Qunduz (shahar) sahifasining manbasini koʻrish

{{Bilgiquti aholi punkti 
| nomi = Qunduz
| asl nomi = {{lang-fa|{{nq|قندوز}}}}
| tasvir = {{Fotomontaj
| photo1a = Kunduz River valley.jpg
| photo2a = 
| photo2b = 
| photo3a = 
| photo3c = 
| photo4a = 
| photo4c = 
| size = 300
| spacing = 2
| color = white
| border = 0
}}
| mavqe = [[Afgʻoniston shaharlari|Shahar]]
| mamlakat = Afgʻoniston
| mintaqa turi = viloyat
| mintaqa = Qunduz viloyati
| jadvalda mintaqa =
| tuman turi =
| tuman =
| jadvalda tuman =
| jamoat turi =
| jamoat =
| jadvalda jamoat =
| qaram =
| gerb =
| bayroq =
| lat_dir = N|lat_deg= 36|lat_min= 43|lat_sec=43
| lon_dir = E|lon_deg= 68|lon_min= 52|lon_sec=5
| CoordAddon =
| CoordScale =
| mamlakat xaritasi oʻlchami = 300
| mintaqa xaritasi oʻlchami =
| tuman xaritasi oʻlchami =
| mamlakat xaritasi =
| mintaqa xaritasi =
| tuman xaritasi =
| ichki bolinishi =
| rahbar turi = hokim
| rahbar = 
| asos solingan =
| ilk eslatilishi = Eramizdan avvalgi 329-yil
| avvalgi nomlari =
| qachondan beri =
| maydon = 112<ref name="soac2"/>
| balandlik turi = 352<ref name="soac2"/>
| AP markazi balandligi =
| iqlim =
| rasmiy til = [[Pushtu tili|Pushtu]] <br /> [[Dariy tili|Dariy]] <br /> [[Oʻzbek tili|Oʻzbek]]
| aholi = 268 893<ref name="soac1"/>
| sanalgan yil = 2014—2015-yillar
| zichlik =
| aglomeratsiya =
| milliy tarkib =
| konfessiyaviy tarkib =
| etnoxronim =
| vaqt mintaqasi = +4:30
| DST =
| telefon kodi =
| pochta indeksi =
| pochta indekslari =
| sayt =
| avtomobil kodi =
| identifikator turi =
| raqamli identifikator =
| Commons turkumi =
}}

{{Maʼnolari|Qunduz (maʼnolari)}}
'''Qunduz''' yoki '''Kunduz''' ({{lang-ps|{{nq|کندز}}}}; {{lang-fa|{{nq|قندوز}}}} asl nomi: {{lang|fa|{{nq|کُهَندِژ}}}}) — [[Afg‘oniston]] shimolidagi shahar, [[Qunduz viloyati|Qunduz viloyatining]] markazi. 2015-yil holatiga koʻra, Qunduzda taxminan 268 893 nafar aholi yashaydi, u Afgʻonistonning [[Afgʻoniston shaharlari|7- eng yirik shahri]] va Afgʻonistonning shimoli-sharqidagi eng katta shahar<ref name="soac1">{{cite web|date=2015|title=State of Afghan Cities report 2015 (Volume-I English)|url=https://unhabitat.org/soac2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20211026042513/https://unhabitat.org/soac2015|archive-date=2021-10-26|access-date=2021-10-26|publisher=UN-Habitat|language=en}}</ref>. Qunduz [[Baqtriya|Baqtriyaning]] tarixiy [[Toxariston]] viloyatida, [[Qunduz|Qunduz daryosining]] Xonobod daryosiga quyilishi yaqinida joylashgan. Qunduz janubda [[Kobul (shahar)|Kobul]], gʻarbda [[Mozori-Sharif]] va sharqda [[Badaxshon viloyati|Badaxshon]] bilan avtomobil yoʻllari bilan bogʻlangan. Qunduz Afgʻonistonning Sherxon Bandar quruqlik porti orqali shimolda [[Tojikiston|Tojikistonning]] [[Dushanbe|Dushanbe shahri]] bilan ham bogʻlangan. Bu shahar Afg‘onistonda tarvuzi bilan mashhur.

