Эчтәлеккә күчү

Беларусия: юрамалар арасында аерма

Сылтамалар өстәү
Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Беларусия latin yazuında])
Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмә
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
IanraBot (бәхәс | кертем)
1 234 896 үзгәртү
к clean up, replaced: -нче → нче (3) using AWB
к + {{УК}} + {{Тышкы сылтамалар}} + == Моны да карагыз ==
 
(16 кулланучының 43 арадаш юрамасы күрсәтелмәгән)
Юл номеры - 1: Юл номеры - 1:
⚫
{{УК}}
{{Дәүләт-2
⚫
'''Беларусь''' ({{lang-be|Беларусь}}), рәсми атамасы '''Беларусь Республикасы''' ({{lang-be|Рэспубліка Беларусь}}) – [[Көнчыгыш Европа]]да урнашкан дәүләт. [[1991]] елга кадәр – Беларус Совет Социалистик Республикасы. Күршеләре: [[Россия]], [[Латвия]], [[Литва]], [[Польша]], [[Украина]].
|Татар исеме = Беларусь Җөмһүрияте
|Чын исеме = {{lang-be|Рэспубліка Беларусь}}
|Дәүләт исеме = Беларусь
|Һимн исеме = Мы, беларусы
|Байрак = Flag of Belarus.svg
|Аудио = My Belarusy vocal.ogg
|Идарә итү формасы = [[Президент республикасы]] <ref name="atlas mira">Атлас мира. Государства и территории мира. Справочные сведения. — Роскартография, 2010. — С. 14. — ISBN 978-5-85120-295-7</ref>
|Харитада = Europe-Belarus.svg
|lat_dir = N|lat_deg = 53|lat_min = 31|lat_sec = 0
|lon_dir = E|lon_deg = 28|lon_min = 46|lon_sec = 0
|region = BY
|CoordScale =
| Телләр = [[беларус теле]], [[урыс теле]]
|Нигезләнгән = [[25 март]] [[1918]]<ref name="NewsBY">[http://www.newsby.org/by/2009/03/25/text5990.htm 91 год со дня основания первого белорусского государства - NewsBY]</ref>
|Бәйсезлек датасы = [[26 декабрь]] [[1991]] {{s|(официальная дата распада СССР)}}<br />См. также [[День Независимости Республики Беларусь|День республики]]<br />
<!-- |Независимость от= -->
|Эре шәһәрләр = [[Минск]], [[Гомель]], [[Могилёв]], [[Витебск]], [[Гродно]], [[Брест]]
|Җитәкчеләр вазифалары = [[Президент]]<br />[[Премьер-министр]]
|Җитәкчеләр = [[Александр Лукашенко]]<br />[[Михаил Мясникович]]<ref>[http://president.gov.by/press106787.html#doc Лукашенко назначил Мясниковича премьером (обновлено)]</ref>
|Мәйдан буенча урын = 84 нче
|Мәйдан = 207 600<ref name="кадастр 2012">[http://gki.gov.by/upload/new%20structure/press%20service/GZK_2011.doc Государственный земельный кадастр республики Беларусь (по состоянию на 1 января 2012 года)]</ref>
|Су проценты = 2,26 %<ref name="кадастр 2012"/>
|Халык саны буенча урын = 90-нчы
|Халык саны = {{үсү}}9 468 074<ref name="январь 2014">[https://archive.is/20120709022322/belstat.gov.by/homep/ru/indicators/pressrel/demographics.php Белстат. О демографической ситуации в 2013 г.] Данные на 1 января 2014 года.]</ref>
|Бәя елы = 2014
|Халык тыгызлыгы = 45,6
|ТЭП (САМП) = 147,565 млрд.<ref name="ТЭП">[http://databank.worldbank.org/data/views/reports/tableview.aspx Международный Банк, World DataBank: World Development Indicators, версия от 27 ноября 2013 года]</ref>
|ТЭП (САМП) исәпләү елы = 2012
|ТЭП (САМП) буенча урын = 57 нче
|Кеше башына ТЭП (САМП) = 15 592<ref name="ТЭП"/>
|ТЭП (номинал) = 63,267 млрд.<ref name="ТЭП" />
|ТЭП (номинал) исәпләү елы = 2012
|Кеше башына ТЭП (номинал) = 6 685<ref name="ТЭП" />
|КПҮИ = {{үсү}} 0,793<ref>{{cite web|url=http://hdrstats.undp.org/en/countries/profiles/BLR.html|title=Belarus — Country profile of human development indicators|accessdate=2013-06-28|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Hp7tQkwI|archivedate=2013-07-03}}</ref>
|КПҮИ исәпләү елы = 2013
|КПҮИ буенча урын = 50 нче
|КПҮИ дәрәҗәсе = <span style="color:#090;">югары</span>
|Авиаширкәт = [[Белавиа]]
|Акча берәмлеге = [[беларус сумы]]
⚫
}}'''Белоруссия Җөмһүрияте''' (''Белоруссия'', белор. ''Рэспубліка Беларусь'') – [[Көнчыгыш Аурупа]]да урнашкан дәүләт. [[1991]] елга кадәр – Белорусс Совет Социалистик Республикасы. Күршеләре: [[Русия]], [[Латвия]], [[Литва]], [[Польша]], [[Украина]].


== География ==
== География ==
=== Чиктәшлек ===
=== Чиктәшлек ===
{| class="wikitable" style="width:97%; width:650px;"
{| class="wikitable" style="width:70%; width:450px;"
! Як !! Ил
! Як !! Ил
|-
|-
|[[Төньяк]]|| [[Латвия]] (чик озынлыгы — 143 км), [[Русия]]
|[[Төньяк]]|| [[Латвия]] (чик озынлыгы — 143 км), [[Россия]]
|-
|-
|[[Көнчыгыш]]|| [[Русия]] (чик озынлыгы — 990 км)
|[[Көнчыгыш]]|| [[Россия]] (чик озынлыгы — 990 км)
|-
|-
|[[Төньяк]]-[[көнчыгыш]]|| [[Литва]] (чик озынлыгы — 462 км)
|[[Төньяк]]-[[көнчыгыш]]|| [[Литва]] (чик озынлыгы — 462 км)
Юл номеры - 62: Юл номеры - 23:
* ''[[көнчыгыш]]та'' — Хотимск [[шәһәр тибындагы бистә]]се тирәсендә, [[Могилёв өлкәсе]] (32˚47′ кч. о.).
* ''[[көнчыгыш]]та'' — Хотимск [[шәһәр тибындагы бистә]]се тирәсендә, [[Могилёв өлкәсе]] (32˚47′ кч. о.).


Белорусиянең Витебск өлкәсендә [[Аурупа]]ның географик үзәге урнаша.
Беларусьның Витебск өлкәсендә [[Европа]]ның географик үзәге урнаша.


