Pengenalan Bidang Morfologi

1.1 Definisi Bidang Morfologi

Daripada segi etimologi, kata morfologi berasal daripada bahasa Yunani morphe
yang bermaksud bentuk atau form dalam bahasa Inggeris. Dengan demikian,
morfologi secara umumnya membawa maksud kajian tentang struktur dan bentuk atau
pembentukan.
Dalam kajian tersebut, yang diteliti ialah unsur-unsur yang membentuk perkataan,
proses-proses yang membentuk perkataan, serta bentuk-bentuk perkataan yang terhasil.
Sehubungan dengan hal itu, unsur-unsur yang membentuk perkataan ialah morfem
yang terbahagi kepada morfem bebas dan morfem terikat. Proses-proses yang
membentuk perkataan termasuklah pengimbuhan, pemajmukan, penggandaan, dan
pengakroniman.
Bentuk-bentuk yang perkataan yang terhasil pula dapat dijeniskan kepada kata
tunggal, kata terbitan, kata majmuk, dan kata ganda. Selain itu, bidang morfologi turut
melibatkan usaha untuk menggolongkan perkataan berpandukan kemiripan bentuk atau
fungsinya, sama ada tergolong sebagai kata nama, kata kerja, kata adjektif, atau kata
tugas.
Sebagai kesimpulannya, bidang morfologi dapat didefinisikan sebagai bidang
linguistik yang mengkaji struktur kata, bentuk kata, dan golongan kata.
1.2 Konsep Morfem
Morfem ialah unsur yang membentuk kata . Istilah morfem dapat diertikan sebagai
unit terkecil dala bahasa yang mempunyai fungsi gramatis atau menjalankan tugas nahu
(tatabahasa).
Sebagai contohnya, pada kata berlari, dua morfem yang membentuk kata ini ialah
awalan ber- dan kata dasar lari. Kata berlari ialah kata kerja manakala kata dasarnya,
1

lari, merupakan kata nama. Berdasarkan contoh pembentukan kata ini, morfem bertelah menukar kata nama lari menjadi kata kerja berlari. Dengan ini, morfem berdikatakan bahawa telah menjalankan tugas nahu (tatabahasa) dengan menukar kata
nama menjadi kata kerja.
Morfem terbahagi kepada morfem bebas dan morfem terikat. Morfem bebas ialah
morfem yang dapat berdiri sendiri sebagai satu kata dan mempunyai makna seperti
morfem lari pada kata berlari. Morfem terikat pula tidak dapat berdiri sendiri, sebaliknya
memerlukan bantuan morfem lain untuk membentuk kata. Hal ini terlihat pada morfem
mem- pada kata membaca atau morfem ke--an pada kata kecantikan.
Daripada contoh yang diberikan itu, didapati bahawa bentuk morfem terikat
sebenarnya terdiri daripada imbuhan. Namun demikian, terdapat satu lagi bentuk
morfem terikat yang bukan imbuhan, iaitu akar kata. Akar kata tidak bertaraf kata, tetapi
berpotensi untuk menerima imbuhan atau bergabung dengan kata lain untuk membentuk
kata seperti kata tawa pada kata tertawa dan tani pada kata majmuk pasar tani.
Sesuatu kata mungkin terbina daripada satu atau lebih daripada satu morfem. Kata
duduk, misalnya, terdiri daripada satu morfem, tetapi kata kedudukan mengandungi dua
morfem, iaitu apitan ke-..-an dan kata dasar duduk. Sebaliknya, kata berkedudukan pula
terdiri daripada tiga morfem, iaitu awalan ber-, apitan ke--an dan kata dasar duduk.
1.3 Konsep Alomorf
Istilah alomorf berasal daripada dua perkataan Yunani, iaitu allos yang bermaksud
lain dan morphe yang bermakna bentuk. Gabungan dua perkataan ini menghasilkan
kata alomorf yang bermaksud bentuk yang berlainan.
Dalam bidang morfologi, istilah ini merujuk kepada bentuk berlainan yang wujud
dalam sesuatu morfem atau di kenali sebagai varian morfem. Sebagai contohnya,
morfem meN- dalam bahasa Melayu mempunyai lima alomorf, iaitu me-, mem-, men-,
meng-, dan menge- manakala awalan kata kerja beR- mempunyai tiga alomorf, iaitu
ber-, be-, dan bel-.
Wujudnya alomorf-alomorf ini sebenarnya berdasarkan lingkungan-lingkungan yang
ditempati oleh sesuatu morfem. Berdasarkan lingkungan-lingkungan tersebut, Asmah
Haji Omar dalam bukunya, Nahu Kemas Kini, membahagikan alomorf lingkungan
kepada tiga jenis, iaitu alomorf lingkungan fonologi, alomorf lingkungan nahu,dan
alomorf lingkungan leksikal.