2015-yil holatiga koʻra, shaharning yerdan foydalanish (munitsipal chegarada) asosan qishloq xoʻjaligi (umumiy maydonning 65,8%). Turar-joy yerlari „qurilgan“ yer maydonining deyarli yarmini (48,3%), 29 877 ta turar joyni tashkil etadi. Aeroport munitsipal chegarada boʻlgani sababli, muassasa yerlari qurilgan yerdan foydalanishning 17,9% ni tashkil qiladi<ref name="soac2">{{cite web|date=2015|title=State of Afghan Cities report 2015 (Volume-II)|url=https://unhabitat.org/soac2015_volume2|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20211026042608/https://unhabitat.org/soac2015_volume2|archive-date=2021-10-26|access-date=2021-10-26 |publisher=UN-Habitat|language=en, prs}}</ref>.

Qunduz ilk bor 13-asrga oid qoʻlyozmalarda uchraydi. Baʼzi tarixiy manbalarga koʻra, Qunduzda 10-asrda yirik shahar boʻlgan Valvaliz (Valvalij) oʻrnida yoki unga yaqin joyda vujudga kelgan. 13-asrda shahar viloyat markazi boʻlgan. 1505-yilda Qunduzni Shayboniyxon egallagan. 1510-yilda Boburiylar qoʻl ostiga oʻtgan. 1606-yilda Buxoro xoni Vali Muhammadxon Qunduzni Balx viloyati tarkibiga kiritdi. 17-asr oʻrtalarida Mahmudiy Qatagʻon Toxariston, Taliqon, Keshm viloyatlarini birlashtirib Qunduzni uning poytaxti deb eʼlon qilgan. 18—19-asrlarda Qunduz xonligi tarkibida, 19-asr 2-yarmidan Afgʻoniston davlati tarkibida.

== Etimologiyasi ==
Qunduz nomi [[Fors tili|forscha]] ''kohan dež'' birikmasidan kelib chiqqan boʻlib, „eski/qadimiy qal’a“ degan maʼnoni bildiradi<ref>{{Cite book|last=Branch|first=India Army General Staff|url=https://books.google.com/books?id=SPVtAAAAMAAJ|title=Historical and Political Gazetteer of Afghanistan|date=1972|publisher=Akadem. Druck- u. Verlagsanst.|isbn=9783201012720|language=en}}</ref>.

== Tarixi ==
Qunduz — qadimgi '''Drapsaka''' shahri oʻrnida joylashgan. Bu eramizning 3-asrida [[Buddizm|buddaviylikni]] oʻrganishning yirik markazi boʻlgan va juda gullab-yashnagan.

Shahar ilgari '''Aornos''' (baqtriyacha: οαρνο, varn)<ref>{{Cite book |last=Sims-Williams |title=New Light on Ancient Afghanistan |pages=16–17}}</ref>, keyinroq '''Valvalij'''<ref>{{cite web|url=http://www.aai.uni-hamburg.de/voror/Personal/Islamic_Numismatics.html|title=Asien-Afrika-Institut|work=uni-hamburg.de|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120509204821/http://www.aai.uni-hamburg.de/voror/Personal/Islamic_Numismatics.html|archive-date=2012-05-09}}</ref> yoki Varvaliz, shaharning eski nomi Varn va baqtriyacha: λιζο (liz) — qal’a birikmasidan kelib chiqqan, deb atalgan<ref>{{Cite book |last=Gholami |first=Saloumeh |title=Selected Features of Bactrian Grammar |pages=80}}</ref>. [[Temuriylar]] davrida esa ''Koʻhandiz'' nomi qoʻllanila boshlandi.

