The XXVI International Scientific Sympos

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.
net/publication/361017048
The XXVI International Scientific Sympos
Conference Paper · May 2022
CITATIONS READS
0 665
3 authors, including:
Tavat Muradli Gulnara Shahmuradova

Ondokuz Mayıs Üniversitesi 1 PUBLICATION 0 CITATIONS
4 PUBLICATIONS 0 CITATIONS
SEE PROFILE
SEE PROFILE
All content following this page was uploaded by Tavat Muradli on 01 June 2022.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

The XXVI International Scientific Symposium: “Şuşa: Triumph of Victory”
May 29, 2022 ISBN: 978-605-71427-6-4 Eskişehir/Turkey
The XXVI International Scientific Symposium
Şuşa:
Triumph of Victory
The 29th of May 2022

Eskishehir / Turkey
2022 – Şuşa ili

…1…
The XXVI International Scientific Symposium

Şuşa: Triumph of Victory
© BU KİTABIN HER TÜRLÜ YAYIN HAKKI KAFKARS EĞITIM YAYINLARI’NA AİTTİR. TÜM HAKLARI SAKLIDIR. KİTABIN
TAMAMEN VEYA BİR KISMI 5846 SAYILI YASANIN HÜKÜMLERİNE GÖRE, KİTABI YAYINLAYAN FİRMANIN ÖNCEDEN İZNİ
OLMADAN ELEKTRONİK, MEKANİK, FOTOKOPİ YA DA HERHANGİ BİR KAYIT SİSTEMİYLE ÇOĞALTILAMAZ,
YAYINLANAMAZ, DEPOLANAMAZ.
Editör: Doç. Dr. Ellada Gerayzade
(T.C. Kafkas Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü)
Baskı : 1
UZUN DİJİTAL MATBAA, SONÇAĞ YAYINCILIK MATBAACILIK

TESCİLLİ MARKASIDIR. İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı No.: 48/48 İskitler
06070 ANKARA (312) 341 36 67
www.uzundijital.com - [email protected]
1. Baskı Yılı : Mayıs, 2022

ISBN : 978-605-71427-6-4
KAFKARS EĞİTİMYAYINLARI
Adres : Kafkas Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi B Blok Zemin Kat-KARS
Tel : 0474 225 20 57
GSM : 0535 082 16 16
e-mail : [email protected]
…2…
Editor-in-Chief:
Ellada GERAYZADE
Honorable Professor of the International Personnel Academy (UNESCO)
PhD, Associate Professor of the Department of Modern Turkic Languages and Literatures
Kafkas University / Turkey
Chairman of the Organizing Committee

Ilkin GULUSOY
PhD, Associate Professor of the Department of Modern Turkic Languages and Literatures
Kafkas University / Turkey
Organizing Committee
Cavid AYDIN
Eskişehir Azərbaycanlılar dərnəyi başkanı
Afag RAMAZANOVA
PhD, Associate Professor, Folklore Institute, ANAS / Azerbaijan
Amil ASGAROV
PhD, Associate Professor, Nakhchivan State University / Azerbaijan
Sudan ALTIN
PhD, Department of Caucasian Languages and Literature, Kafkas University / Turkey
PhD, Dr. Sarkhan JAFAROV
Senior Lecturer in Guba Branch of Azerbaijan State Pedagogical University/Azerbaijan
Ulviyya HUSEYNOVA
PhD, Leading Researcher of Baku State University/Azerbaijan
Leyla MAJIDOVA
PhD, Senior Lecturer, Lankaran State University / Azerbaijan
Melahet ORUJOVA
Senior Lecturer of Baku State University/Azerbaijan
Garanfil RZAYEVA
Senior Lecturer of Agjabedi Branch of Azerbaijan State Pedagogical University/Azerbaijan
Nubar BAYRAMOVA
Senior Lecturer, Deputy Dean of Pedagogy of Guba Branch in Azerbaijan State Pedagogical
University/Azerbaijan
Eldar ALIYEV
Senior Lecturer of Azerbaijan Technical University /Azerbaijan
Konul MIKAYILOVA
Institute of Education of the Azerbaijan Republic /Azerbaijan
Konul GULIYEVA
Department of Modern Turkic Languages and Literatures of Kafkas University/Turkey
Arzu PASHAYEVA
Lecturer of Baku State University/Azerbaijan
Elman GERAYZADE
Director of Scientific and Education Center “ELGER” / Azerbaijan
…3…
Vafa KARIMOVA
Vice Director of Scientific and Education Center “ELGER” / Azerbaijan
Members of the Board
Prof. Dr. Nizami CAFAROV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Anna DIBO (Russia)
Prof. Dr. Meri LOMIYA (Georgia)
Prof. Dr. Engin KILICH (Turkey)
Prof. Dr. Abbasali VAFAI (Iran)
Prof. Dr. Peggy Simcic BRØNN (Norwey)
Prof. Dr. Asif HACILI (Azerbaijan)
Prof. Dr. Andrey MELKOV (Russia)
Prof. Dr. Davoud ESPARHAM (Iran)
Prof. Dr. Amantay SHARIP (Kazakhstan)
Prof. Dr. Adiba PASHAYEVA (Azerbaijan)
Prof. Dr. Gulnazi GALDAVA (Georgia)
Prof. Dr. Pekka KORVENMAA (Finland)
Prof. Dr. Carina JAHANI (Sweden)
Prof. Dr. Samal TULEUBAYEVA (Kazakhstan)
Prof. Dr. Remzi DEVLETOV (Russia)
Prof. Dr. Dulatbey KIDIRBEKULI (Kazakhstan)
Prof. Dr. Danuta CHMIELOWSKA (Poland)
Prof. Dr. Roin MALAKMADZE (Georgia)
Prof. Dr. Flora NADJI (Azerbaijan)
Prof. Dr. Asghar MOSLEH (Iran)
Prof. Dr. Teymur ILYASLI (Azerbaijan)
Prof. Dr. Asmed MUKHTAROVA (Azerbaijan)
Prof. Dr. Gulnara MURTAZAYEVA (Russia)
Prof. Dr. Zahra MURADOVA (Azerbaijan)
Prof. Dr. Atilla JORMA (North Makedonia)
Prof. Dr. Yusif SAFAROV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Indira DZAGANIA (Georgia)
Prof. Dr. Abbas GUVALOV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Tahira MAMMAD (Azerbaijan)
Prof. Dr. Bedirhan AHMADOV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Shushana PUTKARADZE (Georgia)
Prof. Dr. Maharram MAMMEDLI (Azerbaijan)
Prof. Dr. Mahire HUSEYNOVA (Azerbaijan)
Prof. Dr. Juliboy ELTAZAROV (Uzbekistan)
Prof. Dr. Fariz AMIROV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Gocha KUCHUKHIDZE (Georgia)
Prof. Dr. Inga SHAMILISHVILI (Georgia)
Prof. Dr. Tamar KHVEDELIANI (Turkey)
Prof. Dr. Irada NURIYEVA (Azerbaijan)
Prof. Dr. Vagif SEYIDOV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Saadat KARIMI (Sweden)
Prof. Dr. Knyaz ASLAN (Azerbaijan)
Prof. Dr. Tarikh DOSTIYEV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Rovshan HUMBATALIYEV (Azerbaijan)
Prof. Dr. Firadun IBRAHIMOV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Ellada GERAYZADE (Turkey)
PhD, Associate professor Shahin KHLALAFOV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Yagub MAMMEDOV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Olga KLIMKINA (Ukraine)
PhD, Associate professor Elmira FARAJULLAYEVA (Azerbaijan)
…4…
PhD, Associate professor Gasem PURHASAN (Iran)
PhD, Associate professor Nazile ABDULLAZADE (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Vladimir TISHIN (Russia)
PhD, Associate professor Alsu NIGMATULINA (Russia)
PhD, Associate professor Chulpan CHETIN (Turkey)
PhD, Associate professor Yashar KARIMOV (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Maryam YAGUBOVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Shafiga TAHIROVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Irina MATVEYEVA (Russia)
PhD, Associate professor Maria ISAKSSON (Norwey)
PhD, Associate professor Solmaz ALIYEVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Obidjon SHOFIYEV (Uzbekistan)
PhD, Associate professor Alekber JAFARLI (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Sadakat ABBASOVA (Turkey)
PhD, Associate professor Gulnara JAFAROVA (Azerbaijan)
PhD, Associate professor Afina BARMANBAY (Turkey)
PhD, Associate professor Irada AHMADOVA (Azerbaijan)
PhD Muhammed Ibrahim HAMOOD (İraq)
PhD Sudan ALTIN (Turkey)
The XXVI International Scientific Symposium “Şuşa: Triumph of Victory” was held in Eskishehir /
Turkey on the 29th of May 2022. Scientists from 6 different countries (Azerbaijan, Turkey, Russia, USA,
Kazakhstan, Georgia) submitted their articles.
© International Scientific Center «ELGER»
2022: Şuşa ili

…5…
CONTENTS / İÇİNDEKİLER / MÜNDƏRİCAT
ŞUŞA: TRIUMPH OF VICTORY / ŞUŞA: ZƏFƏRİN TƏNTƏNƏSİ
MƏDƏNİYYƏTİMİZİN BEŞİYİ ŞUŞANIN YARANMA TARİXİ.................................................................. 12

