Kontent qismiga oʻtish

Brassica nigra: Versiyalar orasidagi farq

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrir
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Ikromova Guli (munozara | hissa)
14 521 edits
Tahrir izohi yoʻq
kTahrir izohi yoʻq
 
(16 oraliq tahrir tomonidan boshqa bir foydalanuvchi koʻrsatilmagan)
Qator 1: Qator 1:

{| class="infobox biota" style="text-align: left; width: 200px; font-size: 100%"
{| class="infobox biota" style="text-align: left; width: 200px; font-size: 100%"
! colspan="2" style="text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)" |''Brassica nigra''
! colspan="2" style="text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)" |''Brassica nigra''
Qator 6: Qator 5:
|- style="text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)"
|- style="text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)"
|-
|-
! colspan="2" style="min-width:15em; text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)" |Ilmiy tasniflash
! colspan="2" style="min-width:15em; text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)" |Ilmiy tasniflash
|-
|-
|
|
Qator 12: Qator 11:
|-
|-
|
|
|Yuksak oʻsimliklar
|Yuksak oʻsimliklar
|-
|-
|
|
|Gulli oʻsimliklar
|Gulli oʻsimliklar
|-
|-
|
|
|Ikki urugʻpallalilar
|Ikki urugʻpallalilar
|-
|-
|
|
Qator 35: Qator 34:
|<div class="species" style="display:inline">'''''B.&nbsp;nigra'''''</div>
|<div class="species" style="display:inline">'''''B.&nbsp;nigra'''''</div>
|-
|-
! colspan="2" style="text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)" |Binar nomi
! colspan="2" style="text-align: center; background-color: rgb(180,250,180)" |Binar nomi
|-
|-
| colspan="2" style="text-align: center" |'''<span class="binomial">''Brassica nigra''</span>'''<br /><br /><div style="font-size: 85%;">[[Carl Linnaeus|L.]]</div>
| colspan="2" style="text-align: center" |'''<span class="binomial">''Brassica nigra''</span>'''<br /><br /><div style="font-size: 85%;">[[Carl Linnaeus|L.]]</div>
Qator 41: Qator 40:
|}
|}


'''''Brassica nigra''''' yoki '''qora xantal''', odatda ziravor sifatida ishlatiladigan to'q jigarrangdan qora ranggacha bo'lgan urug'lari uchun etishtiriladigan [[Bir yillik oʻsimliklar|yillik o'simlik]]. Uning vatani [[Shimoliy Afrika|Shimoliy Afrikaning]] tropik mintaqalari, [[Yevropa|Tevropaning]] mo'tadil mintaqalari va [[Osiyo|Osiyoning]] ba'zi hududlari.
'''''Brassica nigra''''' yoki '''qora xantal''', odatda ziravor sifatida ishlatiladigan toʻq jigarrangdan qora ranggacha boʻlgan urugʻlari uchun yetishtiriladigan [[Bir yillik oʻsimliklar|yillik oʻsimlik]]. Uning vatani [[Shimoliy Afrika|Shimoliy Afrikaning]] tropik mintaqalari, [[Yevropa|Tevropaning]] moʻtadil mintaqalari va [[Osiyo|Osiyoning]] baʼzi hududlari.


