Эчтәлеккә күчү

Литва: юрамалар арасында аерма

Сылтамалар өстәү
Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Литва latin yazuında])
Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмә
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Marat-avgust (бәхәс | кертем)
79 055 үзгәртү
Төзәтмә аңлатмасы юк
к + {{УК}} + {{Тышкы сылтамалар}} + == Моны да карагыз ==
 
(10 кулланучының бер арадаш юрамасы күрсәтелмәгән)
Юл номеры - 1: Юл номеры - 1:
{{УК}}
{{Дәүләт-2
⚫
'''Литва́''' ({{lang-lt|Lietuva}}), рәсми атамасы — '''Литва́ Республикасы''' ({{lang-lt|Lietuvos Respublika}}), тарихи исеме - '''Либка''' — [[Европа]]да, [[Балтыйк диңгезе]]нең көнчыгыш ярында урнашкан [[дәүләт]]. Төньякта [[Латвия]], көнчыгышта [[Белорусия]], көньяк-көнбатышта [[Польша]] һәм [[Россия]] илләре белән чиктәш. Башкаласы — [[Вилнүс|Вильнюс]] каласы.
|Татар исеме=Литва Җөмһүрияте
|Чын исем=Lietuvos Respublika
|Дәүләт исеме=Литвы
|Герб=Coat of Arms of Lithuania.svg
<!-- |Вместо герба=-->
|Һимн исеме=Tautiška giesmė
|Байрак=Flag of Lithuania.svg
|Аудио=Tautiška_giesme_instumental.ogg
|Бәйсезлек датасы= [[16 февраль]] [[1918]] ([[Русия җөмһүриятеннән]])<br />[[11 март]] [[1990]] ([[ССРБ]]дан)
|lat_dir =N |lat_deg = 55|lat_min =20 |lat_sec = 0
|lon_dir =E |lon_deg =24 |lon_min =6 |lon_sec = 0
|region = LT
|CoordScale =1800000
|Харитада=EU-Lithuania.svg
|Тел= [[литва теле]]
|Башкала=[[Вилнүс]]
|Идарә итү формасы= [[Парламент җөмһүрияте]]
|Эре шәһәрләр=[[Вилнүс]], [[Каунас]], [[Клайпеда]]
|Курортлар=[[Паланга]], [[Друскининкай]], [[Нәринга]], [[Бирштонас]], [[Тракай]]
|Җитәкчеләр вазифалары=[[Президент]]<br />[[Премьер-министр]]
|Җитәкчеләр=Далә Грибаускайте<br />Альгирдас Буткәвичүс
|Мәйдан буенча урын=123
|Мәйдан=65 301
|Халык саны буенча урын = 137
|Халык саны = {{төшү}} 2 919 306<ref>[http://osp.stat.gov.lt/en/statistiniu-rodikliu-analize?hash=fe50728e-c157-4ac1-a8ad-7e2af74affde&portletFormName=visualization Population at the beginning of the february]</ref>
|Бәя елы = 2015
|Җанисәп буенча халык саны = 3 054 000<ref name="прессрелиз">[http://www.stat.gov.lt/uploads/docs/gyv_sk_surasymas.pdf Предварительные итоги переписи в официальном пресс-релизе Департамента статистики.]</ref>
|Җанисәп елы = 2011
|Халык тыгызлыгы = 49
|ТЭП (САМП) = 61,342 млрд.<ref name="IMF">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2011&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=946&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=&pr.x=41&pr.y=11 Report for Selected Countries and Subjects]</ref>
|ТЭП (САМП) исәпләү елы = 2011
|ТЭП (САМП) буенча урын = 86
|Кеше башына ТЭП (САМП) = 22,566<ref name="IMF" />
|ТЭП (номинал)=43,171 млрд.<ref name="IMF" />
|ТЭП (номинал) исәпләү елы =2011
|ТЭП (номинал) буенча урын =82
|Кеше башына ТЭП (номинал) =13 190<ref name="IMF"/>
|КПҮИ = {{үсү}} 0,834<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2013_EN_Table1.pdf|title=Human Development Report 2013|year=2013|publisher=United Nations|accessdate=2013-03-14|deadlink=404}}</ref>
|КПҮИ исәпләү елы = 2014
|КПҮИ буенча урын = 35
|КПҮИ дәрҗәсе = <span style="color:#090;">бик югары</span>
| Валюта = [[евро]] ('''EUR''')
|Телефонный код=370
|Домен=[[.lt]], [[.eu]]
|ISO = LTU
|МОК = LTU
|Часовой пояс= [[Восточноевропейское время|EET]] ([[UTC+02:00|UTC+2]], [[Летнее время|летом]] [[Восточноевропейское летнее время|UTC+3]])
⚫
}}'''Литва́''' ({{lang-lt|Lietuva}}), рәсми атамасы — '''Литва́ Җөмһүрияте''' ({{lang-lt|Lietuvos Respublika}}) — [[Аурупа]]да, [[Балтыйк диңгезе]]нең көнчыгыш ярында урнашкан [[дәүләт]]. Төньякта [[Латвия]], көнчыгышта [[Белорусия]], көньяк-көнбатышта [[Польша]] һәм [[Русия]] илләре белән чиктәш. Башкаласы — [[Вильнюс]] каласы.


[[Аурупа берлеге]]нә һәм [[НАТО]]га керә.
[[Европа берлеге]]нә һәм [[НАТО]]га керә.


== География ==
== География ==
Юл номеры - 60: Юл номеры - 13:
|[[Көньяк]]-[[көнчыгыш]]|| [[Белорусия]]
|[[Көньяк]]-[[көнчыгыш]]|| [[Белорусия]]
|-
|-
|[[Көньяк]]-[[көнбатыш]] || [[Русия]] ([[Калининград өлкәсе]])
|[[Көньяк]]-[[көнбатыш]] || [[Россия]] ([[Калининград өлкәсе]])
|-
|-
|[[Көньяк]]-[[көнчыгыш]] || [[Польша]]
|[[Көньяк]]-[[көнчыгыш]] || [[Польша]]
Юл номеры - 72: Юл номеры - 25:
* ''көнбатышта'' — [[:ru:Нида (посёлок)|Нида бистәсе]] янында, 20°56' кч. о.
* ''көнбатышта'' — [[:ru:Нида (посёлок)|Нида бистәсе]] янында, 20°56' кч. о.
* ''көнчыгышта'' — Игналина районында, 26°51' кч. о.
* ''көнчыгышта'' — Игналина районында, 26°51' кч. о.
[[Файл:Memel R..JPG|thumb|left|Неман елгасы]]
Литва [[Көнчыгыш Аурупа тигезлеге]]ндә, Балтыйк диңгезенең көньяк-көнчыгыш яр буенда Нәмунас ([[Неман]]) елгасының урта һәм түбән агымы бассейнында урнашкан. Җир өсте түбәнлек вә калкулыклардан гыйбарәт. Мәркәзендә Урта Литва түбәнлеге урнашкан. Көньяк һәм көнчыгышта Балтыйк тезмәсе уза, Лтива территориясендә ул өч калуклыкка бүленә: Аукштайт, Дзук һәм Судува. Литвада [[нефть]], избисташ, доломит, пыяла комнары, гил, торф, бур, [[гипс]], [[гәрәбә]] ва шифа чыганаклар (Друскининкай, Паланга, Бирштонас, Ликенай) бар. Чыганаклар әтрафында курортлар бар ителгән.
Литва [[Көнчыгыш Европа тигезлеге]]ндә, Балтыйк диңгезенең көньяк-көнчыгыш яр буенда Нәмунас ([[Неман]]) елгасының урта һәм түбән агымы бассейнында урнашкан. Җир өсте түбәнлек вә калкулыклардан гыйбарәт. Мәркәзендә Урта Литва түбәнлеге урнашкан. Көньяк һәм көнчыгышта Балтыйк тезмәсе уза, Литва территориясендә ул өч калкулыкка бүленә: Аукштайт, Дзук һәм Судува. Литвада [[нефть]], {{коммент|акшар|известьташ}}, [[доломит]], [[пыяла]] комнары, гил, [[торф]], бур, [[гипс]], [[гәрәбә]] вә шифа чыганаклар (Друскининкай, Паланга, Бирштонас, Ликенай) бар. Чыганаклар әтрафында курортлар бар ителгән.
[[File:Lithuania Ladakalnis.jpg|left|thumb|Аукштайтия милли паркында]]
[[File:Lithuania Ladakalnis.jpg|left|thumb|Аукштайтия милли паркында]]
Литвада диңгез климаты континенталь климаты белән алмашынып тора. Континентальлек көнбатыштан көнчыгышка арта бара. Гыйнварның уртача температурасы -3°…-6°. Июльнең уртача температурасы 16,5°…17,6°. Уртача еллык явымнар саны 750 мм. Елгалар [[Балтыйк диңгезе]] бассейнына карыйлар.
Литвада диңгез климаты континенталь климаты белән алмашынып тора. Континентальлек көнбатыштан көнчыгышка арта бара. Гыйнварның уртача температурасы -3°…-6°. Июльнең уртача температурасы 16,5°…17,6°. Уртача еллык явымнар саны 750 мм. Елгалар [[Балтыйк диңгезе]] бассейнына карыйлар.


