Kontent qismiga oʻtish

Roald Dahl

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Roald Dahl
Tavalludi 1916-yil 13-sentyabr
Kardiff, Uels
Vafoti 1990-yil 23-noyabr
Oxford, Angliya
Fuqaroligi Buyuk Britaniya
Kasbi yozuvchi, shoir, ssenarist, sobiq uchuvchi
Faoliyat yillari 1942-1990
Turmush oʻrtogʻi Patricia Neil
Otasi Harald Dahl
Onasi Sofie Magdalene Hesselberg

 

Roald Dahl (talaffuzi: Roald Dal 1916-yil 13-sentyabr — 1990-yil 23-noyabr) asli norvegiyalik ingliz yozuvchisi, qissanavis, shoir, ssenariynavis va urush davri qiruvchi uchuvchisi edi[1][2]. Uning kitoblari butun dunyo boʻylab 250 million nusxadan ortiq sotilgan[3]. Dal „XX asr bolalari uchun eng buyuk yozuvchilardan biri“ sifatida tan olingan. Uning „Charli va shokolad fabrikasi“, „Matilda“, „Bahaybat va mehribon dev“ kabi asarlari oʻzbek tilida chop etilgan.

Dal Uelsda norvegiyalik badavlat muhojirlar oilasida tugʻilgan va umrining asosiy qismini Angliyada oʻtkazgan. Ikkinchi jahon urushi paytida Qirollik havo kuchlarida (RAF) xizmat qilgan. U dastlab qiruvchi uchuvchi, keyinchalik razvedkachi boʻlib, qanot qoʻmondoni vazifasini bajaruvchi darajasigacha koʻtarildi. Yozuvchi sifatida 1940-yillarda bolalar va kattalar uchun yozilgan asarlari orqali tanilib, dunyodagi eng xaridorgir mualliflardan biriga aylandi. Adabiyotga qoʻshgan hissasi uchun mukofotlari orasida 1983-yilda World Fantasy Award for Life Achievement va 1990-yilda British Book Awards tomonidan yilning eng yaxshi bolalar muallifi kabi nufuzli mukofotlar bor. Dal va uning asarlari irqiy stereotiplar, misoginiya va antisemitizm uchun tanqidga olingan, keyinchalik uni taniganlar tomonidan norozilik bildirilgan. 2008-yilda The Times Dalni „1945-yildan beri 50ta eng buyuk britaniyalik yozuvchilar“ roʻyxatida 16-oʻringa qoʻydi. 2021-yilda Forbes uni top-earning dead celebrity (eng koʻp daromad topuvchi vafotgan etgan mashhurlar) reytingiga kiritdi[4].

Dalning hikoyalari kutilmagan yakun bilan, bolalar uchun kitoblari esa goʻdak qahramonlarning yovuz dushmanlari aks ettirilgan gʻayrioddiy, dahshatli, koʻpincha qora yumorga boy kayfiyati bilan mashhur[5]. Uning bolalar uchun yozgan asarlarida mehribon insonlar ulugʻlanadi va iliq tuygʻular tarannum etiladi[6][7]. Uning Jeyms va ulkan shaftoli, Charli va shokolad fabrikasi, Matilda, Jodugarlar, Fantastic Mr Fox, The BFG, The Twits, Giraffe and The Pelly and Me va Georgeʼs Marvellous Medicine kabi bolalarga bagʻishlangan mashur asarlari bor. Kutilmagan ertaklar nomli asari esa kattalar uchun yozilgan kitoblari sirasiga kiradi.

Yoshlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolalik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
10 yoshli Dal singillari Alfhild, Else va Asta bilan. Kardiff, 1927 yil.