1.3.1 Alomorf Lingkungan Fonologi

Alomorf lingkungan fonologi merujuk kepada alomorf yang kewujudannya ditentukan
oleh ciri-ciri fonologi atau bunyi bahasa. Misalnya, morfem peN- mempunyai lima alomorf
lingkungan fonologi, iaitu pe-, pem-, pen-, peng-, dan penge-.
Alomorf pe-, pem-, pen-,dan peng- ditentukan oleh fenom pertama dan kata dasar yang
bergabung dengannya manakala penge- bergabung dengan kata dasar terdiri daripada satu
suku kata.
Contoh perkataan yang dibentuk dengan alomorf-alomorf lingkungan fonologi :i-

pelawat

ii-

pembuli

iii-

pendengar

iv-

pengurus

v-

pengecat

1.3.2 Alomoft Lingkungan Nahu

Alomoft lingkungan nahu ialah alomoft yang ditentukan oleh ciri-ciri nahu atau
tatabahasa. Penggunaan alomoft lingkungan nahu terdapat pada perkataan
memperjuangkan, mempersembahkan, menterbalikkan dan mentertawakan. Berdasarkan
peraturan alomoft lingkungan fonologi, perkataaan-perkataan tersebut sepatutnya menjadi
memerjuangkan, menerbalikkan, dan menertawakan, iaitu fonem /p/ dan /t/ digugurkan
dan digantikan dengan fenom sengauan yang daerah artikulasinya sama dengan fenom /p/
dan /t/.
Namun demikian, perkataan-perkataan yang terbentuk sedemikian tidak wujud dalam
Bahasa Melayu baku kerana alomoft lingkungan yang digunakan dalam pembentukan
perkataan tersebut bukan alomoft lingkungan fonologi, tetapi alomoft lingkungan nahu.
Dalam hal ini, usaha untuk mengekalkan fenom /p/ dan /t/ berfungsi untuk mempertahankan
kedudukan per- dan ter- sebagai awalan. Dengan demikian, alomoft lingkungan nahu memdan men- digunakan pada perkataan-perkataan berkenaan.
1.3.3 Alomorf Lingkungan Leksikal
Alomorf lingkungan leksikal pula ialah alomorf yang ditentukan oleh ciri-ciri
perbendaharaan kata. Contoh perkataan yang terbentuk dengan alomorf lingkungan leksikal
termasuklah kata kerja belajar, belunjur, bekerja dan belayar.

Alomorf yang digunakan pada perkataan-perkataan ini ialah bel- dan be-. Penggunaan
alomoft bel- dan be- ini ditentukan oleh perkataan-perkataan itu sendiri, bukannya oleh ciriciri fonologi atau nahu.
Contoh kata lain yang menggunakan alomorf lingkungan leksikal terdapat pada katakata pinjaman yang menerima imbuhan awalan meN-. Hal ini dapat dilihat dalam contoh
pembentukan kata yang berikut:
percaya

(bahasa Sanskrit)

mempercayai

perkasa

(bahasa Sanskrit)

memperkasakan

tafsir

(bahasa Arab)

mentafsirkan

terjemah

(bahasa Arab)

menterjemah

kodifikasi (bahasa Inggeris)

mengkodifikasikan

kritik

mengkritik

(bahasa inggeris)

Alomorf mem-, men-, dan meng-, pada perkataan-perkataan digunakan atas

pertimbangan mempertahankan bentuk akar/dasar kata pinjaman. Dengan demikian,
alomorf-alomorf tersebut tergolong dalam alomorf lingkungan leksikal.
1.3.4 Alomorf Lain
Selain alomorf lingkungan (alomorf lingkungan fonologi, alomorf lingkungannahu, dan
alomorf lingkungan leksikal), terdapat satu lagi alomorf dalam nbahasa Melayu, iaitu alomorf
bebas.
Alomorf bebas ini wujud dalam bahasa lisan sahaja dn tidak terdapat dlam bahasa
tulisan. Sebagai contohnya, dalam penggunaan sehari-hari, kita sering mendengar penutur
bahasa Melayu mengucapkan kata berbincang atau berbincang dan terbalik atau tebalik
mengikuti situasi bahasa itu digunakan.
Dalam hal ini, penutur bahasa Melayu akan mengucapkan berbincang dan terbalik
dalam situasi formal manakala dalam situasi tak formal, penutur tersebut akan
mengucapkan bebincang dan tebalik. Dengan demikian, wujudlah alomorf ber- dab be- serta
ter- dan te yang bertukar ganti secara bebas dalam bahasa lisan. Varian morfem yang
demikian itulah yang dikenali sebagai alomorf bebas.