Иң эре елгасы — Нәмунас. Өч меңгә якын күл бар, иң зурысы — Дрисвяты. Туфраклары көлсу, кәсле-көлсу, көлсу-сазлык, кәсле-карбонатлы, сазлык, кәсле-наратлык, аллювиаль туфраклар.
Иң эре елгасы — Нәмунас. Өч меңгә якын күл бар, иң зрусы — Дрисвяты. Туфраклары көлсу, кәсле-көлсу, көлсу-сазлык, кәсле-карбонатлы, сазлык, кәсле-наратлык, аллювиаль туфраклар.


Литва территориясенең 25% (1,6 млн. га) урман. Шуларның 65%ы ылыслы, 35%ы яфраклы. Территориясенең 17%ы болыннар вә көтүлекләр; 7% ка якыны [[сазлык]]лар.
Литва территориясенең 25% (1,6 млн. га) урман. Шуларның 65%ы ылыслы, 35%ы яфраклы. Территориясенең 17%ы болыннар вә көтүлекләр; 7% ка якыны [[сазлык]]лар.
Юл номеры - 90: Юл номеры - 44:
{{main|Бөек Литва кенәзлеге}}
{{main|Бөек Литва кенәзлеге}}
[[Файл:LithuanianHistory-ru.svg|left|thumb|Литва 13-16 гасырларда]]
[[Файл:LithuanianHistory-ru.svg|left|thumb|Литва 13-16 гасырларда]]
[[1240 ел|1240 елда]] Бөек Литва кенәзлеге барлыкка килгән. 13 гасырда алман {{Comment|алпар|рыцарь}}лары Литвага баскынчыл яуларын башланган. 200 ел дәвамында Литва белән алманнар арасында хәрби бәрелешләр буып торды. [[1236 ел|1236 елда]] алман алпарлары Сауле янында җиңелүгә очраган. [[1260 ел|1260 елда]] Литва көчләре алман алпарлары өстеннән Дурбе күле янында булып үткән сугышта җиңү яулап, Ливон һәм Тевтон орденнары баскынчыл яуларын вакытлыча туктатырга мәҗбүр булган. [[XIII гасыр|13 гасыр]] уртасында урыс җирләрендә булган фиядәл таркаулыгыннан файдаланып, Литва кенәзләре белорус, украин, урыс җирләрен кушып алган. [[Гедимин]], [[Ольгерд]] һәм Кейстут кенәзләре дәверендә Бөек Литва кенәзлеге шактый киңәйгән. [[14 гасыр]] уртасында [[Минск]], Көнчыгыш Волын, Подолье, [[Киев]] Литвага кушылган. Кенәз [[Витовт]] [[Днепр]] вә [[Днестр]] арасындагы җирләрен кушып алган һәм [[Кара диңгез|Кара диңгезгә]] чыккан. 
[[1240 ел]]да Бөек Литва кенәзлеге барлыкка килә. 13 гасырда алман {{коммент|алпар|рыцарь}}лары Литвага баскынчыл яуларын башлый. 200 ел дәвамында Литва белән алманнар арасында хәрби бәрелешләр булып торды. [[1236 ел]]да алман алпарлары Сауле янында җиңелүгә очрый. [[1260 ел]]да Литва көчләре алман алпарлары өстеннән Дурбе күле янында булып үткән сугышта җиңү яулап, Ливон һәм Тевтон орденнарының баскынчыл яуларын вакытлыча туктатырга мәҗбүр итте. [[XIII гасыр|13 гасыр]] уртасында рус җирләрендә булган фиядәл таркаулыгыннан файдаланып, Литва кенәзләре белорус, украин, рус җирләрен кушып ала. [[Гедимин]], [[Ольгерд]] һәм Кейстут кенәзләре дәверендә Бөек Литва кенәзлеге шактый киңәйгән. [[14 гасыр]] уртасында [[Минск]], Көнчыгыш Волын, Подолье, [[Киев]] Литвага кушыла. Кенәз [[Витовт]] [[Днепр]] вә [[Днестр]] арасындагы җирләрен кушып ала һәм кенәзлек [[Кара диңгез]]гә диңгезгә чыгу юлына ия була. 


Литва Көнчыгыш Аурупада иң эре дәүләткә әйләнгән. 1340—1410 елларда Тевтон ва Ливон орденнары янә һөҗүмгә күчте, Стерва елгасы (1348) һәм Каунас (1362) янында эре бәрелешләр булган. 1401—09 елларда алпарларга каршы жемайтлар быш күтәргән. Эчке һәм тышкы көрәш шартларында Литва Пүлшә белән Крево униясен төзгән (1386). 1410 елның 15 июльдә Литва һәм Пүлшә гаскәрләре [[Grünwald suğışı|Грүнвалд сугышында]] (1410) [[Тевтон ордены]] өстеннән җиңү яулаган. 1435 елда Свента янында җиңелүгә очраган [[Ливон ордены]] да үз баскынчыл яуларын туктаткан.
Литва Көнчыгыш Европада иң эре дәүләткә әйләнгән. 1340—1410 елларда Тевтон ва Ливон орденнары янә һөҗүмгә күчте, Стерва елгасы (1348) һәм Каунас (1362) янында эре бәрелешләр була. 1401—09 елларда алпарларга каршы жемайтлар быш күтәрә. Эчке һәм тышкы көрәш шартларында Литва Польша белән Крево униясен төзи (1386). 1410 елның 15 июльдә Литва һәм Польша гаскәрләре [[Grünwald suğışı|Грюнвалд сугышында]] (1410) [[Тевтон ордены]] өстеннән җиңү яулый. 1435 елда Свента янында җиңелүгә очраган [[Ливон ордены]] да үз баскынчыл яуларын туктата.


=== Речпосполита ===
=== Речпосполита ===
Пүлшә-Литва Берлеге (Rzeczpospolita, Речпосполита) 1569 елда төзелгән. Литва үз гаскәрен, валютасын һәм кануннарны саклап калган. Әмма әкренләп поляклаштыру Литва хәятенең һәр тарафына — сәясәткә, милли телгә һәм милли кемлегенә тәэсир күрсәткән. 1573 елдан башлап Речпосполита кыйралы аксөякләр тарафыннан сайлана башланган.
Польша-Литва Берлеге (Rzeczpospolita, Речпосполита) 1569 елда төзелгән. Литва үз гаскәрен, валютасын һәм кануннарны саклап калган. Әмма әкренләп поляклаштыру Литва хәятенең һәр тарафына — сәясәткә, милли телгә һәм милли кемлегенә тәэсир күрсәткән. 1573 елдан башлап Речпосполита кыйралы аксөякләр тарафыннан сайлана башланган.


