NMOK Puke20 Pepa4
NMOK Puke20 Pepa4
NMOK Puke20 Pepa4
3
No Kapolei, Oahu
4-6
He Hike Ano Puke a he Nnauele
6-7
Papa Hoonui Ike Mkua
Apelila 2013
N Maka O Kana
No Kapolei, Oahu
Aia o Kapolei ma ka aoao komohana o ka mokupuni o Oahu i ka moku ano nui o Ewa a i ke ahupuaa nui o Honouliuli. He Kona ka inoa o ka makani o ia wahi. Ua kaulana o Kapolei i ka w ma mua no ka lawaia ana a no ka mlama nahele ana. Ua kapa ia kia wahi no ke kaikuaana o Pele, o Kapo kona inoa. Kapa ia o ia o Kapoulaknau a me Kapokiniaku kekahi a he akua o ia. He keiki o ia na Haumea a wahi a kekahi moolelo, he keiki o ia na Papa kekahi. Ua pule n knaka o ka w kahiko i Laka lua o Kapo no n pule hula a o ia kekahi akua o ke kahuna, o Kuahailo kona inoa. Aia o Puuokapolei/Puukapolei i Kapolei a ua kapa ia kia puu no ka hulali i puni ai ka puu me he lei l. I ka muikiikii o ka hooilo, hulali o luna o ka puu i ka ena o ka l a o ia ke kumu o ka inoa o ia wahi. Ua nn pinepine kekahi o n Hawaii i Puuokapolei no ka mea, in napoo ka l i kahi kiko ma kahi o ia puu a ua loli ke anil, ua maopopo lkou i ka manawa kpono no ke kanu ana o n mea kanu o kl ano kia ano. No laila, he mea kkua o Puuokapolei no ka hoomanao ana i ke akua o Kapo a me n hana nui. No ka lelo noeau o Kapolei/Puuokapolei, ua heluhelu au i kia Ka ia hali a ka makani a he mea wehewehe pkole kia e pili ana i ka holo ana o n anaeholo mai Honouliuli a hiki aku i Kaippau ma ka aoao hikina o Oahu. No laila, pili loa kia lelo noeau i ke ahupuaa o Honouliuli a me ka huakai ana aku o ka poe o Kapolei i n wahi ae in nele lkou i kekahi mea pono ole. Iau i heluhelu mai ai i n moolelo e pili ana i Kapolei, ua loaa maila iau kekahi manao hoihoi a ano kaumaha. I ka w kahiko, ua k kekahi heiau ma Puuokapolei ak aole k i kia l. Pili paha kia heiau i ka hale o Kamaunuaniho, ke kupunahine o Kamapuaa. Ma hope o kekahi kaua ma waena o Kamapuaa a me n koa o Olopana, ua lawe akula o ia i kona kupunahine a me kna mau knaka hana i Puuokapolei i palekana lkou. Ua lilo kona kupunahine i m o ia wahi i ia w a ua hiki i Kamapuaa ke kaua hou a pau kona makemake me ka nn pono ole o kona kupunahine i ia. Wahi a ka moolelo au i heluhelu ai, ua k ko Kamaunuaniho hale a me kona ilina ma Puuokapolei i ka w hou ak ua pau ma hope o ka nuu nui ana o n mla k. I kou manao, pili paha i ka heiau me ka hale o ko Kamapuaa kapunahine no ka mea, ua kkulu ia n mea elua me n phaku a ua hoohana ia kekahi o ia mau phaku no n p phaku, n al, a pl n. Ua heluhelu au i kekahi moolelo ae e pili ana i Kamapuaa a me kona pilina me Kapo. I ka w a Pele, ua makemake o Kamapuaa e moe kolohe a pue paha i Pele. Aole makemake o Pele i kia makemake a Kamapuaa no laila, ua imi ia ke kkua o kona kaikuaana. Aia n a lohe o Kapo i ia pilikia, ua hooll o ia e hoouna aku i kona mai i kahi a Kamapuaa i hele ai. No laila, ua hana n o ia i kia a ua hahai o Kamapuaa i ka mai lele ma kahi o Pele. He kkua n ka mai o Kapo a ua alo o Pele. Eia kekahi moolelo hoihoi i hana ia ma Kapolei i ka w kahiko. Ua noho o Opelemoemoe i Kalauao ma Ewa a ua hiki i ia ke hiamoe no n manawa lihi loa. Ua