18—19-asrlarda Murodbek (1815—1842) davrida [[Balx|Balxdan]] [[Pomir|Pomir togʻlarigacha]] boʻlgan eng yirik hududga yetgan oʻzbeklarning [[Qunduz xonligi]] poytaxti boʻlgan. Murodbek 1838—39-yillardagi Afgʻon Turkiston yurishida [[Doʻstmuhammadxon]] tomonidan magʻlubiyatga uchraganidan soʻng oʻz davlati tanazzulga yuz tutdi. Murodbek vafotidan keyin xonlik tanazzulga yuz tutdi va oxir-oqibat 1859-yilda Afgʻoniston tomonidan boʻysundirildi. Bu inglizlar va ruslar oʻrtasidagi [[Katta oʻyin (siyosat)|Katta oʻyinning]] bir qismi edi.

20-asr boshlarida bir yuzdan ikki yuz minggacha tojik va oʻzbeklar oʻz vatanlarini Rossiya Qizil Armiyasi tomonidan bosib olinishidan qochib, Shimoliy Afgʻonistonga joylashdilar<ref name="Afghanistan Analysts Network">{{cite web|url=http://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/products/fachpublikationen/wrm_2012_the_networks_of_Kunduz.pdf|title=The Networks of Kunduz: A History of Conflict and Their Actors, from 1992 to 2001|last=Wörmer|first=Nils|date=2012|website=Stiftung Wissenschaft und Politik|publisher=Afghanistan Analysts Network|page=8|access-date=2014-01-12}}</ref>.

20-asr boshlarida Sherxon Nashir boshqaruvi ostida Qunduz Afgʻonistonning eng boy viloyatlaridan biriga aylandi. Bu, asosan, Nashirning urushdan keyingi Afgʻonistonda mavjud boʻlgan Spinzar Cotton kompaniyasini tashkil etishi bilan bogʻliq edi. Oʻzining eng yuqori choʻqqisida Spinzar Cotton 5000 kishini toʻliq ish bilan taʼminladi. Qunduz [[bugʻdoy]], [[guruch|sholi]], [[soʻk]] va boshqa mahsulotlar yetishtiruvchi va „yurt uyasi“ laqabini olgan eng muhim qishloq xoʻjaligi viloyatiga aylandi<ref>{{Cite web |date=2014-02-08 |title=Afghanistan's Misguided Economy {{!}} Boston Review |url=https://bostonreview.net/world/graciana-del-castillo-afghanistans-misguided-economy |access-date=2023-01-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140208005722/https://bostonreview.net/world/graciana-del-castillo-afghanistans-misguided-economy |archive-date=8 February 2014 }}</ref>.

=== 21-asr ===
Qunduz 1997-yilda [[Tolibon]] tomonidan bosib olingan shimoli-sharqiy viloyatlar markazi sanaladi. U 2001-yil 26-noyabrda AQSh qoʻllovidagi Afgʻoniston [[Shimoliy ittifoq|Shimoliy ittifoqi]] kuchlari tomonidan qayta egallangunga qadar Tolibon qoʻlida tutib turgan eng yirik shahar edi.

[[File:Kunduz.JPG|220x220px|thumb|left|Qunduzdagi qishloq, 2005-yil]]

