Kontent qismiga oʻtish

Bergmann qoidasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
2024-yil 8-avgust, 15:46 dagi Diwikiped (munozara | hissa) versiyasi
(farq) ←Avvalgi koʻrinishi | Hozirgi koʻrinishi (farq) | Yangiroq koʻrinishi→ (farq)
Bergmann qoidasiga ko'ra Yerdagi pingvinlarning joylashuvi (m - massasi, h - balandligi)[1]

Bergmann qoidasi ekogeografik qoida bo'lib, keng tarqalgan taksonomik guruh doirasida kattaroq populyatsiyalar va turlar sovuqroq muhitda, kichikroq populyatsiyalar va turlar esa issiqroq hududlarda joylashganligini bildiradi. Qoida o'lchamlar o'rtasidagi munosabatdan kelib chiqadi, ya'ni sovuqroq muhitda balandlik va hajm ortadi. Bergmann qoidasi hayvonlarning faqatgina umumiy hajmini tavsiflaydi, lekin Allen qoidasi kabi tana nisbatlarini o'z ichiga olmaydi.

Qoida dastlab bir jinsdagi turlarga nisbatan tuzilgan bo'lsa-da, u keyinroq tur ichidagi populyatsiyalarga nisbatan qayta ishlab chiqilgan. Bundan tashqari, ko'pincha hajm bilan bog'liq holda qo'llaniladi. Bu qoida ba'zi o'simliklar uchun, masalan, Rapicactus uchun ham amal qilishi mumkin.

Qoida o'n to'qqizinchi asr nemis biologi Carl Bergmann sharafiga nomlangan, u 1847-yilda qoidaning ba'zi jihatlarini tasvirlab bergan, biroq buni birinchi bo'lib fanga olib kirmagan. Bergmann qoidasi ko'pincha endoterm bo'lgan sutemizuvchilar va qushlarga nisbatan qo'llaniladi, biroq ba'zi tadqiqotchilar ektotermik turlarni[2][3], masalan, Leptothorax acervorum chumolilarini o'rganishda ham qoidaga dalil topganlar. Bergmannning qoidasi ko'plab sutemizuvchilar va qushlar uchun to'g'ri keladigan bo'lsa-da, ba'zi istisnolar ham mavjud[4][5][6].

Ma'lum bir kenglikkacha tarqalgan kichik tanali hayvonlarga qaraganda, yirik tanali hayvonlar Bergmann qoidasiga ko'proq mos keladi[7]. Koinot bo‘ylab umumiy qonuniyat bo‘lishi bilan birga Bergmann qoidasi tarixiy va evolyutsion vaqt davomida turli xil issiqlik rejimlariga duchor bo‘lgan populyatsiyalarda qayd etilgan[8][9][10]. Xususan, paleogen davrida haroratning qisqa vaqtga ikki marta yuqoriga koʻtarilishi davomida sutemizuvchilarning vaqtinchalik, teskari mittiligi qayd etilgan: paleotsen-eotsen termal maksimal[11] va eotsen termal maksimal 2[12].

Misollar

Odamlar

Bergmann qoidasi - bu sovuq iqlimda tana massasining oshishini ko'rsatadigan ekologik prinsip. Rasmda shunday munosabatlarni ko'rsatadigan Shvetsiya buloni uchun ma'lumotlar keltirilgan[13].

Qutblar yaqinidagi inson populyatsiyalari, jumladan, Inuit, Aleut va Sami xalqlari, Bergmann qoidasiga muvofiq, o'rtacha hisobda olinganda o'rta kenglikdagi populyatsiyalardan og'irroqdir[14]. Ular, shuningdek, Allen qoidasiga mos keladigan qisqaroq oyoq-qo'llarga va kengroq tana eniga ega[14]. 1953-yilda Marshall T. Newmanning so'zlariga ko'ra, tubjoy amerikalik populyatsiyalar odatda Bergmann qoidasiga mos keladi, biroq Sharqiy Inuit, Kanoe, Yuki, And tog'lari va Harrison ko'li Lillooetining sovuq iqlimi va xalqining kichik tana o'lchami kombinatsiyasi kutilgan natijaga zid keladi[15]. Newmanning ta'kidlashicha, Bergmann qoidasi Yevroosiyo aholisi uchun amal qiladi, ammo bu Afrika Sahroi Kabiri aholisi uchun amal qilmaydi[15].