hiamoe o ia i mau l a i mau pule kekahi! Ala o Opelemoemoe in lohe ia ka hekili wale n. I ia i makalahia ai, ua huakai o ia i Puuokapolei a ua hoi o ia e hiamoe. Ua hiamoe o ia no umi l a ua loaa o ia i elua knaka e huli ana i mhai no ka heiau o Lonomauna i Pkii ma Kauai. Ua hiamoe mau o Opelemoemoe a ua lawe akula lua i ia i Kauai i mhai no ia heiau. Ua kau ia o ia ma luna o ke ahu me ke puaa, ka ia, ka maia, a me ka awa a ua manaolana lkou, he mhai pono o ia. Ak nae, ua kani ka hekili a ua ala o ia me ka huikau. Ua iho o ia mai luna iho o ke ahu a ua haalele koke o ia no Waimea. I ia i noho ai ma laila, ua male o ia i kna wahine, o Kalikookalauae kona inoa. Aia n a male lua, ua wehewehe aku o Opelemoemoe i kna wahine i kona ano a pehea o ia i hiamoe ai no ka manawa lihi n. Ua hoolohe o ia i kna kne a ua hoomanao mai o ia aole hiki i ia ke hola i ia i kona hiamoe ana a o ka hekili wale n ka mea i hiki ke hola i ia. No laila, ua hoi hou o Opelemoemoe e hiamoe a ua hiamoe o ia no iwaklua mau l, he mea kupanaha i kna wahine. Ma muli o kia, ua hoo o ia e hola i kna kne a aole o ia i ala. Me ia manao, ua noonoo o Kalikookalauae, ua hala kna ipo. No laila, ua hui kekahi o kona ohana a ua kkua akula lkou i ia me ke kanu paa ana o kna kne i kai. I ia e hiamoe mau ana, ua kani hou ka hekili a ua ala o Opelemoemoe i kai. Ua nui ka eha o kona ili no ka mea, i ia i hiamoe ai, ua nahu n ia i kona kino. Ak nae, ua hoi koke o ia i kna wahine a ua piwa n o ia. No laila, he mau moolelo me n manao like ole no ko Kapolei kia, a ua ao mai au i n mea he nui o kou one hnau. Aloha au i kia ina a mahalo aku au i n kpuna i noho i laila ma mua ou. na Puanani Dugo
Apelila 2013
O John Clark i ka hee kkahakaha ma ka nalu hai muku o Aiwohi na David Croxford ke pai kii
Iau e nanea ana i kekahi hana punahele aui ka hee nalu n hoi ma ka poina nalu ma Waikk i kapa ia o Publicsua hele kia a kamaina me kekahi hoa hou me John Clark. Ua kaulana ko ia ala inoa i ke kkau ana i mau puke no n kahakai o Hawaii nei. I ko mua launa ana ma ia paiapili nani lua ole, ua ike au i kona naau haahaa, kona aloha hohonu i ke kai, a me kna hana i kia mau l: he noii noelo ma n npepa kahiko. I kona ike ana i kuu hoihoi i ia mau mea, makana maila o ia i kna puke hou loa, o Hawaiian Surfing. Ua hoolaa ia ia puke i Nuhikanaloa lua o Heleluhiau, o ia hoi ko Clark mau kpuna aloha i noho ma Helumoa ma ke one o Waikk. Piha ia puke i n ike hee nalu hoihoi like ole i ohiohi ia mai n npepa kahiko. Nui n hoi n moolelo lelo Hawaii na i hookomo ai ma ia puke ma ka lelo Hawaii n. Me ke kkua o kona hoa unuhi, o Keao NeSmith, i hawi p ia ai n unuhi lelo Peleknia. Mkaukau o Clark ma ka heluhelu ma ka lelo Hawaii me ka mkaukau ole n hoi ma ka lelo a ka waha. Nui loa kona heluhelu ana i n npepa kahiko a me kona kii ana i n momi o ka w i hala. I kou manao, he kumu hoohlike maikai o ia, a pl p kna mau hana. O ia Hula Hlau Kalaakeakauikawkiu