=== Рельеф ===
=== Рельеф ===
Белорусь [[Көчыгыш Аурупа тигезлеге]]ндә урнаша, илнең иң калку өлеше үзәк өлеше була — шунда Белорус таулар тезмәсе урнаша; Белорус таулар тезмәсененең Минск калкулыгында Белорусиянең иң биек ноктасы — Дзержинский тавы (345 м) урнаша. Белорусиянең иң түбән ноктасы — [[Неман елгасы]] ([[Литва]] белән чиге янында) (90 м).
Беларусь [[Көчыгыш Европа тигезлеге]]ндә урнаша, илнең иң калку өлеше үзәк өлеше була — шунда Беларус таулар тезмәсе урнаша; Беларус таулар тезмәсененең Минск калкулыгында Беларусьның иң биек ноктасы — Дзержинский тавы (345 м) урнаша. Беларусьның иң түбән ноктасы — [[Неман елгасы]] ([[Литва]] белән чиге янында) (90 м).


=== Климат ===
=== Климат ===
Белорусь климаты — континенталь климатыннан диңгез климатына күчә торган уртача климаты. Иң җылы ае — [[июнь]] (урта температурасы — 17°С…19°С), иң салкын ае — [[гыйнвар]] (урта температурасы — -4,4°С…-8°С). Уртача [[ел]]лык явым-төшем күләме — 600-700 мм.
Беларусь климаты — континенталь климатыннан диңгез климатына күчә торган уртача климат. Иң җылы ай — [[июнь]] (урта температурасы — 17°С…19°С), иң салкын ай — [[гыйнвар]] (уртача температура — -4,4°С…-8°С). Уртача [[ел]]лык явым-төшем күләме — 600-700 мм.


=== Гидрография ===
=== Гидрография ===
Төп елгалар — [[Днепр]], [[Көнбатыш Двина]], [[Неман]], [[Припять]]. Иң зур күл — Нарочь күле (80 км²). Беларусь территорянең 1/3 өлешен сазлыклар биләп торалар, алар күбесенчә Полесьеда урнашалар.
Төп елгалар — [[Днепр]], [[Көнбатыш Двина]], [[Неман]], [[Припять]]. Иң зур күл — Нарочь күле (80 км²). Беларусь территорянең 1/3 өлешен сазлыклар биләп тора, алар күбесенчә Полесьеда урнаша.


== Тарих ==
== Тарих ==
=== Борынгы тарих ===
=== Борынгы тарих ===
Беренче сәяси берләшмәләр хәзрге Беларусь территориясендә VI—IX гасырларда оешалар.<ref>http://www.mfa.gov.by/upload.old/mag/bf2009r.pdf</ref> Славяннар һәм балтлар мәдәниятләре кушылу нәтиҗәсендә кривич, дрегович, радимич, ятвяг, литва кабиләләре барлыкка киләләр.
Беренче сәяси берләшмәләр хәзреге Беларусь территориясендә VI—IX гасырларда барлыкка килә.<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.mfa.gov.by/upload.old/mag/bf2009r.pdf |access-date=2013-01-02 |archive-date=2012-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120127102032/http://www.mfa.gov.by/upload.old/mag/bf2009r.pdf |dead-url=yes }}</ref> Славяннар һәм балтлар мәдәниятләре кушылу нәтиҗәсендә кривич, дрегович, радимич, ятвяг, литва кабиләләре барлыкка килә.


=== [[Киев Русе]] эчендә ===
=== [[Киев Русе]] эчендә ===
[[Рәсем:Rus-1015-1113.png|thumb|300px|[[XI гасыр]] [[Киев Русе]]]]
[[Рәсем:Rus-1015-1113.png|thumb|left|300px|[[XI гасыр]] [[Киев Русе]]]]
[[IX гасыр]]ның ахырында [[Киев Русе]] барлыкка килә, аның тәркибенә акрынлап Беларусь территориясе дә керә.
[[IX гасыр]]ның ахырында [[Киев Русе]] барлыкка килә, аның составына акрынлап Беларусь территориясе дә керә.


Борынгы Русьның таркалу процессы вакытында [[XI гасыр]]ның ахырында — [[XII гасыр]]ның башында [[Полоцк кенәзлеге|Полоцк]], [[Смоленск кенәзлеге|Смоленск]] һәм [[Туров кенәзлеге|Туров кенәзлекләре]] аерып чыгалар; [[XII гасыр]]да Гродно, Слуцк, Орша, Мстиславль, Новогрудок, Логойск, Друцк һ. б. кенәзлекләр барлыкка киләләр.
Борынгы Русьның таркалу процессы вакытында [[XI гасыр]]ның ахырында — [[XII гасыр]]ның башында [[Полоцк кенәзлеге|Полоцк]], [[Смоленск кенәзлеге|Смоленск]] һәм [[Туров кенәзлеге|Туров кенәзлекләре]] аерылып чыга; [[XII гасыр]]да Гродно, Слуцк, Орша, Мстиславль, Новогрудок, Логойск, Друцк һ. б. кенәзлекләр барлыкка килә.


Монгол-татар ябырылуыннан соң хәзерге Беларусь җирләре акрынлап [[Бөек Литва кенәзлеге]] составына кертеләләр.
Монгол-татар ябырылуыннан соң хәзерге Беларусь җирләре акрынлап [[Бөек Литва кенәзлеге]] составына кертеләләр.
Юл номеры - 89: Юл номеры - 50:
=== Речь Посполитая эчендә ===
=== Речь Посполитая эчендә ===


=== Русия империясе эчендә ===
=== Россия империясе эчендә ===
[[XVIII гасыр]]ның ахырында, [[Речь Посполитая]]ның өч бүленешләре һәм Тильзит солыхы нәтиҗәсендә Белорусия территориясе [[Русия империясе]] составына кертелә.
[[XVIII гасыр]]ның ахырында, [[Речь Посполитая]]ның бүлүләре һәм [[Тилзит солыхы]] нәтиҗәсендә Беларусь территориясе [[Россия империясе]] составына кертелә.


[[1812 елгы Ватан сугышы|1812 елгы сугышы]] вакытында Беларусь территориясенә зур зыян китерелә, күп кеше һәлак була.
[[1812 елгы Ватан сугышы|1812 елгы сугышы]] вакытында Беларусь территориясенә зур зыян китерелә, күп кеше һәлак була.


[[1862]]—[[1863]] елларда [[Белорусия]], [[Польша]] һәм [[Литва]] җирләрендә Поляк күтәрелеше була.
[[1862]]—[[1863]] елларда [[Беларусь]], [[Польша]] һәм [[Литва]] җирләрендә Поляк күтәрелеше була.


[[1871 ел]]да Беларусь территориясендәге беренче тимер юлы ([[Мәскәү]] —[[Смоленск]]—[[Брест]]) төзелә.
[[1871 ел]]да Беларусь территориясендәге беренче тимер юл ([[Мәскәү]] —[[Смоленск]]—[[Брест]]) төзелә.


[[1917 ел]]ның революциягә кадәр хәзерге Беларусь җирләре Витебск, Могилев, Минск, Гродно, Житомир (өлешчә) һәм Вильно (өлешчә) губерналары составында булганнар.
[[1917 ел]]ның революциягә кадәр хәзерге Беларусь җирләре Витебск, Могилев, Минск, Гродно, Житомир (өлешчә) һәм Вильно (өлешчә) губерналары составында булганнар.


