Afgʻoniston — Germaniya munosabatlari

Afgʻoniston–Germaniya munosabatlari
; Afgʻoniston	; Germaniya
Elchixona
Afgʻoniston elchixonasi Berlinda	Germaniya elchixonasi Kobulda (yopilgan)

Afgʻoniston va Germaniya oʻrtasidagi munosabatlar XIX asr oxiriga borib taqaladi va tarixan mustahkam o‘rinni egallagan. „Doʻstlikning“ 100 yilligi 2016-yilda nishonlandi va Afgʻoniston prezidenti buni „tarixiy munosabatlar“ deb atadi^[1].

Tarixi

Britaniyaning bilvosita mustamlakachilik davridagi maxfiy munosabatlar

Gandomak shartnomasi (1879-yil 26- yoki 30-may) va 2, 640 kilometr uzunlikdagi Durand liniyasi shartnomasi 1893-yildagi haqidagi oldingi kelishuvni bekor qildi. Durand chizig‘i Britaniya Hindistoni (hozirgi Pokiston) va Afgʻoniston oʻrtasidagi gʻovakli chegara. Bu shartnoma natijasida Angliya afgʻon tashqi siyosati ustidan toʻliq nazoratni Afgʻoniston hukmdoridan oldi. Germaniya Angliyaga raqib sifatida faqat maxfiy missiyalar va ekspeditsiyalar orqali Afgʻonistondagi Britaniya taʼsirini kamaytirishga muvaffaq boʻldi.

Kobuldagi nemis Jeyms Bond laqabli muhandis Gebhard Fleischer^[2] Germaniya qurol ishlab chiqaruvchi Krupp kompaniyasining muhandisi boʻlgan. 1893-yilda Bond Kobulga borib, podshoh Abdurrahmonxon bilan yakkama-yakka uchrashadi. Podsholar buyrugʻiga binoan Bond afgʻon qurol-yarogʻ ishlab chiqaruvchi Maschin Khana (Mashinalar uyi) va To‘pxona (toʻp uyi) kompaniyalarini kengaytirdi. Britaniya Hindistonidagi hukumat bu munosabat haqida bilgani yoki bilmasligi aniq emas. Keyinchalik, 1904-yilda Krupp muhandislari sirli ravishda oʻldirildi. Adamec yozadi:

Kobulda istiqomat qilgan birinchi nemis Germaniyaning Essen shahridagi Krupp Stellworks kompaniyasi xodimi Gotlib Fleysher bo'lib, Fleysher 1898-yilda Amir Abdulrahmon tomonidan yangi qurilgan zavodda (Mashin Khana) o'q-dorilar va qurol ishlab chiqarishni boshlash uchun Kobulda shartnoma tuzgan. Gotlib Fleysher 1904-yilning noyabrida Hindistonga sayohat chog‘ida chegara yaqinida o‘ldirilgan^[3].

1916-yildagi savdo va doʻstlik shartnomasi

Germaniya va Afgʻoniston oʻrtasidagi munosabatlar Birinchi jahon urushidan oldin boshlangan. Bu ikki davlat oʻrtasidagi aloqalar tarixan doʻstona munosabatda boʻlgan^[4].

Habibullaxon va 23 kishilik nemis delegatsiyasi oʻrtasida Germaniya-Afgʻon oʻrtasidagi ikkinchi uchrashuv 1915-yilda boʻlib oʻtgan. Ushbu delegatsiyaning asosiy maqsadi Nidermayer-Hentig ekspeditsiyasi doirasida Afgʻonistondagi Britaniya taʼsirini susaytirish bo‘lgan^[5]. Biroq, 1916-yilda ushbu ekspeditsiya paytida doʻstona savdo bitimi tuzilgan^[6]. Ushbu mamlakatlar oʻrtasida ilgari diplomatik aloqalar mavjud boʻlsa ham, faqat savdo shartnomasi tuzilgan. 1916-yil 24-yanvardagi shartnomaga koʻra, Germaniya delegatsiyasi Afgʻoniston hukumatiga 100 000 miltiq va 300 qurol vaʼda qilgan^[7].

1926-yil 3-martda doʻstlik shartnomasi tuzildi^[8]. Bu ikkala davlatdagi elchilarni tan olish demakdir. 1926-yilda 1916-yil 24-yanvardagi doʻstlik va savdo shartnomasi ratifikatsiya qilindi.

