9o ΣΥΝΕΔΡΙΟ 

“
ΣΥΝΕΔΡΙΟ “ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ   
ΚΑΙ  ΟΡΟΛΟΓΙΑ””
ΚΑΙ  ΟΡΟΛΟΓΙΑ
Αθήνα, 7 –
Αθήνα, 7 
ή – 9 Νοεμβρίου 2013 
μ ρ

Η «μεταγλωσσική» προοπτική της λογοτεχνικής πρακτικής και η 
συμβολή βασικών ορολογικών πόρων της θεωρίας της 
λογοτεχνίας στην ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων:
Η περίπτωση του ποιήματος «Θερμοπύλες» του Κ.Π. Καβάφη.

The metalinguistic
g prospect of literary practice and the 
p p yp
contribution of basic terminological resources of the literature 
theory to the reading of literary texts: 
the case of the poem “Thermopylae” by C
the case of the poem  Thermopylae  by C.P. Cavafy.
P  Cavafy

ΣΟΦΙΑ Κ. ΖΕΡΔΕΛΗ
ΣΟΦΙΑ Κ ΖΕΡΔΕΛΗ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ – ΔΙΔΑΚΤΩΡ Δ.Π.Θ.
Σύγχρονες θεωρίες λογοτεχνίας
Σύγχρονες θεωρίες λογοτεχνίας

ΣΣυνοπτική παρουσίαση  βασικών θέσεων: 
ή ί β ώ θέ
Λογοτεχνική θεωρία

Αφετηρία στοχασμού και έντονου προβληματισμού 
για την εξέταση της φύσης της λογοτεχνίας
ξέ φύ λ ί
Στην παρούσα μελέτη επιχειρούμε: 

9 μία μεταγλωσσική προσέγγιση βασικών όρων της θεωρίας της

λογοτεχνίας ως αυτόνομου γνωστικού πεδίου
λογοτεχνίας,
9 μια ιστορικο‐εξελικτική θεώρηση της θεωρίας της λογοτεχνίας 
ως συλλογιστικής πρακτικής ‐ δυναμική που αναπτύσσεται
ως συλλογιστικής πρακτικής 

μέσα σε ένα                     ανάμεσα
μ μ ανάμεσα
μ
λογοτεχνικό κείμενο          στα κείμενα             στα κείμενα  &                       
κ     τους αναγνώστες 
9 προσέγγιση του λογοτεχνικού κειμένου «Θερμοπύλες» του
Κ. Π. Καβάφη
 Τι είναι λογοτεχνία;
Τι είναι λογοτεχνία;

ƒ Η λογοτεχνία ως γραφή, με φαντασιακά στοιχεία, με

την έννοια της μυθοπλασίας;
ƒ Η λογοτεχνία ως ιστορικο ‐ κοινωνική εξέταση της
φύσης
ύ και της λειτουργίας
λ ί της ;
ƒ Η λογοτεχνία ως έκφραση;
ƒ Η λογοτεχνία ως σημείωση;
ƒ Η λογοτεχνία ως επικοινωνία;
Σύγχρονες θεωρίες της λογοτεχνίας
Σύγχρονες θεωρίες της λογοτεχνίας

9 Η Φιλολογική Ερμηνευτική Θεωρία

9 Η Νέα Κριτική (New Criticism)
9 Η Φορμαλιστική Θεωρία: Ο Ρωσικός Φορμαλισμός (Russian
Structuralism)
9 Δομισμός: Η Δομιστική (Στρουκτουραλιστική) Θεωρία
9 Η Θεωρία
Θ ί της Διαλογικότητας
Δ λ ό (di l i )
(dialogism)
9 H έννοια της Διακειμενικότητας (intertextuality)
9 Φαινομενολογία – Αναγνωστικές Θεωρίες
9 Η Πολιτισμική θεωρία
9 Ο όρος Αποδομισμός (Deconstruction)
 Η Φιλολογική Ερμηνευτική Θεωρία
Η Φιλολογική Ερμηνευτική Θεωρία
Κυριότεροι εκπρόσωποι: F. Schleiermacher, W. Dilthey, E. Hirsch, P. Ricoeur

