Coignoûlî
Li coignoûlî (fr: cornouiller), c' est on gros bouxhon, deus a troes metes hôt, avou des crawieusès coxhes.
Li coignoûlî pout crexhe e plinne loumire, u a l' ombrire di des pus grands åbes. I n' vént nén voltî so des ansinêyès teres, ni sol foite tere (årzeyixheuse tere). Eto, el Walonreye, on l' resconterrè pus voltî el Fåmene (sol castinne) mins måy e l' Årdene (so schayisse).
On s' sierveut voltî do bwès d' coignoûlî po fé des mantches di mårtea.
On l' riplante eto dins les cortis po fé des håyes.
Les coignoûlîs d' avårci dnèt on frut, li coignoûle, ki gostêye ene miete seur. On s' endè sieve des coignoûles po fé des djelêyes.
Come c' esteut ene sacwè sins grande valeur, on-z a dit "ene coignoûle" po on båbô, et did la, ça a divnou on no d' famile.
Sôres di coignoûlîs
[candjî | candjî l’ côde wiki]
El Walonreye, gn a deus sôres di coignoûlîs :
- li coignoûlî ås rodjès foyes (Cornus sanguinea).
- li coignoûlî ås djaenès fleurs u u coignoulî måye (Cornus mas). C' est ci-la ki vént voltî el Fåmene.
Li coignoûlî ås rodjès foyes est lomé insi paski ses foyes divegnnut rodjes å waeyén-tins. I n' florit k' å moes d' djun, des ptitès blankinassès fleurs. Li frut, 0,5 cm gros, rishonne a ene pitite noere purnale
Li coignoûlî ås djaenès fleurs, c' est èn åbe foirt timprou, ki florixh dedja al fén do moes d' fevrî, et å moes d' måss. Li frut vént tot seu u pa trokets d' deus. Li coignoûle a l' cogne d' ene olive, mins avou ene tchå purade come ene ceréjhe. Elle est vete å cminçmint, pu rodje, pu noere, cwand el est maweure, e moes d' setimbe.
Gn a eto des ôtes coignoûlîs , ki vnèt d' Azeye u d' Amerike, et k' on rplante dins les courtis, come li coignoûlî-ås-fraijhes (Cornus kousa).