Γνωσιακές - συμπεριφοριστικές τεχνικές και ασκήσεις για την ενίσχυση της

αυτοεκτίμησης των παιδιών

Λ ι ο ν τ ή Α γ γ ε λ ι κ ή

Ε π ό π τ ρ ι α : Λ ά ι ο υ ς Ρ ό ζ α
 Αυτοεκτίμηση

• Σύμφωνα με τον Coopersmith (1967), η αυτοεκτίμηση ορίζεται ως «ο βαθμός στον οποίο το άτομο
θεωρεί ότι είναι σημαντικό, ικανό, επιτυχημένο και άξιο. Με λίγα λόγια, η αυτοεκτίμηση είναι μία
προσωπική κρίση της αξίας του ατόμου, η οποία εκφράζεται μέσα από τη στάση του απέναντι στον
ίδιο του τον εαυτό»

• Σημαντικές έννοιες για την κατανόηση της αυτοεκτίμησης είναι:

• Εικόνα εαυτού (η επίγνωση του ατόμου για τα ψυχικά και σωματικά του χαρακτηριστικά)

• Ιδανικός εαυτός (περιλαμβάνει τις αξίες και τα πρότυπα της άμεσης κοινωνικής ομάδας του ατόμου, αλλά και τα ιδανικά και
τα πρότυπα μιας μεγαλύτερης πολιτισμένης κοινωνίας)
 Χαρακτηριστικά της υψηλής και χαμηλής αυτοεκτίμησης στα παιδιά

• Τα παιδιά με υψηλή αυτοεκτίμηση:

1. κάνουν πιο εύκολα φίλους

2. είναι ενθουσιώδη για νέες δραστηριότητες, παίζουν ευχάριστα μόνα τους αλλά και με άλλα παιδιά

3. είναι αυθόρμητα και δημιουργικά, έχουν ενέργεια και διάθεση για ζωή

4. σέβονται τους κανόνες της ομάδας και συνεργάζονται εύκολα

5. είναι περισσότερο ανεξάρτητα, αναλαμβάνουν πιο εύκολα ευθύνες

6. επαινούν τον εαυτό τους για αυτά που καταφέρνουν, αντέχουν τις ματαιώσεις

7. αντιστέκονται πιο πολύ στην πίεση των συνομηλίκων και βοηθούν τους άλλους
 Χαρακτηριστικά της υψηλής και χαμηλής αυτοεκτίμησης στα παιδιά

• Τα παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση:

1. μπορεί να είναι υπερβολικά συνεσταλμένα, δεν αποτολμούν εύκολα καινούρια πράγματα,

2. δεν κάνουν εύκολα φίλους

3. νιώθουν εύκολα απόρριψη, αμφιβάλλουν για την ικανότητά τους να τα καταφέρουν και ανησυχούν υπερβολικά

4. δεν παίρνουν πρωτοβουλίες

5. συγκρίνουν τον εαυτό τους με τους άλλους ή λένε πως θα ήθελαν να είναι όπως κάποιος άλλος

6. τείνουν να συμφωνούν με αυτά που λένε οι άλλοι χωρίς να διερωτώνται τι πραγματικά πιστεύουν τα ίδια ή χωρίς να μπορούν να
πιστέψουν πως μπορεί η δική τους άποψη να είναι η σωστή
 Θεμέλια για την υγιή αυτοεκτίμηση

• Σύμφωνα με την Plummer (2005), υπάρχουν επτά βασικά στοιχεία που αποτελούν τα θεμέλια για την κοινωνική
και συναισθηματική υγεία και τα οποία ως εκ τούτου οδηγούν σε υγιή αυτοεκτίμηση:

1. Αυτογνωσία

2. Εαυτός και άλλοι

3. Αποδοχή εαυτού

4. Εμπιστοσύνη προς τον εαυτό

5. Έκφραση εαυτού

6. Σιγουριά προς τον εαυτό

7. Αυτεπίγνωση
 Γνωσιακή – Συμπεριφοριστική Θεραπεία στα παιδιά

• Η Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική Θεραπεία χρειάζεται να προσαρμοστεί κατάλληλα ώστε να

ανταποκριθεί στα ιδιαίτερα και μοναδικά χαρακτηριστικά των παιδιών

• Προσανατολισμός της θεραπείας στο ‘ εδώ και τώρα’

