"Lunsod, Nayon at Dagat-dagatan"

N.V.M Gonzales

Mula sa malayo, ang tangi kong natatanaw sa nayon ay ilang punong niyog
at ang kampanaryo ng lumang simbahang bato. Sa gawing kanan ay naroon ang dagat-
dagatan na kinasasalaminan ng araw na papalubog. Ang murang bughaw na kulay ng
tubig ay napalitan ng naningningn na pilak; yaon ay napakarikit sa pangmalas, kayat
biglang bigla aking nadamang ako'y hindi handa upang magmasid sa gayong lalang ng
kalikasan. Ako'y laging nasa lunsod at ang aking paniniwala'y doon lamang may pintig
ang buhay at kaipala'y doon lamang mananatili sa mga panahong ito ng digmaan;
ngunit kakaiba ang nakita ko ngayon sa nayon, namulaklak ang mga punong mangga
sa tabing-daan, matatabang kalabaw na nagsisipanginain sa mga bukiring hindi pa
inaararo, at mga lalaki at babaing nasisigawa sa kanilang mga itikan. Saan man ako
tumingin ay paulit-ulit iyon sa mga batang namimingwit, at laong malapit sa akin, sa
pawisan at payat na kabayong humihila nang walang pagtutol sa aming karitela.
Mandi'y magpapatuloy ang lahat ng bagay sa gayong kaayusan, at ako'y nakaramdam
ng pagkahiya dahil sa paniniwala sa isang uri ng buhay na salat sa katotohanan at
kaipala'y lisya.

Sa wakas ay nalalapit na kami sa nayon. Naraanan namin ang isang kiskisan,

sumunod ang isang bahay-paaralan na tinitirhan ng ilang paganakang nagsilikas sa
pook na iyon; at isang bahay na nababakurang mabuti na kaipala'y sa isang
manggagamot sapagkat may mga guhit na kurus na pula sa tabing durungawan.
Dumating kami sa tulay na kawayan; kami'y nagsibabang lahat. Ang mga kaangkas ko,
anim silang lahat, ay nagdaan sa may sabang at sila'y lumusong sa tubig. Ayokong
magbasa ng paa, kaya sa tawiran ako nagdaan kahit na magbayad sa tawid.

Ilan pang saglit at naglalakad na ako sa pangunang lansangan ng nayon;

nilampasan ko ang isang karihan at isang butika, at pagkatapos ay isang bahay na yari
sa tabla at kawayan at pinagmumulan ng mga tinig ng nagsisipaglaro ng "mahjong"
Naririnig ang isang mainam na awitin buhat sa isang bahay na malapit ngunit hindi ko
matiyak kung saan, at tatlo o apat na karitela ang yaot dito sa lansangan naghahanap
ng pasahero. Sa malayo ay natatago sa kabila ng hanay ng mga dampa ng mga
mangingisda ang isang bahagi ng dagat-dagatan. Ang tubig ay muling nag-iba ng
kulay; ngayon ay mangitim-ngitim na ang dating pinilakan.

Takipsilim na noon at sa kabutihang palad ay hindi ako nahirapan sa

paghahanap ng nais kong patunguhan. Sa simula ay inakala kong yaon ay ang bahay
na nasa dulo ng napasukan kong isang makipot at mabatong daan na kinaroroonan ng
isang poso artesyano; subalit nagkamali ako, sapagkat hindi pa ako nakalalayo ay
narinig kong may tumatawag sa aking pangalan, at natalos ko agad kung sino iyon.
Sumusugod na sumalubong sa akin si Nena.

"Malayo ka pa'y nakilala na kita, " wika niya na iniabot ang kamay. Pinisil ko ito
nang bahagya, at nang naglalakad na kaming patungo sa bahay nila, ay tinanong ko:

"Alam mo bang darating ako?"

Natawa siya. " Alam ko! Kagabi lamamng ay pinag-uusapan ka namin. Sinabi ni
Tatatang na kapag dumating ka ay walang pagsalang may balita sa kanya."

"Ang tanggapang kanyang pinaglilingkuran ay ipininid na, iyan ang aking

nalalaman," wika ko kay Nena. "Hindi ba siya nag-iisip na maglingkod sa iba?"
 " Sa palagay ko'y hindi," anya. "Ang matanda ay tila nagbabago."

Noon ay sumapit na kami sa tarangkahan. Ang tinitirhan nila ay isang maliit na

bahay na kanilang inuupahan: may bakuran sa harapan at ilang punong papaya ang
nakahanay sa may bakod. Sa bakuran ay may mga tanim ng gulay, kamatis, mais, at
kamoteng-kahoy, na nakapaliit ng mga pampalamutiang halamang dating nakatanim
doon.

