BAHAGIAN TEKNIK DAN VOKASIONAL

KEMENTERIAN PENDIDIKAN MALAYSIA

ARAS 5 & 6, BLOK E14, KOMPLEKS E,
PUSAT PENTADBIRAN KERAJAAN
PERSEKUTUAN
62604 PUTRAJAYA
KOLEJ VOKASIONAL BALIK PULAU

NOTA KURSUS 2
SEMESTER SEMESTER 3 SVM SESI 2018/2019

JABATAN JABATAN TEKNOLOGI ELEKTRIK DAN ELEKTRONIK

PROGRAM TEKNOLOGI ELEKTRONIK / SVM

ETN 3013 TATARAJAH PENGATURCARAAN KAWALAN LOGIK.

KOD/KURSUS
PROGRAMMABLE LOGIC CONTROLLER (PLC) CONFIGURATION.
02. MENGENAL PASTI BAHASA PENGATURCARAAN MIKROPEMPROSES
KOMPETENSI
IDENTIFY MICROPROCESSOR PROGRAMMING LANGUAGE

P1 Jenis bahasa pengaturcaraan mikropemproses.

P2 Fungsi penghimpun.
KOMPETENSI P3 Jenis penghimpun.
UNIT P4 Jenis perkakasan PLC seperti: RAM, ROM, EEPROM, Peranti Masukan,
Peranti Keluaran, Bekalan Kuasa, Unit Pemprosesan Pusat (CPU), Peranti
Pengaturcaraan dan Lampu Petunjuk.

Pelajar akan dapat :

KOMPETENSI Menyenaraikan:
PEMBELAJARAN i. Menyatakan jenis bahasa pengaturcaraan mikropemproses.
ii. Menerangkan fungsi penghimpun.
iii. Menerangkan fungsi setiap blok binaan mikropemproses.

ETN 3013/K 01/NK 01-01

NO KOD
EDISI 1/MEI 2017
MUKA : 01 DARIPADA 11
NO KOD JPK EE-021-3-2012
NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 2 drp : 16

A. TAJUK : SISTEM PLC.

TUJUAN :

Sistem PLC yang lengkap secara umumnya terdiri daripada 5 bahagian utama iaitu
bahagian masukan, bahagian kawalan, bahagian keluaran, bahagian pengaturcaraan dan
bahagian bekalan kuasa. Kelima-lima bahagian utama ini memainkan peranan yang
penting supaya sistem PLC berfungsi dengan sempurna dan seterusnya mesin-mesin
automasi pacuan elektrik dengan kawalan pemproses juga dapat dikawal. Kertas
penerangan ini akan menerangkan dengan jelas berkenaan setiap bahagian utama di
dalam sistem PLC.

Bahagian
Pengaturcaraan

Bahagian Bahagian Bahagian

Masukan Kawalan Keluaran

Bahagian
Bekalan Kuasa
Gambarajah 1.1 sistem PLC dengan 5 bahagian utama.

PENERANGAN :

1. Bahagian Pengaturcaraan

1.1 Fungsi
Bahagian pengaturcaraan digunakan untuk memasukkan arahan-arahan dalam
bentuk bahasa pengaturcaraan ke dalam peranti ingatan RAM di bahagian
kawalan.

1.2 Peranti
Peranti pengaturcaraan terdiri daripada komputer dan konsol pengaturcaraan.

Komputer Konsol pengaturcaraan

Gambar 1.2. Peranti-peranti pengaturcaraan.
NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 3 drp : 16

1.2.1 Konsol pengaturcaraan

Konsol pengaturcaraan merupakan salah satu daripada peranti pengaturcaraan yang terdapat
dalam bahagian pengaturcaraan. Konsol pengaturcaraan yang piawai ( penyeragaman untuk
konsol pengaturcaraan PLC pelbagai jenama ) mempunyai 4 bahagian iaitu paparan, mod pemilih,
papan kekunci dan kabel peripheral. Kertas penerangan ini merupakan pendedahan awal kepada
pelajar tentang bahagian konsol pengaturcaraan supaya pelajar dapat melakukan kerja-kerja muat
turun aturcara ke dalam PLC.

Gambarajah konsol pengaturcaraan dan 4 bahagian utamanya.

1.2.1.1 Bahagian Paparan

 Fungsi
Bahagian paparan berfungsi memaparkan aturcara yang telah dimasukkan ke dalam unit
pemprosesan pusat (CPU ) atau yang sedang ditulis.