Diplomatik munosabatlar va konsul akkreditatsiyasi

Birinchi Afgʻoniston delegatsiyasi Germaniyaga 1922-yilda kelgan. Germaniyaga delegatsiya diplomatiya, savdo va madaniy aloqalar boʻyicha muzokaralar uchun kelayotgan edi va to‘g‘ri Berlinga yoʻl oldi. Bunga javoban Germaniya 1932-yilda doktor Frits Grobbani Afgʻonistonga yubordi. Birinchi yil Kobulda konsul boʻlib ishlagan, amalda Germaniya elchisi vazifasini bajargan, 1926-yilgacha Kobuldagi elchilar ishini boshqargan. „Elchixona“ ya‘ni Diplomatik vakolatxona va vazirning vakolatli qarorgohi Kobulda Bobur bogʻi yaqinida joylashgan edi^[9]. Afgʻoniston qiroli Omonullaxon 1928-yil 22-fevralda Germaniyaga tashrif buyurgan va u yerda Veymar Respublikasi Prezidenti Pol fon Hindenburg bilan uchrashgan^[10].

1930-yillar va urush davri

Afgʻoniston 1935-yilda Adolf Gitler boshchiligidagi Germaniya bilan yaqin aloqalar — muhim iqtisodiy va texnik aloqalarni oʻrnatgan^[11]. Afg‘oniston SSSR va Britaniya oʻrtasidagi bahsli hudud sifatidagi tarixiy mavqeiga muqobillikni qidirgan. Germaniya bu davrda Afgʻonistondagi tijoriy operatsiyalarni oshirdi, haftalik Berlin-Kobul havo qatnovi oʻrnatildi va Todt tashkiloti mamlakatdagi yirik infratuzilma loyihalarini nazorat qildi^[12].

Afgʻoniston Ikkinchi jahon urushi boshida Italiya va Germaniya diplomatik korpusini chiqarib yuborish toʻgʻrisidagi Moskva va London chaqiriqlariga qarshilik koʻrsatdi. 1940- va 1941-yillarda Afgʻoniston iqtisodiyot vaziri Abdul Majid Zabuliy yordami bilan Germaniya Britaniya Hindistonidan yer olib, qoʻshimcha harbiy yordam va Karachi portiga kirish evaziga Afgʻonistonni Axis blokiga qoʻshish rejalari mavjud edi. Bundan tashqari, Zabuliyga chegaradan o‘tgan 15 millionlik etnik afg‘on aholisini „ozod qilish“ haqida gapirilgan. Biroq, Sovet Ittifoqining Buyuk Britaniyaga sodiqligini oʻzgartirishi va ularning Eronga birgalikda bostirib kirishi ortidan, Afgʻoniston toʻsatdan ittifoqchi kuchlar tomonidan oʻrab olingan edi. Oxir-oqibat, 1941-yil oktyabr oyida u italiyaliklar va nemislarni chiqarib yuborish talabini qabul qildi, lekin mamlakatda kichik diplomatik xodimlar qolgan^[13]. Afgʻoniston Osiyoning Germaniya va Yaponiya oʻrtasida boʻlinishi taklif qilingan chegara chizigʻida edi. Ikkinchi jahon urushi oxirida nemis armiyasi urush paytida neytral pozitsiyasi uchun yaxshi niyat belgisi sifatida Afgʻonistonga oʻzining qolgan arsenalini sovgʻa qildi^[14]^[15].

Urushdan keyingi

Afgʻoniston Germaniya Federativ Respublikasini Uchinchi Reyxning vorisi sifatida tan olgan birinchi davlatlardan biri boʻlgan. Urushgacha boʻlgan hamkorlik 1950-yilda (Gʻarbiy Germaniya bilan) tiklandi^[16], lekin toʻliq rasmiy aloqalar 1954-yil dekabrigacha tiklanmagan^[17]. 1948-yildan beri Kobul meri boʻlib ishlagan Gʻulom Muhammad Farhod Gʻarbiy nemis muhandislari va mahsulotlarini Kobul elektr kompaniyasiga yollagan va olib kelgan^[17]. 1952-yilda Myunxenda Afgʻoniston madaniyat idorasi ochilgan^[17]. 1958-yil 31-yanvarda Germaniya Federativ Respublikasi va podsholik o‘rtasida iqtisodiy va texnik hamkorlik to‘g‘risidagi bitim imzolangan^[17]. Afgʻonistondagi respublika toʻntarishidan keyin aloqalar vaqtincha muzlab qoldi, ammo 1976-yilga kelib tiklandi.