hoi ka hola ana i n mea makamae o ka w kahiko i ke au nei. He wahi moolelo liilii kau no ke kamahoi o kna oihana noii. Aia mua i ka hee nalu i ke kauwela aku nei i ka nalu hai muku o Aiwohio ia hoi ka inoa kahiko no Publicsi ke kakahiaka mlae. Maemae wale n nalu a ano nui n hoi. H wale ka hauoli! I ke kamailio ana, hai maila o ia no kona ala ana i ia kakahiaka nui, kona ho koke i kna kamepiula, a me ka ili ana i mua ona ma Ulukau he nhou hoihoi no ka hee nalu o ke alii o Lunalilo ma ia klana nalu punahele hookahi a mua i 145 a oi makahiki i ka w i hala. Eia n ia: Ka Mea Hanohano Wm. C. Lunalilo, ua maikai no kona Ola, a me kona makuakane; aia no oia ma Waikiki-kai kahi i naneai i ka olu o ka wai Apuakehau a me ka nalu haimuku o Aiwohi. Ka Npepa Kokoa, 30 Kepakemapa 1865. Ua ahonui oluolu o John i kau mau nele e pili ana i kna hana a me kona hoihoi i ka lelo Hawaii. Aia ia nnauele ma lalo nei. Nau i unuhi i kona mau manao i ka lelo Hawaii. Ka Ua Kani Lehua KI: Pehea i hoomaka ai kou hoihoi i ka hee nalu? He aha ku ano hee nalu punahele?
N Maka O Kana
JC: I ka w i piha ai he ewalu makahiki iau, hoi maila kou makuakne i ka hale mai kna hana a nnau maila in ua makemake au e ao i ka hee nalu. Wahi na, ua hike mai kona hoa hana, o Clarence Maki n hoi, i kona hiki ke ao mai iau. Ua ae koke au a i ka mahina o Kekemapa, 1954, hele akula mua i ke klana nalu o Kapuni (Canoes) ma Waikk. Ua mau n kou hee nalu ana a hiki i kia manawa. I kia mahina, ua piha he 58 makahiki o kou hee nalu ana. I loko o ia mau makahiki, ua ao au i n ano hee nalu like ole: o ka hee nalu maamau oe, o ke kaha nalu oe, o ka pkk waa oe (ua loaa mua iau he waa kaukahi, he 22 kapuai kona lihi), a o ka hee ma ka papa paipo (papa pae poo, papa liilii) n hoi. O kau mau hee nalu punahele ka hee ma ka papa hee nalu a me ka papa paipo. Eia nae, ma hope mai o kou hoomaha loa ana mai kau oihana kinai ahi, ua oi aku ka pinepine o kou hee paipo ma mua o kou hee ana ma ka papa hee nalu maamau. KI: Hupuupu ae anei oe i kekahi w i ulu ai kou iini e kkau e pili ana i ka hee nalu? JC: Ma muli o kou kkau ana i 8 puke e pili ana i ko Hawaii mau kahakai a me kona mau poina nalu, ua noonoo ia he loea au no ia kumuhana a me n hana hoonanea kahakai. Ma hope o ke pai ia ana o kau puke mua i ka makahiki 1975, ua hai ia au i mau manawa ma ke ano he hoa kk no n phana ma n aekai o Hawaii. I kou hoomaha loa ana i ka makahiki 2005, ua noi ia au e ka poihana o Sea Engineering e kkua i lkou ma k lkou phana hoolako one hou ma Waikk. Oiai he noii maukala no ia wahi kekahi o kou mau kuleana ma ia phana, ua hoo aku au i ka paena pnaewele o Hoolaupai, he waihona npepa lelo Hawaii kahiko. Ua maopopo iau ka inoa kahiko o ia kahakai, o ia hoi o Kawehewehe. No laila, ua huli au i n moolelo no ia wahi ma Hoolaupai. Khh wale mai n au i ka nui o n moolelo kahiko i puka mai. Iau e heluhelu ana i ia mau moolelo, ua ao au, aole he inoa kahakai wale n o Kawehewehe, ak, he inoa n hoi ia no ka ulu niu, ka puna, ke kaiaulu, a me ka poina nalu o ia wahi. Pl i ulu ai kou hoomaopopo ana i kou hiki ke hoohana i kau kamepiula ma ka noii ana i n mea kuuna no ka hee nalu ma Hawaii ma n npepa kahiko ma ka lelo makuahine o ka pae ina. O ia ihola kau hana no elima makahiki ma hope mai. O ka hua o ia hana ka puke o