Төньяк сугышлары (1655-1661) дәвамында Литва территориясе швед гаскәре тарфыннан вәйран ителгән. Тулысынча торгызылырга өлгермәгән Литва [[Төньяк сугыш|Бөек Төньяк сугышы]] (1700-1721) вакытында янә вәйран ителгән: сугыш, чума һәм ачлыктан халкының 40% өлеше һәлак булган.
Төньяк сугышлары (1655-1661) дәвамында Литва территориясе швед гаскәре тарфыннан вәйран ителгән. Тулысынча торгызылырга өлгермәгән Литва [[Төньяк сугыш|Бөек Төньяк сугышы]] (1700-1721) вакытында янә вәйран ителгән: сугыш, чума һәм ачлыктан халкының 40% өлеше һәлак булган. Эчке сәясәттә чит дәүләтләрнең (аеруча Россиянең) тәэсире көчәя барган. Сеймда киң кулланылган принцибы (һәр депутат вето салып бәхәсне туктатырга хоукулы булган) нинди дә булса {{коммент|ислах|реформа}} үткәрүгә мөмкинлек бирмәгән. Нәтиҗәдә, Речпосполита дәүләте 1772, 1792, һәм 1795 елларда [[Россия]], [[Австрия]] һәм [[Пруссия]] арасында бүленгән.

=== Россия империясе ===
Хәзерге Литваның шактый зур өлеше Россия империясе составына кергән. [[1831]] һәм [[1863]] елларда булып үткән күтәрелешләрдән патша хакимияте руслаштыру сәясәтен тормышка ашыра башлаган: литва матбугаты тыелган, мәдәни һәм белем бирү оешмалары яптырылган, литва теле [[кирилл язуы]]на күчерелгән.<ref>http://www.uic.edu/classes/lith/lith520/SUBACIUS_Luneburg_2005_10_14.pdf</ref> Ләкин ''китап ташучылар'' хәрәкәте (Пруссиядә латыйн хәрефләре белән басылган литва китапларын контрабандалау белән шөгыльләнүчеләр) һәм яшерен өй мәктәпләренең киң таралганлыгы сәбәпле бу сәясәт уңышсызлыкка очраган.


=== ХХ гасыр ===
=== ХХ гасыр ===
[[File:Coat of arms of Lithuanian SSR.png|thumb|172x172px|[[Литва Совет Социалистик Республикасы|Литва ССР]] гербы]]
[[File:Coat of arms of Lithuanian SSR.png|thumb|left|206x206px|[[Литва Совет Социалистик Республикасы|Литва ССР]] гербы]]
[[Беренче бөтендөнья сугышы]] елларда Литва территориясе хәрби хәрәкәтләр мәйданына әверелгән. 1915 елның көзендә Литва территориясен [[Алман империясе|Алмания]] гаскәрләре басып алганнар. [[1918 ел]]ның [[16 февраль]]дә Литва дәүләтенең мөстәкыйльлеге игълан ителгән. 1918 елның декабрьдә Литваның зур өлешендә шура (совет) хакимияте урнаштырылды һәм 1919 елның февралендә Литва-Белоруссия шура җөмһүрияте игълан ителде. [[1919 ел]]ның августта алман гаскәрләрнең һөҗүменнән соң [[Эшче-крестьян Кызыл Гаскәре|Кызыл Гаскәр]] бүленмәләре Литвадан чыгып китәргә мәҗбүр булганнар.
[[Беренче бөтендөнья сугышы]] елларда Литва территориясе хәрби хәрәкәтләр мәйданына әверелгән. 1915 елның көзендә Литва территориясен [[Алман империясе|Германия]] гаскәрләре басып алганнар. [[1918 ел]]ның [[16 февраль]]дә Литва дәүләтенең мөстәкыйльлеге игълан ителгән. 1918 елның декабрьдә Литваның зур өлешендә шура (совет) хакимияте урнаштырылды һәм 1919 елның февралендә Литва-Белоруссия советлар республикасы игълан ителде. [[1919 ел]]ның августта алман гаскәрләрнең һөҗүменнән соң [[Эшче-крестьян Кызыл Гаскәре|Кызыл Гаскәр]] бүленмәләре Литвадан чыгып китәргә мәҗбүр булганнар.


1920 елда Литва белән [[РСФСР]] арасында имзаланган шартнамә буенча шура хөкүмәте Литваның мөстәкыйльлеген таныган. 1940 елның июньдә Литва территориясенә шура гаскәрләре кертелгәннәр. 1940 елның июльдә Халык Сеймына сайлаулар үттеләр, 1940 елның 21 июльдә Литвада [[Литва Совет Социалистик Республикасы|шура җөмһүрияте]] игълан ителгән. 1941 елда Литваны алман-фашист гаскәрләре басып алды, 1944 елның июль —1945 елның гыйнварда шура армиясе тарафыннан азат ителгән. [[1990 ел]]ның [[11 март]]та җөмһүриятнең Югары Шурасы Литва дәүләтен яңадан торгызу хакындагы хөҗҗәтне кабул итте һәм дәүләт Литва Җөмһүрияте дип атала башлаган. 1990 елның майда Литва Югары Шурасы Литваның дәүләт мөстәкыйльлеге хакындагы декларацияне кабул итте. Литва — [[1991 ел]]дан [[БМО]], 2004 елдан — [[Аурупа берлеге]] һәм [[НАТО]] әгъзасы.
1920 елда Литва белән [[РСФСР]] арасында имзаланган шартнамә буенча шура хөкүмәте Литваның мөстәкыйльлеген таныган. 1940 елның июньдә Литва территориясенә шура гаскәрләре кертелгәннәр. 1940 елның июльдә Халык Сеймына сайлаулар үттеләр, 1940 елның 21 июльдә Литвада [[Литва Совет Социалистик Республикасы|совет республикасы]] игълан ителгән. 1941 елда Литваны алман-фашист гаскәрләре басып алды, 1944 елның июль —1945 елның гыйнварда шура армиясе тарафыннан азат ителгән. [[1990 ел]]ның [[11 март]]та республикасының Югары Советы Литва дәүләтен яңадан торгызу хакындагы хөҗҗәтне кабул итте һәм дәүләт Литва Республикасы дип атала башлаган. 1990 елның майда Литва Югары Шурасы Литваның дәүләт мөстәкыйльлеге хакындагы декларацияне кабул итте. Литва — [[1991 ел]]дан [[БМО]], 2004 елдан — [[Европа берлеге]] һәм [[НАТО]] әгъзасы.


== Административ бүленеше ==
== Административ бүленеше ==
[[Рәсем:Lithuanian-Counties-numbered.svg|230px|thumb|Литваның административ бүленеше]]
[[Рәсем:Lithuanian-Counties-numbered.svg|230px|thumb|left|Литваның административ бүленеше]]
Литва территориясе 10 өязенә бүленә. Өязләр, үз чиратта, районнарга, шәһәрләргә һәм үзидарәләргә бүленәләр; үзидарәләр һәм районнар старосталыкларга бүленәләр.
Литва территориясе 10 өязенә бүленә. Өязләр, үз чиратта, районнарга, шәһәрләргә һәм үзидарәләргә бүленәләр; үзидарәләр һәм районнар старосталыкларга бүленәләр.
# Клайпеда өязе
# Клайпеда өязе
Юл номеры - 120: Юл номеры - 77:


== Халык ==
== Халык ==
==== Күренекле шәхесләр ====
* [[Микалоюс Чюрлёнис]], Литва композиторы, рәссамы.