Muradova Zəhra Bilal qızı (Azərbaycan)
İKİNCİ QARABAĞ MÜHARİBƏSİ VƏ BEYNƏLXALQ REAKSİYA........................................................... 15
Nuriyeva İradə Tofiq qızı (Azərbaycan)
VƏTƏN MÜHARİBƏSİNDƏN SONRA QARABAĞDA APARILAN BƏRPA VƏ YENİDƏNQURMA
İŞLƏRİ............................................................................................................... .................................................. 18
İsmayılov Dilqəm Yunis oğlu (Azərbaycan)
XIX ƏSR ŞUŞA ƏDƏBİ MÜHİTİNİN QADIN ŞAİRƏLƏRİ………………………………………………… 23
Abdullazadə Nazilə Əbdül qızı (Azərbaycan)
XXI ƏSR MÜHARİBƏLƏRİNDƏ TANK ƏLEYHİNƏ VASİTƏLƏRİN ROLUNUN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ........................................................................................................... ...................... 27
Kərimov Yaşar Şükür oğlu (Azərbaycan)
AZƏRBAYCAN XALQININ QƏHRƏMANLIQ RƏMZİ – ŞUŞA................................................................... 29
Cabbarlı Ələkbər Həsən oğlu, Cəfərova Fəxriyyə İbrahim qızı (Azərbaycan)
AZAD OLUNMUŞ ƏRAZİLƏRİN İNKİŞAFININ MALİYYƏ PROBLEMLƏRİ........................................ 33
Qurbanov Bayraməli Şükür oğlu (Azərbaycan)
ŞUŞANIN TƏHSİL VƏ MƏDƏNİYYƏT İNCİLƏRİ........................................................................................ 37
Muradlı Tavat Hüseyn qızı, Şahmuradova Gülnarə Vilayət qızı, Mikayılova Könül Vaqif qızı (Azərbaycan)
XARIBÜLBÜLÜN MORFOLOJİ-ANATOMİK QURULUŞ XÜSUSİYYƏTLƏRİ........................................ 40
Əliyev Bəhman Musa oğlu (Azərbaycan)
ŞUŞA ŞƏHƏRİNDƏ FƏRDİ YAŞAYIŞ EVİNİN İSTİLİK TƏCHİZATINDA BİVALENT PARALEL
REJİMLİ İSTİLİK NASOSLARI SİSTEMLƏRİNİN MÜXTƏLİF SXEMLƏRİNİN EFFEKTİVLİYİNİN
TƏYİNİ................................................................................................................................................................ 42
Nəsirov Şükür Nəriman oğlu, Babayeva Sevinc Şulan qızı (Azərbaycan)
MİLLİ-MƏDƏNİ İRSİMİZİN DAŞ YADDAŞI………………………………………………………………. 45
Qasımova Nərminə Vaqif qızı (Azərbaycan)
QARABAĞDA VANDALİZMƏ MƏRUZ QALMIŞ TARİXİ ABİDƏLƏRİMİZ…………………………… 47
Məmmədova Aynurə Cabbar qızı (Azərbaycan)
ŞUŞA QƏLƏBƏSİ TÜRK DÜNYASININ ZƏFƏRİDİR................................................................................... 51
Eminova Mirvari Abduləli qızı (Azərbaycan)
LITERARY STUDY / EDEBİYAT BİLİMİ / ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ
KUYUNUN EDEBİ/SANATSAL İŞLEVİ – MANEVİ MÜKEMMELLİĞE GİDEN YOL............................. 54

Tamar KHVEDELIANI, Otari KHINIKADZE (Gürcistan), Sudan ALTUN (Türkiye)
NECİB MAHFUZ’UN “YOL” A DLI ROMANINDA TANRI ARAYIŞI......................................................... 60
Gocha KUCHUKHIDZE (Gürcistan)
ШАГЫЙРЬ ГАБДЕЛҖАББАР КАНДАЛЫЙ ҺƏМ ТАТАР ƏДƏБИЯТЫНЫҢ ЯҢА ЗАМАН
ƏДƏБИЯТЫНА КҮЧЕШЕ............................................................................................................ .................... 66
Сафиуллина Рузия Фагимовна (Россия)
TATAR HALK EDEBİYATINDA MİSAFİR (KONUK) İLE İLGİLİ İNANIŞLAR/YORUMLAR…………. 69
Çulpan ZARİPOVA ÇETİN (Türkiye)
KLASSİK UŞAQ ŞEİRİMİZİN MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİRİ........................................................................... 73
Əliyeva Tənzilə Səttar qızı
QƏTRAN TƏBRİZİNİN İSTİQLAL DÖYÜŞLƏRİNİ TƏSVİR EDƏN ŞEİRLƏRİNDƏ BƏDİİ TƏYİN
VASİTƏLƏRİ......................................................................................................................... ............................. 76
Sadıqova Nigar Firuz qızı (Azərbaycan)
WOMEN'S PROBLEM IN AZERBAIJAN'S CRISIS-REALIST DRAMATURGY………………………… 79
Aida Azimova (Azerbaijan)
SOVET REJİMİNDƏ BƏXTİYAR VAHABZADƏ YARADICILIĞINDA MİLLİ MÜSTƏQİLLİK
DÖVRÜ................................................................................................................................................................... 81
Əzimova Təranə Məhəmməd qızı (Azərbaycan)
ТАЛЫШСКИЕ ПОСЛОВИЦЫ И ИХ АНАЛОГИ В УСТНОМ НАРОДНОМ ТВОРЧЕСТВЕ ДРУГИХ
МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДОВ, ПРОЖИВАЮЩИХ НА ТЕРРИТОРИИ
АЗЕРБАЙДЖАНА............................................................................................................................................. 83
Новрузова Нурангиз Али гызы (Азербайджан)
XURŞİDBANU NATƏVAN YARADICILIĞINDA DİL VƏ ÜSLUB XÜSUSİYYƏTLƏRİ........................... 87
…6…
Quliyeva Azadə Əliağa qızı (Azərbaycan)
LINGUISTICS / DİLBİLİM / DİLÇİLİK
FRANSIZ DİLİNDƏ ATALAR SÖZLƏRİNİN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ SƏSLƏNMƏ

VARİANTLARI.................................................................................................................. ................................ 93
Əkbərova Əsmayə Bəxtiyar qızı (Azərbaycan)
FRANSIZ DİLİNDƏ QEYRİ-MÜƏYYƏN VƏ MÜƏYYƏN ARTİKLİN İŞLƏNMƏ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ........................................................................................................................... ................ 96
Qasımova Aytən Fərman qızı (Azərbaycan)
“AİLƏ” KONSEPT SAHƏSİNİN İFADƏSİNDƏ METAFORİK VASİTƏLƏR……………………………... 99
(U.ŞEKSPİRİN ƏSƏRLƏRİ ƏSASINDA)
Əhmədova Sevinc İslam qızı (Azərbaycan)
DİLDƏ SOSİAL SİNİF və SOSİAL DİALEKTLƏRİN QARŞILIQLI MÜNASİBƏTİ MƏSƏLƏSİNƏ
ÜMUMİ BAXIŞ................................................................................................................................................... 103
Zeynalova Münəvvər Teymurxan qızı (Azərbaycan)
AZƏRBAYCAN VƏ FRANSIZ DİLLƏRİNDƏ CÜMLƏNİN QURULUŞU VƏ NÖVLƏRİ……………….. 106
Rəhimova Çimnaz Xasməmməd qızı (Azərbaycan)
ABREVİATURLARIN MEDİA DİSKURSDA İŞLƏNMƏSİNİN BƏZİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ...................... 109
Cəlilzadə Aidə Məhəmməd qızı (Azərbaycan)
PEDAGOGY AND PSYCHOLOGY / EĞİTİM BİLİMLERİ VE PSİKOLOJİ / PEDAQOGİKA VƏ
PSİXOLOGİYA
AZƏRBAYCANIN İŞĞALDAN AZAD EDİLMİŞ ƏRAZİ TOPONİMLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİNƏ
DAİR………………………………………………………………………….. 113
İdrisov Qələmşah Seyidəhməd oğlu (Azərbaycan)
MÜNAQİŞƏ ANLAYIŞI VƏ ONUN SOSİAL-PSİXOLOJİ TƏHLİLİ............................................................. 116
Əskərova Yeganə Baxış qızı (Azərbaycan)
AZƏRBAYCAN DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ CÜMLƏNİN DAXİLİ KOMPONENTLƏRİNİN
TƏDRİSİ...................................................................................................................... ........................................ 119
Abdullayeva Gülarə Abdurahman qızı (Azərbaycan)
İBTİDAİ SİNİF ŞAGİRDLƏRİNDƏ ORFOQRAFİK VƏRDİŞLƏRİN FORMALAŞDIRILMASI
PROBLEMİ METODİK TƏDQİQATLARIN OBYEKTİNDƏ......................................................................... 122
Qasımova Maya Rəhim qızı (Azərbaycan)
DİL FAKÜLTƏLƏRİ TƏLƏBƏLƏRİNƏ DİSKURSİV KOMPETENSİYANIN AŞILANMASI
PROSESİNDƏ ROLLU OYUNLARDAN İSTİFADƏ…………………………………………….................. 128
Babayeva Arzu Tahir qızı (Azərbaycan)
MULTİKULTURAL RUHLU- AZƏRBAYCAN FƏDAİSİ ƏHMƏD BƏY AĞAOĞLU................................ 131
Bayramova Nübar İsmayıl qızı (Azərbaycan)
ALİ MƏKTƏBDƏ MONİTORİNQ VƏ QİYMƏTLƏNDİRMƏNİN NƏZƏRİ MƏSƏLƏLƏRİ..................... 134
Ələkbərova Zeynəb Tahir qızı (Azərbaycan)
AUTİZM SPEKTR POZUNTUSUNUN AŞKARLANMASI VƏ ARADAN QALDIRILMASINDA
VALİDEYN FAKTORU........................................................................... ..................................................... 137
Rüstəmova Narınc Məsud qızı (Azərbaycan)
KİMYANIN HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏSİNDƏ BİZİ ƏHATƏ EDƏN KİMYƏVİ
ANLAYIŞLARLA ŞAGİRDLƏRİN TANIŞ EDİLMƏSİ................................................................................... 140
Paşayeva Arzu Əbülfət qızı, Ağayeva Aytac Rafiq qızı (Azərbaycan)
FİZİKANIN TƏDRİSİNDƏ İNFORMASİYA KOMMUNİKASİYASINDAN İSTİFADƏ………………….. 142
Fətəliyeva Səmra Həbib qızı, Həsənov Oqtay Mayıl oğlu (Azərbaycan)
TƏLƏBƏLƏRİN AKADEMİK MOTİVASİYASINA TƏSİR EDƏN AMİLLƏR........................................... 145
Fərzəliyeva Ülkər Elçin qızı (Azərbaycan)
VALİDEYNLƏRİ TƏRƏFİNDƏN TƏRK EDİLMİŞ UŞAQLARDA YARANAN PSİXOLOJİ
PROBLEMLƏR……………………………………………………………………………………... 148
Qubatova Jalə Qalib qızı (Azərbaycan)
MÜƏLLİMLƏRİN TƏLİM PROSESİNDƏ MÜASİR YANAŞMADA İSTİFADƏ ETMƏLƏRİ ÜÇÜN
PSİXOLOJİ VƏ PEDAQOJİ ŞƏRAİT SİSTEMİNİN MODELLƏŞDİRİLMƏSİ............................................. 153
İmanzadə Fatimə İman qızı (Azərbaycan)
HISTORY, SOCIOLOGY AND POLITICAL SCIENCES / TARİH, SOSİOLOJİ VE SİYASAL
BİLİMLER / TARİX, SOSİOLOGIYA VƏ SİYASİ ELMLƏR
ИСТОКИ ЦЕНТРАЛЬНОАЗИТСКОГО ФАРАБИЕВЕДЕНИЯ: ВКЛАД КАЗАХСТАНСКИХ И
УЗБЕКИСТАНСКИХ УЧЕНЫХ....................................................................................................................... 156
Тулеубаева Самал Абаевна (Казахстан)
…7…
BACKGROUND OF COEXİSTENCE İN THE SOUTH CAUCASUS FROM A SECURİTY
PERSPECTİVE………………………………………………………………………………………………… 160
Sarkhanbay Khuduyev (Azerbaijan)
TƏNHALIQ KOMPLEKSİ VƏ İCTİMAİ İNFORMASİYA AMİLİ………………………………………….. 164
Zahid Əliyev Hacıali oğlu (Azərbaycan)
МОДЕЛИ ТРУДОВОЙ МИГРАЦИИ............................................................................................................... 170
Мамедова Вафа Мансур гызы (Азербайджан)
ВНУТРЕННЯЯ И ВНЕШНЯЯ ПОЛИТИКА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ
РЕСПУБЛИКИ (1918 – 1920 гг)……………………………………………………………………………… 174
Иманов Тофик Камран оглы (Азербайджан)
ОСОБЕННОСТИ ВОСПРИЯТИЯ ТРУДОВЫХ ИММИГРАНТОВ ГРАЖДАНАМИ РОССИЙСКОЙ
ФЕДЕРАЦИИ…………………………………………………………………………………………………. 177
Алиев Эльдар Гасан оглы (Azərbaycan)
AZƏRBAYCANDA MULTİKULTURALİZM NƏZƏRİYYƏSİNDƏ MİLLİ İDEYANIN YERİ.................. 180
Nağıyev Orxan Qadir oğlu (Azərbaycan)
GENUYA KONFRANSININ NƏTİCƏLƏRİ..................................................................................................... 183
Abbasova Oksana Əbdül qızı (Azərbaycan)
MİQRANTLARIN SOSİAL MÜDAFİƏSİ…………………………………………………………………… 185
Əhmədova Gülşən Şakir qızı (Azərbaycan)
JURISPRUDENCE / HUKUK BİLİMLERİ / HÜQUQŞÜNASLIQ
КОРРУПЦИЯ, КАК РЕАЛЬНАЯ И НЕПОСРЕДСТВЕННАЯ УГРОЗА НАЦИОНАЛЬНОЙ
БЕЗОПАСНОСТИ ГОСУДАРСТВА………………………………………………………………………… 189
Халафов Шахин Фархад оглы (Азербайджан)
MÜƏLLİF HÜQUQLARININ QORUNMASI SAHƏSİNDƏ RƏQƏMSAL BLOKÇEYN
TEXNOLOGİYASININ ROLU.......................................................................................................................... 195
Orucova Məryəm Faiq qızı (Azərbaycan)
ЖИЗНЬ И ЗДОРОВЬЕ ЧЕЛОВЕКА КАК ПРИОРИТЕТНЫЙ ОБЪЕКТ УГОЛОВНО-ПРАВОВОЙ
ОХРАНЫ...................................................................................................................... ...................................... 198
Алиева Чинара Давуд кызы (Азербайджан)
PROCEDURE FOR PROTECTION OF THE RIGHT OF CONFIDENCE IN ADMINISTRATIVE
PROCEEDINGS AND EXERCISE OF DISCRETIONARY POWERS………………………………………. 201
Nigar Gurbanova (Azerbaijan)
Defamation………………………………………………………………………………………....................... 205
Aytac Aslanova (Azerbaijan)
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ BÜDCƏ SİYASƏTİ VƏ ONUN HÜQUQİ
TƏNZİMLƏNMƏSİ............................................................................................................................ ................ 207
Nağıyeva Nuridə Nəriman qızı (Azərbaycan)
DƏLƏDUZLUQ CİNAYƏTLƏRİNİN CİNAYƏT-HÜQUQİ VƏ KRİMİNALİSTİK
XARAKTERİSTİKASI............................................................................................................. .......................... 210
Həsənova Aysun Məhəmməd qızı (Azərbaycan)
FREEDOM OF SPEECH ON THE INTERNET………………………………………………………………. 214
Aytac Aslanova (Azerbaijan)
BEYNƏLXALQ HÜQUQDA MƏSULİYYƏTİN FORMA VƏ NÖVLƏRİ..................................................... 216
Yaqubzadə Mirzağa Yaşar oğlu
MƏHKƏMƏ-İQTİSAD EKSPERTİZASININ TƏYİNİ VƏ APARILMASININ ƏSASLARI......................... 220
Şirinova Gülyar Elman qızı (Azərbaycan)
CULTURAL SCIENCES / KÜLTÜR BİLİMLERİ / MƏDƏNİYYƏTŞÜNASLIQ
MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİ MUZEYLƏRİN TƏDQİQAT OBYEKTİ KİMİ............................. 226

