Литва

{{{Татарча исем}}}
Lietuvos Respublika

Байрак Илтамга
Һимн: «Tautiška giesmė»
Рәсми тел	литва теле
Башкала	Вилнүс
Идарә итү формасы	Парламент җөмһүрияте
Президент Премьер-министр	Далә Грибаускайте Альгирдас Буткәвичүс
Мәйдан • Барлыгы	65 301 км²
Халык саны • Бәя (2015) • Җанисәп (2011) • Халык тыгызлыгы	▼ 2 919 306 3 054 000 кеше
ТЭП (САМП)   • Барлыгы (2011)   • Кеше башына	(86)
ТЭП (номинал)   • Барлыгы (2011)   • Кеше башына	43,171 млрд. $
КПҮИ (2014)	0,834
Акча берәмлеге	евро
Интернет-домен	.lt, .eu
ISO коды	LT
ХОК коды	LTU
Телефон коды	+370
Сәгать кушаклары	UTC+02:00 һәм UTC+03:00
Җини коэффициенты	35,3
Балигъ булу яше	18 яшь

Литва́ (литв. Lietuva), рәсми атамасы — Литва́ Җөмһүрияте (литв. Lietuvos Respublika) — Аурупада, Балтыйк диңгезенең көнчыгыш ярында урнашкан дәүләт. Төньякта Латвия, көнчыгышта Белорусия, көньяк-көнбатышта Польша һәм Русия илләре белән чиктәш. Башкаласы — Вильнюс каласы.

Аурупа берлегенә һәм НАТОга керә.

География

Чиктәшлек

Як	Ил
Төньяк	Латвия
Көньяк-көнчыгыш	Белорусия
Көньяк-көнбатыш	Русия (Калининград өлкәсе)
Көньяк-көнчыгыш	Польша

Көнчыгышта Балтыйк диңгезе белән юыла.

Кырый нокталар

• төньякта — Биржай районыныда, 56°27' т. к.
• көньякта — Варена районында, 53°54' т. к.
• көнбатышта — Нида бистәсе янында, 20°56' кч. о.
• көнчыгышта — Игналина районында, 26°51' кч. о.

Литва Көнчыгыш Аурупа тигезлегендә, Балтыйк диңгезенең көньяк-көнчыгыш яр буенда Нәмунас (Неман) елгасының урта һәм түбән агымы бассейнында урнашкан. Җир өсте түбәнлек вә калкулыклардан гыйбарәт. Мәркәзендә Урта Литва түбәнлеге урнашкан. Көньяк һәм көнчыгышта Балтыйк тезмәсе уза, Лтива территориясендә ул өч калуклыкка бүленә: Аукштайт, Дзук һәм Судува. Литвада нефть, известьташ, доломит, пыяла комнары, гил, торф, бур, гипс, гәрәбә ва шифа чыганаклар (Друскининкай, Паланга, Бирштонас, Ликенай) бар. Чыганаклар әтрафында курортлар бар ителгән.

Аукштайтия милли паркында

Литвада диңгез климаты континенталь климаты белән алмашынып тора. Континентальлек көнбатыштан көнчыгышка арта бара. Гыйнварның уртача температурасы -3°…-6°. Июльнең уртача температурасы 16,5°…17,6°. Уртача еллык явымнар саны 750 мм. Елгалар Балтыйк диңгезе бассейнына карыйлар.

Иң эре елгасы — Нәмунас. Өч меңгә якын күл бар, иң зурысы — Дрисвяты. Туфраклары көлсу, кәсле-көлсу, көлсу-сазлык, кәсле-карбонатлы, сазлык, кәсле-наратлык, аллювиаль туфраклар.

Литва территориясенең 25% (1,6 млн. га) урман. Шуларның 65%ы ылыслы, 35%ы яфраклы. Территориясенең 17%ы болыннар вә көтүлекләр; 7% ка якыны сазлыклар.

Хайванат дөньясында имезүчеләрдән үр куяны, төлке, бүре, поши, болан, дуңгыз, чәшке, селәүсен, кеш, сусар, кама, кондыз һ.б яшиләр. Елгаларда һәм күлләрдә балык күп (корбан балыгы, чуртан, алабуга, чабак, алабалык, еланбалык, керкә һ.б.).

Тарих

«Литва» исеме беренче тапкыр 1009 елда телгә алына.