• Εστίαση σε μία βιωματική προσέγγιση και επιλογή δραστηριοτήτων που είναι πρωτότυπες και
διασκεδαστικές για προσέλκυση και διατήρηση του ενδιαφέροντος και αύξηση του κινήτρου

• Ο θεραπευτής θα πρέπει να αξιολογήσει:

• την ηλικία

• τις γνωστικές και κοινωνικοσυναισθηματικές ικανότητες και

• τις δεξιότητες του παιδιού

 Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Παιγνιοθεραπεία (Cognitive Behavioral
Play Therapy, CBPT)

• Η CBPT είναι μια αναπτυξιακά ευαίσθητη θεραπεία για μικρά παιδιά που βασίζεται στην ευελιξία, τη μειωμένη ανάγκη
για ανεπτυγμένο λεξιλόγιο από το παιδί και την αυξημένη χρήση βιωματικών προσεγγίσεων.

• Έχει έξι αρχές οι οποίες έχουν ως εξής:

• α) είναι δομημένη, κατευθυνόμενη και προσανατολισμένη στον στόχο

• β) εμπλοκή του παιδιού στην παροχή συμβουλών μέσω παιχνιδιού

• γ) εστίαση στις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις φαντασιώσεις και το περιβάλλον του παιδιού

• δ) παροχή στρατηγικών για την ανάπτυξη πιο προσαρμοστικών σκέψεων και συμπεριφορών

• ε) ενσωμάτωση τεχνικών όπως η μίμηση προτύπου και

• στ) διενέργεια εμπειρικής αξιολόγησης της θεραπείας η οποία μπορεί να ενισχύσει τη συμμετοχή των γονέων και των
ενδιαφερομένων στο σχολικό περιβάλλον
 Η σημασία του παιχνιδιού

• Στα πρώτα στάδια το παιχνίδι είναι ο τρόπος μέσω του οποίου τα παιδιά ανακαλύπτουν τον εαυτό τους
και τον κόσμο γύρω τους

• Μαθαίνουν σταδιακά να διαχωρίζουν τον εαυτό τους από τους άλλους γύρω, να αντιλαμβάνονται τις
έννοιες της αιτίας και του αποτελέσματος, όπως επίσης και την τήρηση της σειράς

• Μαθαίνουν μέσα από τη μίμηση, βιώνουν τις συνέπειες των πράξεων τους και πειραματίζονται με
διάφορες δεξιότητες και διαφορετικά αποτελέσματα χωρίς το φόβο της αποτυχίας ή της επίκρισης

• Τα παιχνίδια έχουν ξεκάθαρη αρχή και τέλος και ακολουθούν μία σειρά που γίνεται αποδεκτή από τους
παίκτες και που μπορεί να επαναληφθεί κάποια άλλη χρονική στιγμή και κάτω υπό άλλες συνθήκες. Οι
διαδικαστικοί αυτοί κανόνες παρέχουν το αίσθημα της προβλεψιμότητας και της ασφάλειας
 Γνωσιακές – συμπεριφορικές τεχνικές και ασκήσεις

• Ευτυχισμένα γεγονότα ζωής

• Υλικά: Χαρτιά, μαρκαδόροι

• Περιγραφή: Το παιδί σχεδιάζει μια εικόνα των 10 πιο ευτυχισμένων γεγονότων σε όλη του τη ζωή. Αφού το παιδί έχει

σχεδιάσει τα 10 γεγονότα, του ζητείται να πει εάν κάθε γεγονός ήταν τέλειο ή όχι. Για παράδειγμα, θα μπορούσε το

παιδί να αναφέρει κάποιες διακοπές της οικογένειας σε ένα πολύ όμορφο μέρος. Τότε το παιδί ρωτάται εάν το συμβάν

ήταν τέλειο. Σχεδόν πάντα υπάρχει κάποιο στοιχείο ατέλειας σε κάθε περίπτωση - η πτήση καθυστέρησε ή ακυρώθηκε,

κάποιο μέλος της οικογένειας ήταν άρρωστο, κάποιος ξέχασε την κάμερα. Αφού αξιολογηθεί κάθε γεγονός ως τέλειο ή

όχι, ο θεραπευτής διαλύει με το παιδί το μύθο ότι «η τελειότητα ισούται με την ευτυχία».
• Paparazzi