Roald Dahl 1916-yilda Villa Marida (Fairwater Road, Llandaff, Kardiff, Uels) norvegiyalik Harald Dahl (1863-1920) va Sofie Magdalene Dahl (1885-1967) oilasida dunyoga kelgan[8][9]. Dalning otasi badavlat kema sotuvchi boʻlib, Norvegiyaning Sarpsborg shahridan Buyuk Britaniyaga koʻchib kelgan va 1880-yillarda birinchi rafiqasi, fransuz ayol Marie Beaurin-Gresser bilan Kardiffda yashagan. 1907-yilda Mariening vafotidan oldin ularning ikki farzandi (Ellen Marguerite va Louis) boʻlgan. Uning onasi Buyuk Britaniyaga koʻchib keldi va 1911-yilda otasiga turmushga chiqdi. Dalning ismi norvegiyalik qutb tadqiqotchisi Roald Amundsen sharafiga qoʻyilgan. Uning ona tili norvegcha boʻlib, uyda ota-onasi va singillari Astri, Alfhild va Else bilan norveg tilida gaplashardi. Bolalar Norvegiyaning Lyuteran davlat cherkovida, Norveg cherkovida tarbiyalangan va Kardiffdagi Norveg cherkovidachoʻqintirilgan[10]. Uning buvisi Ellen Wallace 18-asr boshlarida Norvegiyaga kelgan shotlandiyalik muhojirlar avlodi edi[11].

Pratchett xonimning Llandaffdagi (Kardiff) sobiq shirinlik doʻkonida yosh Roald Dal va uning doʻstlari tomonidan sodir etilgan buzuqlik esga olinadigan koʻk plakat bor[12].

Dal dastlab Llandaffdagi sobor maktabida oʻqigan. Sakkiz yoshida u va uning toʻrt doʻsti Pratchett xonimga tegishli boʻlgan mahalliy shirinlik doʻkonida oʻlik sichqonchani gobstopperlar saqlangan bankaga solib, direktor tomonidan jazolanishgan. Besh bolakay oʻzlarining hazillarini „1924-yilgi sichqonchaning buyuk fitnasi“ deb nomlashdi[13]. Gobstopperlar ikki jahon urushi davrida ingliz oʻquvchilari orasida sevimli shirinlik boʻlgan va Dal oʻzining „Charli va shokolad fabrikasi“ asarida ularga murojaat qilgan[14].

Repton maktabi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Repton School, Derbyshire
Dahl 1929-yildan 1934-yilgacha Derbishirdagi Repton maktabida oʻqigan.

1929-yildan boshlab, 13 yoshida, Dal Derbishirdagi Repton maktabida oʻqiy boshladi. Dal maktabdagi shavqatsiz muhit, kichik bolalar kattalarga xizmatkorday koʻrilishi, shavqatsiz kaltaklanishlarni yoqtirmasdi. Uning biografi Donald Sturrock Dalning yoshligidagi bu zoʻravonliklarni tasvirlab bergan. Dal oʻz asarlarida mazkur tajribalarning baʼzilarini ifodalaydi, shu sababdan ham uning asarlari shafqatsizlik va jismoniy jazodan nafratlanishi bilan ham ajralib turadi[15].

Dalning Boy: Tales of Childhood avtobiografiyasiga koʻra, Maykl ismli doʻstini direktor Geoffrey Fisher shafqatsizlarcha kaltaklagan. Mazkur kitobda Dal shunday yozgan edi: „Maktabdagi hayotim davomida ustozlar va katta yoshdagi bolalarga tom maʼnoda boshqa bolalarni kaltaklash, baʼzan esa juda qattiq jarohatlashlariga ruxsat berilganidan dahshatga tushdim. . . Men bunga chiday olmadim. Men bunga hech qachon chiday olmaganman“[16]. Fisher keyinchalik Kenterberi arxiyepiskopi etib tayinlandi va 1953-yilda qirolicha Yelizaveta IIga toj kiydirdi. Biroq, Dahlning biografi Jeremy Treglownning[17] soʻzlariga koʻra, kaltaklanish voqeasi 1933-yil may oyida Fisher Reptonni tark etganidan bir yil oʻtgach sodir boʻlgan; direktor aslida Fisherning oʻrinbosari J.T. Christie edi. Dalning aytishicha, bu voqea unda „dinga va hatto Xudoga nisbatan shubha uygʻotgan“[18].

