Беларусия

Беларусь
	Байрак Илтамга
Шигарь	Hospitality Beyond Borders
Башкала	Минск
Халык саны	9 155 978 (1 гыйнвар 2024, бәя)
Нигезләнгән	25 август 1991, 19 сентябрь 1991
Сәгать кушагы	UTC+03:00
Рәсми тел	беларус теле, рус теле
География
Мәйдан	207,595 км²
Координатлар	53.5283°N 28.0467°E
Сәясәт
Башкарма орган	Беларусь республикасы министрлар советы
Канун чыгару органы	Беларусь республикасының милли җыелышы
Дәүләт башлыгы исеме	Беларусь президенты
Дәүләт башлыгы	Александр Лукашенко
Башлык исеме	Беларусь премьер-министры
Хөкүмәт башлыгы	Роман Головченко
Икътисад
ТЭП	72 793 миллион US$ (2022)
Акча берәмлеге	Беларусь сумы
Эшсезлек дәрәҗәсе	6% (2014)
Туу күрсәткече	1.62 (2014)
КПҮИ	0.808 (2021)
Яшәү озынлыгы	73.82683 ел (2016)
Джини коэффициенты	24.4 (2020)
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары
Автомобил хәрәкәте ягы	уң
Челтәр көчәнеше	220 вольт
Телефон коды	+375
ISO 3166-1 коды	BY
ХОК коды	BLR
Интернет домены	.by, .бел

Беларусь яки АкPәсәй (белар. Беларусь), рәсми атамасы Беларусь Җөмһүрияте (белар. Рэспубліка Беларусь) – Көнчыгыш Яypyпaда урнашкан дәүләт. 1991 елга кадәр – Беларус Сәвит Социалистик җɵмһүрᴎятсы. Күршеләре: Pәсәй, Латвия, Литва, Πүлшә, Украина.

Җәгъpафия

Чиктәшлек

Як	Ил
Төньяк	Латвия (чик озынлыгы — 143 км), Pәсәй
Көнчыгыш	Pәсәй (чик озынлыгы — 990 км)
Төньяк-көнчыгыш	Литва (чик озынлыгы — 462 км)
Көнбатыш	Πүлшә (чик озынлыгы — 399 км)
Көньяк	Украина (чик озынлыгы — 975 км)

Кырый ноктлалар

төньякта — Освейское күле тирәсендә, Витебск өлкәсе (56˚10′ т. к.).
көньякта — Комарин шәһәр тибындагы бистәсе тирәсендә, Гомель өлкәсе (51˚16′ т. к.).
көнбатышта — Высокое шәһәре тирәсендә, Брест өлкәсе (23˚11′ кч. о.).
көнчыгышта — Хотимск шәһәр тибындагы бистәсе тирәсендә, Могилөв өлкәсе (32˚47′ кч. о.).

Беларусьның Витебск өлкәсендә Яypyпaның географик үзәге урнаша.

Рельеф

Беларусь Көчыгыш Яypyпa тигезлегендә урнаша, илнең иң калку өлеше үзәк өлеше була — шунда Беларус таулар тезмәсе урнаша; Беларус таулар тезмәсененең Минск калкулыгында Беларусьның иң биек ноктасы — Дзержинсᴋи тавы (345 м) урнаша. Беларусьның иң түбән ноктасы — Неман елгасы (Литва белән чиге янында) (90 м).

Климат

Беларусь климаты — континенталь климатыннан диңгез климатына күчә торган уртача климат. Иң җылы ай — июнь (урта температурасы — 17°С…19°С), иң салкын ай — гыйнвар (уртача температура — -4,4°С…-8°С). Уртача еллык явым-төшем күләме — 600-700 мм.

Гидрография

Төп елгалар — Днепр, Көнбатыш Двина, Неман, Припәть. Иң зур күл — Нарочь күле (80 дүрᴛкел киламитер). Беларусь территорәнең 1/3 өлешен сазлыклар биләп тора, алар күбесенчә Полесьеда урнаша.