[[1914]]—[[1918]] елларда Беларусь — [[Беренче бөтендөнья сугышы]] хәрәкәтләре мәйданы. [[1915 ел]]да Горлица-Тарново арасындагы рус фронтын өзү нәтиҗәсендә Алмания [[Двинск]]—Поставы—Барановичи—Пинск сызыгы кадәр көнбатыш җирләрен басып ала, ә [[1918 ел]]ның [[Брест солыхы]] нәтиҗәсендә — бөтен территориясен диярлек басып ала.
[[1914]]—[[1918]] елларда Беларусь — [[Беренче бөтендөнья сугышы]] хәрәкәтләре мәйданы. [[1915 ел]]да Горлица-Тарново арасындагы рус фронтын өзү нәтиҗәсендә Алмания [[Двинск]]—Поставы—Барановичи—Пинск сызыгы кадәр көнбатыш җирләрен, ә [[1918 ел]]ның [[Брест солыхы]] нәтиҗәсендә — бөтен территориясен басып ала.


=== Ватандашлар сугышы вакытында ===
=== Ватандашлар сугышы вакытында ===
{{төп мәкалә|Беларус Халык Җөмһүрияте}}
''Моны да карагыз: '''[[Русия ватандашлар сугышы]]'''''
''Моны да карагыз: '''[[Россия ватандашлар сугышы]]'''''
[[Рәсем:Rzeczpospolita 1922.png|250px|thumb|right]]
[[Рәсем:Rzeczpospolita 1922.png|250px|thumb|left]]
[[1918 ел]]ның [[25 март]]ында алман оккупациясе астындагы территорияләрдә [[Белорусия Халык Республикасы]] игълан ителә. Алманнар китүдән соң БХР территориясе зур каршылыксыз Кызыл Армия тарафыннан басып алына. [[Смоленск]]ида узган [[1918 ел]]ның 30-31 декабрьдагы Русия империясе Төньяк-Көнбатыш өлкәләренең РСДРП (б) оешмалары конференциясендә Белорусиянең совет хөкүмәте оештырыла; [[1919 ел]]ның [[1 гыйнвар]]ында ''Совет Социалистик Беларусь Республикасы'' игълан ителә. [[8 гыйнвар]]да ССБР хөкүмәте Смоленскидан [[Минск]]ига күчә. [[31 гыйнвар]]да ССРБ [[РСФСР]] составыннан чыгарыла, аның бәйсезлеген Совет Русиянең хөкүмәте таный.
[[1918 ел]]ның [[25 март]]ында алман оккупациясе астындагы территорияләрдә [[Беларусь Халык Республикасы]] игълан ителә. Алманнар китүдән соң БХР территориясе зур каршылыксыз Кызыл Армия тарафыннан басып алына. [[Смоленск]]ида узган [[1918 ел]]ның 30-31 декабрьдагы Россия империясе Төньяк-Көнбатыш өлкәләренең РСДРП (б) оешмалары конференциясендә Беларусьның совет хөкүмәте оештырыла; [[1919 ел]]ның [[1 гыйнвар]]ында ''Совет Социалистик Беларусь Республикасы'' игълан ителә. [[8 гыйнвар]]да ССБР хөкүмәте Смоленскидан [[Минск]]ига күчә. [[31 гыйнвар]]да ССРБ [[РСФСР]] составыннан чыгарыла, аның бәйсезлеген Совет Россиянең хөкүмәте таный.


[[27 февраль]]дә Совет Социалистик Беларусь Республикасы Литва Совет Социалистик Республикасы белән ''Литва-Белорус Совет Социалистик Республикасына'' (кыскача ''Литбел'') берләшә.
[[27 февраль]]дә Совет Социалистик Беларусь Республикасы Литва Совет Социалистик Республикасы белән ''Литва-Беларус Совет Социалистик Республикасына'' (кыскача ''Литбел'') берләштерелә.


[[1919 ел]]ның яз-җәй эчендә Литбел территориясе [[Польша]] гаскәрләре тарафыннан басыла. Кызыл Армиянең [[1920 ел]]ның яз-җәйге каршы һөҗүме нәтиҗәсендә Белорусиянең зур өлешен кире ала һәм яңабаштан анда ''Белорус Совет Социалистик Республиканы'' игълан итә. [[1921 ел]]гы [[ССРБ]] һәм [[Польша]] арасындагы [[Рига килешүе]] нәтиҗәсендә, Көнбатыш Белорусия Польша составына күчә.
[[1919 ел]]ның яз-җәй эчендә Литбел территориясе [[Польша]] гаскәрләре тарафыннан басыла. Кызыл Армиянең [[1920 ел]]ның яз-җәйге каршы һөҗүме нәтиҗәсендә Беларусьның зур өлешен кире ала һәм яңабаштан анда ''Беларус Совет Социалистик Республиканы'' игълан итә. [[1921 ел]]гы [[ССРБ]] һәм [[Польша]] арасындагы [[Рига килешүе]] нәтиҗәсендә Көнбатыш Беларусь Польша составына күчә.


=== Беларус Совет Социалистик Республикасы ===
=== Беларус Совет Социалистик Республикасы ===
{{main|Беларус Совет Социалистик Республикасы}}
{{main|Беларус Совет Социалистик Республикасы}}
1924 һәм 1926 елларда БССР составына Витебск ([[Витебск]] белән), [[Смоленск]] ([[Орша]] белән) һәм Гомель ([[Гомель]] белән) губерналары өлешләре кертеләләр. 1936 елга кадәр БССРда дүрт рәсми тел булган — [[белорус теле|белорус]], [[рус теле|рус]], [[поляк теле|поляк]] һәм [[идиш теле|идиш]].
1924 һәм 1926 елларда БССР составына Витебск ([[Витебск]] белән), [[Смоленск]] ([[Орша]] белән) һәм Гомель ([[Гомель]] белән) губерналары өлешләре кертеләләр. 1936 елга кадәр БССРда дүрт рәсми тел булган — [[Беларус теле|беларус]], [[рус теле|рус]], [[поляк теле|поляк]] һәм [[идиш теле|идиш]].
[[Рәсем:BrestFortress7.JPG|200px|thumb|right]]
[[Рәсем:BrestFortress7.JPG|200px|thumb|left]]
[[Рәсем:Soviet guerilla.jpg|200px|thumb|left]]
[[Рәсем:Soviet guerilla.jpg|200px|thumb|left]]
[[1939 ел]]да БССР составына Көнбатыш Белорусия кертелә.<ref>[https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%BD_%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%BE%D1%82_2.11.1939_%D0%BE_%D0%B2%D0%BA%D0%BB%D1%8E%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8_%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2_%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%B8_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%B5%D1%91_%D1%81_%D0%91%D0%A1%D0%A1%D0%A0 Закон СССР от 2.11.1939 о включении Западной Белоруссии в состав СССР и воссоединении её с БССР]</ref>
[[1939 ел]]да БССР составына Көнбатыш Беларусь кертелә.<ref>[https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%BD_%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%BE%D1%82_2.11.1939_%D0%BE_%D0%B2%D0%BA%D0%BB%D1%8E%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%B4%D0%BD%D0%BE%D0%B9_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8_%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2_%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%B8_%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%BE%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%B5%D1%91_%D1%81_%D0%91%D0%A1%D0%A1%D0%A0 Закон СССР от 2.11.1939 о включении Западной Белоруссии в состав СССР и воссоединении её с БССР]</ref>