 Peranti
Bahagian ini terdiri daripada skrin LCD ( Liquid Cristal Display ). Paparan skrin dibahagikan
kepada 4 bahagian. Lihat gambar 1.2a yang menunjukkan 4 segitiga kecil yang terdapat pada
bawah paparan.

Gambar 1.2a Paparan pada konsol pengaturcaraan.

NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 4 drp : 16

1.2.2. Bahagian Pemilih Mod

 Fungsi
Bahagian pemilih mod mempunyai 3 pilihan mod iaitu Mod Program,
Mod Monitor dan Mod Run.
Jadual 2 menunjukkan fungsi-fungsi bagi ketiga-tiga mod tersebut.

Jadual 2
Jenis Mod Fungsi
dipilih apabila hendak melaksanakan aturcara yang sudah dimasukkan ke dalam PLC dan
RUN
tidak boleh melakukan sebarang perubahan dalam aturcara tersebut.
MONITOR dipilih apabila hendak menukar data sedia ada dalam PLC yang sedang dikendalikan.

PROGRAM dipilih apabila hendak membina, mengubahsuai dan membaiki ralat sesuatu aturcara.

1.2.3. Bahagian Papan Kekunci

 Fungsi.
Bahagian papan kekunci digunakan untuk menulis dan mengubahsuai sesuatu aturcara.
Terdapat 3 jenis kekunci pada papan kekunci konsol pengaturcaraan ini. 3 jenis kekunci
tersebut adalah kekunci kendalian, kekunci arahan dan kekunci angka.

KEKUNCI MAKSUD FUNGSI KEKUNCI

FUN Function Digunakan untuk memasukkan arahan-arahan khas.
Digunakan untuk memaparkan operasi yang menggunakan arahan SHIFT
SFT Shift
register.
Holding
HR Digunakan untuk arahan holding relay.
Relays
Temporary
TR Digunakan untuk arahan temporary relay.
Relays
TIM Timers Digunakan untuk arahan timer.

CNT Counters Digunakan untuk arahan counter.

Digunakan untuk memasukkan peranti pada permulaan litar atau
LD Load
cabangan litar.
Digunakan untuk menambahkan peranti yang disambung secara sesiri di
AND And
dalam litar.
Digunakan untuk menyambungkan peranti yang disambung secara selari
OR Or
di dalam litar.
Digunakan bersama arahan LD, AND dan OR bagi menyatakan sesuatu
NOT Not
peranti itu berada dalam keadaan Normally Closed ( NC ).
OUT Out Digunakan untuk arahan peranti keluaran.
Digunakan untuk memasukkan pernomboran persepuluh atau
0 hingga 9 0 hingga 9
perenambelas.
DEL Delete Digunakan untuk memadamkan sesuatu rangkaian arahan.

INS Insert Digunakan untuk memasukkan sesuatu rangkaian arahan.

WRITE Write Digunakan untuk menulis arahan ke dalam peranti ingatan PLC.
Digunakan untuk memadamkan atau membatalkan sesuatu arahan atau
CLR Clear
data.
NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 5 drp : 16

3.2. Peranti
Terdiri daripada suis-suis tekan yang disusun mengikut jenis kekunci yang dipisahkan
berdasarkan warna dimana kekunci arahan berwarna kelabu, kekunci arahan berwarna putih dan
kekunci kendalian berwarna kuning.

Gambarajah 3.2. Lakaran papan kekunci dengan 3 jenis kekunci

1.2.4. Kabel Peripheral

 Fungsi
Kabel peripheral berfungsi sebagai alat perantara yang membolehkan CPU berkomunikasi
dengan konsol pengaturcaraan. Segala data pengaturcaraan akan berulang alik melaluinya
samada dari CPU ke konsol atau dari konsol ke CPU.

 Peranti
Terdiri daripada kabel dimana hujungnya merupakan penyambung jenis male yang akan
disambungkan pada port peripheral PLC.

Gambar foto 4.2. Penyambung kabel dan port peripheral.

NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 6 drp : 16

2. Bahagian Masukan

2.1 Fungsi.
Bahagian masukan berfungsi menghantar isyarat analog atau digital ke bahagian
pengawal untuk diproses. Isyarat analog atau digital yang dihantar lebih dikenali sebagai
isyarat masukan.

