сурәтләү тенденциясе көчәйгәннән-көчәя барып, шагыйрьне яңа иҗади ачышларга китерә. [[В.И. Ленин]] үлеме тәэсирендә туган «Гасырлар һәм минутлар» поэмасы, «Давылдан соң», «Сагыну җырлары», «Такташ шигырьләре» исемле җыентыкларында урнаштырылган лирик-публицистик шигырьләр һәм, ниһаять, яшьлеккә, мәхәббәткә, тормышның матурлыгына гимн булып яңгыраган «Мәхәббәт тәүбәсе»(1927), «Алсу»(1929), «Мокамай» кебек лирик поэмалар Такташны егерменче еллар татар поэзиясенең алдынгы сафына чыгарып бастыра. Әдипнең популярлыгы искиткеч тиз үсә, ул халыкның уй-хисләрен, хыял-омтылышларын илһамланып җырлаучы трибун-шагыйрь булып таныла.

1930—1931 еллар дәвамында Һади Такташ «Киләчәккә хатлар» исемле шигъри әсәре өстендә эшли. Автор тарафыннан ун хат итеп уйланылган, шул чорның катлаулы иҗтимагый һәм әхлакый проблемаларын яктыртырга тиешле бу киң колачлы лироэпик әсәр, кызганычка каршы, тәмамланмый кала: шагыйрь хатларның өчесен генә язып бетерә.

Һади Такташ — барыннан да элек шагыйрь буларак танылган әдип. Ләкин аның бай мирасында башка жанр әсәрләре дә зур урын били. Ул — «Күмелгән кораллар»(1928), «Югалган матурлык»(1928) һәм «Камил»(1929) исемле драма әсәрләре авторы. «Югалган матурлык» пьесасы 1929 елның 18 гыйнварында [[Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры|Татар академия театрында]] уйнала. Ләкин әсәр сәхнәгә чыгуга, матбугатта Такташны гаилә мәсәләсен дөрес аңламауда, хатын- кызларны коры ана гына итеп, аларны бөек эшләрдән, ирләр белән тормышта беррәттән барудан мәхрүм итүдә , әсәрнең идеологик яктан зарарлы булуында гаеплиләр. Шушы вакыйгалар нәтиҗәсендә, драма Такташ үзе исән вакытта басылмый кала.

Һади Такташ үзенең каләмен сәнгатьнең иң популяр төрләреннән булган кинодраматургия өлкәсендә дә сынап карый. Аның архивында шушы юнәлештә эшләнгән тәҗрибәсеннән «Камил» киносценариеның кулъязмалары сакланып калган.

Газета-журнал редакцияләрендә озак эшләү әдипнең журналистлык талантын да ачып җибәрә. Заманның күп төрле әктүәл темаларына багышлап, ул дистәләрчә публицистик мәкалә, очерк һәм фельетоннар язып бастыра. Хикәя жанрында, әдәби тәнкыйть өлкәсендә дә көчен сынап карый. 1980—1983 еллар арасында [[Татарстан китап нәшрияты]] әдипнең барлык жанр әсәрләрен туплаган өч томлык җыентыгын чыгарды.