=== Торак пунктлар ===
=== Торак пунктлар ===
''Моны да карагыз: '''[[:ru:Топонимы Литвы на разных языках|Төрле телләрдә Литва топонимлары]], [[Литва шәһәрләре исемлеге]]<br/>'''''
''Моны да карагыз: '''[[:ru:Топонимы Литвы на разных языках|Төрле телләрдә Литва топонимлары]], [[Литва шәһәрләре исемлеге]]<br/>'''''
{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
{| class="table" style="text-align:center; width:60%; margin-right:10px; font-size:90%"
|-
|-
! rowspan=21 | {{navbar|Удмуртия шәһәрләре|plain=1}}
[[Рәсем:Vilnius river.jpg|border|110px]]<br />[[Вилнүс]]<br />[[Рәсем:Kaunas panorama.jpg|border|110px]]<br />[[Каунас]]<br />[[Рәсем:Klaipėdos senamiestis dabar.jpg|border|110px]]<br />[[Клайпеда]]<br />[[Рәсем:Siauliai view.jpg|border|110px]]<br />[[Шәуләй]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Урын
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Урын
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Шәһәр
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Шәһәр
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Литва теле|Литвача исеме]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Литва теле|Литвача исеме]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Халык саны
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Халык саны
! rowspan=21 | {{navbar|Largest cities of Russia|plain=1}}
[[Рәсем:Panevėžys001.JPG|border|110px]]<br />[[Паневежис]]<br />[[Рәсем:Alytus.png|border|110px]]<br />[[Алитус]]<br />[[Рәсем:Marijampolės senamiestis 6.JPG|border|110px]]<br />[[Мариямполе]]<br />[[Рәсем:DSCN4797 resize.jpg|border|110px]]<br />[[Мажейкәй]]
|-
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Вилнүс]]''' || ''Vilnius'' || 523 050
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Вилнүс]]''' || ''Vilnius'' || 523 050
Юл номеры - 195: Юл номеры - 150:
|-
|-
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" | <ref>[http://db1.stat.gov.lt/statbank/selectvarval/saveselections.asp?MainTable=M3010210&PLanguage=0&TableStyle=&Buttons=&PXSId=3239&IQY=&TC=&ST=ST&rvar0=&rvar1=&rvar2=&rvar3=&rvar4=&rvar5=&rvar6=&rvar7=&rvar8=&rvar9=&rvar10=&rvar11=&rvar12=&rvar13=&rvar14=]</ref>
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" | <ref>[http://db1.stat.gov.lt/statbank/selectvarval/saveselections.asp?MainTable=M3010210&PLanguage=0&TableStyle=&Buttons=&PXSId=3239&IQY=&TC=&ST=ST&rvar0=&rvar1=&rvar2=&rvar3=&rvar4=&rvar5=&rvar6=&rvar7=&rvar8=&rvar9=&rvar10=&rvar11=&rvar12=&rvar13=&rvar14=]</ref>
|}
|}<noinclude>


=== Татарлар ===
=== Татарлар ===
Татарлар анда этник чыгышы, тарихы, традицияләре төрле булган 2 төркемгә бүленә. Беренче төркем, ягъни Литва татарлары, [[Алтын Урда|Алтын Урдадан]], соңрак Олы һәм Кече Нугай Урдаларыннан, [[Кырым ханлыгы|Кырым ханлыгыннан]] 14 йөз ахырында — 15 йөздә [[Бөек Литва кенәзлеге]] җирләренә күчеп килгән төрки мөселманнардан гыйбарәт. Хезмәтләре өчен (күбесенчә хәрбиләр) Литва кенәзлегеннән аларга җир бүлеп бирелә, һәм татарлар Польша-Литва шляхталарына (дворяннарына) тиңләштерелә. 16–17 йөзләрдә бу төркем вәкилләре туган телләрен онытып бетерәләр диярлек, ләкин [[ислам]] динен саклап калалар. Литва татарлары [[Вилнүс]], Алитус, [[Каунас]], [[Тракай]] һ.б. шәһәрләрдә — таралып, Вилнүс районының Немежис һәм Кәтурәсдәшимт Тоторю ([[Кырык Татар]]) авылларында, Алитус районының Райжәй авылында һәм Бутримонис бистәсендә тупланып яшиләр. Литва татарларының икенче төркеме — [[Икенче бөтендөнья сугышы|Икенче бөтендөнья сугышыннан]] соң, Литвадагы төзелеш һәм сәнәгать объектларына (Игналин АЭСы һ.б.) хезмәт күрсәтү өчен, нигездә, [[Совет Армиясе]] хәрби хезмәткәрләре, инженер-техник белгечләр һәм ССРБның төрле районнарыннан (күбесенчә Идел-Урал төбәгеннән) күчеп килүчеләр исәбенә формалаша. Алар бөтен ил буйлап, башлыча, зур шәһәрләргә тарала. Иң яхшы эшләүче җәмгыять [[Висагинас]] (элеккеге Снечкус) шәһәрендә урнашкан. 
Татарлар анда этник чыгышы, тарихы, традицияләре төрле булган 2 төркемгә бүленә. Беренче төркем, ягъни Литва татарлары, [[Алтын Урда]]дан, соңрак Олы һәм Кече Нугай Урдаларыннан, [[Кырым ханлыгы]]ннан 14 йөз ахырында — 15 йөздә [[Бөек Литва кенәзлеге]] җирләренә күчеп килгән төрки мөселманнардан гыйбарәт. Хезмәтләре өчен (күбесенчә хәрбиләр) Литва кенәзлегеннән аларга җир бүлеп бирелә, һәм татарлар Польша-Литва шляхталарына (дворяннарына) тиңләштерелә. 16–17 йөзләрдә бу төркем вәкилләре туган телләрен онытып бетерәләр диярлек, ләкин [[ислам]] динен саклап калалар. Литва татарлары [[Вилнүс]], Алитус, [[Каунас]], [[Тракай]] һ.б. шәһәрләрдә — таралып, Вилнүс районының Немежис һәм Кәтурәсдәшимт Тоторю ([[Кырык Татар]]) авылларында, Алитус районының Райжәй авылында һәм Бутримонис бистәсендә тупланып яшиләр. Литва татарларының икенче төркеме — [[Икенче бөтендөнья сугышы]]ннан соң, Литвадагы төзелеш һәм сәнәгать объектларына (Игналин АЭСы һ.б.) хезмәт күрсәтү өчен, нигездә, [[Совет Армиясе]] хәрби хезмәткәрләре, инженер-техник белгечләр һәм ССРБның төрле районнарыннан (күбесенчә Идел-Урал төбәгеннән) күчеп килүчеләр исәбенә формалаша. Алар бөтен ил буйлап, башлыча, зур шәһәрләргә тарала. Иң яхшы эшләүче җәмгыять [[Висагинас]] (элеккеге Снечкус) шәһәрендә урнашкан. 


== Дәүләт төзелеше ==
== Дәүләт төзелеше ==
Литва — мөстәкыйль демократик [[җөмһүрият]]. Гамәлдәге конституция [[1992 ел]]да кабул ителгән. Дәүләт башлыгы — президент. Ул гомуми гомуми тигез һәм турыдан-туры сайлау хокукы нигезндә яшерен тавыш бирү юлы белән 5 елга сайлана. Канун чыгаручы органы — сейм (бер пулатлы парламент). Башкарма хакимиятне хөкүмәт гамәлгә ашыра.
Литва — мөстәкыйль демократик [[җөмһүрият|республика]]. Гамәлдәге конституция [[1992 ел]]да кабул ителгән. Дәүләт башлыгы — президент. Ул гомуми гомуми тигез һәм турыдан-туры сайлау хокукы нигезндә яшерен тавыш бирү юлы белән 5 елга сайлана. Канун чыгаручы органы — сейм (бер пулатлы парламент). Башкарма хакимиятне хөкүмәт гамәлгә ашыра.