2.2 Peranti.
Bahagian ini terdiri daripada peranti-peranti masukan seperti suis punat tekan, suis
had, penderia, suis togel, contact geganti luaran, suis aras dan lain-lain.

a. Suis punat tekan b. Penderia c. Suis togel

Gambar 2.1 Peranti masukan

3. Bahagian Pengawal

3.1. Fungsi.
Secara umumnya bahagian pengawal memproses isyarat yang diterima daripada
bahagian masukan (isyarat masukan) dan mengeluarkan isyarat yang telah diproses
kepada bahagian keluaran. Isyarat yang telah diproses tersebut lebih dikenali sebagai
isyarat keluaran.

Gambar 3.1. Pengawal daripada jenis padat berjenama OMRON

NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 7 drp : 16

3.2. Unit.
Unit yang terpenting bagi sesebuah pengawal adalah unit pemprosesan pusat
(CPU), ingatan (memory), bekalan kuasa back up dan pengantaramuka
masukan/keluaran.

3.2.1. Unit Pemprosesan Pusat ( CPU ).

- Fungsinya mengawal dan menyelia semua
operasi-operasi dan melaksanakan arahan-
arahan yang tersimpan dalam ingatan.
- suatu sistem bus digunakan sebagai
pengantara maklumat antara CPU dan
peranti yang lain. Pemprosesmikro

a. Peranti - kesemua PLC yang terdapat

dipasaran ketika ini menggunakan litar
bersepadu pemproses mikro
(microprocessor intergrated circuit ).

3.2.2. Unit Ingatan ( Memory )

a. Fungsi - menyimpan arahan-arahan tertentu yang disimpan oleh
pengeluar atau pengguna sendiri. Arahan-arahan tersebut akan diproses,
dibanding dan dilaksanakan oleh unit pemproses mikro.

b. Peranti RAM
 arahan boleh disimpan dan dibaca oleh pengguna pada bila-bila masa.
 memerlukan bekalan kuasa back up bagi memastikan arahan tidak hilang
setelah disimpan.

ROM
 ROM yang digunakan adalah dari jenis EEPROM.
 arahan disimpan bagi kali pertama oleh pengeluar dan boleh dibaca oleh
pengguna pada bila-bila masa.
 arahan sentiasa sedia ada di dalam ingatan walaupun tiada bekalan kuasa
utama atau back up.

ROM

RAM

3.2.3. Unit Bekalan Kuasa Back Up ( Back Up Power Supply )

 Bateri

NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 8 drp : 16

a. Fungsi - membekalkan bekalan kuasa kepada RAM bagi memastikan arahan tidak
hilang setelah disimpan.

b. Peranti - bekalan kuasa back up selalunya terdiri daripada bateri atau kapasitor.

Gambar 2.2.3. Bateri yang juga unit bekalan kuasa back up bagi PLC
berjenama OMRON model CQM1H CPU 21.

3.2.4. Unit Antaramuka Masukan / Keluaran ( Input / Output Interface )

a. Fungsi - menyambungkan antara peranti di bahagian masukan / keluaran dan
peranti di bahagian kawalan.

b. Peranti - terminal penyambungan.

a. b.

Gambar 3.2.4. Terminal penyambungan unit antaramuka masukan / keluaran

yang telah dilakukan pendawaian.
NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 9 drp : 16

4. Bahagian Keluaran

4.1. Fungsi
Bahagian keluaran menerima isyarat yang sudah diproses oleh pengawal ( isyarat
keluaran ) dan melaksanakan tugas yang diaturcarakan.

4.2. Peranti
Bahagian ini terdiri daripada peranti-peranti keluaran seperti pemanas, motor, lampu,
coil geganti luaran, LED, solenoid dan lain-lain.

a. Coil geganti b. Motor c. Solenoid

Gambar foto 4.1.a. Jenis-jenis peranti keluaran.

5. Bahagian Bekalan Kuasa

5.1. Fungsi
Bahagian bekalan kuasa membekalkan kuasa kepada semua peranti di dalam
bahagian kawalan. Bekalan yang dibekalkan adalah samada 5 Vdc, 24 Vdc, 110Vau
atau 240Vau.

5.2. Peranti
 bekalan kuasa jenis modul - termasuk dalam set bagi sesebuah PLC.
 bekalan kuasa luaran - tidak termasuk dalam set bagi sesebuah PLC.

PLC berjenama OMRON model CQM1H yang

mempunyai bekalan kuasa dalaman.

PLC berjenama OMRON model CPM1A yang

tidak mempunyai bekalan kuasa dan
memerlukan bekalan kuasa luaran

Bekalan kuasa jenis modul yang ditanggal dari

set PLC

Bekalan kuasa luaran

NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 10 drp : 16

Soalan :

1. Isyarat analog atau digital yang dihantar bahagian masukan ke bahagian pengawal
lebih dikenali ______________________________________________________

2. Apakah nama peranti yang biasanya digunakan sebagai CPU sesebuah PLC?

3. Unit Antaramuka Masukan / Keluaran menyambungkan antara peranti di bahagian

masukan / keluaran dan peranti di bahagian _________________.