Pumanhik kami at ang ama ni Nena, si G. Gomez, ay sumalubong sa amin sa

may beranda. "Tatang ," wika ni Nena , "Ito'y si Antonio." Nakangiting iniabot sa akin ng
matanda ang kanyang kamay.

Samantala, ang ina ni Nena ay nakihalubilona rin sa amin. Nang dumating ako'y
abala siya sa paghahanda ng hapunan sa kusina, at may kung anong bagay sa
kanyang pagkasalubong sa akin na nagpatiwasay sa aking kalooban. Itinanong ko kung
saan naroroon ang ibang mga bata, sina Lilia at Eva. Ang mga ito ay nagsidalo, anya,
sa isang pulong ng samahang Katoliko; gayundin ang dalawang kapatid na lalaki ni
Nena, sina Felipe at Lucas. "Salamat sa Diyos", ang wika ni Gng. Gomez," ang
digmaan ay nagpasok ng relihiyon sa isip ng mga lalaking iyon. Ngunit marahil ay
gutom na gutom ka na sa pagkakapaglakbay mo mula sa lunsod," anya pa; at
pagkasabi nito'y iniwan kami.

Sa loob ng mga isang oras marahil, si Nena, ang kanyang ama at saka ako'y
nalibang sa pag-uusap sa may berenda, palibhasa'y napakaraming ibig na itanong sa
akin ng matanda. Di-karingat-dingat ay tinanong ako ni Nena.

"Nang paparito ka'y hindi ka ba natatakot?"

Hindi ko alam kung bakit niya sinabi ang gayon."Walang dahilan upang ako'y
matakot," sagot ko. "Maliban sa mga sirangtulay ay hindi ako nakatagpo ng sagwil sa
daan.

"Akala ko'y magiging mahirap ang maglakbay", wika ni Nena.

"A, anak," at natawa si G. Gomez," iyan ang lihim. Sinasabi ko sa iyo, ang
karamihan sa tinatawag nating mga balakid at mga kahirapan ay namamahay lamang
sa guni-guni. Iyan ay mapatutunayan mo rin, balang araw.

Sinulyapan ko si Nena. Siya'y takang-taka, katulad ko rin, dahil sa pagsasalita ng

kanyang sa gayong himig. Mula sa isang kalapit na bahay ay narinig ko ang ilang
tugtugin sa piyano. Gabi na noon, at sa madilim na lansangan ay wala ni isang
kaluluwa.

"Sa halimbawa, noong mga unang araw namin dito," patuloy ni G. Gomez sa
kanyang malambot at mala-gong na tinig, "ay sari-saring kahirapan ang naguguniguni
namin. Ngayon ay wala na sa aming isipan ang anuman. Ang totoo ay napamahal sa
amin ang pook na ito. Inakala naming kapag may masasakyan na ay babalik kami sa
siyudad; ngunit binago namin ang lahat ng aming balak."

Nagsimulang ngumiti sa akin si Nena, at inakala kong ang ibig niyang sabihin ay:
"Ganyan talaga ang Tatang! Madalas siyang magbago ng isipan. At lagi naman siyang
hindi namamali!" Ngunit pagkaraan pa ng ilang saglit ay nagsawalang-kibo na siya at
waring nababahala sa anumang sasabihin pa ng kanyang ama.
 Ang pasong nasa gitna ng mesitang nasa nakapagitan sa amin ay inilagay ng
matanda sa isang tabi, at nakita ko ang kanyang mga mata ay maalab. "Bakit kami,
aalis sa pook na ito ngayon?" tanong niya. "Sagana kami rito sa lahat ng bagay. Hindi
kami kakapusin sa pagkain. Sa isda? Masagana sa isda ang dagat-dagatan. Bigas?
maari kaming kumuha na ilang kaban at hindi namin kailangang magbayad ng kahit
isang sentimong higit sa dapat naming ibayad. At hindi ko pa nasasabi sa aking
pamilya," ang tuwirang wika niya sa akin, "ngunit mayroon akong kakilalang malapit dito
na dating naglilingkod sa pamahalaan' sinabi niya sa akin na maaari kong bilhin ang
ilang ektarya ng kanyang lupa. Naiisip kong mag-itikan at magtanim ng mga gulay. Ano
ang palagay mo riyan, Antonio?"

"Iyan po'y kapaki-pakinabang gawin sa mga araw na ito," ang tugon ko, sapagkat
wala na akong masabi pang iba.

"Iniisip kong mabuti iyan, Antonio. Maaari kaming magpanibagong-buhay rito.