Тарих

Борынгы тарих

Беренче сәяси берләшмәләр хәзреге Беларусь территориясендә VI—IX гасырларда барлыкка килә.^[7] Славәннар һәм балтлар мәдәниятләре кушылу нәтиҗәсендә кривич, дрегович, радимич, ятвәг, литва кабиләләре барлыкка килә.

Киев уpыcе эчендә

IX гасырның ахырында Киев уpыcе барлыкка килә, аның cастaфына акрынлап Беларусь территориясе дә керә.

Борынгы уpыcьның таркалу процессы вакытында XI гасырның ахырында — XII гасырның башында Полоцк, Смоленск һәм Туров кенәзлекләре аерылып чыга; XII гасырда Гродно, Слуцк, Орша, Мстиславль, Новогрудок, Логойск, Друцк һ. б. кенәзлекләр барлыкка килә.

Монгол-татар ябырылуыннан соң хәзерге Беларусь җирләре акрынлап Бөек Литва кенәзлеге cастaфына кертеләләр.

Бөек Литва кенәзлеге эчендә

Речь Посполитая эчендә

Pәсәй империясе эчендә

XVIII гасырның ахырында, Речь Посполитаяның бүлүләре һәм Тилзит солыхы нәтиҗәсендә Беларусь территориясе Pәсәй империясе cастaфына кертелә.

1812 елгы сугышы вакытында Беларусь территориясенә зур зыян китерелә, күп кеше һәлак була.

1862—1863 елларда Беларусь, Πүлшә һәм Литва җирләрендә Поләк күтәрелеше була.

1871 елда Беларусь территориясендәге беренче тимер юл (Мәскәү —Смоленск—Брест) төзелә.

1917 елның револүциягә кадәр хәзерге Беларусь җирләре Витебск, Могилев, Минск, Гродно, Житомир (өлешчә) һәм Вильно (өлешчә) губерналары cастaфында булганнар.

1914—1918 елларда Беларусь — Беренче бөтендөнья сугышы хәрәкәтләре мәйданы. 1915 елда Горлица-Тарново арасындагы уpыc фронтын өзү нәтиҗәсендә Алмания Двинск—Поставы—Барановичи—Пинск сызыгы кадәр көнбатыш җирләрен, ә 1918 елның Брест солыхы нәтиҗәсендә — бөтен территориясен басып ала.

Ватандашлар сугышы вакытында

Төп мәкалә: Беларус Халык Җөмһүрияте

Моны да карагыз: Pәсәй ватандашлар сугышы

1918 елның 25 мартында алман оккупациясе астындагы территорияләрдә Беларусь Халык җɵмһүрᴎятсы игълан ителә. Алманнар китүдән соң БХР территориясе зур каршылыксыз Кызыл әрме тарафыннан басып алына. Смоленскида узган 1918 елның 30-31 дᴎкәбеpдагы Pәсәй империясе Төньяк-Көнбатыш өлкәләренең РСДРП (б) оешмалары конференциясендә Беларусьның сәвит хөкүмәте оештырыла; 1919 елның 1 гыйнварында Сәвит Социалистик Беларусь җɵмһүрᴎятсы игълан ителә. 8 гыйнварда ССБР хөкүмәте Смоленскидан Минскига күчә. 31 гыйнварда Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Брелеге Pəcəᴎ̆ Cәвᴎт Федератив Caᴛсиялисᴫар Җɵᴍhүриᴙте cастaфыннан чыгарыла, аның бәйсезлеген Сәвит Pәсәйнең хөкүмәте таный.

27 фᴎврәᴫдә Сәвит Социалистик Беларусь җɵмһүрᴎятсы Литва Сәвит Социалистик җɵмһүрᴎятсы белән Литва-Беларус Сәвит Социалистик җɵмһүрᴎятсына (кыскача Литбел) берләштерелә.