[[1941 ел]]ның [[22 июнь]]дә [[Алмания]] [[Совет Берлеге]]нә [[Бөек Ватан сугышы|һөҗүм итә]]. БССР территориясе алман гаскәрләре тарафыннан [[1941 ел]]ның җәй-кыш эчендә тулысынча басыла. Оккупация чорында Беларусь территориясендә Аурупада иң зур партизан хәрәкәте җәелә. Беларусь территориясе [[1943]]—[[1944]] елларда «Багратион» операциясе нәтиҗәсендә азат ителә. [[1945 ел]]да Белорус Совет Социалистик Республикасы [[Берләшкән Милләтләр Оешмасы]]ның дәүләт-нигезләүчеләрнең берсе була.
[[1941 ел]]ның [[22 июнь]]дә [[Алмания]] [[Совет Берлеге]]нә [[Бөек Ватан сугышы|һөҗүм итә]]. БССР территориясе алман гаскәрләре тарафыннан [[1941 ел]]ның җәй-кыш эчендә тулысынча басып алына. Оккупация чорында Беларусь территориясендә киң партизан хәрәкәте җәелеп китә. Беларусь территориясе [[1943]]—[[1944]] елларда «Багратион» операциясе нәтиҗәсендә азат ителә. [[1945 ел]]да Беларус Совет Социалистик Республикасы [[Берләшкән Милләтләр Оешмасы]]ның дәүләт-нигезләүчеләрнең берсе була.


[[1986 ел]]ның [[26 апрель]]дә [[Чернобыль һәлакәте|Чернобыль атом электростанциясендә һәлакәте]] була, аның нәтиҗәсендә Белорусия территорясенең зур өлеше радиацион агуына дучар була.
[[1986 ел]]ның [[26 апрель]]дә [[Чернобыль һәлакәте|Чернобыль атом электростанциясендә һәлакәте]] була, аның нәтиҗәсендә Беларусь территорясенең зур өлеше радиацион агуына дучар була.


[[1990 ел]]ның 27 июнендә Белорус ССРы Дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул ителә.
[[1990 ел]]ның 27 июнендә Беларус ССРы Дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул ителә.


=== Бәйсезлек периоды ===
=== Бәйсезлек периоды ===
[[1994 ел]]да Беларусь Конституциясе кабул ителә.
[[1994 ел]]да Беларусь Конституциясе кабул ителә.


[[1995 ел]]да Александр Лукашенко тәкъдиме буенча үткәрелгән референдумы буенча Белорусиядә [[рус теле]]нә дә дәүләт теле статусын бирелә, яңа флаг һәм герб кабул ителәләр.
[[1995 ел]]да Александр Лукашенко тәкъдиме буенча үткәрелгән референдумы буенча Беларусьда [[рус теле]]нә дә дәүләт теле статусын бирелә, яңа флаг һәм герб кабул ителә.


== Халык ==
== Халык ==
=== Торак пунктлар ===
=== Торак пунктлар ===
''Моны да карагыз: '''[[Беларусия шәһәрләре исемлеге]]'''''<br/>
''Моны да карагыз: '''[[Беларус шәһәрләре исемлеге]]'''''<br/>
2009 елның җанисәбе буенча Белорусиядә 112 шәһәр, 94 шәһәр тибындагы бистә<ref>http://web.archive.org/web/20101030225419/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.4-0.pdf</ref> һәм 23 549 авыл торак пункт<ref>http://web.archive.org/web/20101030221753/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.5-0.pdf</ref> исәпләнә.
2009 елның җанисәбе буенча Беларусьда 112 шәһәр, 94 шәһәр тибындагы бистә<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.4-0.pdf |access-date=2010-10-30 |archive-date=2010-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101030225419/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.4-0.pdf |dead-url=no }}</ref> һәм 23 549 авыл торак пункт<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.5-0.pdf |access-date=2010-10-30 |archive-date=2010-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101030221753/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.5-0.pdf |dead-url=no }}</ref> исәпләнә.

⚫
{{clear}}

{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
{| class="table" style="text-align:left; width:50%; margin-right:10px; font-size:90%"
|-
|-
! rowspan=21 | {{navbar|Украина шәһәрләре|plain=1}}
[[Рәсем:Belarus-Minsk-House of Government and Vladimir Lenin Monument (perspective corrected).jpg|border|115px]]<br />[[Минск]]<br />[[Рәсем:Sovetskaya str. (Gomel).JPG|border|115px]]<br />[[Гомель]]<br />[[Рәсем:Магілёў. Цэнтр.JPG|border|110px]]<br />[[Могилёв]]<br />[[Рәсем:Viciebsk collage.jpg|border|115px]]<br />[[Витебск]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Урын
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Урын
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Шәһәр
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Шәһәр
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Беларус теле|Белорус исеме]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Беларус теле|Беларус исеме]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Халык саны
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Халык саны
! rowspan=21 | {{navbar|Largest cities of Russia|plain=1}}
[[Рәсем:СовГродно3.jpg|border|115px]]<br />[[Гродно]]<br />[[Рәсем:Brest Sovetskay.jpg|border|115px]]<br />[[Брест]]<br />[[Рәсем:Bobrujsk railway station1 BY.jpg|border|115px]]<br />[[Бобруйск]]

[[Барановичи]]
|-
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Минск]]''' || ''Мінск'' || 1 836 808
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Минск]]''' || ''Мінск'' || 1 836 808
Юл номеры - 189: Юл номеры - 146:
|-
|-
| colspan="11" align=left style="background:#f5f5f5;" | '''''[[2009 ел]] җанисәбе буенча'''''
| colspan="11" align=left style="background:#f5f5f5;" | '''''[[2009 ел]] җанисәбе буенча'''''
|}
|}<noinclude>

{{clear}}
=== Белоруссия татарлары ===
=== Белоруссия татарлары ===
''Моны да карагыз: '''[[Польша-Литва татарлары]]'''''
''Моны да карагыз: '''[[Польша-Литва татарлары]]'''''

''Моны да карагыз: '''[[Минск җәмигъ мәчете]]'''''


== Административ бүленеш ==
== Административ бүленеш ==
<imagemap>
<imagemap>
Image:Subdivisions_of_Belarus.png|thumb|right|Беларусиянең административ бүленеше
Image:Subdivisions_of_Belarus.png|thumb|left|Беларуснең административ бүленеше


poly 87 73 67 40 84 39 99 52 129 52 130 80 110 89 110 125 84 126 70 113 70 85 63 68 73 52 86 73 87 83 93 86 101 84 104 80 104 73 102 69 95 68 90 70 [[Минск өлкәсе]]
poly 87 73 67 40 84 39 99 52 129 52 130 80 110 89 110 125 84 126 70 113 70 85 63 68 73 52 86 73 87 83 93 86 101 84 104 80 104 73 102 69 95 68 90 70 [[Минск өлкәсе]]
Юл номеры - 209: Юл номеры - 168:
</imagemap>
</imagemap>