Reptondalik paytida Cadbury shokolad kompaniyasi vaqti-vaqti bilan maktabga oʻquvchilar tomonidan sinovdan oʻtkazish uchun yangi shokoladlarni yuborib turardi[19]. Dal janob Cadburyning maqtoviga sazovor boʻladigan yangi shokolad ixtiro qilishni orzu qilardi; bu muallifning bolalarga bagʻishlangan "Charli va shokolad fabrikasi" (1964) nomli uchinchi asarini yozishga va boshqa kitoblarida shokoladga murojaat qilishga ilhomlantirdi.

Bolalik va oʻsmirlik yillarida Dal yozgi taʼtillarining koʻp qismini Norvegiyada onasining oilasi bilan oʻtkazdi. „Boy: Tales of Childhood“ asarida o‘sha tashriflardan juda ko‘p kulgili xotiralar, masalan, o‘gay opasining yigitining trubkasidagi tamakini echki axlatiga almashtirgani haqida yozgan[18]. U Norvegiyadagi taʼtillari haqida faqat birgina baxtsiz xotirani qayd etadi: sakkiz yoshida shifokorlar uning adenoidlarini olib tashlashga majbur boʻlishgandi[18].

Maktabdan keyin

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maktabni tugatgandan soʻng, 1934-yil avgustda Dal RMS Nova Scotiada Atlantikani kesib oʻtdi va Nyufaundlend boʻylab Public Schools Exploring Society bilan sayohat qildi[2][20].


1934-yil iyul oyida Dahl Shell Petroleum kompaniyasiga qoʻshildi. Birlashgan Qirollikda ikki yillik mashgʻulotdan soʻng u avval Keniyaning Mombasa shahriga, soʻngra Tanganikadagi (hozirgi Tanzaniyaning bir qismi) Dorussalomga tayinlandi. Butun hududdagi Shellning ikkita xodimi bilan bir qatorda u Dorussalom tashqarisidagi Shell uyida oshpaz va shaxsiy xizmatchilar bilan hashamatda yashagan. Tanganika boʻylab mijozlarga neft yetkazib berish boʻyicha ish olib borganida, u boshqa yovvoyi hayvonlar qatori qora mamba ilonlari va sherlariga duch keldi[18].

Qiruvchi uchuvchi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dahl’s flying helmet
Dalning charm uchuvchi dubulgʻasi Buyuk Missendendagi Roald Dahl muzeyi va hikoyalar markazida namoyish etilmoqda

1939-yilning avgustida, Ikkinchi Jahon urushi yaqinlashar ekan, inglizlar Dor us-Salomda yashovchi yuzlab nemislarni toʻplash rejasini tuzdilar. Dal qirolning afrikalik lashkarlariga leytenant sifatida tayinlangan boʻlib, mustamlaka armiyasida xizmat qilgan mahalliy qoʻshinlar askarlari vzvodiga qoʻmondonlik qilgan[2].

1939-yilning noyabrida Dahl Qirollik havo kuchlariga 774022 xizmat raqami bilan uchuvchi sifatida qoʻshildi. Dorussalamdan Nayrobigacha avtoulovda 600 milyalik (970 km) yoʻl bosgach, u oʻn olti kishilik parvoz mashgʻulotlariga qabul qilindi, ulardan faqat uchtasi urushdan omon qoldi. Yetti soat-u 40 daqiqalik tajribasi bilan u De Havilland Tiger Mothda yakkaxon parvoz qildi[2]; Dal parvoz paytida Keniyaning yovvoyi tabiatini tomosha qilishni yoqtirardi. U Iroqda, Bagʻdoddan 50 milya (80 km) gʻarbdagi RAF Habbaniya shahrida uchish boʻyicha malaka oshirishni davom ettirdi. Hawker Hartsda olti oylik mashgʻulotdan soʻng, Dal 1940-yil 24-avgustda uchuvchi ofitser etib tayinlandi va eskadronga qoʻshilishga hamda dushmanga qarshi kurashishga tayyor deb topildi[21].

A Gloster Gladiator plane
Dahl Gloster Gladiator samolyotida uchayotganida Liviyaga halokatli tarzda qulagan.
A Hawker Hurricane Mk 1
Hawker Hurricane Mk 1: Dal Gretsiya osmonidagi havo jangida qatnashgan samolyot turi.

