Isaac Newton

Dat artikel es geschreevn in 't Brugs.

Newton in 1689, deur Godfrey Kneller, meugeliks een geromantisèrd portret.

Sir Isaac Newton (Woolsthorpe-by-Colsterworth, 4 januoari 1643 – Londn, 31 moarte 1727) was een Iengelsn nateurkundign, wiskundign, astronôom, nateurfilosoof, alchemist en theoloog.

In de wiskunde ountdekte tjie ounder mêer differentioal- en integroalrekenn (ounafhankelik moa round de zelstn tyd as Leibniz), 't Binomium van Newton en benoaderiengsmethoodn.

In zyn hoofdwerk Philosophiae Naturalis Principia Mathematica uut 1687 beschreeft Newton ounder andere de zwoartekrachtswette en de drie wettn van Newton, woadeure dat je de groundlegger van de klassieke mechanica wierd.

Up 't gebied van optiek schreeft je de klassieker Opticks, vound je de Newton-telescôop uut en ountwikkelde de theorie da wit licht uut een spectrum van verschillende kleurn bestoat, gebasèrd up het prisma.

T' hope mè Charles Darwin wordt Isaac Newton as êen van de belangrykste Britse wetenschappers beschouwd.

Biografie

Jeugd en studiejoarn

Newton wierd geboorn as 't ênig kiend van John Newton en Hannah Ayscough in Woolsthorpe-by-Colsterworth, een gehucht nie verre van Grantham in Lincolnshire. Newton zyn ouders woarn redelik welgestelde boern, moa zyn voader stierf drie moandn vô de gebôorte, en zyn moeder hertrouwdige met een Anglicoansn paster ot je drie joar oud was. Ot je tien joar oud was wierd zyn moeder vor een twidde kê weduwe, en erfdige een boerdery van hur twidde vint. Isaac Newton was nochtans nôois g'interessèrd van te goan boern, en gaaft der de vôorkeure an van verder te studeern: toet an zyn zestienste gienk tjie noa 't lager en 't middelboar in Grantham, woardat je een name vo zyn eigen maktige mè zyn mechanische modelln. Up zyn achttienste gienk tjie noa Cambridge woardat je den wiskundign Isaac Barrow ontmoetigde die een grôotn indruk up hem maktige. In zyn studies las't je ounder andere de Elementn van Euclides, de Geometria van René Descartes, de Arithmetica infinitorum van John Wallis en de Dialogo van Galileo Galilei.

Hôogleroare in Cambridge

In 1669 wierd je benoemd toet Lucasian professor, 't is te zeggn hôogleroare in de wiskunde an 't unif van Cambridge, een lêerstoele ingesteld deur Henry Lucas. In dien tyd moestn ol de wetenschappers an d' universiteitn van Oxford en Cambridge gêestelikn van den Anglicoanse kerke zyn, moa dien lêerstoel wierd uutzounderlik van actievn dienst verountschuldigd vô mêer tyd vry te maakn vo wetenschappelik ounderzoek. Newton vroeg en kreeg van Charles II dispensoasje vor as gêestelikn gewyd te wordn, wa da moa goed was, van in den duuk was Newton een anhanger van 't Unitarisme, in dien tyd een verboon kettery.

Newton wierd lid van de Royal Society en was van 1703 toet an 1727 den vôorzitter.

Muntmêester

In 1696 verhuusde Newton noa Londn vo doar muntmêester te wordn. Van 1699 toet an zyn dôod was tjie directeur van de Munte (Master of the Mint) en wierd vo zyn werk toet ridder gesleegn deur Queen Anne in 1705. Ounder zyn toezicht gienk 't pond in 1717 over van de zilvern toet de goudn standoard.

Persôonlikheid

In een brief van 1677 an zyn collega en rivoal Robert Hooke schreef Newton bescheidn:

If I have seen further it is only by standing on the shoulders of giants. (O' k verder gezien hè dan ander menschn, is 't omda 'k up de schouders van reuzn kostn stoan).

In zyn persôonlik leevn was Newton volgens sommige biograafn een bitje excentriek, en je gebruukte zyn posiesje in de Royal Society vo Leibniz van plagioat te beschuldign.

Belangrykste ountdekkiengn

Wiskunde

As een wiskundign stoat Newton bekend as den ountdekker van differentioal- en integroalrekenienge, t' hope mè Gottfried Wilhelm Leibniz, mè wien dat je een geweldige ruzie haad over de prioriteit van d' uutviendienge. 't Binomium van Newton is achter hem genoemd, en ook een benoaderiengsmethode die tegenwôordig as de Newton-Raphson iteroasjemethode bekendstoat. Verder is der nog de Newton-Cotes formule vo numerieke integroasje en ook de formules van Newton vo vôor- en achterwoartse interpoloasje.

Klassieke mechanica

Theoretische innovaties

Newton schreef van 1684-1686 de Philosophiae Naturalis Principia Mathematica in 't Latyn, beter bekend as de Principia. Hierin beschreeft je wa dan nu as de wettn van newton bekendstoan, woamee dat je de groundlegger van de klassieke mechanica wierd, en ook de zwoartekrachtswet. In tegenstellienge met andere wetenschappers van den Oudheid (gelik Aristoteles) wierdn de basisbegrippn neregeschreevn as formules, wa da 't meugelik maktige van kwantitatieve beschryviengn te maakn.