Белоруссия — унитар республика, административ берәмлек — өлкә. Белоруссия 6 өлкәгә бүленә:
Беларусь — унитар республика, административ берәмлек — өлкә. Беларусь 6 өлкәгә бүленә:
* [[Брест өлкәсе]] (үзәге – [[Брест]])
* [[Брест өлкәсе]] (үзәге – [[Брест]])
* [[Витебск өлкәсе]] (үзәге – [[Витебск]])
* [[Витебск өлкәсе]] (үзәге – [[Витебск]])
* [[Гомель өлкәсе]] (үзәге – [[Гомель]])
* [[Гомель өлкәсе]] (үзәге – [[Гомель]])
* [[Гродно өлкәсе]] (үзәге – [[Гродно]])
* [[Гродно өлкәсе]] (үзәге – [[Гродно]])
* [[Могилев өлкәсе]] (үзәге – [[Могилев]]),
* [[Могилев өлкәсе]] (үзәге – [[Могилев]])
* [[Минск өлкәсе]] (үзәге – [[Минск]]).
* [[Минск өлкәсе]] (үзәге – [[Минск]])


== Икътисад ==
== Икътисад ==
Юл номеры - 221: Юл номеры - 180:
== Транспорт ==
== Транспорт ==
=== Тимер юл транспорты ===
=== Тимер юл транспорты ===
Белорусия тимер юлларның гомум озынлыгы — 5 512 километр, шул исәптә электрлаштырылган тимер юллар — 897 километр.
Беларусь тимер юлларның гомум озынлыгы — 5 512 километр, шул исәптә электрлаштырылган тимер юллар — 897 километр.


=== Һава транспорты ===
=== Һава транспорты ===
Юл номеры - 227: Юл номеры - 186:


== Мәдәният ==
== Мәдәният ==
== Дин ==
1994 елның 15 мартында кабул ителгән Беларус Республикасы Конституциясенең 16 статьясы нигезендә (''1996 елның 24 ноябрендә һәм 2004 елның 17 октябрендә Республика референдумнарында кабул ителгән үзгәрешләр һәм өстәмәләр белән''), «диннәр закон каршында тигез». Ил территориясендә урнашкан иң зур дини оешма — [[Рус православие чиркәве]], дин тотучылар саны буенча икенче [[Рим католик чиркәве]]. Күп санлы конфессияләр: протестантлар, [[яһүд дине]], [[ислам]], [[һинд дине]], [[бәһаи]] дине һәм башкалар бар. Шул ук вакытта ил халкының күп өлеше динсез булып санала<ref>[http://www.belarus21.by/dfiles/000379_521010_Prilozhenie_2_religioznye_obschiny_2012.xls# Количество религиозных общин в Республике Беларусь (по состоянию на 1 января 2012 г.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121206195032/http://www.belarus21.by/dfiles/000379_521010_Prilozhenie_2_religioznye_obschiny_2012.xls |date=2012-12-06 }} {{ref-ru}}</ref>.
* [[Беларусиядә ислам]]

== Символика ==
== Символика ==
<gallery perrow=4 widths="190px" heights="140px">
<gallery perrow="4" widths="190px" heights="140px">
Файл:Flag of Belarus (1991-1995).svg|Беларусь байрагы ([[1991]]—[[1995]])
Файл:Flag of Belarus (1991-1995).svg|Беларусь байрагы ([[1991]]—[[1995]])
Файл:Flag of Belarus.svg|Беларусь байрагы ([[1995]]—х.в.)
Файл:Flag of Belarus.svg|Беларусь байрагы ([[1995]]—х.в.)
Юл номеры - 234: Юл номеры - 197:
Файл:Coat of arms of Belarus.svg|Беларусь гербы ([[1995]]—х.в.)
Файл:Coat of arms of Belarus.svg|Беларусь гербы ([[1995]]—х.в.)
</gallery>
</gallery>

⚫
== Моны да карагыз ==
⚫
* [[Урал Латыйпов]]


== Искәрмәләр ==
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
{{искәрмәләр}}


== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}

⚫
== Моны да карагыз ==
⚫
* [[Урал Латыйпов (1951)|Урал Латыйпов]]
* [[Павел Шеремет]]
* [[Ибраһим Канапацкий]]
* [[Владимир Макей]]
{{БДБ}}
{{БДБ}}
{{Аурупа илләре}}
{{Европа илләре}}
{{Беларусияның административ бүленеше}}
{{Беларусның административ бүленеше}}


[[Төркем:Беларусия]]
[[Төркем:Беларусия]]
[[Төркем:Аурупа дәүләтләре]]
[[Төркем:Европа дәүләтләре]]
[[Төркем:Җөмһүриятләр]]