== Tavsif ==
== Tavsif ==
[[Fayl:20120704Brassica_nigra1.jpg|thumb| [[Saarbrücken|Saarbrükendagi]] qora xantal o'simliklari.]]
[[Fayl:20120704Brassica_nigra1.jpg|thumb| [[Saarbrücken|Saarbrükendagi]] qora xantal oʻsimliklari.]]
[[Fayl:Brassica_nigra_silique.jpg|thumb| Jardin des Plantes de Parijdagi qora xantal mevalari.]]
[[Fayl:Brassica_nigra_silique.jpg|thumb| Jardin des Plantes de Parijdagi qora xantal mevalari.]]
[[Fayl:Black_mustard.jpg|thumb| Qora xantal urug'lari]]
[[Fayl:Black_mustard.jpg|thumb| Qora xantal urugʻlari]]
O‘simlik tik o'sadi, katta poyali barglari bor. Uning bo‘yi {{Cvt|1.2|m|abbr=on}} gacha yetishi mumkin<ref name="Readers" /><ref>[https://gobotany.nativeplanttrust.org/species/brassica/nigra/ New England Botany]</ref><ref name=":0">{{Kitob manbasi|last=Elias|first=Thomas S.|url=https://www.worldcat.org/oclc/244766414|title=Edible Wild Plants: A North American Field Guide to Over 200 Natural Foods|publisher=[[Sterling Publishing|Sterling]]|year=2009|isbn=978-1-4027-6715-9|location=New York|pages=100|oclc=244766414|origyear=1982}}</ref>. U yozda, may oyidan (Buyuk Britaniyada) gullaydi. Gullarning to'rtta sariq gulbarglari bor, gulbarg gulkosachabargdan ikki baravar uzun. Har bir poyaning tepasida taxminan to‘rtta gul bo‘lib, poya atrofida halqa hosil qilib joylashgan. Keyinchalik, o'simlik to'rtta dumaloq urug'ni o'z ichiga olgan uzun urug‘ poyalarini hosil qiladi<ref name="Readers">{{Kitob manbasi|year=1981|title=Reader's Digest Field Guide to the Wild Flowers of Britain|page=41|publisher=[[Reader's Digest]]|isbn=9780276002175}}</ref>.
O‘simlik tik oʻsadi, katta poyali barglari bor. Uning bo‘yi {{Cvt|1.2|m|abbr=on}} gacha yetishi mumkin<ref name="Readers" /><ref>[https://gobotany.nativeplanttrust.org/species/brassica/nigra/ New England Botany]</ref><ref name=":0">{{Kitob manbasi|last=Elias|first=Thomas S.|url=https://www.worldcat.org/oclc/244766414|title=Edible Wild Plants: A North American Field Guide to Over 200 Natural Foods|publisher=[[Sterling Publishing|Sterling]]|year=2009|isbn=978-1-4027-6715-9|location=New York|pages=100|oclc=244766414|origyear=1982}}</ref>. U yozda, may oyidan (Buyuk Britaniyada) gullaydi. Gullarning toʻrtta sariq gulbarglari bor, gulbarg gulkosachabargdan ikki baravar uzun. Har bir poyaning tepasida taxminan to‘rtta gul bo‘lib, poya atrofida halqa hosil qilib joylashgan. Keyinchalik, oʻsimlik toʻrtta dumaloq urugʻni oʻz ichiga olgan uzun urug‘ poyalarini hosil qiladi<ref name="Readers">{{Kitob manbasi|year=1981|title=Reader's Digest Field Guide to the Wild Flowers of Britain|page=41|publisher=[[Reader's Digest]]|isbn=9780276002175}}</ref>.


== Taksonomiya ==
== Taksonomiya ==
Bu tur rasman Karl Kox tomonidan 1833-yilda "Deutschl. Fl." (yoki Deutschlands Flora) asarining 713-betida tavsiflangan<ref name="plantlist">{{Veb manbasi|sarlavha=Brassica nigra (L.) K.Koch is an accepted name|url=http://www.theplantlist.org/tpl1.1/record/kew-2682421|sana=23 March 2012|nashriyot=theplantlist.org|qaralgan sana=9 November 2017}}</ref><ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Brassicaceae Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch|url=http://www.ipni.org/ipni/idPlantNameSearch.do?id=72281-3|nashriyot=ipni.org|qaralgan sana=9 November 2017}}</ref>.
Bu tur rasman Karl Kox tomonidan 1833-yilda „Deutschl. Fl.“ (yoki Deutschlands Flora) asarining 713-betida tavsiflangan<ref name="plantlist">{{Veb manbasi|sarlavha=Brassica nigra (L.) K.Koch is an accepted name|url=http://www.theplantlist.org/tpl1.1/record/kew-2682421|sana=23 March 2012|nashriyot=theplantlist.org|qaralgan sana=9 November 2017}}</ref><ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Brassicaceae Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch|url=http://www.ipni.org/ipni/idPlantNameSearch.do?id=72281-3|nashriyot=ipni.org|qaralgan sana=9 November 2017}}</ref>.


Lotincha [[Botanika nomi|binar nomi]] ''nigra'' qora so'zidan olingan<ref>Allen J. Coombes {{Google books|capqDQYT_VYC&|The A to Z of Plant Names: A Quick Reference Guide to 4000 Garden Plants}}</ref><ref>D. Gledhill {{Google books|NJ6PyhVuecwC|The Names of Plants}}</ref>. Bu nom qora urug'lar bilan bog'liq<ref name="Readers">{{Kitob manbasi|year=1981|title=Reader's Digest Field Guide to the Wild Flowers of Britain|page=41|publisher=[[Reader's Digest]]|isbn=9780276002175}}</ref>.
Lotincha [[Botanika nomi|binar nomi]] ''nigra'' qora soʻzidan olingan<ref>Allen J. Coombes {{Google books|capqDQYT_VYC&|The A to Z of Plant Names: A Quick Reference Guide to 4000 Garden Plants}}</ref><ref>D. Gledhill {{Google books|NJ6PyhVuecwC|The Names of Plants}}</ref>. Bu nom qora urugʻlar bilan bogʻliq<ref name="Readers">{{Kitob manbasi|year=1981|title=Reader's Digest Field Guide to the Wild Flowers of Britain|page=41|publisher=[[Reader's Digest]]|isbn=9780276002175}}</ref>.