• Υλικά: Φωτογραφική μηχανή, λεύκωμα, αυτοκόλλητα, σφραγίδες και διακοσμητικά είδη της αρεσκείας του παιδιού

• Περιγραφή: Η δραστηριότητα αυτή απαιτεί δύο συνεδρίες για να ολοκληρωθεί. Ζητείται από το παιδί να τραβήξει φωτογραφίες

με: άτομα, μέρη και άλλα σημεία ενδιαφέροντος για τη ζωή του. Στην επόμενη συνεδρία, δίνεται στο παιδί ένα λεύκωμα για να

βάλει τις φωτογραφίες, μαζί με αυτοκόλλητα, σφραγίδες και άλλα διακοσμητικά είδη. Οι φωτογραφίες πρέπει να έχουν λεζάντες

ή σύντομες περιγραφές για να περιγράφουν τι αφορούν. Το παιδί ενθαρρύνεται να κοιτάξει μέσα από τις σελίδες και στη

συνέχεια να δημιουργήσει ένα εξώφυλλο και έναν τίτλο για το λεύκωμα που καταγράφει την ουσία της ζωής του. Ενθαρρύνεται

να σκεφτεί τα θέματα που παρουσιάζονται στις φωτογραφίες όπως επίσης εάν παρουσιάζονται όλα τα θέματα που ήθελε ή εάν

κάτι λείπει.
• Δύο πρόσωπα

• Υλικά: Φελιζόλ , εικόνες από περιοδικά, κόλλα και ψαλίδι.

• Περιγραφή: Η άσκηση αυτή περιλαμβάνει την κατασκευή δύο κεφαλιών από φελιζόλ τα οποία κόβονται στη μέση και το παιδί τα κολλάει μεταξύ

τους, ώστε το κάθε κεφάλι να έχει δύο πρόσωπα. Διακοσμεί τα δύο πρόσωπα κόβοντας διάφορες φωτογραφίες ή λέξεις από περιοδικά για να

σχηματίσει ένα κολάζ. Επίσης, επιλέγει εικόνες ή λέξεις που αντιπροσωπεύουν αυτό που βλέπει ο κόσμος και κολλά αυτές τις εικόνες σε ένα από τα

πρόσωπα του κεφαλιού από φελιζόλ. Στο άλλο πρόσωπο, επιλέγει εικόνες ή λέξεις που αναπαριστούν το κομμάτι του εαυτού του που κρατάει για το

ίδιο. Αρχικά, συζητείται με το παιδί πώς τείνουμε να βλέπουμε τον εαυτό μας πολύ διαφορετικά από το πώς μας βλέπουν οι άλλοι. Το παιδί

απεικονίζει από τη μία πλευρά το πρόσωπο που αντιπροσωπεύει αυτό που επιτρέπει στον κόσμο να δει και, από την άλλη πλευρά, το πρόσωπο που

κρύβει από τους άλλους. Έπειτα συγκρίνονται οι δύο οπτικές. Αυτή η τεχνική επιτρέπει στο παιδί να κατανοήσει καλύτερα ποια ταυτότητα προσπαθεί

να δείξει στον κόσμο σε σύγκριση με την πραγματική του προσωπικότητα.

• Επιπλέει στην κορυφή

• Υλικά: Αλάτι, ένα σακουλάκι, σταγόνες χρωστικών για τρόφιμα, ένα κουτί ή δοχείο, ένα γυάλινο ποτήρι, ένα αυγό, νερό.

• Περιγραφή: Πριν από τη συνεδρία ο θεραπευτής αναμιγνύει μερικές σταγόνες χρωστικών για τρόφιμα με αλάτι για να δημιουργήσει τη

«μαγική σκόνη». Ύστερα, την αφήνει να στεγνώσει για περίπου μισή ώρα. Όταν στεγνώσει, την τοποθετεί σε ένα διακοσμητικό κουτί ή

δοχείο. Κατά τη διάρκεια της συνεδρίας, λέει στο παιδί ότι μπορεί να κάνει ένα αυγό να επιπλέει στο νερό. Τοποθετεί το αυγό σε γυάλινο

ποτήρι και στη συνέχεια γεμίζει το ποτήρι περίπου μέχρι τη μέση με νερό. Το αυγό θα βυθιστεί αμέσως στο κάτω μέρος. Έπειτα λέει στο

παιδί: "Μάλλον δε σκέφτεσαι θετικές αυτοδηλώσεις." Τότε τραβά έξω το σάκο με τη «μαγική σκόνη» και ρίχνει πολλή σκόνη στο νερό.