2015-yilning yozida Tolibon oldinga siljib, shaharga hujum qildi, natijada afgʻon kuchlariga qarshi [[Qunduz jangi (2015)|shaharni nazorat qilish uchun jang]] boʻldi. Oʻn minglab aholi urushlar tufayli mamlakat ichkarisida koʻchirildi<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-33215948|title=Afghans counter Taliban offensive in northern Kunduz province|work=BBC News}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2015/06/22/world/asia/taliban-and-afghan-government-dispute-status-of-kunduz.html?_r=0|title=Taliban and Afghan Government Dispute Status of Kunduz|work=New York Times|date=21 June 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.smh.com.au/world/afghanistan-taliban-advance-on-key-northern-city-20150621-ghtu5f.html|title=Afghanistan: Taliban advance on key northern city|work=The Sydney Morning Herald}}</ref>. 2015-yil 28-sentabrda shahar markazida Tolibon bayrog‘i yana ko‘tarildi va Tolibon shahar qamoqxonasini egallab, ko‘plab mahbuslarni ozod qilishga muvaffaq bo‘ldi<ref>{{cite news |url=https://www.bbc.com/news/world-asia-34377565 |title=Taliban 'seize half' of Afghanistan's Kunduz city |date=28 September 2015 |website=www.bbc.com |publisher=BBC |access-date=28 September 2015}}</ref><ref>{{Cite news|title=Afghan Taliban seize northern city center in major attack|url=https://www.reuters.com/article/us-afghanistan-attack-idUSKCN0RS0A820150928|newspaper=Reuters|date=2015-09-28|access-date=2015-09-28}}</ref>. Afg‘oniston qurolli kuchlari qarshi hujumga o‘tib, 15 kun ichida shaharni qayta egallab oldi. Tolibon oʻz maqsadlariga erishgach, shahar markazini tark etganini eʼlon qildi. Tolibon matbuot kotibi Zabihullo Mujohidning soʻzlariga koʻra, ularning shaharni tark etishdagi asosiy maqsadi havo hujumlari oqibatida tinch aholi qurbonlari boʻlmasligidir<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-34520318|title=Taliban admit Kunduz withdrawal|date=13 October 2015|access-date=8 April 2018|via=www.bbc.com}}</ref>. 2018-yil aprel oyida Afg‘oniston havo kuchlari Qunduzdagi [[Madrasa|madrasaga]] havo hujumi uyushtirdi va natijada o‘nlab tinch aholi halok bo‘ldi va yaralandi<ref>{{cite web|date=3 April 2018|author=cbs/AFP|title=Carnage as airstrike hits boy's school in Taliban territory|website=CBS News|access-date=2018-04-13|url=https://www.cbsnews.com/news/afghanistan-airstrike-kunduz-dashte-archi-district-kabul-says-taliban-hit/}}</ref>. 2019-yil 31-avgust kuni Tolibon kuchlari shaharga navbatdagi hujum uyushtirib, mahalliy xavfsizlik kuchlari bilan katta jangga kirishdi.

2020-yil 19-may kuni Qunduzda Tolibon mototsiklni portlatib bir politsiyachi va bir fuqaroni oʻldirdi, 18 nafarini yaraladi. Shu kuni Tolibon yana Qunduzni egallashga urinib, bir qancha hukumat postlariga hujum qildi, biroq afg‘on xavfsizlik kuchlari tomonidan qaytarildi. Tolibon o‘nta jasadni qoldirib, shaharni tark etishga majbur bo‘ldi<ref>{{cite web|url=http://www.xinhuanet.com/english/2020-05/19/c_139070122.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20200520184117/http://www.xinhuanet.com/english/2020-05/19/c_139070122.htm|url-status=dead|archive-date=20 May 2020|title=Motorbike bomb, fighting claim 12 lives in Afghanistan's Kunduz province|date=May 19, 2020|via=http://www.xinhuanet.com/}}</ref>. Tolibon hujumi chog‘ida sakkiz nafar afg‘on askari va uch nafar tinch aholi halok bo‘ldi, yana 55 nafari yaralandi<ref>{{cite web|url=https://au.news.yahoo.com/afghan-forces-repel-taliban-attack-key-city-113732943--spt.html|title=Eight Afghan soldiers die fighting off Taliban attack on key city|date=May 19, 2020|via=au.news.yahoo.com/|access-date=28 May 2020|archive-date=12 April 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210412224754/https://au.news.yahoo.com/afghan-forces-repel-taliban-attack-key-city-113732943--spt.html|url-status=dead}}</ref>.