== Tarqalishi va yashash joyi ==
== Tarqalishi va yashash joyi ==
Uning vatani Shimoliy Afrikaning tropik mintaqalari, Yevropaning mo'tadil mintaqalari va Osiyoning ba'zi qismlari<ref name="Grin">{{Veb manbasi|sarlavha=Taxon: Brassica nigra (L.) W. D. J. Koch|url=https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=7666|nashriyot=ars-grin.gov|qaralgan sana=9 November 2017}}</ref>.
Uning vatani Shimoliy Afrikaning tropik mintaqalari, Yevropaning moʻtadil mintaqalari va Osiyoning baʼzi qismlari<ref name="Grin">{{Veb manbasi|sarlavha=Taxon: Brassica nigra (L.) W. D. J. Koch|url=https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=7666|nashriyot=ars-grin.gov|qaralgan sana=9 November 2017}}</ref>.


=== Diapazon ===
=== Diapazon ===
U Shimoliy Afrikada, [[Jazoir]], [[Misr]], [[Eritreya]], [[Liviya]], [[Efiopiya]], [[Marokash]] va [[Tunis|Tunisda]] uchraydi. Osiyoda [[Afgʻoniston|Afg'oniston]], [[Armaniston]], [[Kavkaz]], [[Xitoy]] ([[Gansu]], [[Szyansu|Jiangsu]], [[Sinxay|Tsinxay]], [[Shinjon-Uygʻur muxtor rayoni|Shinjon]] va [[Tibet muxtor rayoni|Sizang]] viloyatlarida ), [[Kipr Respublikasi|Kipr]], [[Hindiston]], [[Eron]], [[Iroq]], [[Isroil]], [[Qozogʻiston|Qozog'iston]], [[Livan]], [[Suriya]] va [[Turkiya|Turkiyada]] uchraydi. Sharqiy Yeropada [[Belarus]], [[Moldova]] va [[Ukraina|Ukrainada]] tarqalgan. O'rta Yevropada [[Avstriya]], [[Belgiya]], [[Chexiya]], [[Germaniya]], [[Vengriya]], [[Niderlandiya]], [[Polsha]], [[Slovakiya]] va [[Shveysariya|Shveytsariyada]] o'sadi. Shimoliy Yevropada, [[Irlandiya oroli|Irlandiyada]] va [[Birlashgan Qirollik|Buyuk Britaniyada]] uchraydi. Janubi-sharqiy Yevropada, [[Albaniya]], [[Bosniya va Gersegovina|Bosniya va Gertsegovina]], [[Bolgariya]], [[Xorvatiya]], [[Gretsiya]], [[Italiya]], [[Chernogoriya]], [[Shimoliy Makedoniya]], [[Ruminiya]], [[Serbiya]] va [[Sloveniya]], Janubi-g'arbiy Yevropada<nowiki/>[[Fransiya]] va [[Ispaniya|Ispaniyada]] tarqalgan<ref name="Grin">{{Veb manbasi|sarlavha=Taxon: Brassica nigra (L.) W. D. J. Koch|url=https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=7666|nashriyot=ars-grin.gov|qaralgan sana=9 November 2017}}</ref>.
U Shimoliy Afrikada, [[Jazoir]], [[Misr]], [[Eritreya]], [[Liviya]], [[Efiopiya]], [[Marokash]] va [[Tunis|Tunisda]] uchraydi. Osiyoda [[Afgʻoniston|Afgʻoniston]], [[Armaniston]], [[Kavkaz]], [[Xitoy]] ([[Gansu]], [[Szyansu|Jiangsu]], [[Sinxay|Tsinxay]], [[Shinjon-Uygʻur muxtor rayoni|Shinjon]] va [[Tibet muxtor rayoni|Sizang]] viloyatlarida), [[Kipr Respublikasi|Kipr]], [[Hindiston]], [[Eron]], [[Iroq]], [[Isroil]], [[Qozogʻiston|Qozogʻiston]], [[Livan]], [[Suriya]] va [[Turkiya|Turkiyada]] uchraydi. Sharqiy Yeropada [[Belarus]], [[Moldova]] va [[Ukraina|Ukrainada]] tarqalgan. Oʻrta Yevropada [[Avstriya]], [[Belgiya]], [[Chexiya]], [[Germaniya]], [[Vengriya]], [[Niderlandiya]], [[Polsha]], [[Slovakiya]] va [[Shveysariya|Shveytsariyada]] oʻsadi. Shimoliy Yevropada, [[Irlandiya oroli|Irlandiyada]] va [[Birlashgan Qirollik|Buyuk Britaniyada]] uchraydi. Janubi-sharqiy Yevropada, [[Albaniya]], [[Bosniya va Gersegovina|Bosniya va Gertsegovina]], [[Bolgariya]], [[Xorvatiya]], [[Gretsiya]], [[Italiya]], [[Chernogoriya]], [[Shimoliy Makedoniya]], [[Ruminiya]], [[Serbiya]] va [[Sloveniya]], Janubi-gʻarbiy Yevropada<nowiki/>[[Fransiya]] va [[Ispaniya|Ispaniyada]] tarqalgan<ref name="Grin">{{Veb manbasi|sarlavha=Taxon: Brassica nigra (L.) W. D. J. Koch|url=https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=7666|nashriyot=ars-grin.gov|qaralgan sana=9 November 2017}}</ref>.