Καθώς το αλάτι βυθίζεται στο κάτω μέρος, το παιδί βλέπει το αυγό να ανεβαίνει στην κορυφή. Ενώ ρίχνει τη «μαγική σκόνη» ο

θεραπευτής λέει δυνατά μερικές θετικές αυτοδηλώσεις σχετικά με τις ανησυχίες του παιδιού.
• Τα χρώματά μου

• Υλικά: Ποικιλία χρωμάτων άμμου (προτείνονται 6-10 διαφορετικά χρώματα), ένα μικρό διαφανές πλαστικό μπουκάλι με καπάκι, μια

μικρή χοάνη και χρωματιστές κάρτες

• Περιγραφή: Ο θεραπευτής δίνει στο παιδί ένα μπουκάλι και μια κάρτα, ενώ χρειάζεται ακόμη και σακουλάκια με άμμο διαφορετικών

χρωμάτων. Στη συνέχεια, εξηγείται η δραστηριότητα ως εξής: «Θα μιλήσουμε για καλά πράγματα για εσένα σήμερα. Θα ήθελα να μου

πεις κάτι θετικό για τον εαυτό σου ή για κάτι που είσαι καλός με κάθε χρώμα άμμου που ρίχνεις στο μπουκάλι σου. Θα γράψω το καθένα

στην κάρτα, οπότε όταν τελειώσεις θα έχεις ένα αρχείο για το τι αντιπροσωπεύει κάθε χρώμα». Έτσι, ο θεραπευτής γράφει το όνομα κάθε

χρώματος (με τη σειρά που χύνεται στη φιάλη) που ακολουθεί με μια περιγραφή με τα λόγια του παιδιού. Για παράδειγμα, «Μπλε - Είμαι

καλός στα μαθηματικά». Στο τέλος της δραστηριότητας, το παιδί παίρνει στο σπίτι το γεμάτο μπουκάλι με την ολοκληρωμένη κάρτα.
• Θετικές σημειώσεις για τον εαυτό

• Υλικά: Χαρτί κατασκευής, μαρκαδόροι, χρωματιστά μολύβια, Post-it ή διαφορετικά σχήματα χαρτιού και ταινίας

• Περιγραφή: Ο θεραπευτής ζητά από το παιδί να σχεδιάσει ένα περίγραμμα του σώματός του (ή μπορεί να είναι διαθέσιμο ένα

προσχέδιο περίγραμμα). Όταν παρέχεται το προκαθορισμένο περίγραμμα, το παιδί μπορεί ακόμα να το εξατομικεύσει,

σχεδιάζοντας το πρόσωπό του ή άλλα προσωπικά χαρακτηριστικά. Στη συνέχεια, ο θεραπευτής ζητά από το παιδί να σκεφτεί

θετικές ιδιότητες για τον εαυτό του και να γράψει κάθε μία σε ένα Post-it. Όταν το παιδί τελειώσει, ο θεραπευτής του ζητά να τις

διαβάσει δυνατά και στη συνέχεια να τις κολλήσει στο περίγραμμά του. Ο θεραπευτής μπορεί επίσης να δώσει και εκείνος

‘θετικές σημειώσεις’ στο παιδί ή ακόμη και μέλη της οικογένειας, εκπαιδευτικοί κ.λπ. να συμμετέχουν σε αυτή τη διαδικασία.
 Ομαδικές δραστηριότητες για την ανάπτυξη και την ενίσχυση της
αυτοεκτίμησης

• Ζωντανοί σύνδεσμοι

• Στόχος: Η ανάπτυξη της αυτογνωσίας, των δεξιοτήτων της ακρόασης, της συγκέντρωσης, της τήρησης της σειράς και της

παρατηρητικότητας.

