Turk tili: Versiyalar orasidagi farq

Turk tili
Milliy nomi	Türk dili, Türkçe
Mamlakatlar	Turkiya, Shimoliy Kipr, Iroq, Bolgariya, Yunoniston, Ozarbayjon, Turkmaniston, Eron, Oʻzbekiston, Olmoniya, Niderlandlar
Rasmiylik holati	Turkiya
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni	83 million
Turkumlanishi
Til oilasi	Oltoy Turkiy tarmoq Oʻgʻuz guruhi
Alifbosi	lotin
Til kodlari
ISO 639-1	tr
ISO 639-2	tur
ISO 639-3	tur

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish

← Avvalgi tahrir

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi

VizualVikimatn

Inline

2024-yil 19-noyabr, 15:18 dagi (joriy) koʻrinishi

Turk tili (Turkcha: Türkçe) — soʻzlashuvchisi eng koʻp bolgan turkiy til. Turk tilida gaplashuvchilar asosan Turkiyada yashashadi. Shimoliy Kipr, Iroq, Bolgariya, Yunoniston, Ozarbayjon, Turkmaniston, Eron, Oʻzbekiston, Olmoniya, Niderlandlar kabi davlatlarida ham turk tilida gaplashuvchilar bor.

Turk tili — turkiy tillardan biri. Asosan, Turkiyada, shuningdek, Iroq, Suriya, Eron, Ruminiya, Bolgariya, Gretsiya, Rossiya, Germaniya, Niderlandiya, Fransiya, Kipr oroli, Makedoniya va boshqa mamlakatlarda tarqalgan. Turkiya Respublikasining va Kipr Respublikasining (grek tili bilan birga) rasmiy tili hisoblanadi. Oʻtgan asr oxirlarida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 55 mln. ga yaqin (Turkiyaning oʻzida 50 mln. dan ortiq) kishini tashkil etgan. Dialektal jihatdan Turkiyada Sharqdagi, ayniqsa, Anatoliya shimoli-sharqidagi mintaqa ozarbayjon tiliga oʻxshashlik belgilari bilan ajralib turadi. Anatoliyaning boshqa qismi hamda sharqiy frakiya shevalari, shuningdek, boshqa mamlakatlardagi Turk tili lahjalari oʻzaro unchalik farq qilmaydi.

Turk tilining fonetik oʻziga xosliklari: soʻz boshidagi va oʻrtasidagi j undoshining qarindosh turkiy tillardagi boshqa oʻxshash tovushlarga toʻgʻri kelishi, soʻz boshidagi p-b, t-d, k-g jarangsizlari va jaranglilarining farqlanishi va singarmonizmning mavjudligi, bir qancha soʻzlarda portlovchi b oʻrniga sirgʻaluvchi v undoshining kelishi; boshqa turkiy tillardagi „bol-“ (boʻl-) feʼlining „ol-“ tarzida qoʻllanishi va boshqa Morfologik belgilaridan „miş-“ (-mish) shaklli sifatdoshning qipchoq va boshqa bir qancha turkiy tillardagi „-gan“ shaklli sifatdosh bilan vazifadoshligi; „-dik“ shaklli qad. harakat nomi va „-yor“ shaklli aniq hozirgi zamon feʼlining faol qoʻllanishi va boshqani koʻrsatish mumkin.

Adabiy Turk tili hozirgi shaklida 19-asr oʻrtalaridan shakllana boshlaydi. Bu davrda oʻrta asr adabiy tili (eski turk yoki usmonli turk tili) arabcha, forscha elementlarga boy boʻlgan. 20-asrning 20-yillaridagi islohotlardan soʻng adabiy til umumxalq soʻzlashuv tili bilan yaqinlashdi. Eski Turk tili ning arab yozuvida bitilgan yodgorliklari 13-asrdan boshlab mavjud. Dastlabki yodgorliklarda sharqiy turkiy (qoraxoniyuygʻur) adabiy tilining sezilarli taʼsiri bor. Hozirgi yozuvi 1929-yildan lotin grafikasi asosida.

Grammatikasi

Kelishiklar

Turk tilida 6 ta kelishik bor.