U Shimoliy Amerikaning Tinch okeani sohillariga kiritilgan va invaziv tur hisoblanadi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Panzar |first=Javier |date=25 April 2019 |title=This super bloom is pretty dangerous: Invasive mustard is fuel for the next fire |work=Los Angeles Times |url=https://www.latimes.com/local/lanow/la-me-ln-mustard-fire-santa-monica-mountains-20190425-story.html |access-date=25 April 2019}}</ref><ref>{{Veb manbasi|sarlavha=black mustard Brassica nigra|url=https://www.eddmaps.org/distribution/viewmap.cfm?sub=5206|ish=Early Detection & Distribution Mapping System|nashriyot=The University of Georgia - Center for Invasive Species and Ecosystem Health|qaralgan sana=25 April 2019}}</ref>.
U Shimoliy Amerikaning Tinch okeani sohillariga kiritilgan va invaziv tur hisoblanadi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Panzar |first=Javier |date=25 April 2019 |title=This super bloom is pretty dangerous: Invasive mustard is fuel for the next fire |work=Los Angeles Times |url=https://www.latimes.com/local/lanow/la-me-ln-mustard-fire-santa-monica-mountains-20190425-story.html |access-date=25 April 2019}}</ref><ref>{{Veb manbasi|sarlavha=black mustard Brassica nigra|url=https://www.eddmaps.org/distribution/viewmap.cfm?sub=5206|ish=Early Detection & Distribution Mapping System|nashriyot=The University of Georgia - Center for Invasive Species and Ecosystem Health|qaralgan sana=25 April 2019}}</ref>.


== Foydalanish ==
== Foydalanish ==
2000 yildan ko'proq vaqt oldin o'simlik ziravor sifatida ishlatilgan; Bu haqda miloddan avvalgi I asrda [[Qadimgi Rim|Rimlik]] olim Kolumella eslatib o'tgan. O'simlik barglar sirka bilan tuzlangan. XIII asrda Fransiyada urug'lar maydalangan holatda ishlatilgan. Ular achitilmagan uzum sharbati (must) bilan aralashtirib, "moût-ardent" ("yonib turgan sho'r") tayyorlashgan<ref name="Readers">{{Kitob manbasi|year=1981|title=Reader's Digest Field Guide to the Wild Flowers of Britain|page=41|publisher=[[Reader's Digest]]|isbn=9780276002175}}</ref>.
2000 yildan koʻproq vaqt oldin oʻsimlik ziravor sifatida ishlatilgan; Bu haqda miloddan avvalgi I asrda [[Qadimgi Rim|Rimlik]] olim Kolumella eslatib oʻtgan. Oʻsimlik barglar sirka bilan tuzlangan. XIII asrda Fransiyada urugʻlar maydalangan holatda ishlatilgan. Ular achitilmagan uzum sharbati (must) bilan aralashtirib, „moût-ardent“ („yonib turgan shoʻr“) tayyorlashgan<ref name="Readers">{{Kitob manbasi|year=1981|title=Reader's Digest Field Guide to the Wild Flowers of Britain|page=41|publisher=[[Reader's Digest]]|isbn=9780276002175}}</ref>.
<gallery>File:Black-mustard-seeds.jpg|Qora xantal urug‘lari
File:Brassica nigra Pod.jpg|Brassica nigra
File:Brassica nigra - black mustard - Flickr - Matt Lavin (2).jpg|Brassica nigra - qora xantal
File:Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch.jpg|Brassica nigra
</gallery>
⚫
Ziravorlar odatda oʻsimlikning maydalangan urugʻlaridan tayyorlanadi, [[Urugʻlik|urugʻlik qobigʻi]] olib tashlanadi. Kichik urugʻlari qattiq va rangi toʻq jigarrangdan qora ranggacha oʻzgaradi. Ular deyarli xushboʻy hidga ega emas. Urugʻlar odatda hind oshxonasida<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=O'Sullivan |first=Eve |date=17 February 2014 |title=How to cook with mustard seeds |work=The Guardian |url=https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2014/feb/17/how-to-cook-with-mustard-seeds-vivek-singh |access-date=9 November 2017}}</ref>, ''rai'' sifatida tanilgan korida ishlatiladi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Mustard Seeds / Rai / Sarson|url=http://www.food-india.com/ingredients/i001_i025/i021.htm|nashriyot=food-india.com|qaralgan sana=9 November 2017}}</ref>. Urugʻlar issiq yogʻga tashlanadi, shundan soʻng ular oʻziga xos yongʻoq taʼmini chiqaradi. Urugʻlarda koʻp miqdorda yogʻlar, asosan [[Olein kislota|olein kislotasi]] mavjud<ref>{{Cite journal|last=Mejia-Garibay|first1=B.|last2=Palou|first2=E.|last3=Guerrero-Beltrán|first3=J. A.|last4=López-Malo|first4=A.|title=Physical and antioxidant characteristics of black (Brassica nigra) and yellow mustard (Brassica alba) seeds and their products|journal=Archivos Latinoamericanos de Nutrición|date=June 2015|volume=65|issue=2|pages=128–35|pmid=26817385}}</ref>. Bu yogʻ koʻpincha Hindistonda taom pishirish uchun ishlatiladi, u yerda bunday yog‘ni „sarson ka tel“ deb ataladi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Borah |first=Plavaneeta |date=30 November 2016 |title=8 Incredible Mustard Oil Benefits That Make It So Popular |work=ndtv.com |url=http://food.ndtv.com/health/8-incredible-mustard-oil-benefits-that-make-it-so-popular-1631993 |access-date=9 November 2017}}</ref>.