Mangyari pa nga ba, hindi agad-agad na maaaring limutin ang pook na nilakhan ng
iyong mga anak. Ngunit iba na ngayon ang panahon. Ang lungsod ay hindi para sa
akin, hindi para sa amin. Ako'y napakatanda na upang makulong sa isang tanggapan.
Iyan ang aking nararamdaman."

"Noong una'y para kaming nahihintakutan dito," patuloy niya. "Kami 'y
nababahala nang gayon na lamang sa magiging buhay namin. Ngunit kung may
ipinagkaloob na anuman ang digmaan sa amin, iya'y ang lakas ng loob" Nagniningning
ang kanyang paningin at di-sinasadya ay napatingin siya sa malayo na parang may
itinatago. Nagpukol siya ng tingin sa mga alitaptap na nagkuti-kutitap sa may mga
punong papaya sa bakuran. "Noong una, akala nami'y mauuwi na sa wala ang lahat
dahil sa digmaan. Ngayon ay iba na ang palagay namin. Walang anumang nawawala.
Lagi nang ang buhay ay muling natatagpuan."

Tumahimik siya. At unti-unting ang mga salitang iyon ay nagkaroon ng

kahulugan sa amin. Ito'y naramdaman ko agad; kayat ako'y hindi kumibo, na parang
namamalikmata. Parang nangusap ang isang di kilalang Diyos, at saglit na minasid ko
si Nena-di ko matiyak kung siya ay nakauunawa. Ginantihan niya ako ng isang ngiti
saka ibinaling niya ang kanyang ulo at tulad ng kanyang ama ay nagmasid sa mga
alitaptap sa labas, sa may mga punong papaya.

Matagal kaming hindi nag-imikan. At may isang bagay na nagsimulang

maghimagsik sa aking sarili. Bigla kong nadamang tila ako naiwa ng pangungusap ng
matanda, ng mga pangungusap na noong may ilang saglit lamang ang nakalipas ay
hinahangaan ko nang labis. Para bagang ako'y nasugatan niyon, sa isang maselang na
bahagi.

Pinaraan ko ang ilang sandali. Hindi ko maaaring masabi sa kanya kung bakit
ipinasiya kong pumaroon.

"Sa lunsod," masigasig niyang tanong, "ang lahat ba roon ay nasa mabuting
kalagayan? Nagtatrab aho ka pa rin ba?"

"Ninanais mo bang mamalagi na rito?" ang ganti kong tanong, nang hindi muna
sinasagot ang kanyang tanong.

"Inaakala ng Tatang na lalong mabuti rito. Narinig mo na ang kanyang palagay.

At lahat kami'y sumusunod lamang sa kanya."
 "Pumarito ako upang kausapin siya. Alam mo na ang ibig kong sabihin. Ngunit
ngayon ay hindi ko matiyak kung dapat ko pa ngang kausapin siya."

"Bakit? Nagbago ka na ba ng isip, Tony?" tanong niyang nababakla.

Ako'y natawa. "Hindi kailanman, Nena," wika ko. "Ang ibig kong sabihin ay
hindi ako nakahanda. Hindi ko matiyak ang aking damdamin. Pinakikinggan mo ba
ako?"

"Oo, Tony, magpatuloy ka. Nakikinig ako."

"Nawalan ako ng tiwala . . . sa . . . buhay. O sa ibang pangungusap, ay ganoon

na nga ang nangyari sa akin. Saan man ako pumaroon, at sa lahat ng aking nakilala, ay
patuloy ang daloy ng buhay. Ngunit ako'y hindi mapalagay sa nangyayari rito. Iniisip
kong lagi kung dito ay magiging ganoon din sa inyo."

"Narinig mo ang sinabi ng Tatang."

Iyon na nga! Mabuti pa sanag natuklasan ko ang katotohanan sa sarili kong

paghahanap. Ngunit iba na nang siya pa ang magsabi sa akin. Ikinahihiya ko ang aking
sarili! Iba na nga ang siya pa ang magsabing kailanman ay walang nawawalang
anuman, na ang buhay ay magpapatuloy magpawalang-hanggan. Ipinadama sa akin na
ako'y isang bigo, at ngayon ay hindi ako karapat-dapat sa iyo." Pinawisan ako kaya't
inilabas ko ang aking panyolito. "Nang ako'y paparito, Nena," ang aking patuloy, "ay
nagkaroon ako ng loob ngunit noon pa man ay nakaramdam na ako ng ganito."