Hawaiian Surfing: Traditions from the Past, i pai ia e ka Hale Pai o ke Kulanui o Hawaii i ka makahiki 2011. KI: Inhea i hoomaka ai kou hoihoi i ka lelo Hawaii? Pehea oe i hook ai i ua hoihoi l? JC: I ka makahiki 1972 i hoomaka ai kou hoihoi i ka lelo Hawaii iau e noii ana no kau puke mua loa, o Beaches of Oahu. Ua hooholo au e kkau e pili ana i ka ike maukala a moomeheu no n kahakai au i wehewehe ai ma ia puke. O kekahi hoihoi nui ou n moolelo e pili ana i n inoa kahiko o n wahi aekai. I ia manawa, e hook ana au i kou mau kuleana palapala laepua ma ka lelo Peleknia ma ke Kulanui o Hawaii ma Mnoa. No laila, ua hoololi au i kou kkel i n haawina Hawaii i mea e hooikaika ai i kou mkaukau ma ka lelo Hawaii a me kou ike i ka moomeheu Hawaii. I ia manawa nae, aohe papahana haawina Hawaii o ke kulanui. No laila, ua hoopaa au i kau papa haawina pono, a ua ano like n me ka papahana haawina Hawaii o kia mau l. Ua noho au ma n papa lelo Hawaii no elua me ka hapa makahiki. O kau mau kumu o Kalena Silva, Haunani Bernardino, a me Pila Wilson. KI: Hoomanao paha oe i w i p ai kou naau i ka mea hoihoi maoli i k maila i oe e noii noelo ana no ka puke o Hawaiian Surfing? JC: Ua nui wale n mea hoihoi i kupu mai i ia noii ana, ak, e hai ana au no elua o ia ano w i p ai kuu naau. Ua hoihoi loa au i ka ike ana i ko n Hawaii kahiko hee nalu ana ma n nalu kahawai. Ua kapa ia ua ano hee nalu l he hee pue wai. Ua noonoo ia, o ke kai kono o Waimea ma Oahu nei kekahi o n wahi hee pue wai oi kelakela o ke ao nei a puni. Ua hee nalu ka poe Hawaii ma Waimea a ma n kahawai ma aku n hoi: ma n mokupuni o Hawaii, Maui, a me Kauai. No ka nui loa o ko lkou puni i ka hee nalu, ua hee lkou ma n nalu like ole a pau a lkou i huli ai a pl p n nalu k o kahawai. Nou iho, o kekahi mea makamae loa au i kaunn ai ma kia noii ana, o ia n kanikau. Aole au i lohe e pili ana i ua ano mele l ma mua o kou ike ana i n kanikau ma n npepa kahiko. He waihona makamae n n kanikau o ka lelo, ke kaona, ka ike moomeheu, ka mookauhau, ka wehewehe ana i n kumuwaiwai like ole, a pkela n hoi n inoa wahi pana. P n kuu naau i ia ano mele kahiko a ke loaa kekahi iau, heluhelu au mai ka makamua a i ka hopena, aole pilikia in aole i pili loa (hoomau ia ma ka aoao 6) ke kanikau i kau e noii ana.
6
(hoomau ia)
Apelila 2013
KI: He aha ke kumu o kou kpaa i kia ano noii ana a he aha kou manao paipai i ka poe e hook aku i ia ano hana? JC: He hana nanea n ia nau a he manaolana kou no ke kkua o ia hana i ka ike o ka lehulehu no ko Hawaii Pae ina a me kona moomeheu kuuna. Manaolana n hoi au he laana o Hawaiian Surfing a me n puke hou aku au e noii nei i kia manawa no ka waihona ike makamae ma n npepa lelo Hawaii kahiko. He mea paha ia e ulu ai ka ike maopopo o n mea noii ae e pili ana i ia waihona ike maikai loa a me ka maalahi o ka imi ana aku a loaa ia ike i lkou. Ua pili ka hapanui o kou mau kumuhana noii hoihoi i ke kai, ak n nae, i kia mau l, ua hiki i ka poe ke noii ma o ke kamepiula ma ka oluolu o ko kkou mau home i n ano kumuhana like ole e k ana i ka hoihoi pilikino.