5 окт 2024, 16:40 өчен соңгы юрама

Беларусия
белар. Рэспубліка Беларусь
рус. Республика Беларусь
белар. Беларусь
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 25 август 1991 һәм 19 сентябрь 1991[1]
Сурәт
Рәсми исем Беларусь һәм Рэспубліка Беларусь
Кыскача исем 🇧🇾, Белоруссия, Беларусь, Biélorussie[2], Běłoruska, Belarus[3], Belarus һәм Беларусь
ХФӘ билгесе bʲɛɫ̪äˈrus̪ʲ[4]
Катнашучы Россиянең Украинага бәреп керүе (2022)
Гомер озынлыгы 73,82683 ел[5]
... хөрмәтенә аталган Белая Русь[d]
Демоним Wit-Rus, Belarusian, belarusz, hviderusser, Bielorusiano, Belarusänan, بيلاروسي, بيلاروسية, بيلاروسيون, белорус, белоруска[6], белорусы, білорус, білоруска, білоруси, білорусини, belarús[7], belarussa[7], belarussos[7], בלארוסי, בלארוסית, bieloruși, bielorus, bielorusă, বেলারুশীয়, bielorusso, bielorussa, bielorussi, bielorusse, bielarusce, bielorrusu, bielorrusa, Biélorusse[8], Běłorusa, belarusier[9], biełoruso, biełorusi, biełorusa, biełoruse, beloruso, بيلاروسي, بيلاروسية, بيلاروسيين, بيلاروسيات, Belorus, Belorusinja һәм Bealarúiseach[10]
Рәсми тел беларус теле[11] һәм рус теле[12][1]
Гимн Беларусь гимны
Мәдәният Беларусь мәдәнияте[d]
Шигарь тексты Hospitality Beyond Borders
Дөнья кисәге Европа[13]
Дәүләт  Беларусь
Башкала Минск[14]
Сәгать поясы UTC+03:00[15] һәм Европа/Минск[d][16]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан Көнчыгыш Европа
Иң көнчыгыш ноктасы 53°23′35″ т. к. 32°46′37″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы 56°10′19″ т. к. 28°08′22″ кч. о.
Иң көньяк ноктасы 51°16′00″ т. к. 30°35′00″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы 52°16′59″ т. к. 23°10′42″ кч. о.
Геомәгълүматлар Data:Belarus.map
Иң югары ноктасы Дзержинский (Тау)
Иң түбән ноктасы Неман
Идарә итү формасы президент республикасы
Дәүләт башлыгы вазыйфасы Беларусь президенты[d]
Ил башлыгы Александр Лукашенко
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы Беларусь премьер-министры[d]
Хөкүмәт башлыгы Роман Головченко
Башкарма хакимият Беларусь республикасы министрлар советы[d]
Канунбирү органы Беларусь республикасының милли җыелышы[d]
Югары мәхкәмә органы Беларусь республикасы югары мәхкәмәсе[d]
Үзәк банкы Беларусь республикасы милли банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр Аурупа Берлеге, Италия, Германия, Россия, Греция, Латвия, Литва, Дания, Украина, Төрекмәнстан, Әзербайҗан, Бангладеш, Молдова, Ливия дәүләте, Ирландия, Мальта, Нидерланд, Сербия, Словакия, Словения, Финляндия, Франция, Хорватия, Чехия, Швейцария, Швеция, Польша, Исраил, Һиндстан, Иран, Кытай, Малайзия, Әлҗәзаир, Америка Кушма Штатлары, Чили, Гөрҗистан, Аргентина, Бразилия, Куба, Пакьстан, Казакъстан, Кытай Җөмһүрияте, Маҗарстан һәм Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[17]
Әгъзалык Берләшкән Милләтләр Оешмасы, БДБ, Коллектив хәвефсезлек килешүе оешмасы[d], Евразия икътисади җәмгыяте[d], Союз дәүләте[d], Көнчыгыш партнерлыгы, Кушылмаучылар хәрәкате[d], ОБСЕ, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Ачык күкләр буенча килешү[d], Интерпол[18][19], Атом-төш чималны сатучылар төркеме[d][20], ХКТО[d][21][22], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[23], Бөтендөнья почта берлеге[24][25], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][26], Халыкара гражданнар иминлеген саклау оешмасы[d][27], Бөтендөнья метеорология оешмасы[28], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[29], БДБ Ирекле сәүдә зонасы[d] һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][30]
Рәсми бәйрәм Җиңү көне, Беларусь республикасы бәйсезлеге көне[d], Яңа ел көне[d], Халыкара хатын-кызлар көне, Беренче май, Раштуа, Радоница[d], Октябрь социалистик инкыйлабы көне[d] һәм Олы көн бәйрәме
Балигълык яше 18 яшь
Никахка керү яше 18 яшь
Халык саны 9 155 978 (1 гыйнвар 2024)[31]
Ир-ат халкы 4 350 290[32], 4 327 916[32], 4 287 977[32] һәм 4 248 965[32]
Хатын-кыз халкы 5 069 468[32], 5 052 036[32], 5 014 609[32] һәм 4 979 107[32]
Административ бүленеше Брест өлкәсе, Һомел өлкәсе, Гродно өлкәсе, Могилёв өлкәсе, Минск өлкәсе, Витебск өлкәсе һәм Минск
Акча берәмлеге Беларусь сумы[d]
Номиналь тулаем эчке продукт 72 793 457 588 $[33]
Прямые иностранные инвестиции, чистые поступления 19 821 800 000 $[34], 18 649 900 000 $[34], 17 988 200 000 $[34], 17 773 000 000 $[34], 16 663 500 000 $[34], 14 586 200 000 $[34], 12 993 300 000 $[34] һәм 9 904 200 000 $[34]
Прямые иностранные инвестиции, чистый отток 898 800 000 $[35], 799 200 000 $[35], 719 100 000 $[35], 668 500 000 $[35], 730 200 000 $[35], 470 700 000 $[35], 290 400 000 $[35] һәм 204 800 000 $[35]
Кеше потенциалы үсеше индексы 0,808[36]
Inequality-adjusted Human Development Index 0,765[37]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече 16,5[38]
Эшсезлек дәрәҗәсе 6 процент[39]
Нәрсә белән чиктәш Латвия[14], Литва[14], Польша, Украина[14], Россия[14] һәм Аурупа Берлеге
Автомобил хәрәкәте ягы уң[d][40]
Челтәр көчәнеше 220 вольт
Электр аергычы төре Europlug[d][41] һәм Schuko[d][41]
Алыштырган Беларус Совет Социалистик Республикасы[1] һәм СССР
Кулланылган тел рус теле һәм беларус теле
Мәйдан 207 595 км²
Рәсми веб-сайт belarus.by​(ингл.)
Һәштәге Belarus
Югары дәрәҗәле Интернет домены .by һәм .бел[d]
Харита сурәте
Позиционная карта
Тематик география Беларусь географиясе[d]
Нәрсәдән бүленеп чыккан СССР
Тимер юл хәрәкәте ягы уң[d][42]
Нинди вики-проектка керә Проект:Беларусь[d]
Феноменның икътисады Беларусь икътисады
Феноменның демографиясе Беларусь халкы[d]
Оешмада рәсми күзәтүче статусы ŞXO
Мәктәптә укымаган балалар саны 18 425[43]
Джини коэффициенты 24,4[44]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме 20 процент
Тулаем туулар коэффициенты 1,62[45]
Шәһәр халкы 7 445 754[32], 7 455 467[32], 7 433 696[32] һәм 7 412 540[32]
Авыл халкы 1 974 004[32], 1 924 485[32], 1 868 889[32] һәм 1 815 531[32]
Минималь хезмәт хакы 330 Br[46]
Уку-язу нисбәте 100 процент[47]
Демократия индексы 2,59[48]
BTI Governance Index 2,75[49], 2,9[49], 3,29[49], 2,81[49], 2,8[49], 3,02[49], 3,52[49], 3,71[49] һәм 2,78[50]
BTI Status Index 4,47[49], 4,52[49], 4,36[49], 4,31[49], 4,27[49], 4,72[49], 4,89[49] һәм 4,61[50]
Туым күрсәткече 9,3[32], 9,47[32], 9,283[32] һәм 9,165[32]
Үлем күрсәткече 12,8[32], 16,553[32], 16,544[32] һәм 15,49[32]
Happy Planet Index score 42,9[51]
Илнең мобиль коды 257
Илнең телефон коды +375
Халыкара префикс 8
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны 101[d][52], 102[d][52] һәм 103[d][52]
Илнең GS1 коды 481
Номер тамгасы коды BLR
Диңгездәге идентификацияләү номеры 206
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Беларусьтә җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме Төркем:Беларусьтә төшерелгән фильмнар[d]
Карта
 Беларусия Викиҗыентыкта

Беларусь (белар. Беларусь), рәсми атамасы Беларусь Республикасы (белар. Рэспубліка Беларусь) – Көнчыгыш Европада урнашкан дәүләт. 1991 елга кадәр – Беларус Совет Социалистик Республикасы. Күршеләре: Россия, Латвия, Литва, Польша, Украина.