1941-yil 20-aprelda Dal Afina jangida Ikkinchi Jahon urushidagi eng koʻp ball toʻplagan Britaniya Hamdoʻstligi aʼzosi Pat Patl va doʻsti Devid Kok bilan birga qatnashdi. Jangda ishtirok etgan 12 qiruvchidan beshtasi urib tushirildi va ularning toʻrt nafar uchuvchisi, jumladan Pattle ham halok boʻldi. Yerdagi yunon kuzatuvchilari 22 ta nemis samolyoti urib tushirilgan deb hisobladilar, ammo havodagi tortishuvlar chalkashliklari tufayli uchuvchilarning hech biri qaysi samolyotni urib tushirganliklarini bilishmadi. Dal buni „har tomondan menga qarab kelayotgan dushman jangchilarining cheksiz tumani“ deb taʼriflagan[22].

Qattiq bosh ogʻrigʻiga duchor boʻlgani uning urushdan chetlatilishiga sabab boʻlgan, u nogiron boʻlib, Britaniyadagi uyida, Bukingemshirda onasi bilan qolgan[23]. Garchi oʻsha paytda Dal faqat sinov muddatidagi uchuvchi ofitser boʻlgan boʻlsa-da, 1941-yil sentyabr oyida u bir vaqtning oʻzida uchuvchi ofitser sifatida tasdqilandi va urushning faxriy uchuvchi ofitseri lavozimiga koʻtarildi.

Urushdan keyingi hayot

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Patricia Neal and Roald Dahl
Patricia Neal va Roald Dahl

Dal 1953-yil 2-iyulda Nyu-Yorkdagi Trinity cherkovida amerikalik aktrisa Patricia Neilga uylandi. 30 yil davom etgan turmushda ular besh nafar farzandi koʻrishdi:

  • Olivia Twenty (1955-1962);
  • Chantal Sophia „Tessa“ (1957-yilda tugʻilgan), u yozuvchi hamda pazandachilik kitobi muallifi va sobiq model Sophie Dahlning onasi boʻlgan (The BFG asaridagi Sofi uning nomi bilan atalgan)[24];
  • Theo Matthew (1960-yilda tugʻilgan);
  • Ophelia Magdalena (1964-yilda tugʻilgan);
  • <b>Lucy Neal</b> (1965-yilda tugʻilgan)[25].
Dahl signing books
Dal kitoblarga imzo chekmoqda, Amsterdam, Niderlandiya, 1988-yil oktyabr

Ijod

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fayl:Deviousdahl.jpg
Roald Dalning „The Devious Bachelor“ hikoyasi Collier’s jurnalida (1953-yil sentyabr) Frederick Siebel illyustratsiyalari bilan nashr etilgandi.

Dalning C.S. Forester bilan uchrashuvdan soʻng ilhomlanib yozilgan dastlabki asari "A Piece of Cake" 1942-yil 1-avgustda nashr etilgan edi. Uning urush davridagi sarguzashtlari haqidagi hikoyasini The Saturday Evening Post gazetasi 1000 AQSh dollariga (1942-yil uchun katta mablagʻ) sotib oldi va "Shot Down Over Libya" nomi bilan chop etildi[26].

Uning bolalarga atalgan birinchi kitobi 1943-yilda nashr etilgan The Gremlins boʻlib, Qirollik havo kuchlari folklorining bir qismi boʻlgan yaramas mayda mavjudotlar haqida edi[27]. QHK uchuvchilari samolyotdagi barcha muammolar uchun gremlinlarni ayblaydilar[28]. Vashingtondagi Britaniya elchixonasida boʻlganida Dahl uning nusxasini birinchi xonim Eleanor Ruzveltga yuboradi (Ruzvelt xonim asarni nabiralariga oʻqib bergan)[27] va kitob Uolt Disney tomonidan hali olinmagan film uchun buyurtma qilingan[29]. Dal 20-asrning eng sevimli bolalar asarlarini yozishni davom ettirdi, masalan, Charli va shokolad fabrikasi, Matilda, Jeyms va ulkan shaftoli, Jodugarlar, Fantastic Mr Fox, The BFG, The Twits va Georgeʼs Marvellous Medicine kabilar shular jumlasidandir.

