Brassica nigra
| Brassica nigra | |
|---|---|
| |
| Ilmiy tasniflash | |
| O‘simliklar | |
| Yuksak oʻsimliklar | |
| Gulli oʻsimliklar | |
| Ikki urugʻpallalilar | |
| Rosids | |
| Brassicales | |
| Brassicaceae | |
| Brassica | |
B. nigra
| |
| Binar nomi | |
| Brassica nigra | |
Brassica nigra yoki qora xantal, odatda ziravor sifatida ishlatiladigan toʻq jigarrangdan qora ranggacha boʻlgan urugʻlari uchun yetishtiriladigan yillik oʻsimlik. Uning vatani Shimoliy Afrikaning tropik mintaqalari, Tevropaning moʻtadil mintaqalari va Osiyoning baʼzi hududlari.
Tavsif
[edit | edit source]
O‘simlik tik oʻsadi, katta poyali barglari bor. Uning bo‘yi 1.2 m (3 ft 11 in) gacha yetishi mumkin[1][2][3]. U yozda, may oyidan (Buyuk Britaniyada) gullaydi. Gullarning toʻrtta sariq gulbarglari bor, gulbarg gulkosachabargdan ikki baravar uzun. Har bir poyaning tepasida taxminan to‘rtta gul bo‘lib, poya atrofida halqa hosil qilib joylashgan. Keyinchalik, oʻsimlik toʻrtta dumaloq urugʻni oʻz ichiga olgan uzun urug‘ poyalarini hosil qiladi[1].
Taksonomiya
[edit | edit source]Bu tur rasman Karl Kox tomonidan 1833-yilda „Deutschl. Fl.“ (yoki Deutschlands Flora) asarining 713-betida tavsiflangan[4][5].
Lotincha binar nomi nigra qora soʻzidan olingan[6][7]. Bu nom qora urugʻlar bilan bogʻliq[1].
Tarqalishi va yashash joyi
[edit | edit source]Uning vatani Shimoliy Afrikaning tropik mintaqalari, Yevropaning moʻtadil mintaqalari va Osiyoning baʼzi qismlari[8].
Diapazon
[edit | edit source]U Shimoliy Afrikada, Jazoir, Misr, Eritreya, Liviya, Efiopiya, Marokash va Tunisda uchraydi. Osiyoda Afgʻoniston, Armaniston, Kavkaz, Xitoy (Gansu, Jiangsu, Tsinxay, Shinjon va Sizang viloyatlarida), Kipr, Hindiston, Eron, Iroq, Isroil, Qozogʻiston, Livan, Suriya va Turkiyada uchraydi. Sharqiy Yeropada Belarus, Moldova va Ukrainada tarqalgan. Oʻrta Yevropada Avstriya, Belgiya, Chexiya, Germaniya, Vengriya, Niderlandiya, Polsha, Slovakiya va Shveytsariyada oʻsadi. Shimoliy Yevropada, Irlandiyada va Buyuk Britaniyada uchraydi. Janubi-sharqiy Yevropada, Albaniya, Bosniya va Gertsegovina, Bolgariya, Xorvatiya, Gretsiya, Italiya, Chernogoriya, Shimoliy Makedoniya, Ruminiya, Serbiya va Sloveniya, Janubi-gʻarbiy YevropadaFransiya va Ispaniyada tarqalgan[8].
U Shimoliy Amerikaning Tinch okeani sohillariga kiritilgan va invaziv tur hisoblanadi[9][10].
Foydalanish
[edit | edit source]2000 yildan koʻproq vaqt oldin oʻsimlik ziravor sifatida ishlatilgan; Bu haqda miloddan avvalgi I asrda Rimlik olim Kolumella eslatib oʻtgan. Oʻsimlik barglar sirka bilan tuzlangan. XIII asrda Fransiyada urugʻlar maydalangan holatda ishlatilgan. Ular achitilmagan uzum sharbati (must) bilan aralashtirib, „moût-ardent“ („yonib turgan shoʻr“) tayyorlashgan[1].
-
Qora xantal urug‘lari -
Brassica nigra -
Brassica nigra - qora xantal -
Brassica nigra
.jpg)
_W.D.J.Koch.jpg)
Ziravorlar odatda oʻsimlikning maydalangan urugʻlaridan tayyorlanadi, urugʻlik qobigʻi olib tashlanadi. Kichik urugʻlari qattiq va rangi toʻq jigarrangdan qora ranggacha oʻzgaradi. Ular deyarli xushboʻy hidga ega emas. Urugʻlar odatda hind oshxonasida[11], rai sifatida tanilgan korida ishlatiladi[12]. Urugʻlar issiq yogʻga tashlanadi, shundan soʻng ular oʻziga xos yongʻoq taʼmini chiqaradi. Urugʻlarda koʻp miqdorda yogʻlar, asosan olein kislotasi mavjud[13]. Bu yogʻ koʻpincha Hindistonda taom pishirish uchun ishlatiladi, u yerda bunday yog‘ni „sarson ka tel“ deb ataladi[14].