2021-yil 8-avgustda [[Tolibon hujumi|Tolibon milliy harbiy hujumi]] doirasida Milliy armiya kuchlari bilan og‘ir to‘qnashuvlardan so‘ng Qunduz, [[Saripul (shahar)|Saripul]] va [[Taloqan (Afg'oniston)|Toliqon]] bilan birga qo‘lga kiritildi<ref>{{cite news |last=Gibbons-Neff |first=Thomas |title=The Taliban seize Kunduz, a major city in northern Afghanistan. |url=https://www.nytimes.com/2021/08/08/world/asia/afghanistan-taliban-kunduz.html |work=The New York Times |access-date=8 August 2021}}</ref><ref>{{cite web |last=Latifi |first=Ali |title=Taliban captures Kunduz, third provincial capital in three days |url=https://www.aljazeera.com/news/2021/8/8/taliban-captures-third-provincial-capital-in-three-days |website=Al Jazeera |publisher=Al Jazeera|access-date=8 August 2021}}</ref>.

2021-yil 8-oktabrda IShID jangarisi Guzari Sayidobod masjidida shia namozxonlarini nishonga olgan xudkush kamzulini portlatib yubordi, natijada 50 dan ortiq odam halok bo‘ldi va 100 dan ortiq odam yaralandi.

== Geografiyasi ==
Qunduz strategik jihatdan shimol-janub yoʻnalishida [[Kobul (shahar)|Kobulni]] Tojikiston bilan, sharq-gʻarb yoʻnalishida esa [[Mozori-Sharif|Mozori-Sharifni]] [[Taloqan (Afg'oniston)|Toliqon]] va [[Fayzobod]] bilan bogʻlaydigan yoʻl boʻyida joylashgan.

=== Iqlimi ===
Qunduz sovuq [[Chala choʻl zonalari|chala choʻl iqlimiga]] ega (Köppen iqlim tasnifida BSk), yozi issiq va qishi salqin. Yogʻingarchilik odatda kam, yanvardan aprelgacha yogʻadi, yoz deyarli har doim yomgʻirsiz.

== Aholisi ==
[[File:US Army ethnolinguistic map of Afghanistan -- circa 2001-09.jpg|220x220px|thumb|[[Afgʻoniston|Afgʻonistonning]] [[Etnolingvistika|etnolingvistik]] guruhlari]]

Qunduz shahrining 2015-yil holatiga ko‘ra taxminan 268 893 nafar aholisi bor.[2] Etnik [[pushtunlar]] eng katta segmentni tashkil etadi, undan keyin [[oʻzbeklar]], [[tojiklar]], [[arablar]] va boshqalar<ref name="Afghanistan Analysts Network"/><ref name="nps">{{cite web|url=http://www.nps.edu/Programs/CCS/Kunduz/Kunduz_Executive_2009.pdf |title=Kunduz Province |work=Program for Culture & Conflict Studies |publisher=[[Naval Postgraduate School]] |access-date=2014-01-12 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20121002214003/http://www.nps.edu/programs/ccs/Kunduz/Kunduz_Executive_2009.pdf |archive-date=2 October 2012}}</ref><ref>{{cite web |url=http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0311/feature2/images/mp_download.2.pdf |title=2003 National Geographic Population Map |work=Thomas Gouttierre, Center For Afghanistan Studies, [[University of Nebraska]] at Omaha; Matthew S. Baker, Stratfor |publisher=[[National Geographic Society]] |year=2003 |access-date=18 June 2017 |arxivsana=2008-02-27 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20080227220328/http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0311/feature2/images/mp_download.2.pdf }}</ref>. Qunduz juda xilma-xil boʻlgan viloyatning markazi boʻlib, unda pushtunlar, tojiklar, oʻzbeklar, [[hazoralar]], arablar, [[balujlar]] va [[turkmanlar]] yashaydi<ref>{{cite journal |last=Bleuer |first=Christian |title=State-building, migration and economic development on the frontiers of northern Afghanistan and southern Tajikistan |journal=[[Journal of Eurasian Studies]] |date=1 January 2012 |volume=3 |issue=1 |pages=69–79 |doi=10.1016/j.euras.2011.10.008 |doi-access=free}}</ref>.