1.4 Morfofonem.
Istilah morfofonem terbentuk daripada dua perkataan, iaitu morfologi dan fonem. Istilah
ini merujuk kepada fonem yang timbul dalam proses morfologi. Ia bermaksud proses
pembentukan kata pengimbuhan. Dalam bahasa Melayu, apabila sesuatu imbuhan
digandingkan engan sesuatu kata dasr, maka sesuatu fonem mungkin muncul dala proses
tersebut.
Sebagai contohnya, apabila kata dasar bantu menerima imbuhan awalan peN-, kata
tersebut akan menghasilkan perkataan pembantu, maka fonem /m/ muncul dalam proses
tersebut. Fonem /m/ inilah yang dikenali sebagai morfofonem.
Morfofonem yang timbul dalam contoh ini sebenarnya berdasarkan fonem awal kata
dasar yang menerima imbuhan tersebut. Hal ini dapat dilihat dalam contoh lain yang berikut:
peN- + derma penderma
(menimbulkan morfofonem /n/ berdasarkan fonem awal /d/ pada kata dasar derma).
peN- + guna pengguna
(menimbulkan morfofonem /n/ berdasarkan fenom awal /g/ pada kata dasar guna).
Bagi kata dasar yang terdiri daripada satu suku kata pula, dua morfofonem akan muncul
apabila kata dasar tersebut menerima awalan peN-. Hal ini dapat dilihat dalam contoh yang
berikut: peN- + cat pengecat ( menimbulkan morfofonem // dan // )
Semua contoh morfofonem yang diberikan itu wujud dalam bentuk ejaan dan sebutan.
Terdapat juga morfofonem yang wujud dalam sebutan sahaja dan tidak dilambangkan oleh
huruf dalam ejaan. Morfofonem yang sedemikian dapat diperincikan melalui contoh-contoh
yang berikut :
(a) pandu + -an

panduan [panduwan]

(b) tinjau

+ -an

tinjauan [tinjauwan]

(c) hari

+ -an

harian

[hariyan]

(d) sisip

+ -an

sisipan

[sisippan]

Berdasarkan contoh-contoh di atas, dapatlah kita kenal pasti bahawa morfofonem yang
muncul ialah /w/, /y/ dan /p/ pada sebutan perkataan yang terbentuk. Dalam proses
pengimbuhan kata-kata tersebut, contoh (a)-(c) memperlihatkan perubahan bunyi daripada
segi penggeluncuran, manakala contoh (d) dan (e) masing-masing menunjukkan
pengglotisan dan panduan konsonan.

1.5 Konsep Kata

Kata ialah unit tatabahasa yang terkecil dan bebas serta mengandungi makna yang
lengkap. Kata mesti dibezakan daripada morfem. Perbezaan antara kata dengan morfem
boleh terdiri daripada yang bersifat bebas dan yang terikat, iaitu yang tidak dapat wujud
bersendirian. Antara contoh kata termasuklah dapat, terdapat, mendapat pendapat,
berdapatan, mendapatkan, mendapati, pendapatan, kedapatan dan dapatan. Contoh
morfem pula termasuk dapat yang merupakan morfem bebas manakala awalan ter-, men-,
pen-, apitan ber-...-an, men--kan, men--I, dan pen--an, serta akhiran an merupakan
morfem terikat.Kata terbahagi kepada kata penuh dan kata pertikel.
Kata penuh ialah kata yang dapat berdiri sendiri dan boleh ditakrifkan maknanya tanpa
bergantung pada kata lain. Oleh sebab kata penuh mempunyai makna tersendiri dan tidak
bergantung pada kata lain untuk ditafsirkan maknanya, maka kata penuh dikategorikan
sebagai kata leksikal. Selain itu, kata penuh ialah kemungkinan kata tersebut dapat berdiri
sendiri sebagai ayat minimal. Hal ini bermaksud bahawa dengan intonasi yang sesuai, kata
tersebut dapat menyampaika satu mesej lengkap. Sebagai contoh, kata-kata Masuk dan
Apa? dapat menyampaikan fikiran yang lengkap yang dapat ditafsirkan maknanya oleh
orang yang mendengar atau menerimanya.
Kata partikel pula tidak dapat berdiri sendiri sebagai ayat minimal, iaitu kata tersebut
tidak dapat ditakrifkan maknanya sekiranya tidak dihubungkan dengan kata penuh. Contoh
kata partikel termasuklah di, ke , kalau, kerana, -lah, -kah, pun, juga dan sebagainya. Oleh
sebab kata partikel hanya dapat ditakrifkan maknanya apabila dihubungkan dengan kata
penuh, maka kata partikel juga dikenali sebagai kata struktural. Dalam pembentukan kata,
konsep kata akar dan kata dasar mesti dibezakan.
Kata kasar ialah kata dasar yang terdiri daripada satu morfem bebas, iaitu bentuk dasar
yang belum diberi sebarang imbuhan. Oleh yang demikian, kata akar biasanya dianggap
sebagai inti sesuatu kata. Contoh kata akar ialah mortem bebas sekolah pada kata
bersekolah.
Kata dasar pula adalah kata yang menjadi dasar untuk membentuk kata. Kata dasar
terdiri daripada bentuk kata yang berikut:
(a) Akar kata, misalnya :