Από το βίωμα και  Λογοτεχνικό κείμενο παράγωγο 
την έκφραση στην  σε μια προϋπάρχουσα 
κατανόηση πραγματικότητα σε: 
ό

το νόημα ενός  Ιστορικό, κοινωνικό 
κειμένου είναι κάτι  ή ψυχολογικό 
που καθορίζει ο  επίπεδο
συγγραφέας

Πριν από τη διδασκαλία ενός 
κειμένου πρέπει να αναφέρεται:

η  εποχή              η   βιογραφία          η  εργογραφία               οι συγκυρίες 
Η Νέα Κριτική (Ν
Η Νέα Κριτική (Νew
ew Criticism
Criticism))

Η ποίηση ως αισθητική  Εξέταση του κειμένου στην 
ξ η μ η
απόλαυση πέρα και  αισθητική του αυτοτέλεια, με 
πάνω από τις προθέσεις  αναλυτική μελέτη των λέξεων, 
του συγγραφέα και τα  που βοηθά τον αναγνώστη να 
βιώματα του αναγνώστη αναγνωρίσει τη σημασία, το 
ί     ί    
συναίσθημα και τον τόνο ενός 
κειμένου 
 Η Νέα Κριτική (New Criticism)
Η Νέα Κριτική New Criticism)
Βασικός άξονας: Η προτεραιότητα στην αισθητική εμπειρία και η  
Βασικός  άξονας: Η προτεραιότητα στην αισθητική εμπειρία και η
αποδέσμευση του έργου από:

φέ
τον συγγραφέα ί
την κοινωνία ί
την ιστορία

Βασική θέση: Η ενδοκειμενική προσέγγιση  (close‐reading)
Στόχος να αναδείξει τις λειτουργίες

της αμφισημίας των συνυποδηλώσεων του παράδοξου 

της εικονοποιίας της ειρωνείας

Κύριοι εκπρόσωποι: T.S. Eliot, I.A. Richards

 Δομισμός: 
Η Δομιστική
Η Δομιστική (Στρουκτουραλιστική) Θεωρία

Εφαρμογή στη λογοτεχνία των μεθόδων και των αντιλήψεων του

F di
Ferdinand
d de
d Saussure
S

Το περιεχόμενο του κειμένου  Το λογοτεχνικό κείμενο είναι 
είναι η δομή του αυτοτελές σύστημα: 
γλωσσολογική προσέγγιση
 Η Φορμαλιστική Θεωρία
Η Φορμαλιστική Θεωρία
Η γλωσσική μορφή (forma) έκφρασης των νοημάτων
Η γλωσσική μορφή (forma) έκφρασης των νοημάτων
(δεν είναι πλέον η μελέτη των ιδεών του περιεχομένου)

Η ποιητική και αναφορική 
χρήση της γλώσσας

Β
Βασικές
έ θέσεις:
θέ H γλώσσα
•H λώ αποτελεί
λ ί το κύριο
ύ μήνυμα
ή του κειμένου
έ
•Η επιστημονική μελέτη της λογοτεχνίας θα αυξήσει
την ικανότητα του αναγνώστη να διακρίνει τις
ιδιότητες, που καθιστούν τα κείμενα «λογοτεχνικά» ή
«καλλιτεχνικά»

Βασικοί εκπρόσωποι: Brick, Eichenbaum, Jakobson, Sklovskij, Tynjanov, 
Tomascevskij
 Δομισμός: 
Η Δομιστική
Η Δομιστική (Στρουκτουραλιστική) Θεωρία
χολή της Πράγας‐εκπρόσωποι
Η Σχολή ράγας ε πρόσωποι R.. Ja obso , J. Mukarovsky,
Jakobson, u a o s y, F.. Vodicka,
od c a, S.
Karcevski, N. Troubetzkoy
Τσέχικος  Τα ποιήματα θεωρούνται «λειτουργικές δομές», στις οποίες συσχετίζονται τα
δομισμός σημαίνοντα με τα σημαινόμενα
πραγματικότητα μέσω
Το λογοτεχνικό έργο συνδεόταν ακόμη με τον κόσμο και την πραγματικότητα,
της έννοιας της «ανοικείωσης» του φορμαλισμού

Η θεωρία των λογοτεχνικών «αφηγηματικών τρόπων»