KI: Pehea hoi kou leo aoao i n knaka piopio mkaukau ma ka lelo Hawaii e komo ana paha i kia ano hana noii noelo? JC: He kkua nui ma kia hana n mea unuhi mkaukau ma ka lelo Hawaii. Manaolana au, e ulu ana ka hoihoi o n mea lelo Hawaii piopio a e aa ana lkou i ua hana nei. Iau e noii ana no Beaches of Oahu, ua nnauele aku au i kahi kupuna kupa ina nna i hee nalu ma Waikk ma ka makamua o ke kenekulia 1900. Mea mai o ia, i ka w i k mai ai ka nalu nui, ua paipai mai n mea hee nalu makule ma ka ana mai, Mai makau! O ka io o ko lkou manao, o ia hoi, Mai makau e aa wale i ka hee ana! No laila, o ia ihola kou manao paipai no n hanauna piopio, Mai makau! Pae kkou i ka nalu. na Kekaianiani Irwin
N Maka O Kana
He aha ka okoa?
N Maka o Kana
Puke 20, Pepa 4
No Kana He kupueu Hawaii kahiko o Kana i kaulana i ke kkoo a hoolihi ana aku i kona kino mai kahi pae a kahi pae o ka ina. Pl n ka hoomalele ia ana o nia npepa a ma waho aku hoi o Hawaii pae ina nei. No ke Kino o Kana Alohalani Housman & Hiilei Vuta, N Alakai Kekaianiani Irwin Hoonohonoho Lepeka English
A O OE N IA!
He leo kono kia, e ka lehulehu, e hoouna mai i n leka, pepa, manao, kii, a pl wale aku i mkou ma ka npepa o N Maka o Kana. Ua pai ia ma kia pukana n mea i hoouna ia mai e n kula like ole a me n pae like ole, a o kou manawa kia! E oluolu, e hoouna mai i ka helu wahi a i ole i ka leka uila i hike ia ma lalo iho nei: N Maka o Kana - Hale Kuamoo 200 West Kwili St. Hilo, HI 96720-4091 Leka Uila: [email protected] Facebook.com/HaleKuamoo Twitter: @HaleKuamoo
Hooponopono Kaulana Dameg Mhealani Kobashigawa Kainani Kahaunaele N Hoa Kkoo Kaunahi Bernabe Ulumaheihei Hind Puanani Dugo
Ke Ala Nuukia o ka Npepa He npepa kaiaulu lelo Hawaii e paipai ana i ke kaiaulu lelo Hawaii e hike, hoolaha, a hoolalelale i ka manao. Ke Kkua Mahalo nui ia ke kl kkua no n hana a ka Hale Kuamoo. E oluolu e hoouna mai i n pila kkoo ma ka inoa o ka UHF - Hale Kuamoo a hoihoi ia i oe he likiki e hoia ana i ka manawalea o kou kkua ana mai, he klana k i ka auhau ole ia. Ke Pai me ka Hoomalele. Pai ia ka npepa o N Maka o Kana na ka hui o Hawaii Hochi Ltd., ma lalo o ka Hale Kuamoo, Kikowaena lelo Hawaii o Ke Kulanui o Hawaii ma Hilo. He eh pukana o ka makahiki kula. Ka Leka Kono ia ka poe heluhelu e hoouna mai i ka leka, ka moolelo, ka nhou, ke mele, ke kii, a me n mea ae o ia ano. No ka pukana ekahi o ka makahiki kula 2013-2014, e hoouna mai ma ke kelepai, ka leka a i ole ka leka uila, ma mua o ka l 1 o Kepakemapa, 2013. No n Kii Mahalo nui ia ka poe a pau nna n kii o kia pukana npepa. Ke Kuleana Kuleana kope 2012 na ka Hale Kuamoo, Ka Haka Ula O Keeliklani, Kulanui o Hawaii ma Hilo, nona n kuleana a pau. O n manao a me n lelo a pau o loko nei o kia npepa, na ka mea kkau ia. N Maka o Kana - Hale Kuamoo 200 W. Kwili St., Hilo, HI 96720-4091 (808) 933-0666 (kelepona) 974-7686 (kelepai) Leka Uila: [email protected]