1537 елны Бөек Мәскәү кенәзлеге Литвага Гомель белән Любечны биргән.

ХХ гасыр

Литва ССР гербы

Беренче бөтендөнья сугышы елларда Литва территориясе хәрби хәрәкәтләр мәйданына әверелгән. 1915 елның көзендә Литва территориясен Алмания гаскәрләре басып алганнар. 1918 елның 16 февральдә Литва дәүләтенең мөстәкыйльлеге игълан ителгән. 1918 елның декабрьдә Литваның зур өлешендә шура (совет) хакимияте урнаштырылды һәм 1919 елның февралендә Литва-Белоруссия шура җөмһүрияте игълан ителде. 1919 елның августта алман гаскәрләрнең һөҗүменнән соң Кызыл Гаскәр бүленмәләре Литвадан чыгып китәргә мәҗбүр булганнар.

1920 елда Литва белән РСФСР арасында имзаланган шартнамәгә туры китереп, шура хөкүмәте Литваның мөстәкыйльлеген таныган. 1940 елның июньдә Литва территориясенә шура гаскәрләре кертелгәннәр. 1940 елның июльдә Халык Сеймына сайлаулар үттеләр, 1940 елның 21 июльдә Литвада шура җөмһүрияте игълан ителгән. 1941 елда Литваны алман-фашист гаскәрләре басып алды, 1944 елның июль —1945 елның гыйнварда шура армиясе тарафыннан азат ителгән. 1990 елның 11 мартта җөмһүриятнең Югары Шурасы Литва дәүләтен яңадан торгызу хакындагы хөҗҗәтне кабул итте һәм дәүләт Литва Җөмһүрияте дип атала башлаган. 1990 елның майда Литва Югары Шурасы Литваның дәүләт мөстәкыйльлеге хакындагы декларацияне кабул итте. Литва — 1991 елдан БМО, 2004 елдан — Аурупа берлеге һәм НАТО әгъзасы.

Административ бүленеше

Литваның административ бүленеше

Литва территориясе 10 өязенә бүленә. Өязләр, үз чиратта, районнарга, шәһәрләргә һәм үзидарәләргә бүленәләр; үзидарәләр һәм районнар старосталыкларга бүленәләр.

1. Клайпеда өязе
2. Телшәй өязе
3. Шәуләй өязе
4. Паневежис өязе
5. Таураге өязе
6. Каунас өязе
7. Утәна өязе
8. Мариямполе өязе
9. Вилнүс өязе
10. Алитус өязе

Халык

Торак пунктлар

Моны да карагыз: Төрле телләрдә Литва топонимлары, Литва шәһәрләре исемлеге

Вилнүс Каунас Клайпеда Шәуләй	Урын	Шәһәр	Литвача исеме	Халык саны	Паневежис Алитус Мариямполе Мажейкәй
	1	Вилнүс	Vilnius	523 050
	2	Каунас	Kaunas	311 148
	3	Клайпеда	Klaipėda	160 361
	4	Шәуләй	Šiauliai	107 875
	5	Паневежис	Panevėžys	98 612
	6	Алитус	Alytus	58 616
	7	Мариямполе	Marijampolė	40 388
	8	Мажейкәй	Mažeikiai	36 700
	9	Йонава	Jonava	30 224
	10	Утәна	Utena	28 622
	11	Кедайнәй	Kėdainiai	26 357
	12	Телшәй	Telšiai	25 271
	13	Висагинас	Visaginas	21 751
	14	Таураге	Tauragė	24 042
	15	Укмәрге	Ukmergė	23 450
	16	Плунге	Plungė	19 829
	17	Крәтинга	Kretnga	18 990
	18	Шилуте	Šilutė	17 427
	19	Радивилишкис	Radviliškis	17 005
	20	Паланга	Palanga	15 538

Дәүләт төзелеше

Литва — мөстәкыйль демократик җөмһүрият. Гамәлдәге конституция 1992 елда кабул ителгән. Дәүләт башлыгы — президент. Ул гомуми гомуми тигез һәм турыдан-туры сайлау хокукы нигезндә яшерен тавыш бирү юлы белән 5 елга сайлана. Канун чыгаручы органы — сейм (бер пулатлы парламент). Башкарма хакимиятне хөкүмәт гамәлгә ашыра.

Моны да карагыз

• Литва мәчетләре
• Польша-Литва татарлары

Сылтамалар

• Литва DMOZ каталогында