Böyükbabalı Fidan Habil qızı (Azərbaycan)
MEDICAL SCIENCES / TİP BİLİMLERİ / TİBB ELMLƏRİ
SÜLH VƏ MÜHARİBƏ ZAMANI FÖVQƏLADƏ HALLARDA PNEVMATORAKS ZAMANI İLK TİBBİ

YARDIMIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ...................................................................................................................... 230
Mürsəlbəyova Lalə Vaqif qızı, Bəbirova Sürəyya Həsən qızı (Azərbaycan)
YENİYETMƏ SAMBOÇULARDA QÜVVƏ HAZIRLIĞININ MƏŞQİ PROSESİNDƏ ORQANİZMDƏ
BAŞ VERƏN MORFOFUNKSİONAL DƏYİŞİKLİKLƏR.............................................................................. 232
Ocaqverdiyev Fəhrad Müslüm oğlu, Məmmədli Ədilə Aydın qızı, Aslanov Vüsal Baba oğlu (Azərbaycan)
CÜDOÇULARIN KOORDİNASİYA VƏ ELASTİKLİK KEYFİYYƏTİNİN İNKİŞAF ETDİRİLMƏ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ........................................................................................................................................... 235
…8…
Ağayev Nizami Mirzə oğlu, Mahir Talıbov İlham oğlu, Rüfət Tağızadə Adil oğlu (Azərbaycan)
ECONOMICS / İKTİSADİ BİLİMLER / İQTİSADİ ELMLƏR
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA AQRAR SEKTORUN İXRAC POTENSİALININ

YÜKSƏLDİLMƏSİNİN PRİORİTETLƏRİ....................................................................................................... 237
Ramazanov Vaqif Məcid oğlu, Urkayev Məmməd Hacıyov oğlu, Babakişiyeva Sevinc Firuddin qızı
(Azərbaycan)
MİLLİ İQTİSADİYYATIN RƏQABƏTQABİLİYYƏTLİLİYİNİN ƏSASLARI............................................. 239
Əliyeva Leyla Zakir qızı (Azərbaycan)
KORPORASİYALARDA KORPORATİV İDARƏETMƏ VƏ ONUN İSTİQAMƏTLƏRİ............................. 243
Kərimova Mehriban Allahverən qızı (Azərbaycan)
INDIVIDUAL AND ORGANISATIONAL COMPETENCE IN HEALTH AND SAFETY
MATTERS…………………………………………………………………………………………................... 244
Ağayev Emin Məhi oğlu (Azerbaijan)
TECHNICAL SCIENCE / FEN BİLİMLERİ / TEXNİKİ ELMLƏR
NARIN DİSPERS DOLDURUCULARIN MƏHLULLARIN XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ…………… 250