География

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чиктәшлек

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Як Ил
Төньяк Латвия (чик озынлыгы — 143 км), Россия
Көнчыгыш Россия (чик озынлыгы — 990 км)
Төньяк-көнчыгыш Литва (чик озынлыгы — 462 км)
Көнбатыш Польша (чик озынлыгы — 399 км)
Көньяк Украина (чик озынлыгы — 975 км)

Кырый ноктлалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Беларусьның Витебск өлкәсендә Европаның географик үзәге урнаша.

Рельеф

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Беларусь Көчыгыш Европа тигезлегендә урнаша, илнең иң калку өлеше үзәк өлеше була — шунда Беларус таулар тезмәсе урнаша; Беларус таулар тезмәсененең Минск калкулыгында Беларусьның иң биек ноктасы — Дзержинский тавы (345 м) урнаша. Беларусьның иң түбән ноктасы — Неман елгасы (Литва белән чиге янында) (90 м).

Климат

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Беларусь климаты — континенталь климатыннан диңгез климатына күчә торган уртача климат. Иң җылы ай — июнь (урта температурасы — 17°С…19°С), иң салкын ай — гыйнвар (уртача температура — -4,4°С…-8°С). Уртача еллык явым-төшем күләме — 600-700 мм.

Гидрография

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төп елгалар — Днепр, Көнбатыш Двина, Неман, Припять. Иң зур күл — Нарочь күле (80 км²). Беларусь территорянең 1/3 өлешен сазлыклар биләп тора, алар күбесенчә Полесьеда урнаша.

Тарих

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Борынгы тарих

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Беренче сәяси берләшмәләр хәзреге Беларусь территориясендә VI—IX гасырларда барлыкка килә.[53] Славяннар һәм балтлар мәдәниятләре кушылу нәтиҗәсендә кривич, дрегович, радимич, ятвяг, литва кабиләләре барлыкка килә.

Киев Русе эчендә

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
XI гасыр Киев Русе

IX гасырның ахырында Киев Русе барлыкка килә, аның составына акрынлап Беларусь территориясе дә керә.

Борынгы Русьның таркалу процессы вакытында XI гасырның ахырында — XII гасырның башында Полоцк, Смоленск һәм Туров кенәзлекләре аерылып чыга; XII гасырда Гродно, Слуцк, Орша, Мстиславль, Новогрудок, Логойск, Друцк һ. б. кенәзлекләр барлыкка килә.

Монгол-татар ябырылуыннан соң хәзерге Беларусь җирләре акрынлап Бөек Литва кенәзлеге составына кертеләләр.

Бөек Литва кенәзлеге эчендә

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Речь Посполитая эчендә

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Россия империясе эчендә

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

XVIII гасырның ахырында, Речь Посполитаяның бүлүләре һәм Тилзит солыхы нәтиҗәсендә Беларусь территориясе Россия империясе составына кертелә.

1812 елгы сугышы вакытында Беларусь территориясенә зур зыян китерелә, күп кеше һәлак була.

1862—1863 елларда Беларусь, Польша һәм Литва җирләрендә Поляк күтәрелеше була.

1871 елда Беларусь территориясендәге беренче тимер юл (Мәскәү —Смоленск—Брест) төзелә.

1917 елның революциягә кадәр хәзерге Беларусь җирләре Витебск, Могилев, Минск, Гродно, Житомир (өлешчә) һәм Вильно (өлешчә) губерналары составында булганнар.

1914—1918 елларда Беларусь — Беренче бөтендөнья сугышы хәрәкәтләре мәйданы. 1915 елда Горлица-Тарново арасындагы рус фронтын өзү нәтиҗәсендә Алмания Двинск—Поставы—Барановичи—Пинск сызыгы кадәр көнбатыш җирләрен, ә 1918 елның Брест солыхы нәтиҗәсендә — бөтен территориясен басып ала.

Ватандашлар сугышы вакытында

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төп мәкалә: Беларус Халык Җөмһүрияте

Моны да карагыз: Россия ватандашлар сугышы

1918 елның 25 мартында алман оккупациясе астындагы территорияләрдә Беларусь Халык Республикасы игълан ителә. Алманнар китүдән соң БХР территориясе зур каршылыксыз Кызыл Армия тарафыннан басып алына. Смоленскида узган 1918 елның 30-31 декабрьдагы Россия империясе Төньяк-Көнбатыш өлкәләренең РСДРП (б) оешмалары конференциясендә Беларусьның совет хөкүмәте оештырыла; 1919 елның 1 гыйнварында Совет Социалистик Беларусь Республикасы игълан ителә. 8 гыйнварда ССБР хөкүмәте Смоленскидан Минскига күчә. 31 гыйнварда ССРБ РСФСР составыннан чыгарыла, аның бәйсезлеген Совет Россиянең хөкүмәте таный.

27 февральдә Совет Социалистик Беларусь Республикасы Литва Совет Социалистик Республикасы белән Литва-Беларус Совет Социалистик Республикасына (кыскача Литбел) берләштерелә.

1919 елның яз-җәй эчендә Литбел территориясе Польша гаскәрләре тарафыннан басыла. Кызыл Армиянең 1920 елның яз-җәйге каршы һөҗүме нәтиҗәсендә Беларусьның зур өлешен кире ала һәм яңабаштан анда Беларус Совет Социалистик Республиканы игълан итә. 1921 елгы ССРБ һәм Польша арасындагы Рига килешүе нәтиҗәсендә Көнбатыш Беларусь Польша составына күчә.

Беларус Совет Социалистик Республикасы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төп мәкалә: Беларус Совет Социалистик Республикасы

1924 һәм 1926 елларда БССР составына Витебск (Витебск белән), Смоленск (Орша белән) һәм Гомель (Гомель белән) губерналары өлешләре кертеләләр. 1936 елга кадәр БССРда дүрт рәсми тел булган — беларус, рус, поляк һәм идиш.

Файл:Soviet guerilla.jpg

1939 елда БССР составына Көнбатыш Беларусь кертелә.[54]

1941 елның 22 июньдә Алмания Совет Берлегенә һөҗүм итә. БССР территориясе алман гаскәрләре тарафыннан 1941 елның җәй-кыш эчендә тулысынча басып алына. Оккупация чорында Беларусь территориясендә киң партизан хәрәкәте җәелеп китә. Беларусь территориясе 1943—1944 елларда «Багратион» операциясе нәтиҗәсендә азат ителә. 1945 елда Беларус Совет Социалистик Республикасы Берләшкән Милләтләр Оешмасының дәүләт-нигезләүчеләрнең берсе була.

1986 елның 26 апрельдә Чернобыль атом электростанциясендә һәлакәте була, аның нәтиҗәсендә Беларусь территорясенең зур өлеше радиацион агуына дучар була.

1990 елның 27 июнендә Беларус ССРы Дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул ителә.

Бәйсезлек периоды

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1994 елда Беларусь Конституциясе кабул ителә.