B. BAHASA-BAHASA PENGATURCARAAN

Terdapat LIMA bahasa pengaturcaraan yang dikenali di peringkat antarabangsa iaitu:

a. Rajah Tangga (Ladder Diagram)

b. Senarai Arahan (Instruction List)
c. Teks Struktur (Structured Text)
d. Carta Fungsi Turutan (Sequential Function Chart)
e. Fungsi Rajah Blok (Function Block Diagram)

a. Rajah Tangga (Ladder Diagram)

Rajah tangga merupakan bahasa pengaturcaraan jenis grafik yang ditukar

dari rajah litar pendawaian kawalan geganti. Rajah tangga mengandungi
landasan sesentuh dari kiri ke kanan rajah seperti dalam rajah di bawah.
Sesentuh landasan ini disambung kepada elemen suis (contact) yang boleh jadi
sedia terbuka (normally open – NO) atau sedia tutup (normally closed –
NC ). Rajah tangga juga menunjukkan litar kawalan dan memaparkan fungsi
serta kombinasi operasi turutan bagi setiap cabang pada baris mendatar secara
berasingan.
NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 11 drp : 16

b. Senarai Arahan (Instruction List)

Merupakan bahasa jenis berteks. Ia merupakan bahasa pangaturcaraan

tahap rendah yang menyerupai assembly language. Ianya dibina dari suruhan
kawalan yang mengandungi pengendali (operator) dan kendalian (operand).
Berikut adalah contoh aturcara yang menggunakan bahasa senarai arahan.
Dalam PLC, kod Mnemonik merupakan senarai arahan.

LD A

AND B

ST C

c. Teks Struktur (Structured Text)

Merupakan bahasa jenis berteks yang mengandungi ungkapan dan suruhan.

Ia merupakan bahasa pengaturcaraan tahap tinggi. Contoh penggunaan bahasa
ini adalah seperti berikut :

Rajah 6: Teks Struktur (Structured Text)

d. Carta Fungsi Turutan (Sequential Function Chart)

Merupakan jenis bahasa grafik. Elemen-

elemennya terdiri daripada langkah, peralihan,
pilihan dan cabang selari. Setiap langkah
menunjukkan status proses aturcara kawalan
yang aktif atau tidak aktif. Satu langkah
mengandungi tindakan yang berdasarkan kepada
peralihan. Tindakan pula mengandungi struktur
turutannya sendiri.

Rajah 7: Carta Fungsi Turutan (Sequential Function Chart)

NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 12 drp : 16

e. Rajah Fungsi Blok (Function Block Diagram)

Merupakan jenis bahasa grafik. Elemen-elemen yang terdapat di dalam

rajah fungsi ini digambarkan secara grafik fungsi dan blok fungsi. Elemen-
elemen ini disambungkan dengan garisan aliran isyarat dan dihubungkan secara
terus ke dalam rangkaian.

Rajah 8: Rajah Fungsi Blok (Function Block Diagram)

C. PENGHIMPUN (ASSEMBLER)

1. Program yang menukarkan program bahasa himpunan (assembly language)

ke dalam program bahasa mesin dipanggil penghimpun (assembler)

2. Bahasa himpunan menggunakan simbol-simbol tertentu untuk mewakili

sesuatu kod operasi,simbol-simbol ini dipanggil mnemonik.

3. Setiap komputer mempunyai mnemonik yang berbeza

4. Bahasa assembler adalah bahasa pengaturcaraan generasi kedua

merupakan bahasa rakitan (bahasa Inggeris: assembly language) adalah
bahasa pengaturcaraan komputer tahap rendah.

5. Program komputer dikenali sebagai bahasa penghimpun (assembler)

menukar aturcara kepada bahasa mesin.