Inson populyatsiyalari ham o'rtacha yillik haroratning oshishi bilan inson bo'yining pasayishini ko'rsatadi[16]. Bergmann qoidasi pigme fenotipli afrikaliklar va boshqa pigme xalqlari uchun amal qiladi. Bu populyatsiyalar issiqroq va nam muhitga moslashgani uchun bo'yi qisqaroq va tana hajmi kichikroq bo'ladi[17].

Qushlar

2019-yilda ko'chib yuruvchi qushlarning morfologiyasidagi o'zgarishlarni o'rganishda 1978-yildan 2016-yilgacha Chikagodagi binolar bilan to'qnashgan qushlarning jasadlaridan foydalanilgan. Qushlarning pastki oyoq suyaklarining uzunligi (tana hajmining ko'rsatkichi) o'rtacha 2,4% ga, qanotlari esa 1,3% ga qisqargan. 2021-yilda chop etilgan shunga o'xshash tadqiqotda Amazon tropik o'rmonlarining pasttekisligida jonli ravishda qo'lga olingan 77 ta ko'chib yurmaydigan qushlarning o'lchovlaridan foydalangan. 1979-yildan 2019-yilgacha barcha o'rganilayotgan turlar har o'n yil ichida o'rtacha 2 foizga qisqardi. Morfologik o'zgarishlar global isish natijasida yuzaga keladi va unga Bergmann qoidasidan keyingi evolyutsion o'zgarishlarga namuna sifatida qaralishi mumkin[18][19][20][21].

Sudralib yuruvchilar

Bergmann qoidasi urg'ochi timsohlarda qanday amal qilishi haqida ma'lumotlar noaniq[22][23]. Biroq, toshbaqalar[24] yoki kaltakesaklar[25] uchun qoida qo'llab-quvvatlanmaydi.

Umurtqasizlar

Bergmann qoidasining dalillari dengiz kopepodlarida topilgan[26].

O'simliklar

Bergmann qoidasini odatda o'simliklarga qo'llash mumkin emas[27]. Kaktuslar bilan bog'liq holda, bir vaqtlar "botanik Bergmann tendensiyasi" sifatida tasvirlangan saguaro (Carnegiea gigantea) tarqalishi[28] haroratga emas, balki yomg'irga, xususan qishki yog'ingarchilikka bog'liq ekanligi ko'rsatilgan[29]. Rapicactus jinsi a'zolari sovuqroq muhitda kattaroq bo'ladi, chunki ularning poyasining diametri balandlik va ayniqsa kenglik bilan ortadi. Biroq, Rapicactus yuqori kengliklarda o'rtacha yog'ingarchilik kamayish tendensiyasiga ega bo'lgan tarqalish hududida o'sganligi va ularning tana hajmi iqlim o'zgaruvchilari bilan bog'liq bo'lmaganligi sababli, bu Bergmann qoidasining ba'zi tendensiyasini ko'rsatishi mumkin[30].

Tushuntirishlar

Bergmann qoidasi shimoliy va janubiy qizil tulkilar timsolida tasvirlangan.

Qoidani dastlab shakllantirganda Bergmann tomonidan berilgan eng birinchi tushuntirish shundan iboratki, katta hayvonlar kichikroq hayvonlarga qaraganda kamroq sirt maydoniga ega, shuning uchun ular massa birligiga kamroq tana issiqligini chiqaradi va shuning uchun sovuq iqlimda tanasi issiqroq bo'ladi. Issiqroq iqlim teskari muammo tug'diradi: metabolizm natijasida hosil bo'lgan tana issiqligi ichkarida saqlanmasdan, tezda tarqalib ketadi[31].

Shunday qilib, issiq va quruq iqlim sharoitida kichik hayvonlarning yuqori sirt maydoni va hajm nisbati teri orqali issiqlik yo'qotilishini osonlashtiradi va tanani sovutishga yordam beradi. Bergmann qoidasini sohada tahlil qilganda, o'rganilayotgan populyatsiyalar guruhlari turli xil termal muhitga ega bo'lib, shuningdek, ushbu issiqlik sharoitlariga javoban genetik jihatdan farqlash uchun yetarlicha uzoq vaqt ajratilgan[32]. Bo'y va o'rtacha yillik harorat o'rtasidagi bog'liqlikni har qanday o'lchamda o'sib borayotgan har qanday shaklni modellashtirish orqali tushuntirish mumkin. Shaklning balandligini oshirsangiz, uning sirt maydonining hajmga nisbati kamayadi. Odamning tanasi va oyoq-qo'llarini silindr shaklida modellash, hatto bir xil tana massasi indeksida (BMI) bo'yi besh fut bo'lgan odamdan olti fut balandlikdagi odamga sirt maydonining hajmga nisbati 17% ga kamayganligini ko'rsatadi.