"O, Tony, iyan ay bunga lamang ng iyong pagkapagod sa paglalakbay. Bukas

ng umaga, ay maiiba na ang iyong palagay," wika ni Nena. "Kung nais mo ay hihingi
ako ng pahintulot sa Tatang at tayo'y magpapasyal sa may dagat-dagatan. Maganda
ang tanawin doon kung umaga. At saka gabi na. Kailangan mo nang magpahinga."

Kinaumagaha'y malamig. Kasama ko sa silis ang dalawang kapatid na lalaki ni

Nena, at sa hangad na huwag silang gambalain ay buong ingat akong bumangon.
Tiniklop ko ang aking kumot at nilulon ang bnig. Pagtapos ay lumabas ako sa beranda
at doon malumanay na humihihip buhat sa labas ang hanging nagpapagalaw sa mga
dahon ng papaya. Isang batang lalaki ang nagbobomba ng tubig sa poso artesyano sa
dulo ng daan at ang may-himig na ingay na nalilikha niyon sa oras na ito ay kaiga-igaya
sa pandinig.

Hindi ako nakatulog sahil sa malalim na pag-iisip. Alam kong iniibig ako ni Nena at ako'y
nagtungo roon upang magtapat na sa kanyang mga magulang. Sa aking ispan ay alam
ko ang lahat ng dahilan kung bakit hindi napapanahon ngayon ang pag-aasawa, ngunit
may isang bagay na nagsasabi sa aking kailangang gawin ko ito ngayon o kailanman
ay huwag na. Ito'y lulutas sa suliranin kung may pagtitiwala ako sa buhay o wala, kung
natutumpak ang katandaan o ang kabataan.

Di man sinasadya ay kinakatawan ng ama ni Nena ang nauna, ako ang sa

pangalawa. Nasa kanya ang maraming taong karanasan, ang nasa akin ay wala kundi
malalabaw na pananaw ng mga makabagong nobela at ng katotohanang akala ko'y
natagpuan ko na.

Noong mga huling araw ng Disyembre, 1941, ang mga anak na Gomez, katulad
ng maraming taga-Maynila, ay nagsilikas. Ang mag-aanak ay nagtungo sa nayong ito at
iniwan nila ng kanilang bahay sa lungsod. Katulad ng sinabi ni G. Gomez, "hindi mo
maaaring malimot ang pook na nilakhan ng iyong mga anak ," ngunit ang kataka-taka
ay nakalimot siya't ni hindi na siya nag-iisip pang bumalik. Naiisip ko kong baka
ipinalalagay niyang may kalupitan sa buhay na nakikilala ng tao sa lungsod. Ngunit
alam man niya ito o hindi, ay natagpuan niya ang isang karanasang pansarili na
kasinghalaga na rin ng isang katotohanan , at mandi'y nahahanda siyang subukin ang
natuklasan niyang kaalaman. Kung dapat o hindi na makibahagi ako sa kanyang
pagsubok na ito ay isang bagay na kailangang lutasin.

Kaya't ako'y hindi nakatulog; ang suliranin ay pinagbiling-biling ko sa aking

isipan, hanggang sa marinig ko ang tilaukan ng mga manok sapagkat noo'y umaga na.
Nakarinig ako ng mga yabag sa kusinaan: nagluluto ng kape ang utusan, ang sumaloob
ko.

Matagal akong nakaupo sa may beranda. Hindi ko natitiyak kung sino iyon,
ngunit naulinigan kong may nanaog sa may halamanan. Noon din ay nagunita ko ang
dagat-dagatan, at ang gunitang ito'y biglang naging isang bagay na walang katuturan
kung ihahambing sa halimbawang itinatanghal ngh kung sino, upang makita ng aking
sariling mga mata sa halaman sa ibaba. Ngunit madilim-dilim pa noon at ang tanawin ay
natatakpan ng mga punong papaya.

"Talaga bang nais mong magtungo sa may dagat-dagatan?" si Nena ang

nagsalita.

"Nakapagsabi na ako sa Tatang at siya'y pumayag," ang dali-dali pa niyang

dugtong.

"Saan siya naroroon? ang tanong ko.

" Nasa may halamanan, nagtatanim ng ilang bitsuwelas. Hindi niya nasabi sa iyo
kagabi ang ukol sa kanyang kinahuhumalingan ngayon ang paghahalaman - ano?"

"Hindi, ngunit tunay nga kayang siya iyon?" ang wika ko. "Mabuti pa'y magtungo
ako sa halamanan. Pagkatapos ng kanyang sinabi kagabi, sa palagay ko'y mabuti pang
iliban muna natin sandali ang pagtungo sa may dagat-dagatan. Huwag mong
kalilimutan, Nena, na ako'y may mahalagang bagay na sasabihin sa kanya".