• Περιγραφή: Ο συντονιστής του παιχνιδιού επιλέγει κάποιον ο οποίος ξεκινάει ένα «ζωντανό σύνδεσμο». Το παιδί αυτό φωνάζει

ένα άλλο παιδί της ομάδας με το οποίο έχει ένα κοινό εξωτερικό γνώρισμα, παραδείγματος χάρη και τα δύο παιδιά φορούν

γυαλιά ή και τα δύο παιδιά φορούν μαύρα παπούτσια. Τα δύο παιδιά πιάνονται χέρι-χέρι και αμέσως μετά το δεύτερο παιδί

φωνάζει ένα τρίτο παιδί με το οποίο επίσης διαθέτει ένα κοινό εξωτερικό γνώρισμα. Η διαδικασία αυτή συνεχίζεται ώσπου όλοι

οι παίκτες να πιαστούν χέρι-χέρι.

• Περίπατος στα τυφλά

• Στόχος: Η ανάπτυξη των δεξιοτήτων της ακρόασης, της υποστήριξης, της συνεργασίας, της ενσυναίσθησης και της εμπιστοσύνης.

• Περιγραφή: Η ομάδα χωρίζεται στα δύο. Οι μισοί παίκτες είναι οι σιωπηλοί συνοδοί ενώ οι άλλοι μισοί είναι οι εξερευνητές οι οποίοι

οδηγούνται σε ένα τυφλό περίπατο. Οι συνοδοί αποτρέπουν με ήπιο τρόπο την πτώση των εξερευνητών επάνω σε εμπόδια ή τη σύγκρουση

μεταξύ τους (παραδείγματος χάρη με ένα άγγιγμα του χεριού όταν πλησιάζουν αρκετά). Οι εξερευνητές επιλέγουν έναν οδηγό τον οποίο

εμπιστεύονται για να τους οδηγήσει στη βόλτα τους μέσα στο δωμάτιο, δημιουργώντας το σχήμα ενός φιδιού, με τον οδηγό να είναι το

κεφάλι του φιδιού. Ο κάθε ερευνητής ακουμπά με το χέρι του τον ώμο εκείνου που βρίσκεται ακριβώς μπροστά του. Ο συντονιστής του

παιχνιδιού, οι συνοδοί και ο οδηγός της σειράς έχουν τα μάτια τους ανοιχτά. Ο οδηγός δίνει προφορικές οδηγίες και οι υπόλοιποι που

συμμετέχουν στο σχηματισμό του φιδιού έχουν τα μάτια τους κλειστά.

• Κρυφτό

• Υλικά: Μπάλα

• Στόχος: Η ανάπτυξη της αυτογνωσίας, του αυτοελέγχου, της παρατηρητικότητας και της μη λεκτικής επικοινωνίας.

• Περιγραφή: Στο παρόν παιχνίδι ένα παιδί βγαίνει από τον χώρο. Οι υπόλοιποι παίκτες σε κύκλο αρχίζουν να παίζουν πετώντας

μία μικρή μαλακή μπάλα ο ένας τον άλλον μέχρι ο παίκτης που βρίσκεται έξω να χτυπήσει την πόρτα τρεις φορές δυνατά. Ο

παίκτης που έχει την μπάλα στα χέρια του πρέπει να την κρύψει γρήγορα. Έπειτα, ο παίκτης που μέχρι πριν λίγο βρισκόταν έξω,

πρέπει να ‘διαβάσει’ την έκφραση του προσώπου και τη γλώσσα του σώματος των παικτών και να μαντέψει ποιος είναι αυτός

που έχει κρύψει τη μπάλα. Έχει τρεις ευκαιρίες για να μαντέψει και μετά κάποιος άλλος βγαίνει από την αίθουσα.
• Εγκαταλείψτε το πλοίο

• Στόχος: Η ανάπτυξη της συνεργασίας, της δημιουργικής σκέψης και της ικανότητας επίλυσης προβλημάτων.

• Περιγραφή: Οι παίκτες χωρίζονται σε μικρές ισάριθμες ομάδες ανάλογα με τον αριθμό των παιδιών. Το σενάριο είναι ίδιο για

όλες τις ομάδες. Βρίσκονται μέσα σε ένα πλοίο που βουλιάζει. Έχουν μία σωσίβια λέμβο μέσα στην οποία επιτρέπεται να

πάρουν μόνο 10 αντικείμενα από το πλοίο. Πρώτα, σκέφτεται μόνο του το κάθε παιδί από 10 αντικείμενα. Στη συνέχεια

συζητούν τα μέλη της ομάδας μεταξύ τους έτσι ώστε να αποφασίσουν ποια 10 αντικείμενα θα πάρουν τελικά μαζί. Μετά δύο

ομάδες συναντιούνται και γίνεται εκ νέου διαπραγμάτευση των 10 αντικειμένων που θα πάρουν μαζί στη λέμβο. Στο τέλος όλες

οι ομάδες μαζί διαπραγματεύονται για να καταλήξουν σε μία τελική λίστα 10 αντικειμένων.