	Kelishiklar	Kelishik koʻrsatkichlari	Kelishik savollari	Misollar
1	Bosh kelishik (Yalın hâl)	—	Kim? Ne? Nere(si)? (Kim? Nima? Qayer?)	anne, üzüm, balık, Tokat, Ankara (ona, uzum, baliq, Toʻkot, Anqara)
2	Tushum kelishigi (Belirtme hâli)	-ı, -i, -u, -ü -yı, -yi, -yu, -yü	Kimi? Neyi? Nereyi? (Kimni? Nimani? Qayerni?)	anneyi, üzümü, balığı, Tokatʼı, Ankaraʼyı (onani, uzumni, baliqni, Toʻkotni, Anqarani)
3	Joʻnalish kelishigi (Yönelme hâli)	-a, -e, -ya, -ye	Kime? Neye? Nereye? (Kimga? Nimaga? Qayerga?)	anneye, üzüme, balığa, Tokatʼa, Ankaraʼya (onaga, uzumga, baliqga, Toʻkotga, Anqaraga)
4	Oʻrin-payt kelishigi (Bulunma hâli)	-da, -de, -ta, -te	Kimde? Ne(y)de? Nerede? (Kimda? Nimada? Qayerda?)	annede, üzümde, balıkta, Tokatʼta, Ankaraʼda (onada, uzumda, baliqda, Toʻkotda, Anqarada)
5	Chiqish kelishigi (Ayrılma hâli)	-dan, -den, -tan, -ten	Kimden? Ne(y)den? Nereden? (Kimdan? Nimadan? Qayerdan?)	anneden, üzümden, balıktan, Tokatʼtan, Ankaraʼdan (onadan, uzumdan, baliqdan, Toʻkotdan, Anqaradan)
*	Qaratqich kelishigi (Tamlayan hâli)	-ın, -in, -un, -ün -nın, -nin, -nun, -nün	Kimin? Neyin? Nerenin? (Kimning? Nimaning? Qayerning?)	annenin, üzümün, balığın, Tokatʼın, Ankaraʼnın (onaning, uzumning, baliqning, Toʻkotning, Anqaraning)
*	Koʻmakchi kelishik (Araç hâli)	-la, -le, -yla, -yle	Kim(in)le? Neyle? Nereyle? (Kim bilan? Nima bilan? Qayer bilan?)	anneyle, üzümle, balıkla, Tokatʼla, Ankaraʼyla (ona bilan, uzum bilan, baliq bilan, Toʻkot bilan, Anqara bilan)