== Икътисад ==
== Икътисад ==
Литва Балтыйк илләре арасында иң зур икътисадка ия; ул шулай ук [[кеше потенциалы үсеше индексы]] зур булган илләр рәтенә керә.
Литва Балтыйк илләре арасында иң зур икътисадка ия; ул шулай ук [[кеше потенциалы үсеше индексы]] зур булган илләр рәтенә керә.


[[Тулаем эчке продукт|Тулаем эчке продуктта]] авыл хуҗалыгы 7.9%, сәнәгать 19.6%, [[хезмәт күрсәтү]] тармагы 72.5%ны тәшкил итә. 2014 елгы мәгълүматларына күрә, Литва экспорты 24.36 миллиард [[Доллар|долларын]] тәшкил итә; төп партнерлар: [[Русия]] (20.0%), [[Латвия]] (10.1%), [[Эстония]] (7.6%), [[Пүлшә]] (7.5%), [[Алмания]] (7.2%), [[Беларус]] (5.2%), [[Бөекбритания]] (5.0%), [[Нидерландлар]] (4.4%), һәм башкалар.<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2050.html#lh</ref> Төп экспорт [[Тавар|таварлары]] — минирәл мәхсулатлар, машиналар һәм җиһазлар, транспорт җиһазлары, химикатлар, текстиль, азык-төлек, пластмассалар.
[[Тулаем эчке продукт]]та авыл хуҗалыгы 7.9%, сәнәгать 19.6%, [[хезмәт күрсәтү]] тармагы 72.5%ны тәшкил итә. 2014 елгы мәгълүматларына күрә, Литва экспорты 24.36 миллиард [[доллар]]ын тәшкил итә; төп партнерлар: [[Россия]] (20.0%), [[Латвия]] (10.1%), [[Эстония]] (7.6%), [[Польша]] (7.5%), [[Алмания|Германия]] (7.2%), [[Беларус]]ь (5.2%), [[Бөекбритания]] (5.0%), [[Нидерланд]]лар (4.4%), һәм башкалар.<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2050.html#lh |access-date=2015-09-13 |archive-date=2018-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180212083454/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2050.html#lh |dead-url=yes }}</ref> Төп экспорт [[тавар|товар]]лары — минераль мәхсулатлар, машиналар һәм җиһазлар, транспорт җиһазлары, химикатлар, текстиль, азык-төлек, пластмассалар.


Литва экспорты 25.89 миллиард долларын тәшкил итә; төп партнелар: [[Русия]] (29.4%), [[Алмания]] (10.4%), [[Пүлшә]] (9.5%), [[Латвия]] (6.2%), [[Нидерландлар]] (5.2%).<ref>https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2061.html#lh</ref> Төп импорт таварлары — минирәл мәхсулатлар, машиналар һәм җиһазлар, транспорт җиһазлары, химикатлар, текстиль һәм киемнәр, металлар.
Литва экспорты 25.89 миллиард долларын тәшкил итә; төп партнелар: [[Россия]] (29.4%), [[Алмания|Германия]] (10.4%), [[Польша]] (9.5%), [[Латвия]] (6.2%), [[Нидерланд]]лар (5.2%).<ref>{{Citation |title=архив күчермәсе |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2061.html#lh |access-date=2015-09-13 |archive-date=2016-08-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160806033730/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2061.html#lh |dead-url=yes }}</ref> Төп импорт товарлары — минераль мәхсулатлар, машиналар һәм җиһазлар, транспорт җиһазлары, химикатлар, текстиль һәм киемнәр, металлар.
== Дин ==

[[2011 ел]]гы рәсми мәгълүматларга караганда, Литвада [[католиклар]] — 77.2 % (2,350,478 кеше), [[православие]] динендәгеләр — 4.1 % (125,189), [[иске йолалык]] тарафдарлары — 0.8 % (23,330), [[лютеранлык|лютераннар]] — 0.6 % (18,376), реформатлар — 0.2 % (6,731), [[сөнни]] [[мөселманнар]] — 0.1 % (2,727), [[яһүд дине]]ндәгеләр — 0.04 % (1,229), көнчыгыш католик чиркәве тарафдарлары — 0.02 % (706), караим динендәгеләр — 0.01 % (310), башка диннәр тарафдарлары — 0.7 % (19,926) булган<ref>[https://ec.europa.eu/commfrontoffice/publicopinion/archives/ebs/ebs_341_en.pdf Biotechnology. Conducted by TNS Opinion & Social on request of European Commission] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170326094048/http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_341_en.pdf |date=2017-03-26 }}{{ref-en}}</ref>.
⚫
== Моны да карагыз ==
* [[Литвада ислам]]
⚫
* [[Литва мәчетләре]]
⚫
* [[Польша-Литва татарлары]]


== Искәрмәләр ==
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
<small>{{искәрмәләр}}</small>


== Сылтамалар ==
== Сылтамалар ==
{{commonscat|Lithuania}}
{{commonscat|Lithuania}}
* {{dmoz|World/Russian/Страны_и_регионы/Европа/Литва/}}
* {{dmoz|World/Russian/Страны_и_регионы/Европа/Литва/}}
{{Тышкы сылтамалар}}


⚫
== Моны да карагыз ==
⚫
* [[Литва мәчетләре]]
⚫
* [[Польша-Литва татарлары]]
* [[Кече Литва]]
⚫
{{Европа илләре}}
⚫
{{Европа берлеге}}
⚫
{{НАТО дәүләтләре}}
{{Rq|stub}}
{{Rq|stub}}


⚫
[[Төркем:Европа дәүләтләре]]
⚫
{{Аурупа илләре}}
[[Төркем:Балтыйк илләре]]
⚫
{{Аурупа берлеге}}
[[Төркем:Җөмһүриятләр]]
⚫
{{НАТО дәүләтләре}}

⚫
[[Төркем:Аурупа дәүләтләре]]