⚫
Yosh barglari, kurtaklari va gullarni iste‘mol qilish mumkin<ref name=":0">{{Kitob manbasi|last=Elias|first=Thomas S.|url=https://www.worldcat.org/oclc/244766414|title=Edible Wild Plants: A North American Field Guide to Over 200 Natural Foods|publisher=[[Sterling Publishing|Sterling]]|year=2009|isbn=978-1-4027-6715-9|location=New York|pages=100|oclc=244766414|origyear=1982}}</ref>. [[Efiopiya|Efiopiyada]] kurtaklari va barglari pishirilgan holda isteʼmol qilinadi va urugʻlar ziravor sifatida ishlatiladi.
⚫
Ziravorlar odatda o'simlikning maydalangan urug'laridan tayyorlanadi, [[Urugʻlik|urug'lik qobig'i]] olib tashlanadi. Kichik urug'lari qattiq va rangi to'q jigarrangdan qora ranggacha o'zgaradi. Ular deyarli xushbo'y hidga ega emas. Urug'lar odatda hind oshxonasida<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=O'Sullivan |first=Eve |date=17 February 2014 |title=How to cook with mustard seeds |work=The Guardian |url=https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2014/feb/17/how-to-cook-with-mustard-seeds-vivek-singh |access-date=9 November 2017}}</ref>, ''rai'' sifatida tanilgan korida ishlatiladi<ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Mustard Seeds / Rai / Sarson|url=http://www.food-india.com/ingredients/i001_i025/i021.htm|nashriyot=food-india.com|qaralgan sana=9 November 2017}}</ref>. Urug'lar issiq yog'ga tashlanadi, shundan so'ng ular o'ziga xos yong'oq ta'mini chiqaradi. Urug'larda ko'p miqdorda yog'lar, asosan [[Olein kislota|olein kislotasi]] mavjud<ref>{{Cite journal|last=Mejia-Garibay|first1=B.|last2=Palou|first2=E.|last3=Guerrero-Beltrán|first3=J. A.|last4=López-Malo|first4=A.|title=Physical and antioxidant characteristics of black (Brassica nigra) and yellow mustard (Brassica alba) seeds and their products|journal=Archivos Latinoamericanos de Nutrición|date=June 2015|volume=65|issue=2|pages=128–35|pmid=26817385}}</ref>. Bu yog' ko'pincha Hindistonda taom pishirish uchun ishlatiladi, u yerda bunday yog‘ni "sarson ka tel" deb ataladi<ref>{{Yangiliklar manbasi |last=Borah |first=Plavaneeta |date=30 November 2016 |title=8 Incredible Mustard Oil Benefits That Make It So Popular |work=ndtv.com |url=http://food.ndtv.com/health/8-incredible-mustard-oil-benefits-that-make-it-so-popular-1631993 |access-date=9 November 2017}}</ref>.