1995 елда Александр Лукашенко тәкъдиме буенча үткәрелгән референдумы буенча Беларусьда рус теленә дә дәүләт теле статусын бирелә, яңа флаг һәм герб кабул ителә.

Халык

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Торак пунктлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз: Беларус шәһәрләре исемлеге
2009 елның җанисәбе буенча Беларусьда 112 шәһәр, 94 шәһәр тибындагы бистә[55] һәм 23 549 авыл торак пункт[56] исәпләнә.


Урын Шәһәр Беларус исеме Халык саны
1 Минск Мінск 1 836 808
2 Гомель Гомель 482 652
3 Могилёв Магілёў 347 928
4 Витебск Віцебск 347 928
5 Гродно Гродна 327 540
6 Брест Брэст 309 764
7 Бобруйск Бабруйск 215 092
8 Барановичи Баранавічы 168 240
9 Борисов Барысаў 147 381
10 Пинск Пінск 130 355
11 Орша Орша 117 225
12 Мозырь Мазыр 108 792
13 Солигорск Салігорск 102 297
14 Новополоцк Наваполацк 98 138
15 Лида Ліда 97 629
16 Молодечно Маладзечна 94 282
17 Полоцк Полацк 82 547
18 Жлобин Жлобін 75 866
19 Светлогорск Светлагорск 69 995
20 Речица Рэчыца 64 731
2009 ел җанисәбе буенча

Белоруссия татарлары

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз: Польша-Литва татарлары

Моны да карагыз: Минск җәмигъ мәчете

Административ бүленеш

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Минск өлкәсеБрест өлкәсеГомель өлкәсеГродно өлкәсеМогилев өлкәсеВитебск өлкәсеМинск
Беларуснең административ бүленеше

Беларусь — унитар республика, административ берәмлек — өлкә. Беларусь 6 өлкәгә бүленә:

Икътисад

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Транспорт

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Тимер юл транспорты

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Беларусь тимер юлларның гомум озынлыгы — 5 512 километр, шул исәптә электрлаштырылган тимер юллар — 897 километр.

Һава транспорты

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Халыкара аэропортлар Минскида, Брестта, Витебскида, Гомельдә, Гроднода һәм Могилёвда урнашалар.

Мәдәният

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Дин

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1994 елның 15 мартында кабул ителгән Беларус Республикасы Конституциясенең 16 статьясы нигезендә (1996 елның 24 ноябрендә һәм 2004 елның 17 октябрендә Республика референдумнарында кабул ителгән үзгәрешләр һәм өстәмәләр белән), «диннәр закон каршында тигез». Ил территориясендә урнашкан иң зур дини оешма — Рус православие чиркәве, дин тотучылар саны буенча икенче Рим католик чиркәве. Күп санлы конфессияләр: протестантлар, яһүд дине, ислам, һинд дине, бәһаи дине һәм башкалар бар. Шул ук вакытта ил халкының күп өлеше динсез булып санала[57].

Символика

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • Беларусь байрагы (1991—1995)
    Беларусь байрагы (1991—1995)
  • Беларусь байрагы (1995—х.в.)
    Беларусь байрагы (1995—х.в.)
  • Беларусь гербы (1991—1995)
    Беларусь гербы (1991—1995)
  • Беларусь гербы (1995—х.в.)
    Беларусь гербы (1995—х.в.)

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #4079143-9 // Gemeinsame Normdatei — 2012—2016.
  2. ↑ http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/01/CNT-PVM-r%C3%A9sum%C3%A9_2020-01-27.pdf
  3. ↑ https://www.ui.se/landguiden/lander-och-omraden/europa/belarus/
  4. ↑ Подлужный А. И. (unspecified title)
  5. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  6. ↑ http://gramota.ru/slovari/dic/?word=%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%8B&all=x
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 https://publicacions.iec.cat/repository/pdf/00000262/00000090.pdf
  8. ↑ http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  9. ↑ https://www.isof.se/sprak/sprakradgivning/aktuellt-sprakrad/granskade-rad/2020-06-24-vitryssland-eller-belarus.html
  10. ↑ The National Terminology Database for Irish — 2006.
  11. ↑ 17 // Конституция Белоруссии
  12. ↑ 17 // (unspecified title)
  13. ↑ https://www.workwithdata.com/place/belarus
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Брокгауз энциклопедиясе
  15. ↑ http://naviny.by/rubrics/society/2011/09/16/ic_articles_116_175144/
  16. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  17. ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
  18. ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
  19. ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Europe/BELARUS
  20. ↑ http://www.nuclearsuppliersgroup.org/en/participants1 — Атом-төш чималны сатучылар төркеме.
  21. ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
  22. ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/belarus
  23. ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
  24. ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
  25. ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=40
  26. ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
  27. ↑ http://icdo.org/who-we-are/members/observer-states.html
  28. ↑ https://public.wmo.int/en/members/belarus
  29. ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
  30. ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
  31. ↑ Численность населения на 1 января 2024 г. и среднегодовая численность населения за 2023 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа — Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2024.
  32. ↑ 32,00 32,01 32,02 32,03 32,04 32,05 32,06 32,07 32,08 32,09 32,10 32,11 32,12 32,13 32,14 32,15 32,16 32,17 32,18 32,19 32,20 32,21 32,22 32,23 (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
  33. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 34,6 34,7 http://www.nbrb.by/statistics/ForeignDirectInvestments/Domestic/coutries.xlsx
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 35,5 35,6 35,7 http://www.nbrb.by/statistics/ForeignDirectInvestments/Abroad/coutries.xlsx
  36. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  37. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  38. ↑ https://en.wikipedia.org/?curid=3071786
  39. ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
  40. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  41. ↑ 41,0 41,1 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
  42. ↑ https://www.forschungsinformationssystem.de/servlet/is/325069/
  43. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  44. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
  45. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  46. ↑ http://mintrud.gov.by/ru/min_zar_plata_2019/
  47. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SE.ADT.LITR.ZS — WB.
  48. ↑ 2020 Democracy Index
  49. ↑ 49,00 49,01 49,02 49,03 49,04 49,05 49,06 49,07 49,08 49,09 49,10 49,11 49,12 49,13 49,14 https://www.bti-project.org
  50. ↑ 50,0 50,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/BLR
  51. ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=BLR
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 International Numbering Resources Database: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value / мөхәррир Халыкара телекоммуникацияләр берлеге
  53. ↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-01-27, retrieved 2013-01-02 
  54. ↑ Закон СССР от 2.11.1939 о включении Западной Белоруссии в состав СССР и воссоединении её с БССР
  55. ↑ архив күчермәсе (PDF), archived (PDF) from the original on 2010-10-30, retrieved 2010-10-30 
  56. ↑ архив күчермәсе (PDF), archived (PDF) from the original on 2010-10-30, retrieved 2010-10-30 
  57. ↑ Количество религиозных общин в Республике Беларусь (по состоянию на 1 января 2012 г.) 2012 елның 6 декабрь көнендә архивланган. (рус.)

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Калып:Беларусның административ бүленеше

Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Беларусия&oldid=4293191