Quvalov Abbas Abdurəhman oğlu, Abbasova Səidə İskəndər qızı (Azərbaycan)
ANALYSIS OF OPTIMIZATION METHODS OF MECHANICAL TRANSMISSION
STRUCTURES………………………………………………………………………………………................ 253
Sevda Aliyeva, Sakit Abbasov (Azerbaijan)
SOCARIN NEFT QUYULARINDA QƏZA VƏ MÜRƏKKƏBLƏŞMƏLƏRƏ QARŞI İSTİFADƏ EDİLƏN
METOD VƏ TEXNOLOGİYALAR HAQQINDA.............................................................. 257
Ağayev Bikəs Sayıl oğlu, Ağayev Firudin Tərlan oğlu, Ağayev Sayıl Bikəs oğlu, Paşayeva Məleykə Mobil qızı
(Azərbaycan)
METHODIC OF DETERMINATION OF COEFFICIENT VALUE OF HEAT FLOW DISTRIBUTION AT
THE PROCESSES OF DRILLING AND MILLING………………………...................................................... 260
Amir Mustafayev (Azerbaijan)
ИЗМЕНЕНИЕ ЦЕНЫ НА НЕФТЬ В ПЕРИОД ПАНДЕМИИ……………………………………............... 263
Cəlilova Rəhimə Qurban qızı (Azərbaycan)
LAZER ÜSULU İLƏ SƏTHLƏRİN EMALI....................................................................................... ............... 266
Aslanov Camaləddin Nurəddin oğlu, Əliyeva Aytac Qara qızı, İbayeva Leyla Ramiz qızı (Azərbaycan)
АНАЛИТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ СРОКА СЛУЖБЫ СКВАЖИННОГО ШТАНГОВОГО
НАСОСА............................................................................................................................................................. 271
Алиева Севда Якуб кызы, Абышова Рабия Мустафа кызы (Азербайджан)
К ВЫБОРУ ГЕОМЕТРИЧЕСКИХ ПАРАМЕТРОВ РАСШИРЕНИЯ БОКОВОГО СТВОЛА
СКВАЖИНЫ...................................................................................................................................................... 274
Хейрабади Газаля Сабир гызы, Абышова Рабия Мустафа кызы, Пашаева Вафа Бахыш qızı
(Азербайджан)
MƏRKƏZDƏNQAÇMA ELEKTRİK DALMA NASOS QURĞUSUNUN İŞ QABİLİYYƏTİNİN
YÜKSƏLDİLMƏSİ……………………………………………………………………………………………. 277
Aslanov Camaləddin Nurəddin oğlu, Həmidova Gülnar Əbdülhəmid qızı, Ağazadə Neman Ramin oğlu
(Azərbaycan)
ŞUŞA ŞƏHƏRİNDƏ FƏRDİ YAŞAYIŞ EVİNİN İSTİLİK TƏCHİZATINDA TORPAQ ZONDLU İSTİLİK
NASOSLARININ MÜXTƏLİF SXEMLƏRİNİN EFFEKTİVLİYİNİN TƏDQİQİ.......................................... 279
Babayeva Sevinc Şulan qızı (Azərbaycan)
ИССЛЕДОВАНИЕ МЕТОДА ВИБРАЦИОННОГО ВОЗДЕЙСТВИЯ НА ПЛАСТ В МОРСКИХ
УСЛОВИЯ.......................................................................................................................................................... 283
Рагимова Махлуга Сурхай гызы, Керимова Ирада Мурад гызы (Азербайджан)
DETERMINATION OF THE DEFORMATION OF THE ROCKS IN THE INITIAL STRESS
STATE………………………………………………………………………………………………………… 286
Sakit Abbasov, Ahya Turabova (Azerbaijan)
РАЗРАБОТКА МАТЕМАТИЧЕСКОЙ МОДЕЛИ ПРОГНОЗИРОВАНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ
ПРОЦЕССА РАЗРУШЕНИЯ СКВАЖИННЫМИ ФРЕЗЕРНЫМИ УСТРОЙСТВАМИ........................... 291
Мустафаев Амир Гочу оглы, Агазаде Хаял Рафаэл оглы, Халилов Мехман Ильгар оглы (Азербайджан)
YAĞIŞ GENERATORU RAİNERGY-NİN HAZIRLANMASI VƏ YAĞIŞLI ÖLKƏLƏRDƏ SINAQDAN
KEÇİRİLMƏSİ.............................................................................................................. ...................................... 293
Kəlbiyev Ramiz Kəlbi oğlu (Azərbaycan), Jamalova Reyhan Rauf qızı (ABŞ)
DƏRİNLİK QUYU ŞTANQLI NASOS QURĞULARININ MÖVCUD KONSTRUKSİYALARININ
KRİTİK İCMALI................................................................................................................ ................................ 298
…9…
Süleymanov Tahir Süleyman oğlu, Əfəndi Süleyman Vahid oğlu (Azərbaycan)
STATIC ANALYSIS OF PLUG VALVE IN HIGH PRESSURE………………………………….................. 300
Tahir Suleymanov, Vazzuha Valiyeva, Aybaniz Amirova (Azərbaycan)
ИССЛЕДОВАНИЕ НАБОРОВ ТВЕРДООКСИДНЫХ ТОПЛИВНЫХ ЭЛЕМЕНТОВ В ПАКЕТНОМ
ИСПОЛНЕНИИ................................................................................................................................................. 302
Мусави Саида Ариф гызы (Азербайджан)
EVALUATION OF THE EFFICIENCY OF THE CUTTING ABILITY OF DOWNHOLE MILLING
TOOLS WITH REINFORCED COMPOSITE ALLOYS………………………………................................... 306
Amir Mustafaev, Mehman Xalilov, Khayal Agazade (Azerbaijan)
ASSESMENT OF DRILLING OPERATION, AND EFFICIENCY OF MULTILATERAL WELLS (BASED
ON THE WEST ABSHERON FIELD)……………………………………………………................................ 311
Elvin Hajiyev, Elvin Ahmadov (Azerbaijan)
HYBRID MULTI-OBJECTIVE ALGORITHMS FOR EMERGENCY RESPONSE………………................ 314
Ulkar Ahmadova (Azerbaijan)
KORPORATİV MÜHİTDƏ SİEM TEXNOLOGİYASININ BEYNƏLXALQ STANDARTLAR-LA
GÜCLƏNDİRİLMİŞ “BANKLARDA İNFORMASİYA TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN İDARƏ EDİLMƏSİ
QAYDASI”NDA ROLU..................................................................................................................................... 316
Ağayev Abdulhüseyn Vəfadar oğlu (Azərbaycan)
ПРЕОБРАЗОВАНИЯ ФУРЬЕ........................................................................................................................... 319
Гусейнов Исмаил Тариэль оглы (Азербайджан)
NEFT EMALI PROSESİNDƏ İSTİFADƏ OLUNAN NƏZARƏT ÖLÇÜ CİHAZLARI.................................. 322
Həsənov Samir Hamlet oğlu (Azərbaycan)
РАСЧЕТЫ НА ПРОЧНОСТЬ ПЬЕЗОЭЛЕМЕНТОВ...................................................................................... 325
Оруджов Юсиф Ашраф оглы. (Azərbaycan)
ÇATLI MƏSAMƏLİ SÜXURLARIN ELEKTRİK VƏ AKUSTİK KAROTAJ MƏLUMATLARINA GÖRƏ
TƏDQİQİ............................................................................................................................................................. 327
Mirzəyeva Aytac Mübariz qızı, Cabbarov Adil Arzu oğlu (Azərbaycan)
NATURAL SCIENCES / DOĞA BİLİMLERİ / TƏBİƏT ELMLƏRİ
MODİFİYE EDİLMIŞ RESORSINOL-FORMALDEHIT OLİGOMERİ………………………….................. 329
Əmirov Fariz Əli oğlu, Naibova Tamilla Muxtar qızı, İsgəndərli Nəzrin Vüqar qızı, Əliyeva Aysel Yasin qızı
(Azerbaycan)
Cd(II) ve Ni(II) 3-HİDROKSİBENZOATLARIN İZONİKOTİNAMİD KOMPLEKSLERİNİN
MOLEKÜLLER ARASI ETKİLEŞİMLERİNİN HİRSHFELD YÜZEY ANALİZİ İLE
BELİRLENMESİ………………………………………………………………………………………………. 332
Hacali NECEFOĞLU, Mustafa SERTÇELİK, Füreya Elif ÖZTÜRKKAN (Türkiye)
DETERMINATION OF THE PROPERTIES OF POLYMER COMPOSITE SYSTEMS BASED ON
MULTIFUNCTIONAL POLYOLEFIN AND HETEROSEXUAL POLYMERS…………………………….. 335
Karam Shixaliyev, Firangiz Rahimova (Azerbaijan)
PRENATAL ONTOGENEZDƏ ETANOLUN 3 AYLIQ DOVŞANLARIN BAŞ BEYNİN MÜXTƏLİF
STRUKTURLARINDA QAYT MÜBADİLƏSİNƏ TƏSİRİ............................................................................. 340
Məmmədova İranə Əhməd qızı (Azərbaycan)
METALOPORFİN KATALİZATORLAR VƏ FOTOELEKTRODLAR…………………………………….. 344
Məmmədova Şəfa Ağa qızı (Azərbaycan)
AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ SEKTORLAR ÜZRƏ TƏHLİLİ...................................................... 346
Rzayeva Şəhla Məhəmməd qızı (Azərbaycan)
GRAFEN OKSİTİN EKOLOJİK UYGULANMASI………………………………………………………….. 351
Qəhrəmanova Zarema Osman qızı, Quliyeva Nərminə Arturovna, Yusifova Matilda Elşən qızı (Azərbaycan)
MÜXTƏLİF TEMPERATUR VƏ GƏRGİNLİKLƏRİN TƏSİRİ ALTINDA XLORLAŞDIRILMIŞ
İZOPRENİN BUTADİEN-NİTRİL KAUÇUKUNUN HƏCMİ SƏRFİNƏ TƏSİRİ………………………… 354
Mövlayev İbrahim Hümbət oğlu, Kərimova Aytac Natiq , Rəhimova Firəngiz Rəfail qızı (Azərbaycan)
PROPİLENİN SEOLİT KATALİZATORU ÜZƏRİNDƏ ÇEVRİLMƏSİNİN TƏDQİQİ................................ 358
Piraliyeva Gülsinə Elimxan qızı (Azərbaycan)
HEKSEN-1-İN SEOLİT KATALİZATORU ÜZƏRİNDƏ ÇEVRİLMƏSİ PROSESİNDƏ ƏMƏLƏ GƏLƏN
SIXLAŞMA MƏHSULLARI………………………………………………………………………………….. 359
Adilova Banu Qabil qızı (Azərbaycan)
NİTROJEN POLİKARBONİL BİLEŞİKLERİNİN DÖNÜŞÜMLERİ VE BUNLARIN
ANTİMİKROBİYAL ÖZELLİKLERİNİN ARAŞTIRILMASI………………………………………………. 361
Guliyeva Narmina Arturovna, Aliyev Elşan Nacafali oğlu, Caferli Sakina Çerkez qızı (Azerbaycan)
EARTH SCIENCES AND GEOGRAPHY / YER VE COĞRAFYA BİLİMLERİ / YER ELMLƏRİ VƏ
COĞRAFİYA
…10…
PREVENTION OF SAND CLOGGING IN PRODUCTION WELLS WITH THE USE OF
NANOTECHNOLOGY............................................................................................................... ........................ 366
Vagif Seyidov, Khalid Melikov, Elmaddin Abbasov (Azerbaijan)
CƏBRAYIL DAĞƏTƏYİ DÜZƏNLİYİNİN YERALTI SULARININ FORMALAŞMA
QANUNUNAUYĞUNLUĞU………………………………………………………………………………… 369
Namazov İlqar Şahlar oğlu, Sadıqov Saleh Teymur oğlu (Azərbaycan)
İŞĞALDAN AZAD OLUNMUŞ ƏRAZİLƏRDƏ HƏRBİ TURİZMİN İNKİŞAF
PERSPEKTİVLƏRİ........................................................................................................................... .................. 373
Əhmədova İradə İsgəndər qızı, Cəfərova Gülnarə Cümşüd qızı (Azərbaycan)
ALQORİTMİK ƏSASLARDA GEOLOJİ MODELLƏRİN ASPEKTİNDƏ…………………………………. 376
Abbasov Elməddin Yaqub oğlu, Qasımova Sevinc Alei qızı, Nağıyev Aşur Hüseynağa oğlu (Azərbaycan)
RESPUBLİKANIN QƏRB BÖLGƏSİNDƏ YETİŞDİRİLƏN FOREL BALIQLARININ KÜRÜLƏRİNİN
İNQUBASİON MÜDDƏTİNƏ SUYUN TEMPERATURUNUN TƏSİRİ....................................................... 379
Əmiri Günel Sərdar qızı (Azərbaycan)
DAĞ-MƏDƏN STRUKTURUNUN HƏCMİNİN HESABLANMASINDA PUA TEXNOLOGİ-
YASINDAN İSTİFADƏ HAQQINDA………………………………………………………………………… 383
Rəhimli İsmayıl Məmməd oğlu (Azərbaycan)
TEXNOPOLİS İDEYASININ YARANMASI, İNKİŞAFI VƏ DÜNYADA TANINMASI.............................. 386
Fəttayev Səyidəbülfəz Mirfəyyaz oğlu (Azərbaycan)
ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ПРЕДПОСЫЛКИ СОЗДАНИЯ «УМНЫХ СЕЛ И УМНЫХ
ГОРОДОВ»..................................................................................................................... .................................... 389
Гусейнова Назанин Эльчин гызы (Азербайджан)
YERALTI MƏDƏNLƏRDƏ DİZEL MÜHƏRRİKLİ AVADANLIQLARIN İŞİ ZAMANI HAVANIN
TƏRKİBİNİN YAXŞILAŞDIRILMASI ÜÇÜN GÖRÜLƏN TƏDBİRLƏR.................................................... 397
Həmzəyev Vahid Xanlar oğlu (Azərbaycan)
ANALYSIS OF THE TOURIST POTENTIAL OF THE SHUSHA DISTRICT OF THE REPUBLIC OF
AZERBAIJAN BEFORE AND AFTER THE OCCUPATION BY THE ARMED FORCES OF THE
REPUBLIC OF ARMENIA……………………………………………………................................................ 400
Nazrin Nuriyeva (Azerbaijan)
AZƏRBAYCANDA KƏND TƏSƏRRÜFATININ İNKİŞAFININ MÜASİR PROBLEMLƏRİ..................... 403
Paşazadə Səbuhi Pərviz (Azərbaycan)
…11…
ŞUŞA: TRİUMPH OF VİCTORY / ŞUŞA: ZƏFƏRİN TƏNTƏNƏSİ
MƏDƏNİYYƏTİMİZİN BEŞİYİ ŞUŞANIN YARANMA TARİXİ