Συμπερασματικά…

• Μέσα από τις τεχνικές και τις ασκήσεις αυτές τα παιδιά:

o ανακαλύπτουν όλο και περισσότερα πράγματα που σχετίζονται με την ταυτότητα τους, τη θέση τους μέσα στην οικογένεια και τις
ευρύτερες ομάδες στις οποίες ανήκουν

o εκτιμούν την αξία τόσο της διαφορετικότητας όσο και της ομοιότητας μεταξύ των ανθρώπων

o ενδυναμώνουν τα συναισθήματα της αυταξίας και της αυτοαποτελεσματικότητας

o αναπτύσσουν ένα υγιές επίπεδο συναισθηματικής αντοχής

o εμπιστεύονται την κρίση και τις αποφάσεις τους

o μαθαίνουν να επιλύουν προβλήματα και να ξεπερνούν δυσκολίες

Συμπερασματικά…

• Η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης, δεν αφορά μόνο τα παιδιά που έχουν έρθει με το αίτημα αυτό στη
θεραπεία αλλά πολλές φορές είναι απόρροια και άλλων δυσκολιών ή ψυχοπαθολογίας. Συνεπώς,
όπως ισχύει και με όλες τις καταστάσεις, η πρόληψη είναι πάντοτε πολύτιμη.

• Λόγω της αυξημένης ανάγκης για τη διαχείριση καταστάσεων που είναι απόρροια της χαμηλής
αυτοεκτίμησης, καθώς και λόγω του ότι η έννοια αυτή παίζει καίριο ρόλο στην εφηβική ηλικία,
κρίνεται σκόπιμη η δημιουργία ενός εγχειριδίου που θα αφορά την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης
στους εφήβους σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο.
 Βιβλιογραφία

• Καλαντζή –Αζίζι Α, Σοφιανοπούλου Α. Γνωσιακή- συμπεριφοριστική θεραπεία παιδιών και εφήβων. Θεωρία και πράξη. Αθήνα: Πεδίο,
2016

• Plummer D. Παιχνίδια αυτοεκτίμησης για παιδιά. Αθήνα: Πατάκη, 2007.

• Knell SM. Cognitive-Behavioral Play Therapy. Journal of Clinical Child Psychology, 1998; 1:28-33.

• Fazio-Griffith LJ, Ballard MB. Cognitive Behavioral Play Therapy Techniques in School-Based Group Counseling: Assisting Students in

the Development of Social Skills (2014). American Counselling Association. Ανακτήθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 2020 από:

https://www.counseling.org/knowledge-center/vistas/by-subject2/vistas-school-counseling/docs/default-source/vistas/article_18

• Coopersmith S. The Antecedents of Self –Esteem. San Francisco: W.H Freeman and Company,1967.

• Lawrence D. Enhancing Self-Esteem in the classroom. London: Paul Chapman Publishing, 2006
 Βιβλιογραφία

• Πρεκατέ Β. Πρόγραμμα αυτοεκτίμησης για παιδιά. « Αυτοεκτίμηση, Εκπαίδευση Αξιών, Προετοιμασία για την επαγγελματική Ζωή».

Αθήνα: Εκδόσεις Βήτα, 2014.

• Plummer D. Helping Adolescents and adults to build self- esteem. London and Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers, 2005.

• Drewes AA. Blending Play Therapy With Cognitive Behavioral Therapy: Evidence Based and Other Effective Treatments and Techniques.

Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, 2009.

• Frost JL. A history of children’s play and play environments: Toward a contemporary child-saving movement. Abingdon: Routledge, 2009.

• Lowenstein L. Favorite Therapeutic Activities for Children and Teens: Practitioners Share Their Most Effective Interventions. Toronto:

Champion Press, 2008.