Yosh barglari, kurtaklari va gullarni iste‘mol qilish mumkin[3]. Efiopiyada kurtaklari va barglari pishirilgan holda isteʼmol qilinadi va urugʻlar ziravor sifatida ishlatiladi.
Qora xantal, xantal urugʻi haqidagi masalda Iso tilga olgan urugʻ deb hisoblanadi[15].
1950-yillardan boshlab qora xantal mashhurlikda jigarrang xantaldan ortda qoldi, chunki jigarrang xantalning baʼzi navlarida mexanik ravishda samaraliroq yigʻib olinadigan urugʻlar mavjud.
Xalq tabobati
[edit | edit source]Buyuk Britaniyada oʻsimlik shamollash bilan ogʻrigan odamlarga yordam beradigan „issiq xantal vannalari“ ni tayyorlash uchun ishlatilgan[1]. Asal bilan aralashtirilgan oʻsimlikning maydalangan urugʻlari Sharqiy Yevropada yoʻtalni bostiruvchi dori sifatida keng qoʻllanadi. Mushaklar ogʻrigʻiga yordam berish uchun xantal moyi ham ishlatilishi mumkin[1].
Shunga oʻxshash oʻsimliklar
[edit | edit source]Oʻxshash umumiy nomlarga qaramay, qora xantal va oq xantal (xantal turkumi) bir-biri bilan chambarchas bogʻliq emas.
B. nigra koʻp yillik oʻsimlik boʻlgan Hirschfeldia incana yoki hoary xantalga (sobiq Brassica geniculata) oʻxshab ketadi.
Yana qarang
[edit | edit source]Manbalar
[edit | edit source]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Reader's Digest Field Guide to the Wild Flowers of Britain. Reader's Digest, 1981 — 41-bet. ISBN 9780276002175.
- ↑ New England Botany
- ↑ 3,0 3,1 Elias, Thomas S.. Edible Wild Plants: A North American Field Guide to Over 200 Natural Foods. New York: Sterling [1982], 2009 — 100-bet. ISBN 978-1-4027-6715-9. OCLC 244766414.
- ↑ „Brassica nigra (L.) K.Koch is an accepted name“. theplantlist.org (2012-yil 23-mart). Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
- ↑ „Brassicaceae Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch“. ipni.org. Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
- ↑ Allen J. Coombes The A to Z of Plant Names: A Quick Reference Guide to 4000 Garden Plants Google Booksda
- ↑ D. Gledhill The Names of Plants Google Booksda
- ↑ 8,0 8,1 „Taxon: Brassica nigra (L.) W. D. J. Koch“. ars-grin.gov. Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
- ↑ Panzar, Javier. „This super bloom is pretty dangerous: Invasive mustard is fuel for the next fire“. Los Angeles Times (2019-yil 25-aprel). Qaraldi: 2019-yil 25-aprel.
- ↑ „black mustard Brassica nigra“. Early Detection & Distribution Mapping System. The University of Georgia - Center for Invasive Species and Ecosystem Health. Qaraldi: 2019-yil 25-aprel.
- ↑ O'Sullivan, Eve. „How to cook with mustard seeds“. The Guardian (2014-yil 17-fevral). Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
- ↑ „Mustard Seeds / Rai / Sarson“. food-india.com. Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
- ↑ Mejia-Garibay, B.; Palou, E.; Guerrero-Beltrán, J. A.; López-Malo, A. (June 2015). "Physical and antioxidant characteristics of black (Brassica nigra) and yellow mustard (Brassica alba) seeds and their products". Archivos Latinoamericanos de Nutrición 65 (2): 128–35. PMID 26817385.
- ↑ Borah, Plavaneeta. „8 Incredible Mustard Oil Benefits That Make It So Popular“. ndtv.com (2016-yil 30-noyabr). Qaraldi: 2017-yil 9-noyabr.
- ↑ Post, George Edward (1900). "Mustard". in James Hastings. A Dictionary of the Bible. http://www.odu.edu/~lmusselm/post/dictionary/hastings_dic/pages/mustard.shtml.