Muradova Zəhra Bilal qızı
Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, aparıcı elmi işçi
Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu
Orcid id: 0000-0002-1779-0980
Abstract: The article reflects the history of Shusha, various names given to the Shusha fortress in
different periods. Once again, the strength, height and strategic importance of the fortress walls were
emphasized. The antiquity of Shushi and the beauty of its foggy mountains, dense forests, impregnable rocks
and springs are also expressed here. The architectural style, famous craftsmanship, rich music made Shusha
one of the most important cities of Azerbaijan in the 18th century. Shusha was called "Little Paris", "Caucasian
Temple of Art", "Cradle of Azerbaijani Music" and "Transcaucasian Conservatory". Such people grew up in
Shusha who enriched our literary treasury, such as Gasim bey Zakir, Mir Mohsun Navvab, Khurshidbanu
Natavan, Najaf bey Vazirov, Abdurrakhim bey Hagverdiyev, Suleyman Sani Akhundov, Yusif Vazir
Chamanzaminli. Such performers as Haji Husu, Kharrat Gulu, Jabbar Garyagdioglu, Kechachioglu
Muhammad, Bulbul, Seyid Shushinsky, Khan Shushinsky, Rashid Behbudov, Abulfat Aliyev, who won hearts
with their unique performance, are considered spiritual treasures of Shushi. Shusha, which is famous not only
for its artists, also contributed to the development of Azerbaijan in the field of statesmen, military, educators,
teachers and other areas.
Key words: Shusha fortress, history, nature, spiritual resources, personalities, development
Ölkəmizdə elə şəhər və yaşayış məntəqələri var ki, onlar Azərbaycanın varlığını, tarixini və rəmzlərini
özündə yaşadır və əks etdirir. Belə şəhərlərdən biri olan Şuşa öz qədim və gözəlliyinə görə şöhrət qazanıb.
Tariximizdə Qarabağın paytaxtı olduğu illərdə bu şəhər alınmazlıq simvoluna çevrilmişdir. Şuşa şəhərinin və
qalasının yaradılmasının maraqlı tarixi var. Bu tarix Qarabağ xanlığının yaradıcısı və ona hakimlik edən
Pənahəli xanın adı ilə qırılmaz surətdə bağlıdır (Əlizadə, 2017).
Pənahəli xan 1693-cü ildə İbrahimxəlil ağanın və Qızlarbəyim xanımın ailəsində, Qarabağın Sarıcalı
oymağında anadan olub. Pənahəli xanın əsl-nəsəbi Qarabağın Cavanşir elindəndir. Bu el qədim zamanlarda
Türküstandan gəlmişdir. Onların ata-babaları Cavanşir eli arasında məşhur, adlı-sanlı, çörəkli və mal-dövlətli
adamlar idilər. Beləliklə, Şuşa şəhərinin yaranma tarixinə dair əlimizdə olan faktlara nəzər salaq.
Tarixi faktlara əsasən, məlumdur ki, 1747-ci il iyunun 19-dan 20-ə keçən gecə Nadir şah sui-qəsd
nəticəsində öldürüldü. Nadir şahın ölümündən sonra qardaşı oğlu Əliqulu xan ədalətli olduğu üçün onu Adil
şah adı ilə hakimiyyətə gətirdilər. Mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi nəticəsində Azərbaycanda 20 müstəqil
xanlıq yaradıldı. Belə əlverişli şəraitdə Pənahəli bəy Qarabağda xanlıq təşkil etdi. O, vaxtilə Xorasanın Sərəxs
şəhərinə sürgün edilmiş Kəbirli, Cavanşir, Otuzikilər və başqa tayfaları Qarabağa qaytardı və köçən ailələrə
hər cür şərait yaratdı. 1747-ci ildə Pənahəli bəy özünü Qarabağ xanı elan etdi.
Pənahəli xan düşünürdü ki, gələcəkdə xarici və daxili hücumlardan qorunmaq üçün möhkəm qala
lazımdır. O, 1748-ci ildə Qarabağda türk tayfalarından birinin adını daşıyan Bayat qalasını inşa etdirdi. Xan
bütün ailəsini, qohumlarının və el böyüklərinin əhli-əyalını ora topladı. Ətrafda olan camaat, hətta Pənahəli
xanın tərəqqisini, onun rəftar və məhəbbətini eşidən Təbriz və Ərdəbil vilayətlərinin bir çox əhalisi və
sənətkarları ailələri ilə birlikdə gəlib Bayat qalasında yerləşdilər. Lakin Şəki hakimi Hacı Çələbi
xanın Qarabağ üzərinə yürüşü zamanı Pənahəli xan böyük igidliklə qalanı müdafiə etsə də, bu qalanın davamlı,
etibarlı olmadığı bilindi. Bayat savaşı eyni zamanda düzən yerdə tikilmiş bu qalanın gələcək tarixi sınaqlara
davam gətirə bilməyəcəyini də üzə çıxardı. Hacı Çələbi xan müttəfiqləri ilə geri çəkildi və məqsədinə nail ola
bilmədi. Hacı Çələbi geri dönərkən "Pənahəli xan bu vaxtacan bir sikkəsiz gümüş idi, biz gəldik, ona sikkə
vurduq və qayıtdıq!"- deyə vurğuladı.
Bu qalibiyyətdən sonra Pənahəli xanın igidliyi haqqında dillərə düşən dastan o zaman Qarabağda
yaşayan bütün müsəlman tayfalarını müharibəsiz onun təbəəliyinə tabe etdirdi…
Bu qələbədən sonra Adil şah Pənahəli bəyə “xan” rütbəsini qanuni olaraq fərmanla təsdiq edib, rəsmən
Qarabağ hakimi təyin etdi.
…12…
1748-ci ildə Adil şah öldürüldü və Pənahəli xan Qarabağı tam müstəqil idarə etməyə başladı. Ancaq
xan başa düşürdü ki, gələcəkdə yeni hücumlardan qorunmaq üçün daha möhkəm qala lazımdır. Bu məqsədlə
xan Şahbulaq (Təpnəküt) qalasını tikdirdi (Cavanşir, 1959: 172 s.). Qalanın adı yaxından axan gur sulu bulağın
adından götürülüb. Müdafiə tipli tikili olan qaladan müəyyən bir dövr ərzində yaşayış yeri, sonradan isə gözətçi
məntəqəsi kimi istifadə olunub. Elmi ədəbiyyatda “Şahbulaq qəsri” adı ilə tanınan abidə əslində, iri qəsr
kompleksi xanın iqamətgahı olmuşdur. Yığcam quruluşlu bu qala düzbucaqlı biçimdədir və onun bayır
divarları dairəvi və yarımsilindrik bürclərlə möhkəmləndirilmişdir. Qala divarları və qüllələr yuxarıya doğru
bir qədər incələşib, müdafiə tikililəri üçün səciyyəvi olan mazğal sırası və dişlərlə tamamlanırdı. Divarlar 7,
bürclər 8,5 metr hündürlükdədir. Qalanın giriş qapısı şərq divarının ortasında olub, xaricdən ona bitişik
ikimərtəbəli qülləvari həcmlərlə qorunurdu. Bu qüllənin üst qatı yəqin ki, xanın otağı olmuşdur. Həmin otağa
qəsrin həyətindən daş pilləkən qalxır.
Ancaq zaman keçdikcə Pənahəli xan anladı ki, orada da uzun müddətə təhlükəsiz qalmaq və qalanı
qorumaq olmaz, bir sözlə, xanı yalnız alınmaz qala düşündürürdü. Nəhayət, çox axtarışlardan sonra əlçatmaz
bir yer tapıldı və burada Pənahəli xanın arzuladığı qalanın inşasına başlanıldı və möhtəşəm, yenilməz bir qala
quruldu, abad şəhər salındı.
Qeyd etməliyik ki, qalanın bünövrəsi təxminən 1750-ci il iyun ayının 20-də qoyulub və ilk çağlarda
şəhəri xanın şərəfinə “Pənahabad”, ya da “Pənahabad qalası” adlandırıblar. Sonralar el arasında ona sadəcə
“Qala” deyiblər. Pənahəli xanın dövründə cəmi 6 məhəllə salınmışdı. Qalanın arxitekturasına hansı memarın
rəhbərlik etdiyi məlum deyil.Qala yarandığı ilk onilliklərdə Şuşanı və şuşalıları düşmən hücumlarından etibarlı
surətdə qoruyan nəhəng bir alınmaz istehkam idi. Qala divarlarının içərisində strareji əhəmiyyət daşıyan, biri
qərbə-İrəvan istiqamətinə, digəri isə şimala-Gəncəyə gedən yola açılan iki qapı vardı. Qapılar eyni memarlıq
üslubunda, eyni forma və ölçüdə quraşdırılmışdı. Şəhərə giriş-çıxış yalnız bu iki qapıdan mümkün idi.
Şuşalıları düşmən hücumlarından qoruyan bu möhkəm qapılar döyüşlər zamanı müəyyən zədələr almış, lakin
sonradan bərpa edilmişdi. İbrahimxəlil xan 1797-ci ildə Şuşa qalasının təhlükəsizliyini artırmaq üçün İrəvan
qapısını daşla hördürərək bağlatmışdı. Sonrakı illərdə İrəvan qapısı tədricən dağılmışdı. Lakin tarixin
keşməkeşlərindən keçən Gəncə qapısı bu gün də qonaqların üzünə açıqdır. Yenə də şəhərə gələnləri qarşılayır,
gedənləri xoş xatirələrlə yola salır (Hüseynov, 2007: s.86).
Sonra qalanın tikintisini İbrahimxəlil xan davam etdirdi, möhkəmlətdi və məhəllələrin sayını 17-yə
çatdırdı. Tarixçilərin yazdığına görə, Şuşa qalasının tikintisinə İbrahimxəlil xanın dövründə onun vəziri Molla
Pənah Vaqif rəhbərlik edib. Şuşada karvansaralar, bazarlar və 17 məhəllə vardı: Seyidli, Culfalar, Quyuluq,
Çuxur məhəllə, Dördçinar, Dördlərqurdu, Hacı Yusifli, Çöl qala, Qurdlar, Saatlı, Köçərli, Mamayı,