Havolalar

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

@@ Qator 2: / Qator 2: @@
 |nom = Turk tili
 |milliy nom = Türk dili, Türkçe
-|mamlakatlar = [[Turkiya]], [[Shimoliy Kipr]], [[Iroq]], [[Bolgariya]], [[Yunoniston]], [[Ozarbayjon]], [[Turkmaniston]], [[Eron]], [[Oʻzbekiston]] ,[[Olmoniya]], [[Niderlandlar]]
+|mamlakatlar = [[Turkiya]], [[Shimoliy Kipr]], [[Iroq]], [[Bolgariya]], [[Yunoniston]], [[Ozarbayjon]], [[Turkmaniston]], [[Eron]], [[Oʻzbekiston]], [[Olmoniya]], [[Niderlandlar]]
 |biluvchilar = 83 million
 |o'rin = 19
@@ Qator 16: / Qator 16: @@
 |turkumlanishi = Turkumlanishi
 |til_kodlari = Til kodlari
-}}'''Turk tili''' (Turkcha: ''Türkçe'') — soʻzlashuvchisi eng koʻp bolgan [[Turkiy tillar|turkiy til]]. Turk tilida gaplashuvchilar asosan [[Turkiya]]da yashashadi. [[Shimoliy Kipr]], [[Iroq]], [[Bolgariya]], [[Yunoniston]], [[Ozarbayjon]], [[Turkmaniston]], [[Eron]], [[Oʻzbekiston]] ,[[Olmoniya]], [[Niderlandlar]] kabi davlatlarida ham turk tilida gaplashuvchilar bor.
+|xarita=Map of Turkish Language.svg}}'''Turk tili''' (Turkcha: ''Türkçe'') — soʻzlashuvchisi eng koʻp bolgan [[Turkiy tillar|turkiy til]]. Turk tilida gaplashuvchilar asosan [[Turkiya]]da yashashadi. [[Shimoliy Kipr]], [[Iroq]], [[Bolgariya]], [[Yunoniston]], [[Ozarbayjon]], [[Turkmaniston]], [[Eron]], [[Oʻzbekiston]], [[Olmoniya]], [[Niderlandlar]] kabi davlatlarida ham turk tilida gaplashuvchilar bor.
 <!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
-'''Turk tili''' — turkiy tillarpgm biri. Asosan, Turkiyada, shuningdek, Iroq, Suriya, Eron, Ruminiya, Bolgariya, Gretsiya, Rossiya, Germaniya, Niderlandiya, Fransiya, Kipr oroli, Makedoniya va boshqa mamlakatlarda tarqalgan. Turkiya Respublikasining va Kipr Respublikasining (grek tili bilan birga) rasmiy tili hisoblanadi. Oʻtgan asr oxirlarida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 55 mln. ga yakin (Turkiyaning oʻzida 50 mln. dan ortiq) kishini tashkil etgan. Dialektal jihatdan Turkiyada Sharqdagi, ayniqsa, Anatoliya shim.sharqidagi mintaqa ozarbayjon tiliga oʻxshashlik belgilari bilan ajralib turadi. Anatoliyaning boshka qismi hamda sharqiy frakiya shevalari, shuningdek, boshqa mamlakatlardagi Turk tili lahjalari oʻzaro unchalik farq qilmaydi.
+'''Turk tili''' — turkiy tillardan biri. Asosan, Turkiyada, shuningdek, Iroq, Suriya, Eron, Ruminiya, Bolgariya, Gretsiya, Rossiya, Germaniya, Niderlandiya, Fransiya, Kipr oroli, Makedoniya va boshqa mamlakatlarda tarqalgan. Turkiya Respublikasining va Kipr Respublikasining (grek tili bilan birga) rasmiy tili hisoblanadi. Oʻtgan asr oxirlarida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 55 mln. ga yaqin (Turkiyaning oʻzida 50 mln. dan ortiq) kishini tashkil etgan. Dialektal jihatdan Turkiyada Sharqdagi, ayniqsa, Anatoliya shimoli-sharqidagi mintaqa ozarbayjon tiliga oʻxshashlik belgilari bilan ajralib turadi. Anatoliyaning boshqa qismi hamda sharqiy frakiya shevalari, shuningdek, boshqa mamlakatlardagi Turk tili lahjalari oʻzaro unchalik farq qilmaydi.
-Turk tilining fonetik oʻziga xosliklari: soʻz boshidagi va oʻrtasidagi j undoshining qarindosh turkiy tillardagi boshqa oʻxshash tovushlarga toʻgʻri kelishi, soʻz boshidagi rv, td, kg jarangeizlari va jaranglilarining farqlanishi va singarmonizmning mavjudligi, bir qancha soʻzlarda portlovchi v oʻrniga sirgʻaluvchi v undoshining kelishi; boshqa turkiy tillardagi "vo1" feʼlining "ol" tarzida qoʻllanishi va boshqa Morfologik belgilaridan mis shaklli sifatdoshning qipchoq va boshqa bir qancha turkiy tillardagi gan shaklli sifatdosh bilan vazifadoshligi; dik shaklli qad. harakat nomi va uog shaklli aniq hozirgi zamon feʼlining faol qoʻllanishi va boshqa ni koʻrsatish mumkin.
+Turk tilining fonetik oʻziga xosliklari: soʻz boshidagi va oʻrtasidagi ''j'' undoshining qarindosh turkiy tillardagi boshqa oʻxshash tovushlarga toʻgʻri kelishi, soʻz boshidagi ''p-b'', ''t-d'', ''k-g'' jarangsizlari va jaranglilarining farqlanishi va singarmonizmning mavjudligi, bir qancha soʻzlarda portlovchi ''b'' oʻrniga sirgʻaluvchi ''v'' undoshining kelishi; boshqa turkiy tillardagi „bol-“ (boʻl-) feʼlining „ol-“ tarzida qoʻllanishi va boshqa Morfologik belgilaridan „miş-“ (-mish) shaklli sifatdoshning qipchoq va boshqa bir qancha turkiy tillardagi „-gan“ shaklli sifatdosh bilan vazifadoshligi; „-dik“ shaklli qad. harakat nomi va „-yor“ shaklli aniq hozirgi zamon feʼlining faol qoʻllanishi va boshqani koʻrsatish mumkin.