Qunduz arablari [[Arab tili|arab tilida]] emas, balki Afg‘onistonning ikki rasmiy tili bo‘lmish fors va pushtu tillarida gaplashadi. Biroq, ular [[Arabiston yarim oroli|Arabistondagi]] qabilaviy kelib chiqishiga asoslanib, kuchli arab oʻziga xosligini daʼvo qiladilar. Bu, aslida, VII va VIII asrlarda mintaqadagi islomiy fathi ortidan Arabistondan koʻplab arab qabilalarining shu va boshqa Oʻrta Osiyo hududlariga koʻchib kelganiga ishora qilishi mumkin<ref>{{citation |author=Barfield, T.J. |year=1981 |title=The Central Asian Arabs of Afghanistan: Pastoral Nomadism in Transition |publisher=University of Texas Press |isbn=9780292710665 |url=https://books.google.com/books?id=usKgVnMJMXUC }}{{Dead link|date=May 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

== Boshqaruvi ==

Qunduz aeroporti

Qunduzdagi Afgʻoniston biznes maktabi binosi

Qunduz shahri 8 tumanga („nohiya“) boʻlingan boʻlib, umumiy yer maydoni 11 206 ga.[1]

Qunduzning eng nufuzli rahbari Orif Xon edi, u Qunduz viloyati hokimi boʻlgan va 2000-yilda Pokistonning Peshovar shahrida otib oʻldirilgan. Voqeadan koʻp oʻtmay uning akasi Hoji Umar Xon masʼuliyatni oʻz zimmasiga oldi va Qunduz hokimi (2000-01) etib tayinlandi.

== Sporti ==
Mozori Sharifdagi professional sport jamoalari
{| class="wikitable sortable"
|-
! Jamoa nomi || Oʻynayotgan ligasi || Sport turi || Stadioni || Tashkil topgan yili
|-
| '''Pamir Zalmi''' || Shpagiza Kriket ligasi|| Kriket || Qunduz kriket maydoni || 2021-yil
|-
| '''Mavjhai Amu F. C. ({{lang|fa|موج‌های آمو}})''' || Afgʻoniston Chempionlar ligasi || Futbol || Qunduz maydoni || 2012-yil
|}

* '''Stadionlari'''
** Qunduz kriket maydoni
** Qunduz maydoni

== Mashhur shaxslari ==

* Sherxon Nashir, Xaroti qabilasining Nashir oilasi (Gʻilzay qabilasi tarkibida) boshligʻi;
* Gʻulom Nabi Nashirxon (1926-2010), parlament aʼzosi;
* Sayid Nurullo Murod (Afgʻon siyosatchisi, hukumat aʼzosi, harbiy qoʻmondon va olim) Imom Sohib tumani;
* Gulbudin Hikmatyor, afgʻon siyosiy yetakchisi, afgʻon siyosatchisi, sobiq [[mujohid]] va narkotik savdogari;
* Javed Ahmadiy (1992-), Afgʻoniston milliy kriket jamoasi oʻyinchisi;
* Abdulrauf Ibrohimiy, Afg‘oniston milliy parlamentining sobiq spikeri;
* [[Farhod Daryo]], afgʻon qoʻshiqchisi.

== Yana qarang ==
[[Afgʻoniston shaharlari]]

[[Farhod Daryo]]

[[Qunduz aeroporti]]

[[Qunduz jangi (2015)]]

== Manbalar ==
{{manbalar}}
{{OʻzME}}

[[Turkum:Afgʻoniston shaharlari]]
[[Turkum:Buyuk Ipak yoʻli boʻyidagi aholi punktlari]]