Xocamircanlı, Dəmirçilər, Hamamqabağı, Merdinli və Təzə məhəllə. Hər məhəllədə hamam, məscid və bulaq
vardı.
Şuşa Azərbaycanın qədim və gözəl şəhərlərindən biri kimi yarandığı gündən şöhrət qazanıb. Bu məkan
sanki təbiətin bir möcüzəsidir: sıldırım qayalarla əhatələnmiş və sərt yamacların üzərində bərqərar olmuşdur.
Əvvəllər qalaya yalnız bir neçə dar cığırla çıxmaq mümkün idi. Bu cığırlarda duran on beş- iyirmi nəfər bir
alayın qarşısını kəsə bilərdi, yəni, qüdrətdən səngərli-qalalı idi. Başı daim dumanlı-çiskinli dağları ağuşuna
alan sıx yaşıl meşələr, Cıdır düzü, həsrət rəmzi sayılan Gəlin qayası, əlçatmaz yalçın qayalar, Turşsu, İsa
bulağı, saf hava Şuşaya özəl Qarabağ xanlığının paytaxtı olduğu illərdə tariximizdə alınmazlıq simvoluna
çevrilmiş bu şəhər-qala ədəbiyyatımıza, musiqimizə, folklorumuza, incəsənətimizə istedadlı sənətkarlar bəxş
etməsi ilə də qürur yerimizə dönüb.
XVIII əsrdə Şuşa şəhəri Azərbaycanın ən mühüm şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. Onun dövrəsində
böyük və güclü sədd çəkilib, çoxsaylı sənətkar məhəllələri yaranıb. Şuşalı tacirlər İran şəhərləri və Moskva ilə
ticarət əlaqələri saxlayırdılar. Burada “Pənahabadi” adlanan gümüş sikkə zərb edilirdi. Paytaxtı Şuşa olan
Qarabağ xanlığı sürətlə güclü feodal dövlətinə çevrildi.
Bura Azərbaycanın başqa bölgələrindən müxtəlif peşə sahibləri gətirildi. Cənubi Azərbaycandan
Qarabağda sənətə göstərilən hörməti eşidən sənətkarlar (ayrı-ayrı şəxslər və sonralar müxtəlif qruplar) gəldilər.
Bu tendensiy Sonrakı araşdırmalar göstərir ki, sənətkarlara və sənətkarlığa Pənahəli xanın olan ehtiramı
onun övladları tərəfindən davam etdirilmiş və nəsildən-nəslə səxavətlə ötürülmüşdür. Məhz bu ənənənin
nəticəsi idi ki, illər keçdikcə Qarabağda əziz tutulan şairlər, yazıçılar, jurnalistlər, aşıq və muğam ifaçıları,
dramaturqlar, musiqiçilər orada öz sənətlərini inkişaf etdirdilər.
Bu sənətkarlar bəzən fərdi şəkildə çalışsalar da, ədəbi-bədii məclislərlə yanaşı, xüsusi məclislərə,
qruplara da rəhbərlik edirdilər. Qarabağda həmçinin xəttat, oyma və memar qrupları da var idi. Xəttatlara
Kərbəlayı Səfərəli bəy, oyma ustalarına Mir Möhsün Nəvvab, memar və inşaatçılara memar Kərbəlayı Səfixan
Qarabaği rəhbərlik edirdi. Kərbalayı Səfixan Qarabaği 1817-ci ildə Təbriz Əhər qəsəbəsində anadan olmuşdur.
…13…
O, Təbrizdə “Şərq Memarlıq Məktəbi”ində təhsil alıb, 1860-ci ildən isə Qarabağa gələrək memarlıq
işləri ilə məşğul olub. Memarlıqda orijinal işləri ilə fərqlənən Kərbəlayı Səfixan Qarabağa tək gəlməmiş, özü
ilə yüksək bacarıqlı ustalar da gətirmişdi (Mirzə Adıgözəl bəy, 1950: s.480).
Bununla da o, Qarabağda öz memarlıq irsinin əsasını qoymuşdu. Şuşanın gözəl mühiti bir çox
sənətkarlar kimi Səfixanı da sevindirirdi. Bu, onun şəhəri daha da inkişaf etdirmək cəhdlərinə təsir göstərdi
və daimi yaşayış yeri kimi Şuşanı niyə seçdiyini izah etdi. Onun ilk işi Bərdədə Şeyx İbrahim məqbərəsi
üzərində ucaldılan İmamzadə Kərbalayı Səfixan Qarabaği məscidi olub (Rzaqulu bəy, 1991: s. 243).
Şuşanın mərkəzi meydanından təxminən 150 metr şimal-şərqdə binalar kompleksi – Gövhər ağa
məscidi, mədrəsə (dini məktəb), yaşayış evləri, mağazalar və digər tikililər Səfixan tərəfindən inşa edilmişdir.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Şuşa Qafqazın musiqi mərkəzinə çevrilmişdi. Şuşanı "Kiçik
Paris", "Qafqazın sənət məbədi", "Azərbaycan musiqisinin beşiyi" və "Zaqafqaziyanın konservatoriyası"
adlandırırdılar. XX əsrin əvvəllərinədək Azərbaycanda, o cümlədən, Şuşada musiqi sənəti, ilk növbədə,
xanəndə və sazəndələr ustad-şəyird zəminində inkişaf edirdisə, artıq XX əsrdən başlayaraq peşəkar musiqi
təhsili daha geniş sahələri əhatə edərək sistemləşdirilməyə və kütləviləşməyə doğru istiqamət götürmüşdü.
İllər keçdikcə sürətlə inkişaf edən Şuşadan pərvəriş tapmış bir çox görkəmli dövlət xadimləri və elm
adamları, maarifçilər, pedaqoqlar yetişmişdir. Onlar Azərbaycanın ictimai həyatında, Vətən təhsilinin və
elminin inkişafında samballı xidmətlər göstərmişlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, burada bir çox istedadlı dövlət xadimləri də yetişmişdir. Dövrünün görkəmli
dövlət xadimi və şairi Molla Pənah Vaqif şuşalı olmasa da, diplomatik fəaliyyətinin hamısı, bədii
yaradıcılığının isə böyük bir hissəsi məhz Şuşa ilə sıx bağlıdır. Molla Pənah Vaqif o şairlərdəndir ki, öz ana
dilimizdə-Azərbaycan dilində yazıb-yaradırdı. Xatırladaq ki, o dövrdə bütün şairlər öz əsərlərini fars dilində
yazırdı. Çünki dövlət dili fars dili hesab edilirdi və bu dildə yazmaq tələb olunurdu. Ölməz şairimiz Səməd
Vurğunun “Vaqif” pyesində şah Qacarın dili ilə “Gərək fars dilində
yazsın sənətkar”- deyə buna işarə etmişdi. Bununla bərabər,
Qarabağ xanının vəziri Molla Pənah xarici dövlətlərlə, xüsusilə də,
Rusiya, İran və Gürcüstanla danışıqlar aparmış, mühüm diplomatik
fəaliyyət göstərmişdir.
Əsasən, XVIII əsrdən başlayaraq Şuşada anadan olan
şairlərimizin əksəriyyəti Azərbaycan dilində yazmaqla,
ədəbiyyatımızı, folklorumuzu zənginləşdirdilər. Qasım bəy Zakir,
Mir Möhsün Nəvvab, Xurşidbanu Natəvan, Nəcəf bəy Vəzirov,
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov, Yusif
Vəzir Çəmənzəminli və bir çox başqaları öz yaradıcılıqları ilə ədəbi xəzinəmizə qiymətli incilər bəxş etmişlər.
Görünür, havasının , suyunun, torpağının təsirindəndir ki, Qarabağda, xüsusilə də, Şuşada istedadlı xanəndələr,
musiqi xadimləri, incəsənət ustaları yetişmişdir. Onlar təkcə Azərbaycan səhnəsinin, Qafqaz regionunun deyil,
bütün dünyanın mötəbər məclislərinin yaraşığıdırlar. Yaşadıqları dövrün korifeyləri olan Hacı Hüsü, Xarrat
Qulu, Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd, Bülbül, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Rəşid Behbudov,
Əbülfət Əliyev və başqaları öz gözəl səsləri və təkrarsız ifaları ilə qəlbləri fəth etmişlər. Onlar öz yüksək
sənətkarlıqları ilə Şuşanı ”Qafqazın konservatoriyası”na çevirmişdilər. Qarabağ xanəndələrinin səsi Yaxın və
Orta Şərq ölkələrindən, şahların saraylarından gəlirdi.
Şuşa yalnız incənət xadimləri ilə məşhur olmamışdır. Odur ki, mən bu kitabda öz sənətləri ilə
Azərbaycanın adını daha da şərəfləndirən sənətkarlarımız, dövlət xadimlərimiz, hərbçilərimiz, maarifçilərimiz
və başqaları barədə məlumat verməklə xalqıma kiçik də olsa, bir xidmət göstərmək istədim.
Qoy gələcək nəsillərimiz mədəniyyətimizin hansı bünövrə üzərində yüksəldiyini bilsinlər. Axı,
qonşuluğumuzdakı mənfur ermənilər bizim musiqimizi də oğurlamağa, öz adlarına çıxmağa çalışırlar. Qədim
xalq mahnımız “Sarı gəlin”i erməni mahnısı, kamançamızı, tütəyimizi, yastı balabanımızı hər yerdə erməni
çalğı alətləri kimi təqdim edən və musiqi alətlərimizi oğurlayıb öz adlarına çıxmağa can atan bu yaramaz
millətdən ən pis şeyləri gözləmək lazımdır. Ata-babalarımız yaxşı deyiblər ki, itlə yoldaş ol, amma çomağını
əlindən yerə qoyma.
Ədəbiyyat
1. Cavanşir, Mirzə Camal. (1959). "Qarabağ tarixi. – Bakı, - 172 s.
2. Əlizadə, Həsən İxva (2017). Şuşa şəhərinin tarixi. //shusha.az. 2017-10-16 tarixində
orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 oktyabr
3. Hüseynov, Y. (2007). Qarabagnamələr. Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün mənbə kimi. – Bakı: Elm. – s. 86.
4. Mirzə, Adıgözəl bəy (1950). Qarabağnamələr, 2-ci kitab, - Bakı: Yazıçı, - səh. 480.
…14…
5. Rzaqulu bəy, Mirzə Camal oğlu. (1991). Pənah xan və İbrahim xanın Qarabağda hakimiyyətləri və zamanın
hadisələri // Qarabağnamələr. İkinci kitab, tərtib edəni və çapa hazırlayanı professor N.Axundov. – Bakı: Yazıçı. –
243 s.
İKİNCİ QARABAĞ MÜHARİBƏSİ VƏ BEYNƏLXALQ REAKSİYA