Ειδολογική 
δ λ ή Ο Frye στράφηκε στην ταξινόμηση των ρητορικών τρόπων, των αρχετύπων,
θεωρία των μύθων και των ειδών, στη βάση των οποίων δομούνται τα λογοτεχνικά
έργα

Με τον όρο σημειωτική ή σημειολογία (semiology) εννοείται η συστηματική

Σημειωτική  μελέτη των σημείων και των συνδυασμών τους. Σημειωτική είναι ο τρόπος με
(Semiotics) τον οποίο τα άτομα αποδίδουν, κωδικοποιούν και ανταλλάσσουν σημασίες
και νοήματα
ή (S
(Saussure)
)

Η τυπολογία αφορά την αναζήτηση των τεχνικών που παράγουν το νόημα

Γαλλική
Γαλλική  ενός αφηγηματικού κειμένου.
κειμένου Gerard Genette: πλήρης μελέτη του αφηγητή
αφηγηματολογία (ομοδιηγητικός, ετεροδιηγητικός)
Βασικοί εκπρόσωποι: T. Todorov, Cl. Bremond, A.‐J. Greimas και R. Barthes
Η θεωρία της διαλογικότητας (dialogism) 
Η θεωρία της διαλογικότητας (dialogism ) 
του Μ. Bakhtin
του Μ.  Bakhtin
ƒ Πρωτοβουλία στον αναγνώστη
ƒ Κέντρο μελετών «η επικοινωνία» και όχι «η γλώσσα»
ƒ Μετατόπιση της προσοχής από το αφηρημένο σύστημα της γλώσσας
στα συγκεκριμένα εκφωνήματα των ατόμων μέσα σε διαφορετικά
κάθε φορά πλαίσια αναφοράς

Η έννοια της διακειμενικότητας 
(intertextuality
intertextuality))
ƒ Δ λ
Διαλογικότητα
ό του M. B khti Æ Διακειμενικότητα
M Bakhtin Δ ό της J.
J Kristeva
Kit
ƒ Tα λογοτεχνικά κείμενα αναφέρονται άμεσα σε άλλα κείμενα
ƒ μ
Η έννοια του «διακειμένου»: συνομιλία
μ μεταξύ
μ ξ λογοτεχνικών
γ χ κειμένων
μ

Διακειμενική ανάγνωση και ερμηνεία – μια παράλληλη προσέγγιση

 Φαινομενολογία 
ƒ Στο επίκεντρο τίθεται ο τρόπος ανταπόκρισης του αναγνώστη στην
πρόσληψη του λογοτεχνικού κειμένου
ƒ Κυριότερος εκφραστής ο Γερμανός φιλόσοφος Edmund Husserl

Αναγνωστικές Θεωρίες
γ ς ρ ς

Θεωρία της πρόσληψης 
Θεωρία της πρόσληψης Θεωρία της Αισθητικής 
Θεωρία της Αισθητικής
(ή αισθητική) του H.R. Jauss: Ανταπόκρισης του W. Iser:

Η πραγμάτωση του κειμένου 
Η πραγμάτωση του κειμένου Η επικοινωνία του κειμένου 
Η επικοινωνία του κειμένου
από τον αναγνώστη με τον αναγνώστη
 Η Πολιτισμική θεωρία
ολιτισμι ή θεωρία
ƒ Οι πολιτισμικές σπουδές θεωρούν ως αντικείμενό τους όλους τους
τρόπους με τους οποίους συγκροτούνται οι πολιτισμικές
ταυτότητες.

Αποδομισμός
μ μ ς (Deconstruction)
( )
ƒ Το κίνημα του αποδομισμού ή μεταδομισμού (Post‐structuralism)
κάνει αισθητή
η ή την
η παρουσία
ρ του στη
η λογοτεχνία
γ χ το 1967, μ
με τον J.
Derrida
ƒ Δεν πρέπει να θεωρείται λόγω ονόματος ως αποκλειστικά αρνητική
λογοτεχνική θεωρία, που πρεσβεύει τη διάλυση της δομής του
κειμένου
ƒ Η μέθοδος του αποδομισμού επιχειρεί να δείξει ότι τα ίδια τα
κείμενα διαψεύδουν πολλές φορές το νόημα ή τη λογική που τα
διέπει
Προσεγγίσεις λογοτεχνικών 
κειμένων: 
έ
Από τη θεωρία στην πράξη
Από τη θεωρία στην πράξη