Oʻlim va meros

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Dahl’s gravestone
Dal qabri, Avliyo Pyotr va Avliyo Pol cherkovi, Buyuk Missenden, Bukingemshir

Roald Dal 1990-yil 23-noyabrda 74 yoshida kam uchraydigan qon saratoni, miyelodisplastik sindromdan Oksfordda vafot etdi[30] va Buyuk Missenden, Bukingemshir, avliyo Pyott va Avliyo Pol cherkovidagi qabristonga dafn qilindi. Nabirasining soʻzlariga koʻra, oila unga „Vikinglar dafn marosimini“ oʻtkazgan. U oʻzining snuker belgilari, sifatli Burgund vinosi, shokoladlar, HB qalamlari va elektr arra bilan dafn qilindi. Bugungi kunga qadar bolalar uning qabri yonida oʻyinchoqlar va gullar qoldirishda davom etmoqdalar[31].

1996-yil noyabr oyida Eylsberi yaqinidagi Bukingemshir okrugi muzeyida Roald Dahl bolalar galereyasi ochildi[32]. Chex astronomi Antonin Mrkos tomonidan kashf etilgan asosiy kamar asteroidi 6223 Dahl 1996-yilda uning sharafiga nomlangan[33].

  1. ↑ "Roald Dahl British author". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/biography/Roald-Dahl. Qaraldi: 2022-03-02. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Sturrock 2010.
  3. ↑ Nunis 2016.
  4. ↑ Freeman. „The Highest-Paid Dead Celebrities 2021“. Forbes (2021-yil 30-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 10-iyul.
  5. ↑ Criado 2014.
  6. ↑ Hamlin 2015.
  7. ↑ de Castella 2011.
  8. ↑ Berntsen. „Harald Dahl b. 1863 Sarpsborg, Østfold d. 1920 Wales: Erik Berntsens slektssider“. Erik Berntsens slektssider (2020-yil 21-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 21-oktyabr.
  9. ↑ Howard 2017.
  10. ↑ Palfrey 2006.
  11. ↑ Dahl, Roald „Min mor“, . I Roald Dahls kjøkken. Oslo: Gyldendal Norsk Forlag, 1999 — 65-bet. ISBN 8205256136. 
  12. ↑ „Blue plaque marks Dahl sweet shop“. BBC. Retrieved 24 December 2014.
  13. ↑ Sharp 2005.
  14. ↑ Ayto 2012.
  15. ↑ „WEB LINKS: corporal punishment in British schools“. www.corpun.com. Qaraldi: 2016-yil 26-may.
  16. ↑ „Boarding School Magic“ (en-US). Los Angeles Review of Books. Qaraldi: 2018-yil 6-iyul.
  17. ↑ Treglown 2016.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Dahl 2013.
  19. ↑ „Repton School 'helped inspire Dahl' to write Charlie“. BBC (2015-yil 14-iyul).
  20. ↑ "Roald Dahl (British author)". Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/149746/Roald-Dahl. Qaraldi: 16 September 2014. 
  21. ↑ Conant 2008.
  22. ↑ Dahl 1988.
  23. ↑ „Roald Dahl: The fighter pilot“. Roald Dahl.com. 2019-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-yanvar.
  24. ↑ Martin Chilton (18 November 2010) The 25 best childrenʼs books The Daily Telegraph
  25. ↑ „'Dad also needed happy dreams': Roald Dahl, his daughters and the BFG“. The Daily Telegraph (2010-yil 6-avgust). 2022-yil 10-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 16-sentyabr.
  26. ↑ Ruffin 2006.
  27. ↑ 27,0 27,1 Donald 2008.
  28. ↑ Sasser 1971.
  29. ↑ Tanner, Nick. „Dahl's Gremlins fly again, thanks to historian's campaign“. The Guardian (2006-yil 20-dekabr). Qaraldi: 2014-yil 16-sentyabr.
  30. ↑ „Deaths England and Wales 1984–2006“. Findmypast.com. 2009-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 28-yanvar.
  31. ↑ „A giant peach of a property in Dahl country“. The Times (2015-yil 14-iyul).
  32. ↑ McElmeel 1999.
  33. ↑ Schmadel 2003. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Roald_Dahl&oldid=3225398" dan olindi