Nuriyeva İradə Tofiq qızı
Siyasi elmlər doktoru, professor
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-5309-0009
Abstract: As a result of indifference and silence of World Community and OSCE Minsk Group
mediators to criminal state Armenia’s war crimes against Azerbaijan which violated international norms and
principles for nearly 30 years, forced Azerbaijan to restore territorial integrity and sovereign rights by military
means. During 44-day Second Karabakh War, the Supreme Commander in Chief President Ilham Aliyev and
Azerbaijani Army under his leadership defeated Armenia both on battlefield and politically and our territorial
integrity was restored. After closed-door meeting of the UN Security Council on 19th of October 2020, the
draft statement prepared by the OSCE Minsk Group co-chairs, Russia and France, did not include references
to Security Council Resolutions 822, 853, 874 and 884. The support of brotherly Turkey and friendly Pakistan,
as well as other partner countries, who have always stood by and defended Azerbaijan on the path of truth, are
the decisive factors in ensuring Azerbaijan's complete victory in the Patriotic War.
Key words: World Union, Minsk Group, double standards, criminal Armenia, partner states, Patriotic
war.
Dünya birliyi və ATƏT-in Minsk qrupunun vasitəçiləri Ermənistan dövlətinin Azərbaycana qarşı hər
gün törətdiyi terror aktlarına, dinc əhalini qadağan olunmuş silahlardan atəşə tutaraq reallaşdırdığı hərbi
cinayətlərə həmişə susmuş və bu cinayətkar dövlətə heç bir təzyiq göstərilməmişdir. Azərbaycan Prezidenti
İlham Əliyevin dediyi kimi: “Əgər beynəlxalq birlik Ermənistanı törətdiyi cinayətlərə görə məsuliyyətə cəlb
etmək istəmirsə, - necə ki, heç kim onları Xocalı soyqırımına görə məsuliyyətə cəlb etməyib, - biz özümüz
onları məsuliyyətə cəlb edəcəyik. Biz özümüz onların cəzasını verəcəyik, özümüz onları cəzalandıracağıq və
bizim cəzamız ədalətli cəza olacaqdır. Onlar ən ağır cəzaya layiqdirlər. Ermənistanın hərbi-siyasi rəhbərliyi
cinayətkarlardır və biz bu cinayətkarları cəzalandıracağıq” (Azərbaycanın diplomatik, hərbi uğurları və böyük
güclərin ermənipərəst siyasəti). Ali Baş Komandan İlham Əliyev və Müzəffər Azərbaycan Ordusu xalqın
birliyi ilə 44 gün davam edən İkinci Qarabağ müharibəsində Ermənistanı həm hərbi, həm də siyasi cəhətdən
məğlub etdi və ərazi bütövlüyümüz bərpa olundu. Respublika Prezidentinin böyük qürur hissi ilə bəyan etdiyi
kimi: “Biz … qələbə çaldıq, düşmənin başını əzərək, düşməni torpaqlarımızdan qovaraq yeni reallıq yaratdıq.
… Biz BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrini yerinə yetirdik. Biz işğala son qoyduq” [İlham Əliyev
xalqa müraciət edib]. “Azərbaycanın ərazi bütövlüyü istənilən digər ölkənin ərazi bütövlüyü kimi eyni dəyərə
malikdir. … Heç vaxt Azərbaycan torpaqlarında ikinci erməni dövlətinin yaradılmasına yol verilməyəcəkdir
(Azərbaycanın diplomatik, hərbi uğurları və böyük güclərin ermənipərəst siyasəti).
Ermənistan dövlətinin Azərbaycan Respublikasının ərazisinin 20%-ni işğal etməsi, 30 ildən sonra
2020-ci il 27 sentyabrdan etibarən yeni ərazilər işğal etmək məqsədi ilə Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzə
başlaması bir daha sübut edir ki, Ermənistan digər dövlətlərin ərazi bütövlüyünün pozulmasına yönəlmiş hər
hansı hərəkətlərdən çəkinməsini nəzərdə tutan beynəlxalq hüququn ümumtanınmış norma və prinsiplərini
kobud şəkildə pozur və Ermənistan dövlətinə beynəlxalq təzyiq göstərilməsi nəticəsində bu münaqişəni əsaslı
və ədalətli həll etmək olar. Prezident İlham Əliyev 2020-ci il fevralın 15-də Münhen Təhlükəsizlik
Konfransında çıxışı zamanı demişdi: Azərbaycan danışıqlar prosesinə sadiqdir, ona görə də biz ərazi
bütövlüyümüzü danışıqlar yolu ilə bərpa edə biləcəyimizlə bağlı ümidlərimizi itirməmişik. Bu səbəbdən hələ
də bu ümidləri bəsləyərkən ola bilsin ki, bu (münaqişənin həlli ilə bağlı mübahisəyə xüsusi razılaşma ilə
Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində baxılması) ən yaxşı seçim olmayacaq. Lakin, əgər Ermənistan tərəfdən yeni
yanaşma nəticəsində danışıqlar tamamilə pozulsa, onda əlbəttə ki, bu seçim nəzərdən keçirilə bilər ...”
(Münhen Təhlükəsizlik Konfransı çərçivəsində Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı
panel müzakirələr keçirilib). Uzun illər Azərbaycan beynəlxalq ictimaiyyəti ədalətə, BMT Təhlükəsizlik
Şurasının və digər beynəlxalq təşkilatların qərar və qətnamələrinin yerinə yetirilməsinə çağırsa da, 30 ilə
yaxındır ki, ölkəmizin haqq səsi eşidilmirdi. Əksinə, həmsədrlər “münaqişənin hərbi yolla həlli yoxdur”,
“münaqişə yalnız sülh yolu ilə həll oluna bilər” kimi bəyanatlar verir, ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin
…15…
fəaliyyəti və regiona səfərləri isə daha çox qeydiyyat xarakteri daşıyırdı. Fransanın Qarabağda yeni
müstəmləkə dövləti yaratmaq cəhdləri nəticəsiz qaldı və Azərbaycan Fransanın sülhməramlı kimi Qarabağa
gəlməsinə imkan vermədi. Ukrayna və Gürcüstana tətbiq edilən ssenariləri Azərbaycanda da həyata keçirmək
cəhdləri olub. Azərbaycan Prezidenti diplomatik səriştəsi, liderlik keyfiyyətləri və Rusiya ilə yüksək səviyyəli
münasibətləri sayəsində bu planların qarşısını ala bildi. Fransadan və digər ölkələrdən Ermənistana çoxsaylı
silah-sursat daşınması halları olub, lakin müxtəlif kanallarla edilən bütün siyasi təzyiqlərə və Ermənistana olan
hərbi yardıma baxmayaraq, münaqişə ölkəmizin diktə etdiyi şərtlərlə həll olundu.
Bütün bunlar aydın şəkildə göstərir ki, Azərbaycan Prezidenti mürəkkəb maneələrə, prinsiplərə
sadiqlik və qətiyyət nümayiş etdirərək güc mərkəzlərinin təzyiqlərinə qətiyyətlə müqavimət göstərdi. Lakin
Prezident İlham Əliyevin xəbərdarlığına baxmayaraq, dünya birliyi yenə də işğalçı Ermənistan dövlətinə qarşı
heç bir tədbir görmədi. Ermənistanın Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi dörd qətnaməyə əməl etməməsi
BMT-ni bir təşkilat kimi nüfuzdan salır. Ona görə də Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinin icrası
mexanizmlərini müəyyən etmək lazımdır (İlham Əliyev BMT Baş Assambleyasının 75-ci sessiyasının ümumi
debatlarında videoformatda çıxış edib). Beləliklə, Ermənistanın, onun üçün yaradılan arxayınçılıq və cəzasızlıq
mühitindən istifadə edərək 2020-ci il sentyabrın 27-dən Azərbaycan ərazilərini ağır artilleriyadan atəşə tutması
Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərini hərbi yolla azad etmək hüququnu önə çəkdi.
2020-ci il sentyabrın 29-da və oktyabrın 19-da BMT Təhlükəsizlik Şurasında Ermənistan-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı müzakirələr keçirildi. Oktyabrın 19-da BMT Təhlükəsizlik Şurasının
Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü ilə əlaqədar keçirilmiş qapalı iclasından sonra ATƏT-in Minsk qrupunun
həmsədr ölkələri olan Rusiya və Fransa tərəfindən bəyanatın layihəsi hazırlandı və razılaşdırılması üçün üzv
ölkələr arasında yayıldı. Lakin, bəyanat layihəsində Təhlükəsizlik Şurasının məlum 4 qətnaməsinə istinad öz
əksini tapmadı (Azərbaycanın diplomatik, hərbi uğurları və böyük güclərin ermənipərəst siyasəti). “Biz buna
qəti şəkildə etiraz etdik. Bu, ədalətsizliyin növbəti təzahürüdür, ikili standartların növbəti təzahürüdür” - deyən