Sovet-Afgʻon urushidan keyin Afgʻonistonda joylashgan Gʻarbiy Germaniya askarlari mamlakatni tark etishdi. Gʻarbiy Germaniyaning malakali xodimlari va maslahatchilari 1980-yilda, keyin esa 1984-yilda oʻqituvchilar tarkibi^[18] mamlakatni tark etishdi. Shu bilan birga, Sharqiy Germaniya Sovet Ittifoqining mamlakatdagi rolini qoʻllab-quvvatladi va Afgʻoniston hukumatiga yordam berdi. Afgʻoniston va Sharqiy Germaniya 1973-yilda bir-birini tan olganidan beri koʻp aloqalarga ega emas edi, ammo Afgʻoniston kommunistik rejimi davrida hammasi oʻzgardi. Madaniy va iqtisodiy kelishuvlar tuzildi, ikki davlatning ommaviy axborot vositalari o‘zaro hamkorlik qildi. Doʻstlik aloqalari Afgʻoniston rahbari Babrak Karmalning Sharqiy Germaniyaga tashrifi ortidan shakllangan, shundan soʻng 1982-yil 21-mayda Doʻstlik va hamkorlik shartnomasi imzolangan. Ularning hamkorligi taʼlim sohasiga alohida eʼtibor qaratadi^[19].

1985-yilda Sharqiy Germaniyaning afgʻonlarga birdamlik yuzasidan qilgan xayriyalarining umumiy miqdori 200 million markadan oshdi, ularning aksariyati Erkin nemis kasaba uyushmalari federatsiyasi tomonidan amalga oshirilgan.

Germaniya qayta birlashgandan keyin

Germaniya Qurolli Kuchlari 2001-yil dekabr oyidan boshlab Afgʻonistondagi ISAF missiyasi tarkibiga kirgan. Germaniya Bonn konferensiyasiga mezbonlik qilgan. 2001-yilda Hamid Karzay Afgʻonistonning muvaqqat rahbari etib saylandi. Ayni paytda Germaniya Afgʻonistonning shimoliy hududlarida harbiy va qayta tiklash ishlarida xavfsizlik missiyasi bilan shugʻullandi va Afgʻonistonga asosiy hamkorlardan biri boʻlib kelgan^[20].

2021-yil 23-dekabrda Germaniya tashqi ishlar vaziri Annalena Baerbok Afg‘oniston „zamonamizning eng og‘ir gumanitar falokatiga“ ketayotgani, iqtisodiyotning yirik tarmoqlari qulashi va 24 milliondan ortiq odam gumanitar yordamga muhtojligi haqida ogohlantirdi^[21]^[22]. Baerbok 15 000 dan ortiq zaif afg‘onlarni, jumladan, Germaniyada ishlagan mahalliy afg‘on xodimlarini va ularning oila aʼzolarini evakuatsiya qilishni tezlashtirishga vaʼda berdi^[23].

Adabiyotlar

Ludwig V. Adamec: Afgʻonistonning tarixiy lugʻati, 4-nashr, 2012,ISBN 978-8170493112
Lyudvig V. Adamec: Afgʻonistonning XX asr oʻrtalarigacha boʻlgan tashqi siyosati: SSSR, Germaniya va Buyuk Britaniya bilan munosabatlar . Tucson: Arizona universiteti matbuoti, 1974,ISBN 978-0816504596