Dengiz qisqichbaqasimonlarida kenglik bo'yicha o'lchamning o'sishi kuzatiladi, chunki haroratning pasayishi hujayra hajmining va hayot davomiyligining oshishiga olib keladi, natijada bu ikkalasi sabab maksimal tana hajmi ham oshadi (hayot davomida o'sishning davom etishi qisqichbaqasimonlarga xosdir)[33]. Kattalik tendensiyasi giperiid va gammarid amfipodlar, kopepodlar, stomatopodlar, mizidlar va planktonik evfausiidlarda ham tegishli turlar bilan solishtirganda, ham keng tarqalgan turlar ichida kuzatilgan[33]. Chuqur dengiz gigantizmi bir xil guruhlarning ba'zilarida, bir xil sabablarga ko'ra kuzatilgan[33]. Suv turlarining Bergmann qoidasiga mos qo'shimcha omiliga past haroratda ko'proq erigan kislorod kontsentratsiyasi bo'lishi mumkinligini ham kiritish mumkin. Bu fikrni baland tog'li ko'llardagi qisqichbaqasimonlar hajmining kichrayganligi tasdiqlaydi[34]. Umurtqasiz hayvonlarda kuzatish mumkin bo'lgan yana bir ta'sir yuqori kenglikdagi yirtqichlarda bosimning pasayishi hisoblanadi[35]. Sayoz suvdagi braxiopodlarni o'rganish shuni ko'rsatdiki, mo'tadil kengliklarga nisbatan qutbli hududlarda yirtqichlar kamaygan[35].

Hesse qoidasi

1937-yilda nemis zoologi va ekologi Richard Hesse Bergmann qoidasini kengaytirishni taklif qildi. Hesse qoidasi, shuningdek, yurak-og'irlik qoidasi sifatida ham tanilgan, sovuq iqlimda yashovchi turlar issiq iqlimda yashovchi yaqin turlarga qaraganda tana vazniga nisbatan kattaroq yurakka ega ekanligini bildiradi[36].

Tanqidlar

1986-yilgi tadqiqotida Valerius Geist Bergmann qoidasini noto'g'ri deb ta'kidladi. Uning aytishi bo'yicha "harorat bilan bog'liqlik soxta". Buning o'rniga, Geist tananing hajmi yillik mahsuldorlik davomiyligiga yoki vegetatsiya davrida hayvon boshiga oziq-ovqat mavjudligiga mutanosib ekanligini aniqladi[37].

Tana hajmiga ko'plab omillar ta'sir qilishi mumkinligi sababli, Bergmann qoidasini tanqid qiluvchilar ko'p. Biroz kenglikning o'zi tana massasining prognozchisi ekanligiga ishonishadi. Tana massasining o'zgarishiga hissa qo'shishi mumkin bo'lgan boshqa selektiv omillarga misollar mavjud bo'lgan oziq-ovqat mahsulotlarining hajmi, tana hajmining yirtqich sifatida ov qilishdagi muvaffaqiyatga ta'siri, tana hajmining yirtqichlarga qarshi zaifligiga ta'siri va resurslar mavjudligi kiradi. Misol uchun, agar organizm sovuq haroratga toqat qilishga moslashgan bo'lsa, u sovuq harorat va oziq-ovqat tanqisligi o'rtasidagi bog'liqlik tufayli oziq-ovqat tanqisligi davrlariga ham toqat qilishi mumkin[38]. Kattaroq organizm o'zining ko'proq yog' zahiralariga tayanishi, bu esa uzoq vaqt davomida omon qolish uchun zarur bo'lgan energiyani ta'minlashi va nasl qoldirishda ahamiyat kasb etishi mumkin.

Resurslarning mavjudligi ko'plab organizmlarning umumiy muvaffaqiyati uchun asosiy cheklovdir. Resurs tanqisligi yashash muhitidagi organizmlarning umumiy sonini cheklashi va vaqt o'tishi bilan organizmlarning tana hajmining kichrayib, bunga moslashishiga olib kelishi mumkin. Resurs mavjudligi shu tariqa Bergmann qoidasini o'zgartiruvchi cheklovga aylanadi[39].