Θερμοπύλες
του Κ Π Καβάφη
του Κ. Π. Καβάφη 
Μια πρόταση ανάγνωσης σύμφωνα με την νεοκριτική
θεωρία (close‐reading)
θ ί ( l di ) –
μια τετραπλή “εκ του σύνεγγυς ανάγνωση” του I. Richards: 
νόημα, συναίσθημα, τόνος, πρόθεση.
 Κ. Π. Καβάφης
. . αβάφης
«Στις 29 Απριλίου 1933 (ημέρα των γενεθλίων του)
ο κύριος Κωστής Πέτρου Φωτιάδης Καβάφης,
Καβάφης
χάρη σε μια εκπληκτική συνέπεια της Μοίρας
απέναντι στον ακριβέστερο εξόριστο άρχοντα του
ελληνικού λόγου, έκλεισε στη γενέτειρά του τον
εβδομηντάχρονο κύκλο της επίγειας ζωής του, και
πέρασε στον κύκλο της αιωνιότητας: έγινε
οριστικά,
ρ , ο Καβάφης»,
φης , ((Γ. Π. Σαββίδης,
ββ ης, 1963,,
Συγκεντρωτική έκδοση των 154 Αναγνωρισμένων
Ποιημάτων του Καβάφη (1897 – 1918)).
Με τη συμπλήρωση ογδόντα χρόνων από το θάνατο του Καβάφη και
εκατόν πενήντα από τη γέννησή του, διαπιστώνουμε ότι το έργο του
μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή σηματοδοτεί μία μεγάλη τομή στην
νεοελληνική ποίηση των αρχών του 20ού αιώνα.
αιώνα
Ο Καβάφης έγραψε το 1903 το ποίημα «Θερμοπύλες», το ύφος και το
περιεχόμενο του οποίου θυμίζει αρχαίο επίγραμμα. Το ποίημα ανήκει
στα 154 αναγνωρισμένα
έ ποιήματα
ή του Καβάφη
Κ βάφ και έχει
έ φλ
φιλοσοφικό
φ ό–
διδακτικό περιεχόμενο.
 Το θέμα του κειμένου: 
Το θέμα του κειμένου:
Κωνσταντίνος Καβάφης  Ο Καβάφης αποδίδει τιμή σε 
«Θερμοπύλες» όλους όσοι βάζουν σκοπό 
της ζωής τους την αντίσταση 
ης ζ ής ς η η
Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των σε κάθε δυσκολία και 
ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες. παραμένουν ακλόνητοι στο 
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες• χρέος, παρόλο που ξέρουν 
χρ ρ ρ
δί ’ί ’ όλ άξ
δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις, από πριν ότι θα ηττηθούν 
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία• και θα υποκύψουν σε 
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν ανυπέρβλητες δυνάμεις.
είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,
ί ί άλ’ ό ί
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε•
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες, Γνωστοί ιστορικοί όροι, 
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους. που παραπέμπουν στο 
ρ μ
ιστορικό πλαίσιο του 
Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει ποιήματος.
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος, Ο Καβάφης χρησιμοποιεί 
κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε. τους όρους αυτούς ως 
σύμβολα, δίνοντας στο 
ποίημα φιλοσοφική 
διάσταση.
 Α’ ενότητα (στ. 1‐3)
η ( )
Κωνσταντίνος Καβάφης 
«Θερμοπύλες»
ρμ ς

Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των
μή η ή
ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες•
χ

Το σύμβολο Θερμοπύλες διευρύνεται. Επομένως, οι Θερμοπύλες δεν 

είναι μόνο πολεμικές, αλλά αποκτούν μια πιο καθολική συμβολική 
σημασία = Δύσκολη, αδιέξοδη κατάσταση.
τιμή = εκτίμηση, θαυμασμός, αναγνώριση
σ’ εκείνους = μόνο σ’ αυτούς που αγωνίστηκαν κι έμειναν πιστοί στα 
ιδανικά τους
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες = λειτουργεί εμφανώς 
συμβολικά__Æ Θερμοπύλες  =  χρέος
 Β’ ενότητα (στ. 4‐10)
η ( )
δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,
αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία•
γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν
είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε•
πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε•
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,
πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους. 