Әдип революция һәм шул елларның кырыс романтикасын, шул чор кешеләренең рухи матурлыгын сәнгатьчә гәүдәләндергән төрле жанрдагы әсәрләре белән татар әдәбияты тарихында яңа сәхифә ачты, яңа принципларга таянган әдәбиятның нигез ташларын салуда үзеннән зур өлеш кертте. Аның мирасының кыйммәте М. Мамин, Х. Хәйри, Х. Госман, Г. Халит, Н. Юзиев, Т. Галиуллин, А. Әхмәдуллин, М. Гайнетдинов, Ф. Бәйрәмова, М. Фатыйховалар тарафыннан өйрәнелгән.
== Вафаты ==
Һади Такташ 1931 елның 8 декабрендә тиф авыруыннан Казанда вафат булган. 
{{цитата|автор=Миләүшә Хәбетдинова, филология фәннәре кандидаты, КФУ доценты|Кышын Такташ Зур Кызыл урамындагы мунчага бара, чәче кипмәгән килеш кайтып китә. Аның өе Ленин бакчасы янында була. Кайтып җиткәнче аны ничә кеше туктата, шигырь сөйләтә. Такташка суык тия һәм инфекция канга китә. Аның хатыны Гөлчирә Такташева биолог була, ул табибны да чакырган, ләкин ул вакытта дару булмаган. Такташ вафат була<ref>''Гөлүзә Ибраһимова.'' [https://tatar-inform.tatar/news/milausa-xabetdinova-tatar-sagyire-hadi-taktasnyn-vafatyna-baile-mifka-acyklyk-kertte-5892096  Миләүшә Хәбетдинова татар шагыйре Һади Такташның вафатына бәйле мифка ачыклык кертте.] [[Татар-информ]], 19.08.2024</ref>}}
Максим Горький исемендәге Үзәк культура һәм ял паркындагы зиратта җирләнә.<ref>[http://kitaphane.tatarstan.ru/tat/taktash/bio_p.htm Һади Такташ : биобиблиогр.күрс. / Татар. Респ. Милли к-ханәсе; төз.: Н. С. Митрофанова, Д. Р.Фәхретдинова. — Казан : Милли кит., 2003. — 286 б. : портр.б-н.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305094025/http://kitaphane.tatarstan.ru/tat/taktash/bio_p.htm |date=2016-03-05 }}</ref>

== Тормыш юлы хронологик тәртиптә ==
[[1915 ел]] — Кәттә-Курганда сәүдәгәр ярдәмчесе

[[1916]]—[[1918]] — [[Бохара]]да кибеттә приказчик.

[[1918 ел]]да [[Олуг Төркестан (гәҗит)|«Олуг Төркестан» газетасында]] беренче шигырен бастыра. Шул ук елның көзендә туган авылына кайта һәм укытучылык курсларына керә. Аларны тәмамлагач укытучы булып эшли.

[[1919 ел|1919]] — [[1920 ел]]ларда [[Ырынбур]]да. «Юксыллар сүзе» газетасында редактор булып эшли.

[[1921 ел|1921]] — [[1922 ел]]ларда [[Ташкәнт]]тә. Ташкәнт коммунистлар университетында әдәбият укыта.

[[1922 ел]]ның җәендә [[Мәскәү]]гә китә. Көзен [[Казан]]га күчә. [[Татар академия театры|Татар дәүләт театрына]] суфлер булып урнаша.

[[1923]]-1924 елларда [[Чаян журналы]]ның җаваплы сәркатибе, [[Кызыл Татарстан]] газетасының әдәби хезмәткәре.

[[1923 ел]]да «Җир уллары трагедиясе» Һәм башка шигырьләр" беренче җыентыгы дөнья күрә.

[[1923 ел]]ның 12 апреле — «Җир уллары трагедиясе» пьесасы [[Татар академия театры|Татар дәүләт театрында]] сәхнәгә куела.

[[1924]] — «Гасырлар һәм минутлар» поэмасын трибунадан укуы белән зур популярлык казана.

[[1925]] — «Октябрь яшьләре» журналының җаваплы сәркатибе

[[1926]]—[[1929]] — «Азат хатын» журналының җаваплы сәркатибе

[[1926]] — [[Татарстан яшьләре|«Авыл яшьләре»]] журналының җаваплы сәркатибе

[[1929]]—[[1931]] — «Чаян» журналының җаваплы сәркатибе, «Яңалиф» журналы мөхәррир коллегиясе әгъзасы

[[1930 ел]]ның 3-24 декабре — [[Данбас]]ка иҗади сәфәр.

[[1931 ел]] (җәй) — [[Актаныш районы]]на иҗади сәфәр.

[[1931 ел]]ның [[8 декабрь|8 декабрендә]] Казанда вафат була.