7 окт 2024, 13:54 өчен соңгы юрама

Литва
литв. Lietuvos Respublika
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 11 март 1990
Рәсми исем Lietuvos Respublika, Litevská republika, Leedu Vabariik, Lietuva, la République de Lituanie[1] һәм Republiken Litauen[2]
Кыскача исем Литва һәм 🇱🇹
Гомер озынлыгы 74,32195 ел[3]
Демоним litauisch, Litauer, Litauerin, Litouwer, Lithuanian, литовец, литовка, литовцы, litván, Lituaniano, Lietuvänan, லித்துவேனியர், ليتواني, ليتوانية, ليتوانيون, литовець, литовка, литовці, lituà, lituana, lituans, ליטאי, ליטאית, lituanieni, lituanian, lituaniană, লিথুয়ানীয়, lituano, lituana, lituani, lituane, lietuvisce, lituanu, lituana, leedulased, Lituanienne[1], Lituanien[1], lituan, lituana, lituane, lituani, litovo, ليتواني, ليتوانية, ليتوانيين, ليتوانيات, Litovec, Litvanec, Litovka, Litvanka һәм Liotuánach[4]
Рәсми тел литва теле[5]
Гимн Литва гимны
Мәдәният Литва мәдәнияте[d]
Шигарь тексты Vienybė težydi
Дөнья кисәге Европа[6]
Дәүләт  Литва
Башкала Вилнүс[7]
Сәгать поясы UTC+02:00 һәм UTC+03:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы Балтыйк диңгезе[8]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан Балтыйк буе
Иң көнчыгыш ноктасы 55°17′07″ т. к. 26°50′06″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы 56°27′ т. к. 24°53′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы 53°53′49″ т. к. 24°21′07″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы 55°16′52″ т. к. 20°57′15″ кч. о.
Геомәгълүматлар Data:Lithuania.map
Иң югары ноктасы Аукштояс[d]
Иң түбән ноктасы Неман дельтасы[d]
Идарә итү формасы катнаш төрдәге республика[d] һәм парламент республикасы[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы Литва республикасы президенты[d]
Ил башлыгы Гитанас Науседа
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы Литва премьер-министры[d]
Хөкүмәт башлыгы Ингрида Шимоните
Башкарма хакимият Литва хөкүмәте[d]
Канунбирү органы Литва республикасы сеймы[d]
Үзәк банкы Литва банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр Италия, Беларус Халык Җөмһүрияте, Бөекбритания, Америка Кушма Штатлары, Австралия, Украина, Беларусь, Исраил, Румыния, Швеция, Польша, Канада, Дания, Латвия, Косово Җөмһүрияте, Австрия, Малайзия, Кытай Җөмһүрияте, Россия, Япония, Кытай, Греция, Гөрҗистан, Германия, Маҗарстан һәм Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[9]
Әгъзалык Аурупа Берлеге, Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Төньяк Атлантик килешү оешмасы, Аурупа шурасы, Бөтендөнья сәүдә оешмасы[10], Балтик ассамблеясе[d], Балтыйк диңгезе дәүләтләре советы[d], ОБСЕ, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Евроконтроль[d], Ачык күкләр буенча килешү[d], Интерпол[11][12], Атом-төш чималны сатучылар төркеме[d][13], ХКТО[d][14][15], Movement Coordination Centre Europe[d][16], Strategic Airlift Capability[d][17], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[18], Халыкара икътисадый хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы, Бөтендөнья почта берлеге[19][20], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][21], Шенген зонасы[d][22], Visa Waiver Program[d][23], Бөтендөнья метеорология оешмасы[24], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[25], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][26] һәм Холокостны истә тоту һәм өйрәнү буенча халыкара оешмасы[d][27]
Балигълык яше 18 яшь
Никахка керү яше 18 яшь
Халык саны 2 860 002 (1 гыйнвар 2023)[28]
Ир-ат халкы 1 306 199[29], 1 309 308[29], 1 314 395[29] һәм 1 329 978[29]
Хатын-кыз халкы 1 487 938[29], 1 485 577[29], 1 486 443[29] һәм 1 501 661[29]
Административ бүленеше Алитусский уезд[d], Каунас өязе[d], Клайпеда өязе[d], Мариямпольский уезд[d], Паневежский уезд[d], Шәүләй өязе[d], Таурагский уезд[d], Телшәй өязе[d], Утенский уезд[d] һәм Вильнюсский уезд[d]
Акча берәмлеге евро[30][31]
Номиналь тулаем эчке продукт 70 334 299 008 $[32]
Кеше потенциалы үсеше индексы 0,875[33]
Inequality-adjusted Human Development Index 0,8[34]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече 20,2
Эшсезлек дәрәҗәсе 11 ± 1 процент[35]
Нәрсә белән чиктәш Беларусь[8], Латвия[8], Польша[8], Россия[8] һәм Швеция
Автомобил хәрәкәте ягы уң[d][36]
Челтәр көчәнеше 220 вольт[37]
Электр аергычы төре Europlug[d][37] һәм Schuko[d][37]
Алыштырган Литва Сәвит Сатсиялислар Җөмһүрияте һәм СССР
Кулланылган тел жемайт теле[d], литва теле, Литва ишарә теле, рус теле һәм Караим теле
Мәйдан 65 300 ± 1 км²[31]
Рәсми веб-сайт lietuva.lt​(литв.) һәм lietuva.lt/en/​(ингл.)
Һәштәге Lithuania
Югары дәрәҗәле Интернет домены .lt
Харита сурәте
Тематик география Литва географиясе[d]
Яклаучы изге Изге Казимир[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы уң[d][38]
Нинди вики-проектка керә Проект:Литва[d]
Ачык мәгълүматлар порталы Open data in Lithuania[d]
Феноменның икътисады Литва икътисады[d]
Феноменның демографиясе Литва халкы[d]
Мәктәптә укымаган балалар саны 4808[39]
Джини коэффициенты 35,3[40]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме 21 процент
Тулаем туулар коэффициенты 1,59[41]
Шәһәр халкы 1 895 962[29], 1 901 807[29], 1 911 545[29] һәм 1 938 682[29]
Авыл халкы 898 175[29], 893 078[29], 889 294[29] һәм 892 957[29]
Демократия индексы 7,13[42]
BTI Governance Index 7,04[43], 6,76[43], 6,94[43], 7,15[43], 7,08[43], 7,19[43], 7,18[43] һәм 7,21[43][44]
BTI Status Index 9,02[43], 9,16[43], 9,04[43], 9,03[43], 8,98[43], 9,15[43], 9,24[43], 9,3[43] һәм 9,27[44]
Туым күрсәткече 9,8[29], 9[29], 8,3[29] һәм 7,8[29]
Үлем күрсәткече 13,7[29], 15,6[29], 17[29] һәм 15,1[29]
Happy Planet Index score 36,9[45]
Илнең мобиль коды 246
Илнең телефон коды +370
Халыкара префикс 8
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны 112[d][46] һәм 02[d][46]
Илнең GS1 коды 477
Номер тамгасы коды LT
Диңгездәге идентификацияләү номеры 277
NCI Thesaurus идентификаторы C16799[47]
Шәрәфле ватандашлар төркеме Төркем:Литва шәһәрләренең шәрәфле ватандашлары[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Литвада җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме Төркем:Литвада төшерелгән фильмнар[d]
Карта
 Литва Викиҗыентыкта

Литва́ (литв. Lietuva), рәсми атамасы — Литва́ Республикасы (литв. Lietuvos Respublika), тарихи исеме - Либка — Европада, Балтыйк диңгезенең көнчыгыш ярында урнашкан дәүләт. Төньякта Латвия, көнчыгышта Белорусия, көньяк-көнбатышта Польша һәм Россия илләре белән чиктәш. Башкаласы — Вильнюс каласы.

Европа берлегенә һәм НАТОга керә.

География

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Чиктәшлек

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Як Ил
Төньяк Латвия
Көньяк-көнчыгыш Белорусия
Көньяк-көнбатыш Россия (Калининград өлкәсе)
Көньяк-көнчыгыш Польша

Көнчыгышта Балтыйк диңгезе белән юыла.

Кырый нокталар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • төньякта — Биржай районыныда, 56°27' т. к.
  • көньякта — Варена районында, 53°54' т. к.
  • көнбатышта — Нида бистәсе янында, 20°56' кч. о.
  • көнчыгышта — Игналина районында, 26°51' кч. о.
Неман елгасы

Литва Көнчыгыш Европа тигезлегендә, Балтыйк диңгезенең көньяк-көнчыгыш яр буенда Нәмунас (Неман) елгасының урта һәм түбән агымы бассейнында урнашкан. Җир өсте түбәнлек вә калкулыклардан гыйбарәт. Мәркәзендә Урта Литва түбәнлеге урнашкан. Көньяк һәм көнчыгышта Балтыйк тезмәсе уза, Литва территориясендә ул өч калкулыкка бүленә: Аукштайт, Дзук һәм Судува. Литвада нефть, акшар, доломит, пыяла комнары, гил, торф, бур, гипс, гәрәбә вә шифа чыганаклар (Друскининкай, Паланга, Бирштонас, Ликенай) бар. Чыганаклар әтрафында курортлар бар ителгән.

Аукштайтия милли паркында

Литвада диңгез климаты континенталь климаты белән алмашынып тора. Континентальлек көнбатыштан көнчыгышка арта бара. Гыйнварның уртача температурасы -3°…-6°. Июльнең уртача температурасы 16,5°…17,6°. Уртача еллык явымнар саны 750 мм. Елгалар Балтыйк диңгезе бассейнына карыйлар.

Иң эре елгасы — Нәмунас. Өч меңгә якын күл бар, иң зрусы — Дрисвяты. Туфраклары көлсу, кәсле-көлсу, көлсу-сазлык, кәсле-карбонатлы, сазлык, кәсле-наратлык, аллювиаль туфраклар.

Литва территориясенең 25% (1,6 млн. га) урман. Шуларның 65%ы ылыслы, 35%ы яфраклы. Территориясенең 17%ы болыннар вә көтүлекләр; 7% ка якыны сазлыклар.