jerumus

terjerumus.

(b) Kata terbitan, misalnya : kemampuan

berkemampuan.

(c) Kata majmuk, misalnya : surat khabar

persuratankhabaran.

(d) Kata ganda, misalnya:

gunung-ganang

bergunung-ganang.

(e) Frasa, misalnya :

tidak hadir

ketidakhadiran

Struktur kata dapat dilihat daripada segi fonologi dan morfologi. Struktur kata fotologi
diteliti daripada jumlah suku kata yang terdapat dalam kata tersebut. Dengan demikian,
terbahagilah kata kepada kata yang terdiri daripada satu suku kata (ekasuku kata), dua suku
kata (dwisuku kata), tiga suku kata (trisuku kata) dan seterusnya.
Struktur morfologi pula dilihat daripada jumlah dan jenis morfem yang membentuk kata
tersebut. Berdasarkan jumlah morfem yang ada pada sesuatu kata, maka kata dapat
dijeniskan kepada kata monomorfermik yang terdiri daripada satu morfem dan kata
polimorfemik yang mengandungi dua morfem atau lebih.
Daripada segi bentuk kata, kata monomorfemik terdiri daripada kata tunggal manakala
kata polimorfemik merangkumi kata terbitan, kata majmuk, dan kata ganda.
1.6 Bentuk Kata
Dibahagikan kepada empat bentuk iaitu kata tunggal, kata terbitan, kata majmuk dan
kata ganda.
Kata tunggal ialah kata yang tidak mengalami proses pengimbuhan, pemajmukan dan
penggandaan. Kata tunggal boleh mengandungi hanya satu suku kata atau lebih daripada
satu suku kata. Terdapat kata tunggal yang langsung tidak menerima imbuhan seperti ah,
bak, dam, ini, itu, nun, wau, yuran dan yayasan. Kebanyakan kata tunggal juga berpotensi
untuk menerima imbuhan bagi menjadi kata terbitan. Kata tunggal terdiri daripada satu
suku kata, dua suku kata dan lebih.
Misalnya,
Jumlah suku kata
Satu suku kata

Contoh perkataan
Am, bab, cek, das, eh, fon, gam, hon, jam, kod, lap, mop, nah,

Dua suku kata

oh, pop, rel, sah, tong, vas, wau, yis, zon

Anggun, bangku, cengkih, dodoi, enggan, fiil, gersang, hampa,

Tiga suku kata

intai, janggut, kembar, lalu, mahu, tua, umpil, visi, wangi,zalim

Antara, binasa, cedera, dahulu, empulur, fakulti, gelora,

Empat suku kata

hempedu, ikhtiar, jelita, langsuir, mempelam, nakhoda, zuriat

Anakanda, bahagia, emporium,fantasia, halilintar, istimewa,

Lima suku kata

manusia, peristiwa, sandiwara, laksamana, wawancara

Asmaradana, cakerawala, fatamorgana, kosmopolitan,

globalisasi, nasionalis, organisasi, universiti

Enam suku kata
Aromaterapi, fisioterapi, maharajalela, takbiratulihram
Tujuh suku kata
Demililterisasi, elektromagnetisme, profesionalisme
Lapan suku kata
Elektroensefalogram, radioimunologi, totalitarianisme
Sembilan suku kata
otorinolaringologi
Selain contoh kata tunggal yang disenaraikan, terdapat satu lagi bentuk kata kerja yang
juga tergolong sebagai kata tunggal, iaitu kata akronim. Kata akronim ialah kata yang
terbentuk sebagai hasil percantuman bahagian-bahagian daripada serangkai kata.