Manbalar

↑ „100 Years of Afghan-German Ties Marked at Kabul Event“.
↑ Tom Appleton. „Ein deutscher James Bond in Kabul“ (2003-yil 9-fevral).
↑ Germany-Afghanistan Relations in :Ludwig W. Adamec: Historical Dictionary of Afghanistan, 4th ed., 2012, p. 162, ISBN 978-8170493112.
↑ Necipoglu, Gulru. Muqarnas: An Annual on the Visual Culture of the Islamic World. BRILL, 2002. ISBN 90-04-12593-0.
↑ Adamec, Ibid.
↑ „Home“.
↑ „Historio.de“. 2015-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 30-sentyabr.
↑ Text in League of Nations Treaty Series, vol. 62, pp. 116-125.
↑ Clements, Frank A.: Conflict in Afghanistan: A historical encyclopedia, 2003, p.7
↑ „King Amanullah's travels | Railways of Afghanistan“.
↑ Eur. The Far East and Australasia 2003, 2002. ISBN 9781857431339.
↑ http://books.stonebooks.com/history/afghanistan.shtml
↑ books.stonebooks.com/history/afghanistan.shtml
↑ Tom Lansford. A bitter harvest: US foreign policy and Afghanistan. Ashgate Publishing, Ltd., 2003 ISBN 0-7546-3615-1, ISBN 978-0-7546-3615-1. Pg 2
↑ Schreiber, Gerhard. Germany and the Second World War. Clarendon Press, 3 May 1990. ISBN 978-0-19-822884-4.
↑ Hyman, Anthony. Afghanistan under Soviet Domination, 1964–91, 27 July 2016. ISBN 9781349219483.
↑ ^17,0 ^17,1 ^17,2 ^17,3 „Archived copy“. 2005-yil 13-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 8-aprel.
↑ Zeter. „Rückblick: Die deutsch-afghanischen Beziehungen“ (de). Planet Wissen (2014-yil 17-oktyabr). Qaraldi: 2014-yil 30-dekabr.
↑ „Deutsch-afghanische und DDR-afghanische Beziehungen“ (2016-yil 22-oktyabr).
↑ „Germany's long, hard slog in Afghanistan | DW | 06.03.2018“. DW.COM.
↑ „Afghanistan suffering 'humanitarian catastrophe' says Germany Foreign Minister Annalena Baerbock“. Deutsche Welle (2021-yil 23-dekabr).
↑ „Afghan health care faces collapse amid economic crisis“. Deutsche Welle (2021-yil 24-dekabr).
↑ „Germany warns of 'worst humanitarian catastrophe' in Afghanistan“. Dawn (2021-yil 23-dekabr).

Havolalar

[1] „100 Years of Afghan-German Ties Marked at Kabul Event“.

[2] Tom Appleton. „Ein deutscher James Bond in Kabul“ (2003-yil 9-fevral).

[3] Germany-Afghanistan Relations in :Ludwig W. Adamec: Historical Dictionary of Afghanistan, 4th ed., 2012, p. 162, ISBN 978-8170493112.

[Necipoglu-4] Necipoglu, Gulru. Muqarnas: An Annual on the Visual Culture of the Islamic World. BRILL, 2002. ISBN 90-04-12593-0.

[5] Adamec, Ibid.

[6] „Home“.

[7] „Historio.de“. 2015-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 30-sentyabr.

[8] Text in League of Nations Treaty Series, vol. 62, pp. 116-125.

[9] Clements, Frank A.: Conflict in Afghanistan: A historical encyclopedia, 2003, p.7

[10] „King Amanullah's travels | Railways of Afghanistan“.

[11] Eur. The Far East and Australasia 2003, 2002. ISBN 9781857431339.

[12] ttp://books.stonebooks.com/history/afghanistan.shtml

[13] s.stonebooks.com/history/afghanistan.shtml

[14] Tom Lansford. A bitter harvest: US foreign policy and Afghanistan. Ashgate Publishing, Ltd., 2003 ISBN 0-7546-3615-1, ISBN 978-0-7546-3615-1. Pg 2

[15] Schreiber, Gerhard. Germany and the Second World War. Clarendon Press, 3 May 1990. ISBN 978-0-19-822884-4.

[16] Hyman, Anthony. Afghanistan under Soviet Domination, 1964–91, 27 July 2016. ISBN 9781349219483.

[auto-17] 17,0 ^17,1 ^17,2 ^17,3 „Archived copy“. 2005-yil 13-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 8-aprel.

[PlanetWissen-18] Zeter. „Rückblick: Die deutsch-afghanischen Beziehungen“ (de). Planet Wissen (2014-yil 17-oktyabr). Qaraldi: 2014-yil 30-dekabr.

[15-19] „Deutsch-afghanische und DDR-afghanische Beziehungen“ (2016-yil 22-oktyabr).

[20] „Germany's long, hard slog in Afghanistan | DW | 06.03.2018“. DW.COM.

[21] „Afghanistan suffering 'humanitarian catastrophe' says Germany Foreign Minister Annalena Baerbock“. Deutsche Welle (2021-yil 23-dekabr).

[22] „Afghan health care faces collapse amid economic crisis“. Deutsche Welle (2021-yil 24-dekabr).

[23] „Germany warns of 'worst humanitarian catastrophe' in Afghanistan“. Dawn (2021-yil 23-dekabr).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]