6. Komputer tidak dapat memahami semua program yang ditulis dalam bahasa
selain daripada bahasa mesin.

7. Contoh bahasa perhimpunan ialah arahan “no operation” yang diringkaskan

menjadi NOP dan diwakilkan sebagai 10010000 dalam bahasa mesin.
NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 13 drp : 16

a. MODEL BAHASA PENGHIMPUN

b. ARAHAN BAHASA PENGHIMPUN

Terdiri daripada 2 bahagian iaitu opkod dan operands.

c. JENIS-JENIS OPCODES dan OPERANDS

OPCODES OPERANDS

Arithmetic, logical Setiap operan yang diambil dari mod

• add, sub, mult alamat tertentu.
• and, or
• Cmp Contoh :
Memory load/store Register add r1, r2, r3
• ld, st Immediate add r1, r2, 10
Control transfer Indirect mov r1, (r2)
• jmp Offset mov r1, 10(r3)
• bne PC Relative beq 100
Complex
• movs Menerangkan laluan data pemproses

Bahasa perhimpunan bergantung kepada seni bina pemproses . Bahasa yang biasa
digunakan dalam penghimpun adalah :
 CISC: Complex Instruction-Set Computer
 RISC: Reduced Instruction-Set Computer
 DSP: Digital Signal Processor
 VLIW: Very Long Instruction Word
NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 14 drp : 16

TAJUK : KOD MNEMONIK ASAS ( PERANTI MASUKAN TUNGGAL DAN GABUNGAN )

TUJUAN :

Kemahiran menghasilkan kod mnemonik perlu dipelajari supaya pelajar dapat melakukan kerja-
kerja download aturcara ke dalam PLC. Ini disebabkan konsol pengaturcaraan diaturcara dengan
menggunakan kod mnemonik. Terdapat banyak kod arahan bagi kod mnemonik tetapi hanya kod
arahan asas saja yang akan diterangkan di dalam kertas penerangan ini. Litar tangga digunakan juga
bagi tujuan penerangan yang lebih jelas.

Penerangan :

1. Kod Arahan Bagi Peranti Masukan Di Permulaan Bus Bar.

1.1. Kod arahan LD.

 Diguna untuk setiap peranti masukan yang berada di permulaan bus bar dimana peranti
masukan tersebut berkeadaan NO.

Contoh :

1.2. Kod arahan LD NOT.

 Diguna untuk setiap peranti masukan yang berada di permulaan bus bar dimana peranti
masukan tersebut berkeadaan NC.

Contoh :
NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 15 drp : 16

2. Kod Arahan Bagi Gabungan Peranti Masukan Secara Sesiri.

2.1. Kod arahan AND.

 Diguna untuk menggabungkan 2 atau lebih peranti masukan bersesiri dimana peranti
masukan yang bergabung berkeadaan NO.
Contoh :

2.2. Kod arahan AND NOT.

 Diguna untuk menggabungkan 2 atau lebih peranti masukan bersesiri dimana peranti
masukan yang bergabung berkeadaan NC.
Contoh :

3. Kod Arahan Bagi Gabungan Peranti Masukan Secara Selari.

3.1. Kod arahan OR.

 Diguna untuk menggabungkan 2 atau lebih peranti masukan berselari dimana peranti
masukan yang bergabung berkeadaan NO.
Contoh :

3.2. Kod arahan OR NOT.

 Diguna untuk menggabungkan 2 atau lebih peranti masukan berselari dimana peranti Masukan
yang bergabung berkeadaan NC.
Contoh :

4. Kaedah menukar litar tangga ke kod mnemonik.

NO. KOD ETN 3013/K 01/NK 01-001 Muka : 16 drp : 16

Contoh

Rajah 4.a. Contoh litar tangga.

- Langkah 1 : Selesaikan peranti masukan pertama.

PERANTI PERANTI
KOD ARAHAN KOD ALAMAT
MASUKAN KELUARAN
m1 LD 00001

- Langkah 2 : Selesaikan peranti masukan gabungan kedua.

PERANTI PERANTI
KOD ARAHAN KOD ALAMAT
MASUKAN KELUARAN
m1 LD 00001
m2 AND NOT 00004

- Langkah 3 : Selesaikan peranti masukan gabungan ketiga.

PERANTI PERANTI
KOD ARAHAN KOD ALAMAT
MASUKAN KELUARAN
m1 LD 00001
m2 AND NOT 00004
m3 AND 00006

- Langkah 4 : Selesaikan peranti keluaran.

PERANTI PERANTI
KOD ARAHAN KOD ALAMAT
MASUKAN KELUARAN
m1 LD 00001
m2 AND NOT 00004
m3 AND 00006
k1 OUT 10000

RUJUKAN/REFERENCE :

1. OMRON. (1999). A Beginner Guide to PLC. OMRON Asia Pacific PTE.LTD

2. Gary Dunning. (2005). Introduction to Programmable Logic Controllers, 3rd Edition
Thomson/Delmar Learning
3. Randall Hyde (2010). The Art of Assembly Languages, No Strach Press, Inc.