Ba'zi qazilma tadqiqotlari qoidaga zid holatlarni aniqladi. Masalan, Pleystotsen davrida Yevropadagi begemotlar sovuqroq va quruqroq davr oralig'ida kichikroq hajmga o'tishga moyil bo'lgan[40]. Bundan tashqari, 2024-yilgi tadqiqot shuni ko'rsatdiki, dinozavrlarning o'lchami shimoliy Arktika kengliklarida o'smagan va bu qoida boshqa barcha iqlim o'zgaruvchilari e'tiborga olinmaganda haroratga nisbatan "faqat gomeotermik hayvonlarning kichik to'plamiga tegishli" degan xulosani berishi mumkin[41].

Yana qarang

Manbalar

Adabiyotlar

  1. ↑ FRYDRÝŠEK, Karel. Biomechanika 1. Ostrava, Czech Republic: VSB – Technical University of Ostrava, Faculty of Mechanical Engineering, Department of Applied Mechanics, 2019 — 337–338-bet. ISBN 978-80-248-4263-9. 
  2. ↑ Olalla-Tárraga, Miguel Á.; Rodríguez, Miguel Á.; Hawkins, Bradford A. (2006). "Broad-scale patterns of body size in squamate reptiles of Europe and North America". Journal of Biogeography 33 (5): 781–793. doi:10.1111/j.1365-2699.2006.01435.x. http://www.escholarship.org/uc/item/8rh6d1qg. 
  3. ↑ Timofeev, S. F. (2001). "Bergmann's Principle and Deep-Water Gigantism in Marine Crustaceans". Biology Bulletin of the Russian Academy of Sciences 28 (6): 646–650. doi:10.1023/A:1012336823275. 
  4. ↑ Meiri, S.; Dayan, T. (2003-03-20). "On the validity of Bergmann's rule". Journal of Biogeography 30 (3): 331–351. doi:10.1046/j.1365-2699.2003.00837.x. 
  5. ↑ Ashton, Kyle G.; Tracy, Mark C.; Queiroz, Alan de (October 2000). "Is Bergmann's Rule Valid for Mammals?". The American Naturalist 156 (4): 390–415. doi:10.1086/303400. PMID 29592141. 
  6. ↑ Millien, VirginieExpression error: Unrecognized word "etal". (May 23, 2006). "Ecotypic variation in the context of global climate change: Revisiting the rules". Ecology Letters 9 (7): 853–869. doi:10.1111/j.1461-0248.2006.00928.x. PMID 16796576. 
  7. ↑ Freckleton, Robert P.; Harvey, Paul H.; Pagel, Mark (2003). "Bergmann's rule and body size in mammals". The American Naturalist 161 (5): 821–825. doi:10.1086/374346. PMID 12858287. 
  8. ↑ Smith, Felia A.; Betancourt, Julio L.; Brown, James H. (December 22, 1995). "Evolution of Body Size in the Woodrat over the Past 25,000 Years of Climate Change". Science 270 (5244): 2012–2014. doi:10.1126/science.270.5244.2012. 
  9. ↑ Huey, Raymond B.; Gilchrist, George W.; Carlson, Margen L.; Berrigan, David; Serra, Luıs (January 14, 2000). "Rapid Evolution of a Geographic Cline in Size in an Introduced Fly". Science 287 (5451): 308–309. doi:10.1126/science.287.5451.308. PMID 10634786. 
  10. ↑ Hunt, Gene; Roy, Kaustuv (January 31, 2006). "Climate change, body size evolution, and Cope's rule in deep-sea ostracodes". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 103 (5): 1347–1352. doi:10.1073/pnas.0510550103. PMID 16432187. PMC 1360587. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1360587. 
  11. ↑ Secord, R.; Bloch, J.I.; Chester, S.G.B.; Boyer, D.M.; Wood, A.R.; Wing, S.L.; Kraus, M.J.; McInerney, F.A. et al. (2012). "Evolution of the Earliest Horses Driven by Climate Change in the Paleocene-Eocene Thermal Maximum". Science 335 (6071): 959–962. doi:10.1126/science.1213859. PMID 22363006. Archived from the original on 2019-04-09. https://web.archive.org/web/20190409145545/http://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1314&context=geosciencefacpub. Qaraldi: 2020-01-08. Bergmann qoidasi]]
  12. ↑ Erickson. „Global warming led to dwarfism in mammals — twice“. University of Michigan (2013-yil 1-noyabr). Qaraldi: 2013-yil 12-noyabr.