 Adabiy Turk tili hozirgi shaklida 19-asr oʻrtalaridan shakllana boshlaydi. Bu davrda oʻrta asr adabiy tili (eski turk yoki usmonli turk tili) arabcha, forscha elementlarga boy boʻlgan. 20-asrning 20-yillaridagi islohotlardan soʻng adabiy til umumxalq soʻzlashuv tili bilan yaqinlashdi. Eski Turk tili ning arab yozuvida bitilgan yodgorliklari 13-asrdan boshlab mavjud. Dastlabki yodgorliklarda sharqiy turkiy (qoraxoniyuygʻur) adabiy tilining sezilarli taʼsiri bor. Hozirgi yozuvi 1929-yildan lotin grafikasi asosida.
@@ Qator 29: / Qator 29: @@
 === Kelishiklar ===
-Turk tilida 5 ta kelishik bor.
+Turk tilida 6 ta kelishik bor.
 {| class="wikitable"
 |-
 ! !! Kelishiklar !! Kelishik koʻrsatkichlari !! Kelishik savollari !! Misollar
 |-
-| 1 || Bosh kelishik <br> (Yalın hâl) || — || Kim? Ne? Nere(si)? <br> (Kim? Nima? Qayer?) || anne, üzüm, balık, Tokat, Ankara <br> ona, uzum, baliq, [[Tokat (viloyat)|Toʻkot]], [[Ankara (viloyat)|Onkoro]]
+| 1 || Bosh kelishik <br> (Yalın hâl) || — || Kim? Ne? Nere(si)? <br>(''Kim? Nima? Qayer?'') || anne, üzüm, balık, Tokat, Ankara <br>(''ona, uzum, baliq, [[Tokat (viloyat)|Toʻkot]], [[Ankara (viloyat)|Anqara]]'')
 |-
-| 2 || Tushum kelishigi <br> (Belirtme hâli) || -ı, -i, -u, -ü <br> -yı, -yi, -yu, -yü  || kimi? neyi? nereyi? <br> (Kimni? Nimani? Qayerni?) || anneyi, üzümü, balığı, Tokatʼı, Ankaraʼyı <br> onani, uzumni, baliqni, Toʻkotni, Onkoroni
+| 2 || Tushum kelishigi <br> (Belirtme hâli) || -ı, -i, -u, -ü <br> -yı, -yi, -yu, -yü  || Kimi? Neyi? Nereyi? <br>(''Kimni? Nimani? Qayerni?'') || anneyi, üzümü, balığı, Tokatʼı, Ankaraʼyı <br>(''onani, uzumni, baliqni, Toʻkotni, Anqarani'')
 |-
-| | 3 || Joʻnalish kelishigi <br> (Yönelme hâli) || -a, -e, <br> -ya, -ye || kime? neye? nereye? <br> (Kimga? Nimaga? Qayerga?) || anneye, üzüme, balığa, Tokatʼa, Ankaraʼya <br> onaga, uzumga, baliqga, Toʻkotga, Onkoroga
+| | 3 || Joʻnalish kelishigi <br> (Yönelme hâli) || -a, -e, <br> -ya, -ye || Kime? Neye? Nereye? <br>(''Kimga? Nimaga? Qayerga?'') || anneye, üzüme, balığa, Tokatʼa, Ankaraʼya <br>(''onaga, uzumga, baliqga, Toʻkotga, Anqaraga'')
 |-
-| 4 || Oʻrin-payt kelishigi <br> (Bulunma hâli) || -da, -de, -ta, -te || kimde? ne(y)de? nerede? <br> (Kimda? Nimada? Qayerda?) || annede, üzümde, balıkta, Tokatʼta, Ankaraʼda <br> onada, uzumda, baliqda, Toʻkotda, Onkoroda
+| 4 || Oʻrin-payt kelishigi <br> (Bulunma hâli) || -da, -de, -ta, -te || Kimde? Ne(y)de? Nerede? <br>(''Kimda? Nimada? Qayerda?'') || annede, üzümde, balıkta, Tokatʼta, Ankaraʼda <br>(''onada, uzumda, baliqda, Toʻkotda, Anqarada'')
 |-
-| 5 || Chiqish kelishigi <br> (Ayrılma hâli) || -dan, -den, -tan, -ten || kimden? ne(y)den? nereden? <br> (Kimdan? Nimadan? Qayerdan?) || anneden, üzümden, balıktan, Tokatʼtan, Ankaraʼdan <br> onadan, uzumdan, baliqdan, Toʻkotdan, Onkorodan
+| 5 || Chiqish kelishigi <br> (Ayrılma hâli) || -dan, -den, -tan, -ten || Kimden? Ne(y)den? Nereden? <br>(''Kimdan? Nimadan? Qayerdan?'') || anneden, üzümden, balıktan, Tokatʼtan, Ankaraʼdan <br>(''onadan, uzumdan, baliqdan, Toʻkotdan, Anqaradan'')
 |-
-| * || Qaratqich kelishigi <br> (Tamlayan hâli) || -ın, -in, -un, -ün <br> -nın, -nin, -nun, -nün || kimin? neyin? nerenin? <br> (Kimning? Nimaning? Qayerning?) || annenin, üzümün, balığın, Tokatʼın, Ankaraʼnın <br> onaning, uzumning, baliqning, Toʻkotning, Onkoroning
+| * || Qaratqich kelishigi <br> (Tamlayan hâli) || -ın, -in, -un, -ün <br> -nın, -nin, -nun, -nün || Kimin? Neyin? Nerenin? <br>(''Kimning? Nimaning? Qayerning?'') || annenin, üzümün, balığın, Tokatʼın, Ankaraʼnın <br>(''onaning, uzumning, baliqning, Toʻkotning, Anqaraning'')
 |-
-| * || Koʻmakchi kelishik <br> (Araç hâli) || -la, -le, <br> -yla, -yle || kim(in)le? neyle? nereyle? <br> (Kim bilan? Nima bilan? Qayer bilan?) || anneyle, üzümle, balıkla, Tokatʼla, Ankaraʼyla <br> ona bilan, uzum bilan, baliq bilan, Toʻkot bilan, Onkoro bilan
+| * || Koʻmakchi kelishik <br> (Araç hâli) || -la, -le, <br> -yla, -yle || Kim(in)le? Neyle? Nereyle? <br>(''Kim bilan? Nima bilan? Qayer bilan?'') || anneyle, üzümle, balıkla, Tokatʼla, Ankaraʼyla <br>(''ona bilan, uzum bilan, baliq bilan, Toʻkot bilan, Anqara bilan'')
 |-
+|
 |}
 == Havolalar ==
+* [https://pauctle.com/uztr/ oʻzbekcha-turkcha lugʻat]
-* [http://ctle.pau.edu.tr/uztr Oʻzbekcha<>turkcha lugʻat] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150114152108/http://ctle.pau.edu.tr/uztr/ |date=2015-01-14 }}
-* [http://www.kurgun.com/sozlukler/index.php?a=index&d=22 Oʻzbekcha-turkcha lugʻat]
+* [https://mvg.biz/turkcha/ turkcha-oʻzbekcha lugʻat]
-* [https://sites.google.com/site/learningturkishsite/ Turk tilini oʻrganish] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121114072455/https://sites.google.com/site/learningturkishsite/ |date=2012-11-14 }} {{ref-en}}
 {{Turkiy tillar}}