== Хәтер ==
[[Файл:Чаллы_Һ.Такташ_урамы.jpg|180px|thumb|right|[[Яр Чаллы]]. [[Һади Такташ урамы (Яр Чаллы)|Һади Такташ урамы]]]]
[[Файл:Такташ һәйкәле.jpg|180px|thumb|right|[[Һади Такташ һәйкәле (Казан)|Казандагы һәйкәле]]]]
* [[1949 ел]]да Казанның [[Соломон Лозовский|Лозовский]] [[Һади Такташ урамы (Казан)|урамына]] язучы исеме бирелгән.
* [[2005]] елда Сыркыдыда шагыйрь туган йортның нигезе өстендә Йорт-музее ачылган.
* [[2017 ел]]да Казанда [[Һади Такташ һәйкәле (Казан)|һәйкәле]] ачылган.
* [[Һади Такташ урамы (Яр Чаллы)|Яр Чаллыда]], [[Һади Такташ урамы (Әлмәт)|Әлмәттә]], [[Һади Такташ урамы (Яшел Үзән)|Яшел Үзәндә]], [[Һади Такташ урамы (Мамадыш)|Мамадышта]], [[Һади Такташ урамы (Апас)|Апаста]] һәм авылларда урамнарга исеме бирелгән.

== Басма китаплар ==
* Сайланма әсәрләр, Казан, 1940;
* Әсәрләр, Казан, 1942;
* Әсәрләр, т. 1, Казан, 1950;
* Пьесалар. Хикәяләр, Мәкаләләр, Казан, 1953;
* Сайланма әсәрләр, Казан, 1963; в рус. пер.— Стихи, М., 1948;
* Стихотворения и поэмы. [Предисл. X. Хайри], М., 1955.

== Шулай ук карагыз ==
{{#invoke:wd|properties|linked|qualifier|references|P1038|P1039|format=<li>%p[%r][ (%q)]</li>}}
{{Викикитап|Һади Такташ}}
{{Портал|Шәхесләр}}

== Библиография ==
* Хайри X., Хади Такташ, в кн.: История татарской советской лит-ры, М., 1965; шуныкы ук, Һади Такташ. (Иҗаты һәм тормыш юлы), Казан, 1949;
* [[Мөхәммәтша Мамин|Мамин М.]], Һади Такташ поэзиясе, Казан, 1941;
* [[Хатыйп Госман|Госман X.]], Такташ поэзиясе, Казан, 1953;
* Халит Г., Шагыйрь. Чор. Герой, Казан, 1971.
* [http://kitaphane.tatarstan.ru/rus/taktash/bio2.htm Краткая литературная энциклопедия. Т.7.- М.: Изд-во «Советская энциклопедия»,1972] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200222010954/http://kitaphane.tatarstan.ru/rus/taktash/bio2.htm |date=2020-02-22 }}
* [http://kitaphane.tatarstan.ru/tat/taktash.htm Һади Такташ. Биобиблиографик белешмәлек: тәрҗемәи хәле, истәлекләр] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200425091557/http://kitaphane.tatarstan.ru/tat/taktash.htm |date=2020-04-25 }}

== Сылтамалар ==
* [http://karaakkosh.com/stihi-hadi-taktash_tt.html Һади Такташ — Шагыйрьләр] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160312131758/http://karaakkosh.com/stihi-hadi-taktash_tt.html |date=2016-03-12 }}
* [http://maratkabirov.com/tost/yazuchilar-sayti.html Һади Такташ шигырьләрендә тел үзенчәлекләре]{{Deadlink|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{Татарстан китап нәшрияты аудиосы| автор = Һади Такташ | башлык = Шигырьләр  | серия = аудиоязма | файл = hadi-taktash-shigyrlar }}

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

{{яхшы мәкалә}}

{{DEFAULTSORT:Такташ, Һади}}
[[Төркем:Татар шагыйрьләре]]
[[Төркем:Татар драматурглары]]
[[Төркем:Һади Такташ]]