  13. ↑ Sand, Håkan K.; Cederlund, Göran R.; Danell, Kjell (June 1995). "Geographical and latitudinal variation in growth patterns and adult body size of Swedish moose (Alces alces)". Oecologia 102 (4): 433–442. doi:10.1007/BF00341355. PMID 28306886. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Holliday, Trenton W.; Hilton, Charles E. (June 2010). "Body proportions of circumpolar peoples as evidenced from skeletal data: Ipiutak and Tigara (Point Hope) versus Kodiak Island Inuit". American Journal of Physical Anthropology 142 (2): 287–302. doi:10.1002/ajpa.21226. PMID 19927367. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Newman, Marshall T. (August 1953). "The Application of Ecological Rules to the Racial Anthropology of the Aboriginal New World". American Anthropologist 55 (3): 311–327. doi:10.1525/aa.1953.55.3.02a00020. 
  16. ↑ Roberts, DF (1954). "Body weight, race and climate". American Journal of Physical Anthropology 11 (4): 533–558. doi:10.1002/ajpa.1330110404. PMID 13124471. https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=Am+J+Phys+Anthropol&title=Body+weight,+race,+and+climate&author=DF+Roberts&volume=4&publication_year=1953&pages=533-58&doi=10.1002/ajpa.1330110404&. 
  17. ↑ Dominy. „Evolution of the human pygmy phenotype“ (2009-yil 25-fevral).
  18. ↑ Vlamis, K.. „Birds 'shrinking' as the climate warms“ (en-GB). BBC News (2019-yil 4-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 5-dekabr.
  19. ↑ Liao. „North American Birds Are Shrinking, Likely a Result of the Warming Climate“ (en). Audubon (2019-yil 4-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 5-dekabr.
  20. ↑ Weeks, B. C.; Willard, D. E.; Zimova, M.; Ellis, A. A.; Witynski, M. L.; Hennen, M.; Winger, B. M. (2019). "Shared morphological consequences of global warming in North American migratory birds". Ecology Letters 23 (2): 316–325. doi:10.1111/ele.13434. PMID 31800170. 
  21. ↑ Jirinec, Vitek; Burner, Ryan C.; Amaral, Bruna R.; BierregaardJr, Richard O.; Fernández-Arellano, Gilberto; Hernández-Palma, Angélica; Johnson, Erik I.; Lovejoy, Thomas E. et al. (2021). "Morphological consequences of climate change for resident birds in intact Amazonian rainforest" (EN). Science Advances 7 (46): eabk1743. doi:10.1126/sciadv.abk1743. PMID 34767440. PMC 8589309. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8589309. 
  22. ↑ Lakin, R.J.; Barrett, P.M.; Stevenson, C.; Thomas, R.J.; Wills, M.A. (2020). "First evidence for a latitudinal body mass effect in extant Crocodylia and the relationships of their reproductive characters". Biological Journal of the Linnean Society 129 (4): 875–887. doi:10.1093/biolinnean/blz208. 
  23. ↑ Georgiou. „Crocodilians, Which Have Walked Earth for Nearly 100 Million Years, Are Survivors of Mass Extinctions and May Be Able to Adapt to Climate Change“. newsweek.com. Newsweek (2020-yil 12-mart). Qaraldi: 2020-yil 13-mart.
  24. ↑ Angielczyk, K.D.; Burroughs, R.W.; Feldman, C.R. (2015). "Do turtles follow the rules? Latitudinal gradients in species richness, body size, and geographic range area of the world's turtles". Journal of Experimental Zoology Part B: Molecular and Developmental Evolution 324 (3): 270–294. doi:10.1002/jez.b.22602. PMID 25588662. 
  25. ↑ Pincheira-Donoso, D.; Hodgson, D.J.; Tregenza, T. (2008). "The evolution of body size under environmental gradients in ectotherms: why should Bergmann's rule apply to lizards?". BMC Evolutionary Biology 8 (68): 68. doi:10.1186/1471-2148-8-68. PMID 18304333. PMC 2268677. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2268677. 