Je kost mè zyn wettn de boann van de planeetn berekenn, woadeure dan de empirische wettn van Kepler een theoretische boasis kreegn. De zelste wettn lietn 't ook toe van komeetboann te berekenn, of de getyen te verkloarn ounder den invloed van de moane zyn antrekkienge.

Optiek

Neffest de Principia publicèrde tjie de Opticks, een werk over optiek in 't Iengels.

Newton toogde da wit licht bestoat uut de verschillende kleurn van de regenboge deur een experiment met een gloazn prisma.
Licht bestound volgens Newton uut dêeltjies, woamee dat je brekienge en weerkatsienge verkloardige.
Een interferensje-effect (Newtonriengn) is achter hem genoemd.
Je pastige zyn kennisse van lichtbrekienge toe met de Newtontelescoop die den invloed van chromatische aberroasje beperkt.
Newton beschreeft ook diffraksje (of bugienge) van licht.

Warmtelêer en hydrodynamica

Vo de warmtelêer formulèrde Newton een wet vo d' ofkoelienge: Newtonkoelienge, woaby dat d' ofkoelsnelheid evenredig is met 't temperateursverschil met d' omgevienge.

Newton is wel nie den groundlegger van de hydrodynamica (da was Blaise Pascal), moa je beschreef wel 't gedrag van wat da nu Newtonse vloeistoffn genoemd wordn, die een viscositeit hèn die ounafhankelik is van de schuufspannienge.

Wettn van Newton

Êeste wet: traagheid of inertie

Ot de som van de krachtn uutg'oefend up een vôorwerp nul is, is de versnellienge nul. Da vôorwerp beweegt ton an een constante snelheid in een rechte lyne, of is in ruste.

Twidde wet: hoofdwet van de mechanica

De veranderienge in bewegienge van een vôorwerp is gelyk an de som van de krachtn die derup inwerkn. De veranderienge werkt volgens een rechte lyne woalangs dat de kracht werkt. In formulevorm:

{\vec {F}}={\frac {d{\vec {p}}}{dt}}\,=\,{\frac {d}{dt}}(m{\vec {v}})\,=\,{\vec {v}}\,{\frac {dm}{dt}}+m\,{\frac {d{\vec {v}}}{dt}}\,.

met ${\vec {F}}\!$ de kracht in Newton, ${\vec {p}}$ p de impuls, die 't product is van de massa $m$ in kilogram en de snelheid ${\vec {v}}$ in ${\frac {m}{s}}$ en ${\frac {d}{dt}}$ den ofgeleide noa den tyd $t\!$ . Mêestol is de massa m van 't vôorwerp constant. Ton verêenvoudigt de twidde wet toet:

{\vec {F}}=m\,{\vec {a}}\,,

met ${\vec {a}}$ de versnellienge in de richtienge van de kracht in ${\frac {m}{s^{2}}}$ . Den êeste wet is een byzounder gevol van de twiddn, mè ${\vec {F}}=0$ en ${\vec {a}}=0$ .

De twidde wet definièrt den êenheid van kracht in massa, ofstand en tyd: 1 N = 1 kg m/s².

Derde wet: actie en reactie

Od een vôorwerp A een kracht uutoefent up een vôorwerp B, ton oefent het vôorwerp B een even grôte, gelyktydige en tegengesteld gerichte kracht uut up A en omgekêerd. De derde wet wordt beknopt geformulèrd as 'actie = - (reactie)', moa dat is misleidend omdat 't hem om een gelyktydige krachtnpoar goat. De derde wet is een specioal gevol van de wet van behoud van impuls.

Theologie en alchemie

Beholve vo de exacte wetenschappn haad Newton ook vor andere onderzoeksgebiedn belang. Olhoewel da Newton tegenwôordig bekendstoat vo zyn prestoasjes up 't gebied van nateur- en wiskunde, spandèrde tjie mêer van zyn leevn an theologie en alchemie. Azo schreef tjie een chronologie en een tekstkritiek van den Bybel. Zyn werk in alchemie was vo zyn tyd nie rare, en leverdig' hem zyn posiesje as muntmêester up.

Publicoasjes van Isaac Newton

Veel artikels in de Philosophical Transactions van de Royal Society
Method of Fluxions (1671)
Of Natures Obvious Laws & Processes in Vegetation, onuutgegeevn werk over alchemie, (1671–1675)
De Motu Corporum in Gyrum (1684)
Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (1687)
Opticks (1704)
Arithmetica Universalis (1707)
Rapportn van de Master of the Mint (1701-1725)
Observations on Daniel and The Apocalypse of St. John (1733)

Postuum uutgegeevn:

Short Chronicle, The System of the World, Optical Lectures, The Chronology of Ancient Kingdoms, Amended, De mundi systemate. (1728)
An Historical Account of Two Notable Corruptions of Scripture (1754)

Referenties

Mêer ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien ip Isaac Newton ip Wikimedia Commons.