⚫
Qora xantal, xantal urugʻi haqidagi masalda [[Iso Masih|Iso]] tilga olgan urugʻ deb hisoblanadi<ref>{{Cite encyclopedia|last=Post|first=George Edward|editor=James Hastings|editor-link=James Hastings|encyclopedia=[[Hastings' Dictionary of the Bible|A Dictionary of the Bible]]|title=Mustard|url=http://www.odu.edu/~lmusselm/post/dictionary/hastings_dic/pages/mustard.shtml|year=1900}}</ref>.
⚫
Yosh barglari, kurtaklari va gullarni iste‘mol qilish mumkin<ref name=":0">{{Kitob manbasi|last=Elias|first=Thomas S.|url=https://www.worldcat.org/oclc/244766414|title=Edible Wild Plants: A North American Field Guide to Over 200 Natural Foods|publisher=[[Sterling Publishing|Sterling]]|year=2009|isbn=978-1-4027-6715-9|location=New York|pages=100|oclc=244766414|origyear=1982}}</ref>. [[Efiopiya|Efiopiyada]] kurtaklari va barglari pishirilgan holda iste'mol qilinadi va urug'lar ziravor sifatida ishlatiladi.


⚫
1950-yillardan boshlab qora xantal mashhurlikda jigarrang xantaldan ortda qoldi, chunki jigarrang xantalning baʼzi navlarida mexanik ravishda samaraliroq yigʻib olinadigan urugʻlar mavjud.
⚫
Qora xantal, xantal urug'i haqidagi masalda [[Iso Masih|Iso]] tilga olgan urug' deb hisoblanadi<ref>{{Cite encyclopedia|last=Post|first=George Edward|editor=James Hastings|editor-link=James Hastings|encyclopedia=[[Hastings' Dictionary of the Bible|A Dictionary of the Bible]]|title=Mustard|url=http://www.odu.edu/~lmusselm/post/dictionary/hastings_dic/pages/mustard.shtml|year=1900}}</ref>.

⚫
1950-yillardan boshlab qora xantal mashhurlikda jigarrang xantaldan ortda qoldi, chunki jigarrang xantalning ba'zi navlarida mexanik ravishda samaraliroq yig'ib olinadigan urug'lar mavjud.


=== Xalq tabobati ===
=== Xalq tabobati ===
Buyuk Britaniyada o'simlik shamollash bilan og'rigan odamlarga yordam beradigan "issiq xantal vannalari" ni tayyorlash uchun ishlatilgan<ref name="Readers">{{Kitob manbasi|year=1981|title=Reader's Digest Field Guide to the Wild Flowers of Britain|page=41|publisher=[[Reader's Digest]]|isbn=9780276002175}}</ref>. [[Asal]] bilan aralashtirilgan o'simlikning maydalangan urug'lari Sharqiy Yevropada yo'talni bostiruvchi dori sifatida keng qo'llaniladi. Mushaklar og'rig'iga yordam berish uchun xantal moyi ham ishlatilishi mumkin<ref name="Readers" />.
Buyuk Britaniyada oʻsimlik shamollash bilan ogʻrigan odamlarga yordam beradigan „issiq xantal vannalari“ ni tayyorlash uchun ishlatilgan<ref name="Readers">{{Kitob manbasi|year=1981|title=Reader's Digest Field Guide to the Wild Flowers of Britain|page=41|publisher=[[Reader's Digest]]|isbn=9780276002175}}</ref>. [[Asal]] bilan aralashtirilgan oʻsimlikning maydalangan urugʻlari Sharqiy Yevropada yoʻtalni bostiruvchi dori sifatida keng qoʻllanadi. Mushaklar ogʻrigʻiga yordam berish uchun xantal moyi ham ishlatilishi mumkin<ref name="Readers" />.

== Shunga o'xshash o'simliklar ==
⚫
O'xshash umumiy nomlarga qaramay, qora xantal va oq xantal ( ''[[xantal]]'' turkumi) bir-biri bilan chambarchas bog'liq emas.


== Shunga oʻxshash oʻsimliklar ==
⚫
''B. nigra'' ko'p yillik o'simlik bo'lgan ''Hirschfeldia incana'' yoki hoary xantalga (sobiq ''Brassica geniculata'' ) o'xshab ketadi.
⚫
Oʻxshash umumiy nomlarga qaramay, qora xantal va [[oq xantal]] (''[[xantal]]'' turkumi) bir-biri bilan chambarchas bogʻliq emas.
[[File:Brassica nigra nearby Madrugada Trail in Chino Hills.jpg|thumb|Brassica nigra dalasi]]
⚫
''B. nigra'' koʻp yillik oʻsimlik boʻlgan ''Hirschfeldia incana'' yoki hoary xantalga (sobiq ''Brassica geniculata'') oʻxshab ketadi.