  26. ↑ Campbell, M.D. (2021-08-21). "Testing Bergmann's Rule in marine copepods". Ecography 44 (9): 1283–1295. doi:10.1111/ecog.05545. https://doi.org/10.1111/ecog.05545. 
  27. ↑ Moles, A. T.; Warton, D. I.; Warman, L.; Swenson, N. G.; Laffan, S. W.; Zanne, A. E.; Pitman, A.; Hemmings, F. A. et al. (2009-09-01). "Global patterns in plant height". Journal of Ecology 97 (5): 923–932. doi:10.1111/j.1365-2745.2009.01526.x. 
  28. ↑ Niering, W.A.; Whittaker, R.H.; Lowe, C.H. (1963). "The saguaro: a population in relation to environment". Science 142 (3588): 15–23. doi:10.1126/science.142.3588.15. PMID 17812501. 
  29. ↑ Drezner, T. D. (2003-03-01). "Revisiting Bergmann's rule for saguaros (Carnegiea gigantea (Engelm.) Britt. and Rose): stem diameter patterns over space". Journal of Biogeography 30 (3): 353–359. doi:10.1046/j.1365-2699.2003.00834.x. 
  30. ↑ Donati, D.; Bianchi, C.; Pezzi, G.; Conte, L.; Hofer, A.; Chiarucci, A. (2016). "Biogeography and ecology of the genus Turbinicarpus (Cactaceae): environmental controls of taxa richness and morphology". Systematics and Biodiversity 15 (4): 361–371. doi:10.1080/14772000.2016.1251504. 
  31. ↑ Brown, James H.; Lee, Anthony K. (January 1969). "Bergmann's Rule and Climatic Adaptation in Woodrats (Neotoma)". Evolution 23 (2): 329–338. doi:10.2307/2406795. PMID 28562890. 
  32. ↑ Brown, James H.; Lee, Anthony K. (January 1969). "Bergmann's Rule and Climatic Adaptation in Woodrats (Neotoma)". Evolution 23 (2): 329–338. doi:10.2307/2406795. PMID 28562890. 
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 Timofeev, S. F. (2001). "Bergmann's Principle and Deep-Water Gigantism in Marine Crustaceans". Biology Bulletin of the Russian Academy of Sciences 28 (6): 646–650. doi:10.1023/A:1012336823275. 
  34. ↑ Peck, L. S.; Chapelle, G. (2003). "Reduced oxygen at high altitude limits maximum size". Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 270 (suppl. 2): S166–S167. doi:10.1098/rsbl.2003.0054. PMID 14667371. PMC 1809933. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1809933. 
  35. ↑ 35,0 35,1 Harper, E. M.; Peck, L. S. (2016). "Latitudinal and depth gradients in marine predation pressure". Global Ecology and Biogeography 25 (6): 670–678. doi:10.1111/geb.12444. 
  36. ↑ Baum. „Hesse's rule“. Glossary of Oceanography and the Related Geosciences with References. Texas Center for Climate Studies, Texas A&M University (1997-yil 20-yanvar). 2010-yil 22-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-yanvar.
  37. ↑ Geist, Valerius (April 1987). "Bergmann's rule is invalid". Canadian Journal of Zoology 65 (4): 1035–1038. doi:10.1139/z87-164. 
  38. ↑ Ashton, Kyle G.; Tracy, Mark C.; Queiroz, Alan de (October 2000). "Is Bergmann's Rule Valid for Mammals?". The American Naturalist 156 (4): 390–415. doi:10.1086/303400. PMID 29592141. 
  39. ↑ Clauss, MarcusExpression error: Unrecognized word "etal". (October 2013). "Bergmann′s rule in mammals: A cross-species interspecific pattern". Oikos 122 (10): 1465–1472. doi:10.1111/j.1600-0706.2013.00463.x. http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/81100/2/OIKOS_Bergmann_Suppl.pdf. 
  40. ↑ Mazza, Paul P. A.; Bertini, Adele (24 October 2012). "Were P leistocene hippopotamuses exposed to climate-driven body size changes?" (en). Boreas 42 (1): 194–209. doi:10.1111/j.1502-3885.2012.00285.x. ISSN 0300-9483. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1502-3885.2012.00285.x. Qaraldi: 20 January 2024. Bergmann qoidasi]]
  41. ↑ Grimes. „Dinosaur study challenges Bergmann's rule“ (en). phys.org. Qaraldi: 2024-yil 9-aprel. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bergmann_qoidasi&oldid=4637449" dan olindi