δίκαιοι κ’ ίσιοι = πιστεύουν στην ιδέα του δικαίου
Αυστηροί απέναντι στον εαυτό τους, απέναντι στους άλλους όμως με λύπη 
κιόλας κ’ ευσπλαχνία =η δικαιοσύνη που πρεσβεύουν δεν είναι άκαμπτη 
αλλά ευσπλαχνική
αλλά ευσπλαχνική
συμπάσχουν με τους άλλους, κυρίως με τους κοινωνικά αδύναμους, είναι 
γενναίοι ( με την έννοια γενναιόδωροι)
πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες = ζουν πάντα με γνώμονα την αλήθεια
πάντοτε  την αλήθεια ομιλούντες  ζουν πάντα με γνώμονα την αλήθεια
χωρίς μίσος για τους ψευδομένους = ωστόσο, δείχνουν κατανόηση 
απέναντι στους άδικους, τους ψευδόμενους
 Γ’ ό
Γ’ ενότητα (στ. 11‐14)
( 11 14)
Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κκ’ οι Μήδοι
οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε. 
επί τέλους θα διαβούνε

Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει = 
Στους στίχους αυτούς επανέρχεται η έννοια της τιμής

Εφιάλτης Μήδοι = Ο Εφιάλτης μπορεί να είναι συνώνυμο της 

Εφιάλτης, Μήδοι Ο Εφιάλτης μπορεί να είναι συνώνυμο της
προδοσίας ή να αντιπροσωπεύει αντικειμενικά δυσμενείς συνθήκες. 
Η λέξη Μήδοι , εδώ, χρησιμοποιείται ως σύμβολο των ανυπέρβλητων 
εμποδίων των αντίθετων δυνάμεων
εμποδίων, των αντίθετων δυνάμεων
 Τονίζουμε ακόμη κάποια σημεία
ο ίζουμε α όμη άποια σημεία
ƒ Βασικό δομικό και διαρθρωτικό ρόλο στην οργάνωση της νοηματικής
συνοχής του κειμένου έχει η λέξη τιμή.
τιμή
ƒ Το συγκινησιακό αισθητικό αποτέλεσμα, που προκαλεί ένα κείμενο στον
αναγνώστη, εξαρτάται (και) από τον τόνο, τη γλώσσα και το ύφος του.
ƒ Η καβαφική ειρωνεία: Ένα παράδειγμα ειρωνείας εντοπίζουμε στον
τελευταίο στίχο «και οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε», στη χρήση του
προσδιορισμού επί τέλους. Εάν εκλάβουμε την ερμηνεία του
προσδιορισμού
ρ ρ μ αυτού ωςς έκφραση
φρ η αγανάκτησης,
γ η ης, αδημονίας
ημ ς ή
ικανοποίησης, κάνουμε μία ειρωνική ανάγνωση του στίχου, που
υπονομεύει το νοηματικό περιεχόμενο και το σύμβολο των Θερμοπυλών.
Ωστόσο, θα μπορούσαμε να τον εκλάβουμε ως απλό χρονικό
προσδιορισμό, σε αντιστοιχία με το τέλος του προηγούμενου στίχου.
ƒ Η παρουσία του ποιητή – η διερεύνηση της πρόθεσης: Ο ποιητής δεν
εμφανίζεται ο ίδιος, παρά μόνο μέσα από προσωπείο, κατά το οποίο
φαίνεται να μιλά κάποιος σε γ΄ πρόσωπο. Πρόθεση του ποιητή είναι όχι
τόσο να πληροφορήσει τους αναγνώστες για μία κατάσταση ή ένα
συμβάν, όσο να διδάξει, να παροτρύνει και κυρίως να επικοινωνήσει
μαζίί τους και να τους συγκινήσει.
ή
 Αντί επιλόγου