== Yana qarang ==
== Yana qarang ==
Qator 88: Qator 91:
{{manbalar}}
{{manbalar}}
[[Turkum:Ziravorlar]]
[[Turkum:Ziravorlar]]
[[Turkum:Ikki pallali oʻsimliklar]]
[[Turkum:Xitoy o'simliklari]]
[[Turkum:Yevropa o'simliklari]]
[[Turkum:Yevropa dorivor oʻsimliklari]]
[[Turkum:Osiyo dorivor o‘simliklari]]
[[Turkum:Dorivor oʻsimliklar]]
[[Turkum:Bargli sabzavotlar]]

2024-yil 12-sentyabr, 09:27 dagi (joriy) koʻrinishi

Brassica nigra
Ilmiy tasniflash
O‘simliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Rosids
Brassicales
Brassicaceae
Brassica
B. nigra
Binar nomi
Brassica nigra

Brassica nigra yoki qora xantal, odatda ziravor sifatida ishlatiladigan toʻq jigarrangdan qora ranggacha boʻlgan urugʻlari uchun yetishtiriladigan yillik oʻsimlik. Uning vatani Shimoliy Afrikaning tropik mintaqalari, Tevropaning moʻtadil mintaqalari va Osiyoning baʼzi hududlari.

Tavsif

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Saarbrükendagi qora xantal oʻsimliklari.
Jardin des Plantes de Parijdagi qora xantal mevalari.
Qora xantal urugʻlari

O‘simlik tik oʻsadi, katta poyali barglari bor. Uning bo‘yi 1.2 m (3 ft 11 in) gacha yetishi mumkin[1][2][3]. U yozda, may oyidan (Buyuk Britaniyada) gullaydi. Gullarning toʻrtta sariq gulbarglari bor, gulbarg gulkosachabargdan ikki baravar uzun. Har bir poyaning tepasida taxminan to‘rtta gul bo‘lib, poya atrofida halqa hosil qilib joylashgan. Keyinchalik, oʻsimlik toʻrtta dumaloq urugʻni oʻz ichiga olgan uzun urug‘ poyalarini hosil qiladi[1].

Taksonomiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu tur rasman Karl Kox tomonidan 1833-yilda „Deutschl. Fl.“ (yoki Deutschlands Flora) asarining 713-betida tavsiflangan[4][5].

Lotincha binar nomi nigra qora soʻzidan olingan[6][7]. Bu nom qora urugʻlar bilan bogʻliq[1].

Tarqalishi va yashash joyi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uning vatani Shimoliy Afrikaning tropik mintaqalari, Yevropaning moʻtadil mintaqalari va Osiyoning baʼzi qismlari[8].

Diapazon

[tahrir | manbasini tahrirlash]

U Shimoliy Afrikada, Jazoir, Misr, Eritreya, Liviya, Efiopiya, Marokash va Tunisda uchraydi. Osiyoda Afgʻoniston, Armaniston, Kavkaz, Xitoy (Gansu, Jiangsu, Tsinxay, Shinjon va Sizang viloyatlarida), Kipr, Hindiston, Eron, Iroq, Isroil, Qozogʻiston, Livan, Suriya va Turkiyada uchraydi. Sharqiy Yeropada Belarus, Moldova va Ukrainada tarqalgan. Oʻrta Yevropada Avstriya, Belgiya, Chexiya, Germaniya, Vengriya, Niderlandiya, Polsha, Slovakiya va Shveytsariyada oʻsadi. Shimoliy Yevropada, Irlandiyada va Buyuk Britaniyada uchraydi. Janubi-sharqiy Yevropada, Albaniya, Bosniya va Gertsegovina, Bolgariya, Xorvatiya, Gretsiya, Italiya, Chernogoriya, Shimoliy Makedoniya, Ruminiya, Serbiya va Sloveniya, Janubi-gʻarbiy YevropadaFransiya va Ispaniyada tarqalgan[8].

U Shimoliy Amerikaning Tinch okeani sohillariga kiritilgan va invaziv tur hisoblanadi[9][10].

Foydalanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2000 yildan koʻproq vaqt oldin oʻsimlik ziravor sifatida ishlatilgan; Bu haqda miloddan avvalgi I asrda Rimlik olim Kolumella eslatib oʻtgan. Oʻsimlik barglar sirka bilan tuzlangan. XIII asrda Fransiyada urugʻlar maydalangan holatda ishlatilgan. Ular achitilmagan uzum sharbati (must) bilan aralashtirib, „moût-ardent“ („yonib turgan shoʻr“) tayyorlashgan[1].