k m t Turkiy tillar
Qiya yozuvda oʻlik tillar
Bulgʻor	Bulgʻor · Chuvash · Xun · Xazar · Turkiy Avar
Qarluq	Qadimgi Turkiy · Ayni¹ · Xorazmiycha turkiy · Chigʻatoy · Ili Turki · Lop · Uygʻur · Oʻzbek
Qipchoq	Oltoy · Baraba · Boshqird · Dobruja Tatar · Qirimtatar² · Kuman · Fergana Kipchak · Qorachoy-Bolqor · Qaraim · Qoraqalpoq · Qozoq · Qipchoq · Qirimchaq · Qoʻmiq · Qirgʻiz · Noʻgʻoy · Eski Tatar · Tatar (Sibir-tatar tili) · Urum²
Oʻgʻuz	Afshar · Ozarbayjon · Crimean Tatar · Gagauz · Balkan Gagauz Turkish · Xuroson-turkiy · Old Anatolian Turkish · Usmonli turk · Pecheneg ³ · Qashqay · Salar · Turk · Turkman · Urum
Argʻu	Xalaj
Uyg‘ur	Chulim · Dolgan · Fuyü Gïrgïs · Xakas · Shor · Tofa · Tuva · Gʻarbiy Uygʻur · Saxa (Yoqut)
¹ Aralashgan (qoʻshma) til. ² Shuningdek Oʻgʻuz. ³ Munozarali