Στην
η παρούσα
ρ εργασία
ργ εξετάσαμε:
ξ μ
9 κάποιες από τις βασικότερες προσεγγίσεις της Θεωρίας της
Λογοτεχνίας,
9 επιχειρήσαμε μία ενδεικτική ανάλυση του ποιήματος Θερμοπύλες,
Θερμοπύλες
9 διερευνήσαμε τις σχέσεις αλληλεπίδρασης μεταξύ συγγραφέα,
κειμένου και αναγνώστη,
9 γνωρίσαμε
ί την ιδιοτυπία
δ ί του καβαφικού
β φ ύ λόγουλό και τον υψηλό
ψ λό
πεζολογικό τόνο, τη γλώσσα του, η οποία είναι δημοτική, με πολλά
στοιχεία από την καθαρεύουσα και το λιτό και σαφές ύφος του με
λέξεις ιδιαίτερης βαρύτητας (τιμή, χρέος, γενναίοι)
 Διαπιστώνουμε ότι αυτή η ποίηση, με τη λιτή επιγραμματική
έκφραση, χωρίς πολλά σχήματα λόγου και λυρικές εξάρσεις, είναι
που αγγίζει τον αναγνώστη και τον συγκινεί. Έτσι το κείμενο παύει
να θεωρείται ένα κλειστό σύστημα, καθώς καθιερώνεται μία
ακόμη σταθερή του λογοτεχνικού φαινομένου: ο αναγνώστης.
αναγνώστης

Η μαγεία του Καβάφη ποια είναι; 

Όταν διαβάσεις ένα ποίημά του, δεν σου επιβάλλει άποψη,
σου υποβάλλει υποψία…………
Ευχαριστώ πολύ για 
την προσοχή σας
η ρ χή
Βιβλιογραφικές αναφορές