Bahagian-bahagian yang dicantumkan itu boleh terdiri daripada huruf-huruf, suku-suku kata,
atau bahagian-bahagian daripada sesuatu kata.
Contoh kata akronim adalah seperti yang berikut ini:
i)

ADUN = Ahli Dewan Undangan Negeri

ii)

Uniten = Universiti Tenaga Nasional

iii)

Taski = taman asuhan kanak-kanak islam

iv)

Jantina = jantan betina

Seterusnya, kata tunggal terbahagi kepada tiga jenis.

i)

Kata nama tunggal, contohnya :

a) agama
b) kampung
c) kebun
d) manusia
e) malaikat
f)

ii)

sekolah

Kata kerja tunggal, contonya :

a) bangun
b) datang
c) habis
d) hidup
e) ingkar
f)

iii)

mungkir

Kata adjektif tunggal, contohnya :

a) bingung
b) cermat
c) gagah
d) hangat
e) kagum
f)

manja

Kata Terbitan

Kata terbitan ialah kata yang terhasil daripada proses pengimbuhan, iaitu proses
menggandingkan imbuhan pada kata dasar. Imbuhan ini terdiri daripada imbuhan kata
nama, kata kerja dan lain-lain. Kata terbitan dapat dibahagikan seperti yang berikut.
i)

Kata nama terbitan, contohnya :

a) dugaan
b) gelanggang
c) kejujuran
d) pemandangan
e) pemenang
f)

ii)

perpaduan

Kata kerja terbitan, contohnya :

a) beranak
b) dibukukan
c) membuahkan
d) memperkacang
e) panjangkan
f)

iii)

tersenyum

Kata adjektif terbitan, contohnya :

a) gemilang
b) kemelayuan
c) selerak
d) sepandai
e) termasyur
f)

termuda

Kata Majmuk
Kata majmuk ialah kata yang terbentuk dengan merangkaikan dua kata dasar atau
lebih dan membawa makna tertentu. Kata majmuk bertindak sebagai satu unit dan
kebanyakannya dieja terpisah. Ia terbahagi kepada :
i)

Kata nama majmuk, misalnya :

a) gambar rajah
b) kaki bangku
c) pita suara
d) rumah tangga
e) tengah hari
9

f)
ii)

urus setia

Kata kerja majmuk, misalnya :

a) campur tangan
b) kenal pasti
c) lipat ganda
d) terima kasih
e) tolak ansur
f)

tunjuk ajar

iii) Kata adjektif majmuk, misalnya :

biru laut
berat tulang
hijau daun
panjang tangan
putih telur
terang hati
Kata Ganda
Kata ganda ialah kata yang terhasil melalui proses pengulangan kata dasar.
Pengulangan kata dasar itu boleh melibatkan seluruh kata dasar, sebahagian kata dasar,
atau digandakan secara berima.
Pengulangan seluruh kata dasar disebut sebagai penggandaan penuh, pengulangan
sebahagian kata dasar dikenali sebagai penggandaan separa manakala pengulangan kata
dasar yang berima disebut sebagai penggandaan berentak.
Berdasarkan jenis penggandaan ini, kata ganda terbahagi kepada kata ganda penuh,
kata ganda separa, dan kata ganda berentak. Kata ganda penuh terbahagi kepada :
a) Kata nama ganda penuh, contohnya :
agar-agar

layang-layang

gado-gado

mata-mata

b) Kata kerja ganda penuh, contonya :

ada-ada

duduk-duduk

baring-baring

tidur-tidur

c) Kata adjektif ganda penuh, contohnya :

cantik-cantik

cerdik-cerdik

gemuk-gemuk

muda-muda

10

Pembahagian kata ganda separa pula adalah seperti yang berikut :

a) Kata nama ganda separa, contohnya :
bebola

dedaun

lelaki

rerambut

b) Kata kerja ganda separa, contohnya :

berlari-lari

tersenyum-senyum

mengangguk-angguk

tegur-menegur

c) Kata adjektif ganda separa, contohnya :

kebudak-budakan

sepandai-pandai

sejinak-jinak

kebarat-baratan

Kata ganda berentak separa pula terbahagi kepada:

a) Kata nama ganda berentak, contohnya :
bukit-bukau

gerak-geri

saki-baki

batu-batan

b) Kata kerja ganda berentak, contohnya :

mundar-mandir

ulang-alik

cerai-berai

kumat-kamit

c) Kata adjektif ganda berentak, contohnya :

bengkang-bengkok

kusut-masai

riuh-rendah

koyak-rabak

11

12