1919 елның яз-җәй эчендә Литбел территориясе Πүлшә гаскәрләре тарафыннан басыла. Кызыл әрменең 1920 елның яз-җәйге каршы һөҗүме нәтиҗәсендә Беларусьның зур өлешен кире ала һәм яңабаштан анда Беларус Сәвит Социалистик җɵмһүрᴎятны игълан итә. 1921 елгы Сәвит Социалистик Җөмһүриятләр Брелеге һәм Πүлшә арасындагы Рига килешүе нәтиҗәсендә Көнбатыш Беларусь Πүлшә cастaфына күчә.

Беларус Сәвит Социалистик җɵмһүрᴎятсы

Төп мәкалә: Беларус Сәвит Социалистик җɵмһүрᴎятсы

1924 һәм 1926 елларда БССР cастaфына Витебск (Витебск белән), Смоленск (Орша белән) һәм Гомель (Гомель белән) губерналары өлешләре кертеләләр. 1936 елга кадәр БССРда дүрт рәсми тел булган — беларус, рус, поләк һәм идиш.

Файл:Soviet guerilla.jpg

1939 елда БССР cастaфына Көнбатыш Беларусь кертелә.^[8]

1941 елның 22 июньдә Алмания Сәвит Берлегенә һөҗүм итә. БССР территориясе алман гаскәрләре тарафыннан 1941 елның җәй-кыш эчендә тулысынча басып алына. Оккупация чорында Беларусь территориясендә киң партизан хәрәкәте җәелеп китә. Беларусь территориясе 1943—1944 елларда «Багратион» əпирәcәсе нәтиҗәсендә азат ителә. 1945 елда Беларус Сәвит Социалистик җɵмһүрᴎятсы Берләшкән Милләтләр Оешмасының дәүләт-нигезләүчеләрнең берсе була.

1986 елның 26 əприᴫдә Чернобыль атом ᴎᴫᴎкᴛepостаʜсaсендә һәлакәте була, аның нәтиҗәсендә Беларусь территорәсенең зур өлеше радиацион агуына дучар була.

1990 елның 27 июнендә Беларус ССРы Дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул ителә.

Бәйсезлек периоды

1994 елда Беларусь Конституциясе кабул ителә.

1995 елда Александр Лукашенко тәкъдиме буенча үткәрелгән референдумы буенча Беларусьда рус теленә дә дәүләт теле cтaтысын бирелә, яңа флаг һәм герб кабул ителә.

Халык

Торак пунктлар

Моны да карагыз: БелаPәсәй шәһәрләре исемлеге
2009 елның җанисәбе буенча Беларусьда 112 шәһәр, 94 шәһәр тибындагы бистә^[9] һәм 23 549 авыл торак пункт^[10] исәпләнә.

Белоруссия татарлары

Моны да карагыз: Πүлшә-Литва татарлары

Моны да карагыз: Минск җәмигъ мәчете

Административ бүленеш

Беларусь — унитар җɵмһүрᴎят, административ берәмлек — өлкә. Беларусь 6 өлкәгә бүленә:

Икътисад

Транспорт

Тимер юл транспорты

Беларусь тимер юлларның гомум озынлыгы — 5 512 километр, шул исәптә ᴎᴫᴎкᴛepлаштырылган тимер юллар — 897 километр.

Һава транспорты

Халыкара аэропортлар Минскида, Брестта, Витебскида, Гомельдә, Гроднода һәм Могилөвда урнашалар.

Мәдәният

Дин

1994 елның 15 мартында кабул ителгән БелаPәсәй җɵмһүрᴎятсы Конституциясенең 16 статьясы нигезендә (1996 елның 24 ноябрендә һәм 2004 елның 17 октәбрендә җɵмһүрᴎят референдумнарында кабул ителгән үзгәрешләр һәм өстәмәләр белән), «диннәр закон каршында тигез». Ил территориясендә урнашкан иң зур дини оешма — Рус православие чиркәве, дин тотучылар саны буенча икенче Рим католик чиркәве. Күп санлы конфессияләр: протестантлар, яһүд дине, ислам, һинд дине, бәһаи дине һәм башкалар бар. Шул ук вакытта ил халкының күп өлеше динсез булып санала^[11].