  • Qora xantal urug‘lari
    Qora xantal urug‘lari
  • Brassica nigra
    Brassica nigra
  • Brassica nigra - qora xantal
    Brassica nigra - qora xantal
  • Brassica nigra
    Brassica nigra

Ziravorlar odatda oʻsimlikning maydalangan urugʻlaridan tayyorlanadi, urugʻlik qobigʻi olib tashlanadi. Kichik urugʻlari qattiq va rangi toʻq jigarrangdan qora ranggacha oʻzgaradi. Ular deyarli xushboʻy hidga ega emas. Urugʻlar odatda hind oshxonasida[11], rai sifatida tanilgan korida ishlatiladi[12]. Urugʻlar issiq yogʻga tashlanadi, shundan soʻng ular oʻziga xos yongʻoq taʼmini chiqaradi. Urugʻlarda koʻp miqdorda yogʻlar, asosan olein kislotasi mavjud[13]. Bu yogʻ koʻpincha Hindistonda taom pishirish uchun ishlatiladi, u yerda bunday yog‘ni „sarson ka tel“ deb ataladi[14].

Yosh barglari, kurtaklari va gullarni iste‘mol qilish mumkin[3]. Efiopiyada kurtaklari va barglari pishirilgan holda isteʼmol qilinadi va urugʻlar ziravor sifatida ishlatiladi.

Qora xantal, xantal urugʻi haqidagi masalda Iso tilga olgan urugʻ deb hisoblanadi[15].

1950-yillardan boshlab qora xantal mashhurlikda jigarrang xantaldan ortda qoldi, chunki jigarrang xantalning baʼzi navlarida mexanik ravishda samaraliroq yigʻib olinadigan urugʻlar mavjud.

Xalq tabobati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Buyuk Britaniyada oʻsimlik shamollash bilan ogʻrigan odamlarga yordam beradigan „issiq xantal vannalari“ ni tayyorlash uchun ishlatilgan[1]. Asal bilan aralashtirilgan oʻsimlikning maydalangan urugʻlari Sharqiy Yevropada yoʻtalni bostiruvchi dori sifatida keng qoʻllanadi. Mushaklar ogʻrigʻiga yordam berish uchun xantal moyi ham ishlatilishi mumkin[1].

Shunga oʻxshash oʻsimliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻxshash umumiy nomlarga qaramay, qora xantal va oq xantal (xantal turkumi) bir-biri bilan chambarchas bogʻliq emas.

Brassica nigra dalasi

B. nigra koʻp yillik oʻsimlik boʻlgan Hirschfeldia incana yoki hoary xantalga (sobiq Brassica geniculata) oʻxshab ketadi.

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Reader's Digest Field Guide to the Wild Flowers of Britain. Reader's Digest, 1981 — 41-bet. ISBN 9780276002175. 
  2. ↑ New England Botany
  3. ↑ 3,0 3,1 Elias, Thomas S.. Edible Wild Plants: A North American Field Guide to Over 200 Natural Foods. New York: Sterling [1982], 2009 — 100-bet. ISBN 978-1-4027-6715-9. OCLC 244766414. 
  4. ↑ „Brassica nigra (L.) K.Koch is an accepted name“. theplantlist.org (2012-yil 23-mart). Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
  5. ↑ „Brassicaceae Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch“. ipni.org. Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
  6. ↑ Allen J. Coombes The A to Z of Plant Names: A Quick Reference Guide to 4000 Garden Plants Google Booksda
  7. ↑ D. Gledhill The Names of Plants Google Booksda
  8. ↑ 8,0 8,1 „Taxon: Brassica nigra (L.) W. D. J. Koch“. ars-grin.gov. Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
  9. ↑ Panzar, Javier. „This super bloom is pretty dangerous: Invasive mustard is fuel for the next fire“. Los Angeles Times (2019-yil 25-aprel). Qaraldi: 2019-yil 25-aprel.
  10. ↑ „black mustard Brassica nigra“. Early Detection & Distribution Mapping System. The University of Georgia - Center for Invasive Species and Ecosystem Health. Qaraldi: 2019-yil 25-aprel.
  11. ↑ O'Sullivan, Eve. „How to cook with mustard seeds“. The Guardian (2014-yil 17-fevral). Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
  12. ↑ „Mustard Seeds / Rai / Sarson“. food-india.com. Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
  13. ↑ Mejia-Garibay, B.; Palou, E.; Guerrero-Beltrán, J. A.; López-Malo, A. (June 2015). "Physical and antioxidant characteristics of black (Brassica nigra) and yellow mustard (Brassica alba) seeds and their products". Archivos Latinoamericanos de Nutrición 65 (2): 128–35. PMID 26817385. 
  14. ↑ Borah, Plavaneeta. „8 Incredible Mustard Oil Benefits That Make It So Popular“. ndtv.com (2016-yil 30-noyabr). Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
  15. ↑ Post, George Edward (1900). "Mustard". in James Hastings. A Dictionary of the Bible. http://www.odu.edu/~lmusselm/post/dictionary/hastings_dic/pages/mustard.shtml.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Brassica_nigra&oldid=5188127" dan olindi