y Bakhtin, M. Speech Genres and other late essays, μτφρ. Vern W. McGee, επιμ. Caryl Emerson and Michael Holquist.
University of Texas Press, Austin, 1986.
y Βελουδής, Γ. Προτάσεις. Κέδρος, Αθήνα, 1981.
y Culler, J. Λογοτεχνική θεωρία . Μια Συνοπτική Εισαγωγή, μτφρ. Κ. Διαμαντάκου. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, Ηράκλειο, 2000.
y Εμμανουηλίδης, Π., Ε. Πετρίδου‐Εμμανουηλίδου. Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2006.
y Ήγκλετον, Τ. Εισαγωγή στη Θεωρία της Λογοτεχνίας, μτφρ. Μ. Μαυρωνάς. Οδυσσέας, Αθήνα, 1989.
y Fokkema, D., E. Ibsch. Θεωρίες λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα, επιμ. Ε. Καψωμένος, μτφρ. Γ. Παρίσης. Πατάκης,
Αθήνα, 1997.
y Freund, E., The Return of the Reader, Reader‐response criticism. Methuen, London and New York, 1987.
y Hall, J. H. Η Κοινωνιολογία της Λογοτεχνίας, μτφρ. Μ. Τσαούση. Gutenberg, Αθήνα, 1990.
y Hallyn F.
Hallyn, F «Από την ερμηνευτική στην αποδόμηση»,
αποδόμηση» στο M. M Delcroix,
Delcroix F.
F Hallyn,
Hallyn Εισαγωγή στις σπουδές της
λογοτεχνίας, επιμ.‐μτφρ. Ι. Ν. Βασιλαράκης. Gutenberg, Αθήνα, 1997.
y Hirsch, E. Validity in Interpretation. New Haven, Yale University Press, 1967.
y Iser, W. L’acte de lecture. Théorie de l’effet esthétique, Mardaga, Hayen, 1976.
y Jauss, H. R. Η θεωρία της πρόσληψης, μτφρ. Μ. Πεχλιβάνο., Εστία, Αθήνα, 1995.
y Καψωμένος, Ε. «Η διδασκαλία της λογοτεχνίας στη Μέση Εκπαίδευση: Προβλήματα θεωρίας και μεθόδου», στο
Σ. Καμαρούδης, Ελ. Χοντολίδου (επιμ.) Σημειωτική και Εκπαίδευση. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1996.
y Καψωμένος, Ε. Η ποίηση και η Ποιητική του Κ. Π. Καβάφη. 2013, ανακτήθηκε από το διαδίκτυο: www.eks‐
ik.eu/dimosieyseis‐ekdoseis/arthra‐meletes/113‐i‐poiisi‐kai‐ipoiitiki tou‐k‐v‐kavafi.
y Κοκόλης, Ξ. Α. «Φορμαλισμός,
Φορμαλισμός, Διδακτική της Λογοτεχνίας και οι «Θερμοπύλες»Θερμοπύλες του Καβάφη
Καβάφη».. Περιοδικό
“Φιλόλογος”, τ. 11‐12. Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 1977.
y Κουκουλομμάτης, Δ. Λογοτεχνία και Γλώσσα στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. ΕΛΛΗΝ, Αθήνα,
1999.
y Kristeva, J. Sémiotique‐ Recherches pour une sémanalyse. Seuil, Paris, 1969.
y Μάλαμμα Α.
Μάλαμμα, Α «Κ.
«Κ Π. Π Καβάφη,
Καβάφη “ Θερμοπύλες
Θερμοπύλες” (1903)»,
(1903)» 2012.
2012 Ανακτήθηκε από το Διαδίκτυο: filologos‐
filologos
hermes.blogspot.gr/2012/08/1903.html.
y Μαρκαντωνάτος, Γ. Βασικό λεξικό λογοτεχνικών και φιλολογικών όρων. Gutenberg, Αθήνα, 2008.
y Ματσαγγούρας, Η. Η Σχολική Τάξη, τ. Β΄, Κειμενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου. Αυτοέκδοση, Αθήνα,
2001.
y Musschoot, A.‐M. “O «New Criticim»”, στο M. Delcroix, F. Hallyn, Εισαγωγή στις σπουδές της λογοτεχνίας, επ.‐
μετ. Ι. Ν. Βασιλαράκης. Gutenberg, Αθήνα, 2000.
y Παπακωστούλα‐Γιανναρά, Γ.,
Παπακωστούλα‐Γιανναρά Γ Α.Α Παπαδόπουλος,
Παπαδόπουλος Α.
Α Στέφος.
Στέφος Η διδασκαλία στα Κείμενα και στη Γλώσσα.
Γλώσσα
Παπαδήμα, Αθήνα, 1991.
y Ρώμας, Χ. Κ. Π. Καβάφης. Σαβάλας, Αθήνα, 2006.
y Σαββίδης, Γ. Π. Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗ ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ. Ίκαρος, Αθήνα, 1993.
y Saussure, de F. Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, μτφρ. Φ. Αποστολὀπουλος. Παπαζήση, Αθήνα, 1979.
y Τζωρτζόπουλος, Δ. «Η Διδασκαλία του Καβάφη στο Γυμνάσιο και το Λύκειο». Ανακτήθηκε από το Διαδίκτυο
2/7/2013.
y Τodorov,, T. Mikhaïl Bakhtine,, Le Principe
p dialogique.
g q Seuil,, coll. Poétique,
q , Paris,, 1981.
y Τομπαϊδης, Δ. Διδασκαλία Νεοελληνικής Γλώσσας. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1995.
y Walton, Litz, A., L. Menand, L. Rainey (επιμ.). Μοντερνισμός και Νέα Κριτική. Ι.Ν.Σ. Ίδρυμα Μανόλη
Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη, 2013.
y ΥΠΕΠΘ Λεξικό
ΥΠΕΠΘ. Λ ξ ό Λογοτεχνικών
Λ ώ Όρων.
Ό Κ
Κορυφή,
φή Αθήνα,
Αθή 2006
2006.
y Φρυδάκη, Ε. Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας. Κριτική, Αθήνα, 2003.

Ιστότοποι:
y http://www.greece.org/alexandria/cavafy/cavafy3.htm
y https://www.google.gr/search?q=%CE%9C%CE%9F%CE%A5%CE%A3%CE%95%CE%99%CE%9F+%CE%9A%
CE%91%CE%92%CE%91%CE%A6%CE%97&sa=X&rlz=1C1TEUA_enGR557GR557&es_sm=93&tbm=isch&tbo=
u&source=univ&ei=vdHUU baHdLY0QXc3ICQCQ&ved=0CC8QsAQ&biw=1360&bih=643
u&source=univ&ei=vdHUU‐baHdLY0QXc3ICQCQ&ved=0CC8QsAQ&biw=1360&bih=643