Хайванат дөньясында имезүчеләрдән үр куяны, төлке, бүре, поши, болан, дуңгыз, чәшке, селәүсен, кеш, сусар, кама, кондыз һ.б яшиләр. Елгаларда һәм күлләрдә балык күп (корбан балыгы, чуртан, алабуга, чабак, алабалык, еланбалык, керкә һ.б.).

Тарих

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

«Литва» исеме беренче тапкыр 1009 елда телгә алына.

1537 елны Бөек Мәскәү кенәзлеге Литвага Гомель белән Любечны биргән.

Бөек Литва кенәзлеге

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төп мәкалә: Бөек Литва кенәзлеге
Литва 13-16 гасырларда

1240 елда Бөек Литва кенәзлеге барлыкка килә. 13 гасырда алман алпарлары Литвага баскынчыл яуларын башлый. 200 ел дәвамында Литва белән алманнар арасында хәрби бәрелешләр булып торды. 1236 елда алман алпарлары Сауле янында җиңелүгә очрый. 1260 елда Литва көчләре алман алпарлары өстеннән Дурбе күле янында булып үткән сугышта җиңү яулап, Ливон һәм Тевтон орденнарының баскынчыл яуларын вакытлыча туктатырга мәҗбүр итте. 13 гасыр уртасында рус җирләрендә булган фиядәл таркаулыгыннан файдаланып, Литва кенәзләре белорус, украин, рус җирләрен кушып ала. Гедимин, Ольгерд һәм Кейстут кенәзләре дәверендә Бөек Литва кенәзлеге шактый киңәйгән. 14 гасыр уртасында Минск, Көнчыгыш Волын, Подолье, Киев Литвага кушыла. Кенәз Витовт Днепр вә Днестр арасындагы җирләрен кушып ала һәм кенәзлек Кара диңгезгә диңгезгә чыгу юлына ия була. 

Литва Көнчыгыш Европада иң эре дәүләткә әйләнгән. 1340—1410 елларда Тевтон ва Ливон орденнары янә һөҗүмгә күчте, Стерва елгасы (1348) һәм Каунас (1362) янында эре бәрелешләр була. 1401—09 елларда алпарларга каршы жемайтлар быш күтәрә. Эчке һәм тышкы көрәш шартларында Литва Польша белән Крево униясен төзи (1386). 1410 елның 15 июльдә Литва һәм Польша гаскәрләре Грюнвалд сугышында (1410) Тевтон ордены өстеннән җиңү яулый. 1435 елда Свента янында җиңелүгә очраган Ливон ордены да үз баскынчыл яуларын туктата.

Речпосполита

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Польша-Литва Берлеге (Rzeczpospolita, Речпосполита) 1569 елда төзелгән. Литва үз гаскәрен, валютасын һәм кануннарны саклап калган. Әмма әкренләп поляклаштыру Литва хәятенең һәр тарафына — сәясәткә, милли телгә һәм милли кемлегенә тәэсир күрсәткән. 1573 елдан башлап Речпосполита кыйралы аксөякләр тарафыннан сайлана башланган.

Төньяк сугышлары (1655-1661) дәвамында Литва территориясе швед гаскәре тарфыннан вәйран ителгән. Тулысынча торгызылырга өлгермәгән Литва Бөек Төньяк сугышы (1700-1721) вакытында янә вәйран ителгән: сугыш, чума һәм ачлыктан халкының 40% өлеше һәлак булган. Эчке сәясәттә чит дәүләтләрнең (аеруча Россиянең) тәэсире көчәя барган. Сеймда киң кулланылган принцибы (һәр депутат вето салып бәхәсне туктатырга хоукулы булган) нинди дә булса ислах үткәрүгә мөмкинлек бирмәгән. Нәтиҗәдә, Речпосполита дәүләте 1772, 1792, һәм 1795 елларда Россия, Австрия һәм Пруссия арасында бүленгән.

Россия империясе

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Хәзерге Литваның шактый зур өлеше Россия империясе составына кергән. 1831 һәм 1863 елларда булып үткән күтәрелешләрдән патша хакимияте руслаштыру сәясәтен тормышка ашыра башлаган: литва матбугаты тыелган, мәдәни һәм белем бирү оешмалары яптырылган, литва теле кирилл язуына күчерелгән.[48] Ләкин китап ташучылар хәрәкәте (Пруссиядә латыйн хәрефләре белән басылган литва китапларын контрабандалау белән шөгыльләнүчеләр) һәм яшерен өй мәктәпләренең киң таралганлыгы сәбәпле бу сәясәт уңышсызлыкка очраган.

ХХ гасыр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Литва ССР гербы

Беренче бөтендөнья сугышы елларда Литва территориясе хәрби хәрәкәтләр мәйданына әверелгән. 1915 елның көзендә Литва территориясен Германия гаскәрләре басып алганнар. 1918 елның 16 февральдә Литва дәүләтенең мөстәкыйльлеге игълан ителгән. 1918 елның декабрьдә Литваның зур өлешендә шура (совет) хакимияте урнаштырылды һәм 1919 елның февралендә Литва-Белоруссия советлар республикасы игълан ителде. 1919 елның августта алман гаскәрләрнең һөҗүменнән соң Кызыл Гаскәр бүленмәләре Литвадан чыгып китәргә мәҗбүр булганнар.

1920 елда Литва белән РСФСР арасында имзаланган шартнамә буенча шура хөкүмәте Литваның мөстәкыйльлеген таныган. 1940 елның июньдә Литва территориясенә шура гаскәрләре кертелгәннәр. 1940 елның июльдә Халык Сеймына сайлаулар үттеләр, 1940 елның 21 июльдә Литвада совет республикасы игълан ителгән. 1941 елда Литваны алман-фашист гаскәрләре басып алды, 1944 елның июль —1945 елның гыйнварда шура армиясе тарафыннан азат ителгән. 1990 елның 11 мартта республикасының Югары Советы Литва дәүләтен яңадан торгызу хакындагы хөҗҗәтне кабул итте һәм дәүләт Литва Республикасы дип атала башлаган. 1990 елның майда Литва Югары Шурасы Литваның дәүләт мөстәкыйльлеге хакындагы декларацияне кабул итте. Литва — 1991 елдан БМО, 2004 елдан — Европа берлеге һәм НАТО әгъзасы.

Административ бүленеше

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Литваның административ бүленеше

Литва территориясе 10 өязенә бүленә. Өязләр, үз чиратта, районнарга, шәһәрләргә һәм үзидарәләргә бүленәләр; үзидарәләр һәм районнар старосталыкларга бүленәләр.

  1. Клайпеда өязе
  2. Телшәй өязе
  3. Шәуләй өязе
  4. Паневежис өязе
  5. Таураге өязе
  6. Каунас өязе
  7. Утәна өязе
  8. Мариямполе өязе
  9. Вилнүс өязе
  10. Алитус өязе

Халык

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Күренекле шәхесләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Торак пунктлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Моны да карагыз: Төрле телләрдә Литва топонимлары, Литва шәһәрләре исемлеге

Урын Шәһәр Литвача исеме Халык саны
1 Вилнүс Vilnius 523 050
2 Каунас Kaunas 311 148
3 Клайпеда Klaipėda 160 361
4 Шәуләй Šiauliai 107 875
5 Паневежис Panevėžys 98 612
6 Алитус Alytus 58 616
7 Мариямполе Marijampolė 40 388
8 Мажейкәй Mažeikiai 36 700
9 Йонава Jonava 30 224
10 Утәна Utena 28 622
11 Кедайнәй Kėdainiai 26 357
12 Телшәй Telšiai 25 271
13 Висагинас Visaginas 21 751
14 Таураге Tauragė 24 042
15 Укмәрге Ukmergė 23 450
16 Плунге Plungė 19 829
17 Крәтинга Kretnga 18 990
18 Шилуте Šilutė 17 427
19 Радивилишкис Radviliškis 17 005
20 Паланга Palanga 15 538
[49]

Татарлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Татарлар анда этник чыгышы, тарихы, традицияләре төрле булган 2 төркемгә бүленә. Беренче төркем, ягъни Литва татарлары, Алтын Урдадан, соңрак Олы һәм Кече Нугай Урдаларыннан, Кырым ханлыгыннан 14 йөз ахырында — 15 йөздә Бөек Литва кенәзлеге җирләренә күчеп килгән төрки мөселманнардан гыйбарәт. Хезмәтләре өчен (күбесенчә хәрбиләр) Литва кенәзлегеннән аларга җир бүлеп бирелә, һәм татарлар Польша-Литва шляхталарына (дворяннарына) тиңләштерелә. 16–17 йөзләрдә бу төркем вәкилләре туган телләрен онытып бетерәләр диярлек, ләкин ислам динен саклап калалар. Литва татарлары Вилнүс, Алитус, Каунас, Тракай һ.б. шәһәрләрдә — таралып, Вилнүс районының Немежис һәм Кәтурәсдәшимт Тоторю (Кырык Татар) авылларында, Алитус районының Райжәй авылында һәм Бутримонис бистәсендә тупланып яшиләр. Литва татарларының икенче төркеме — Икенче бөтендөнья сугышыннан соң, Литвадагы төзелеш һәм сәнәгать объектларына (Игналин АЭСы һ.б.) хезмәт күрсәтү өчен, нигездә, Совет Армиясе хәрби хезмәткәрләре, инженер-техник белгечләр һәм ССРБның төрле районнарыннан (күбесенчә Идел-Урал төбәгеннән) күчеп килүчеләр исәбенә формалаша. Алар бөтен ил буйлап, башлыча, зур шәһәрләргә тарала. Иң яхшы эшләүче җәмгыять Висагинас (элеккеге Снечкус) шәһәрендә урнашкан. 

Дәүләт төзелеше

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Литва — мөстәкыйль демократик республика. Гамәлдәге конституция 1992 елда кабул ителгән. Дәүләт башлыгы — президент. Ул гомуми гомуми тигез һәм турыдан-туры сайлау хокукы нигезндә яшерен тавыш бирү юлы белән 5 елга сайлана. Канун чыгаручы органы — сейм (бер пулатлы парламент). Башкарма хакимиятне хөкүмәт гамәлгә ашыра.

Икътисад

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Литва Балтыйк илләре арасында иң зур икътисадка ия; ул шулай ук кеше потенциалы үсеше индексы зур булган илләр рәтенә керә.

Тулаем эчке продуктта авыл хуҗалыгы 7.9%, сәнәгать 19.6%, хезмәт күрсәтү тармагы 72.5%ны тәшкил итә. 2014 елгы мәгълүматларына күрә, Литва экспорты 24.36 миллиард долларын тәшкил итә; төп партнерлар: Россия (20.0%), Латвия (10.1%), Эстония (7.6%), Польша (7.5%), Германия (7.2%), Беларусь (5.2%), Бөекбритания (5.0%), Нидерландлар (4.4%), һәм башкалар.[50] Төп экспорт товарлары — минераль мәхсулатлар, машиналар һәм җиһазлар, транспорт җиһазлары, химикатлар, текстиль, азык-төлек, пластмассалар.

Литва экспорты 25.89 миллиард долларын тәшкил итә; төп партнелар: Россия (29.4%), Германия (10.4%), Польша (9.5%), Латвия (6.2%), Нидерландлар (5.2%).[51] Төп импорт товарлары — минераль мәхсулатлар, машиналар һәм җиһазлар, транспорт җиһазлары, химикатлар, текстиль һәм киемнәр, металлар.

Дин

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2011 елгы рәсми мәгълүматларга караганда, Литвада католиклар — 77.2 % (2,350,478 кеше), православие динендәгеләр — 4.1 % (125,189), иске йолалык тарафдарлары — 0.8 % (23,330), лютераннар — 0.6 % (18,376), реформатлар — 0.2 % (6,731), сөнни мөселманнар — 0.1 % (2,727), яһүд динендәгеләр — 0.04 % (1,229), көнчыгыш католик чиркәве тарафдарлары — 0.02 % (706), караим динендәгеләр — 0.01 % (310), башка диннәр тарафдарлары — 0.7 % (19,926) булган[52].

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  2. ↑ https://www.ui.se/landguiden/lander-och-omraden/europa/litauen/
  3. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  4. ↑ The National Terminology Database for Irish — 2006.
  5. ↑ 14 // Конституция Литвы
  6. ↑ https://www.workwithdata.com/place/lithuania
  7. ↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lh.html
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Брокгауз энциклопедиясе
  9. ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
  10. ↑ https://www.wto.org/english/thewto_e/countries_e/lithuania_e.htm
  11. ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
  12. ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Europe/LITHUANIA
  13. ↑ http://www.nuclearsuppliersgroup.org/en/participants1 — Атом-төш чималны сатучылар төркеме.
  14. ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
  15. ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/lithuania
  16. ↑ http://mcce-mil.com/wp-content/uploads/glance/MCCE-AT-A-Glance-September-2017.pdf — Movement Coordination Centre Europe.
  17. ↑ https://www.sacprogram.org/en/Pages/The%20Strategic%20Airlift%20Capability.aspx — Strategic Airlift Capability.
  18. ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
  19. ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
  20. ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=181
  21. ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
  22. ↑ https://www.touteleurope.eu/les-pays-membres-de-l-espace-schengen.html
  23. ↑ https://www.dhs.gov/visa-waiver-program-requirements
  24. ↑ https://public.wmo.int/en/members/lithuania
  25. ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
  26. ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
  27. ↑ https://holocaustremembrance.com/countries/lithuania
  28. ↑ Численность постоянных жителей в административных территориях на начало года — State Data Agency of Lithuania, 2023.
  29. ↑ 29,00 29,01 29,02 29,03 29,04 29,05 29,06 29,07 29,08 29,09 29,10 29,11 29,12 29,13 29,14 29,15 29,16 29,17 29,18 29,19 29,20 29,21 29,22 29,23 (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
  30. ↑ https://lietuva.lt/en/about_lithuania/quick_facts
  31. ↑ 31,0 31,1 https://www.bbc.com/news/world-europe-17536867
  32. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
  33. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  34. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  35. ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
  36. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
  38. ↑ https://www.forschungsinformationssystem.de/servlet/is/325069/
  39. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  40. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
  41. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  42. ↑ 2020 Democracy Index
  43. ↑ 43,00 43,01 43,02 43,03 43,04 43,05 43,06 43,07 43,08 43,09 43,10 43,11 43,12 43,13 43,14 43,15 https://www.bti-project.org
  44. ↑ 44,0 44,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/LTU
  45. ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=LTU
  46. ↑ 46,0 46,1 International Numbering Resources Database: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value / мөхәррир Халыкара телекоммуникацияләр берлеге
  47. ↑ https://ncim-stage.nci.nih.gov/ncimbrowser/pages/concept_details.jsf?dictionary=NCI%20Metathesaurus&code=C0023879&type=synonym
  48. ↑ http://www.uic.edu/classes/lith/lith520/SUBACIUS_Luneburg_2005_10_14.pdf
  49. ↑ [1]
  50. ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2018-02-12, retrieved 2015-09-13 
  51. ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2016-08-06, retrieved 2015-09-13 
  52. ↑ Biotechnology. Conducted by TNS Opinion & Social on request of European Commission 2017 елның 26 март көнендә архивланган.(ингл.)

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Commons
Commons
Викиҗыентыкта бу тема буенча

Моны да карагыз

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
 Бу мәкаләнең сыйфатын арттырыр өчен түбәндәгеләрне эшләргә кирәк?:
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Литва&oldid=4317793