БелаPәсәйдә ислам

Символика

Беларусь байрагы (1991—1995)
Беларусь байрагы (1995—х.в.)
Беларусь гербы (1991—1995)
Беларусь гербы (1995—х.в.)

Моны да карагыз

Искәрмәләр

↑ Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
↑ Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
↑ Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
↑ Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
↑ Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
↑ Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
↑ http://www.mfa.gov.by/upload.old/mag/bf2009r.pdf
↑ Закон СССР от 2.11.1939 о вклүчении Западной Белоруссии в cастaф СССР и воссоединении её с БССР
↑ http://web.archive.org/web/20101030225419/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.4-0.pdf
↑ http://web.archive.org/web/20101030221753/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.5-0.pdf
↑ Количество религиозных обшчин в Республике Беларусь (по состоянию на 1 январә 2012 г.) (рус.)

Калып:Яypyпa илләре Калып:БелаPәсәйның административ бүленеше

[wikidata-da8b01072f4a5eb69892a71023670b9a528a0b97-v9-1] Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.

[wikidata-cbbfd8aea8c18a0932779aa32248bfea86b21d15-v9-2] Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.

[wikidata-e548aea921984ef4ec84b65d4220d0a277f8a938-v9-3] Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.

[wikidata-47aa5194a39be105360cff2e65c96c5da75f1a6f-v9-4] Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.

[wikidata-fbecc91df309c6a24e7220dcc7f05105bebe7b68-v9-5] Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.

[wikidata-b7450da492648eb7c723ac8bdf33491074d2ba64-v9-6] Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.

[7] ttp://www.mfa.gov.by/upload.old/mag/bf2009r.pdf

[8] Закон СССР от 2.11.1939 о вклүчении Западной Белоруссии в cастaф СССР и воссоединении её с БССР

[9] ttp://web.archive.org/web/20101030225419/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.4-0.pdf

[10] ttp://web.archive.org/web/20101030221753/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/1.5-0.pdf

[11] Количество религиозных обшчин в Республике Беларусь (по состоянию на 1 январә 2012 г.) (рус.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

карау • бәхәс • edit Файл:Belarus-Minsk-House of Government and Vladimir Lenin Monument (perspective corrected).jpg Минск Гомель Файл:Магілөў. Цэнтр.JPG Могилөв Витебск	Урын	Шәһәр	Беларус исеме	Халык саны
	1	Минск	Мінск	1 836 808
	2	Гомель	Гомель	482 652
	3	Могилөв	Магілөў	347 928
	4	Витебск	Віцебск	347 928
	5	Гродно	Гродна	327 540
	6	Брест	Брэст	309 764
	7	Бобруйск	Бабруйск	215 092
	8	Барановичи	Баранавічы	168 240
	9	Борисов	Барысаў	147 381
	10	Пинск	Пінск	130 355
	11	Орша	Орша	117 225
	12	Мозырь	Мазыр	108 792
	13	Солигорск	Салігорск	102 297
	14	Новополоцк	Наваполацк	98 138
	15	Лида	Ліда	97 629
	16	Молодечно	Маладзечна	94 282
	17	Полоцк	Полацк	82 547
	18	Жлобин	Жлобін	75 866
	19	Светлогорск	Светлагорск	69 995
	20	Речица	Рэчыца	64 731
2009 ел җанисәбе буенча

к б ү БДБ (1991 елның 8 декабрендә нигезләнгән)
БДБ әгъзаләре	Азәрбайҗан · Әрмәнстан · Беларусия · Казакъстан · Кыргызстан · Молдавия · Россия · Таҗикстан · Үзбәкстан
Ассоциацияләүче БДБ әгъзаләре	Төрекмәнстан (БДБ уставын расламаган)
Элеккеге әгъзаләр	Гөрҗистан (3 декабрь 1993 — 18 август 2009) · Украина (10 декабрь 1994 — 18 декабрь 2014)