Prezident İlham Əliyev bildirdi ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü və erməni işğalçılarının Azərbaycan
torpaqlarından qeyd-şərtsiz çıxarılmasını əks etdirən 4 qətnamənin üstündən xətt çəkərək baş verən hadisələrin
guya yeni tələblər baxımından dəyərləndirən bu bəyanat ölkəmizə qərəzli yanaşmanı, işğalçının
dəstəklənməsini bir daha sübut etdi. Daha dəqiq desək, BMT-nin bu hərəkəti Azərbaycan Respublikasına qarşı
növbəti təxribatdır və başqa cür dəyərləndirilə bilməz. Avropa İttifaqı, ümumiyyətlə, Avropa qurumları
münaqişənin həllinə ikili standartlardan yanaşmış, Azərbaycanın beynəlxalq hüquqa əsasən təsbit olunmuş
ərazi bütövlüyünü bərpa etmək hüququnu dəstəkləməmişdir. Qoşulmama Hərəkatına üzv dövlətlər prinsipial
mövqe tutaraq Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinə istinad edilməsinə, BMT Nizamnaməsinə, beynəlxalq
hüququn norma və prinsiplərinə, bütün ölkələrin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmətə, suveren
dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamağa və onların qarşılıqlı maraqlarının müdafiəsinə və dövlətlərarası
əməkdaşlığı təşviq edən Bandunq prinsiplərinə, Qoşulmama Hərəkatının sənədlərinə riayət etməkdə təkid
edərək, bəyanat layihəsinin həyata keçirilməsinə imkan vermədilər (Azərbaycanın diplomatik, hərbi uğurları
və böyük güclərin ermənipərəst siyasəti). Respublika Prezidentinin qeyd etdiyi kimi - “Bu siyasi addım iflasa
uğradı, heç bir sənəd qəbul edilmədi və hesab edirəm ki, bu, bizim növbəti siyasi qələbəmizdir. Necə ki, döyüş
meydanında biz qələbə qazanırıq, siyasi müstəvidə də qələbə qazanırıq” (“Bu, bizim növbəti siyasi
qələbəmizdir”).
Ali Baş Komandanımızın böyük sərkərdəlik məharəti, möhkəm iradəsi və qətiyyəti, müzəffər və
yenilməz ordumuzun şücaəti, xalqın Prezidentinə olan birmənalı dəstəyi və onun ətrafında monolit birliyi,
Türkiyə kimi güclü qardaş dövlətin Azərbaycanın yanında olması və onun atdığı istənilən haqlı addımı
müdafiə etməsi, dost Pakistan dövlətinin ölkəmizə kömək etməyə hazır olduğunu bəyan etməsi, qonşu
dövlətlər olaraq, Rusiya, İran və Gürcüstanın işğalçının hüquqazidd addımlarını buxovlayan davranış nümayiş
etdirməsi və digər tərəfdaş dövlətlərin haqq işimizi müdafiə etməsi Vətən müharibəsində Azərbaycanın tam
qələbəsini təmin edən həlledici amillərdir (Müzəffər Prezident).
Belə ki, Vətən müharibəsi zamanı Böyük Britaniya Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyrək
ədalətli və haqlı mövqeyini müdafiə etmişdir. BMT Təhlükəsizlik Şurasında Ermənistan-Azərbaycan
münaqişəsi ilə bağlı Təhlükəsizlik Şurası sədrinin adından hazırlanmış Azərbaycana qarşı bəyanat layihəsi
BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olan Böyük Britaniya tərəfindən qəbul edilməmişdir. ABŞ və
Almaniya hərbi əməliyyatların dayandırılmasını və hər iki dövləti danışıqlar nəticəsində regionda mövcud olan
gərginliyi aradan qaldırmağa cağırırdı. Rusiya prezidenti Vladimir Putin: “Ermənistan KTMT çərçivəsində
müttəfiqdir, amma Dağlıq Qarabağ Ermənistana aid deyil, odur ki, Qarabağ ərazisindəki hərbi əməliyyatlarla
bağlı Rusiya vasitəçilikdən savayı hər hansı öhdəlik daşımır”. İtaliya Azərbaycanın ədalətli mövqeyini
müdafiə edib, ərazi bütövlüyünü dəstəkləyib. 2020-ci il noyabrın 25-də Fransa Respublikasının Senatı “Dağlıq
Qarabağ Respublikası”nın tanınması haqqında Qətnamə layihəsini qəbul etməklə terrorçu və işğalçı
…16…
Ermənistanı dəstəklədiyini bir daha sübut etdi. Gürcüstan Ermənistanın hərbi yüklərinin öz ərazisindən və hava
məkanından daşınmasına qadağa qoymaqla 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycana haqlı tərəf
kimi öz münasibətini bildirmişdi. Serbiyanın 44 günlük müharibədən əvvəl və müharibə zamanı Ermənistan
dövlətinə silah satmasını sübut edən faktlar var idi. Yunanıstan terrorçu Ermənistanı müharibə ərəfsində
dəstəkləmişdi. İran ərazisindən Ermənistana silah-sursat daşınması haqqında yayılan məlumatları təkzib etmiş,
Təbriz, Ərdbil və digər şəhərlərin əhalisi isə İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın qələbə sevincini öz
sevinci kimi qarşılamışdır. Qardaş Pakistan dövlətinin Xarici İşlər Naziri İmran Xan Ermənistanı hərbi
əməliyyatları dayandırmağa çağırmışdı və “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağla bağlı mövqeyini dəstəkləyirik və
bu, yekdilliklə qəbul edilmiş BMT Təhlükəsizlik Şurasının qərarlarına uyğundur”-deyərək Azərbaycan
dövlətini dəstəklədiyini cəsarətlə bildirmişdi. Macarıstanın Xarici İşlər və Ticarət Nazirliyinin, eləcə də
Əfqanıstanın Xarici İşlər Nazirliyinin yaydıqları bəyanatlarda “Dağlıq Qarabağ bölgəsinin beynəlxalq
səviyyədə Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanınması vurğulanırdı və Dağlıq Qarabağdakı işğala son
qoyulması” tələb edilirdi. Qazaxıstan hərbi əməliyyatlara son qoyulmasını və münaqişənin sülh yolu ilə həll
olunmasına köməyini təklif etmiş, Bosniya və Herseqovina işğalçı Ermənistanı qınadıqlarını, Azərbaycanı isə
dəstəklədiklərini bildirmişdilər. İsrail “Azərbaycanın ərazi bütövlüyü tarixi, beynəlxalq, milli mənafe
baxımdan İsrailin rəsmi mövqeyidir”, - deyərək vurğulamışdı (Beynəlxalq reaksiyalar).
Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Prezident İlham Əliyevin “Dağlıq Qarabağ Azərbaycandır
və nida”, deyərək fikrini açıq şəkildə ifadə etdiyini bəyan etdi və Türkiyə olaraq bu ifadənin altına imza
qoyaraq bir daha bunu təsdiqlədi. Cənab Ərdoğan Qarabağ Azərbaycan qədər bizim də məsələmizdir” sözləri
ilə bir daha bildirdi ki, Azərbaycanı bu haqlı mübarizəsində bundan sonra da dəstəkləyəcəklər (Azərbaycan və
Türkiyə prezidentləri mətbuata bəyanatlarla çıxış ediblər). Türkiyənin dünyada Azərbaycana ən böyük dəstək
verən dövlət olduğunu deyən Prezident İlham Əliyev bir daha buna görə minnətdarlığını bildirdi. Dövlət
başçısı çıxışında bölgədə və dünyada heç bir məsələnin Türkiyənin iştirakı olmadan öz həllini tapa
bilməyəcəyini vurğulayaraq, yaxın tarixin bunu göstərdiyini bildirdi (Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri
mətbuata bəyanatlarla çıxış ediblər).
Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın 2021-ci il iyunun 15-də Azərbaycanın mədəniyyət
mərkəzi və Qarabağın tacı olan, erməni işğalından azad edilmiş Şuşaya səfəri və tarixi və siyasi əhəmiyyətə
malik olan Şuşa Bəyannaməsi iki dost və qardaş dövlət arasında yüksək inkişaf etmiş müttəfiqlik
münasibətlərini bir daha sübut edir: Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin “Bir millət, iki
dövlət” və Türkiyə Cümhuriyyətinin banisi Mustafa Kamal Atatürkün “Azərbaycanın sevinci bizim
sevincimiz, kədəri bizim kədərimizdir” kəlamları ilə səciyyələnən Azərbaycan-Türkiyə münasibətləri öz
zirvəsinə yüksəlmiş və keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdur (Müttəfiqlik münasibətləri haqqında
Şuşa Bəyannaməsinin tarixi-siyasi əhəmiyyəti və regional təhlükəsizlik).
Qarabağ məsələsinin hər zaman Türkiyə üçün də eyni dərəcədə ağrılı problem olduğunu bildirən
Rəcəb Tayyib Ərdoğan “Azərbaycanın sevinci, bizim sevincimizdir, qüruru bizim qürurumuzdur, dərdi, ağrısı,
problemi də bizim problemimizdir, Azərbaycan kədərlənərsə, biz də kədərlənərik, Azərbaycan sevinərsə, biz
də sevinərik” sözləri ilə ölkəmizin ədalətli mübarizəsini qətiyyətlə müdafiə etdiyini və daim onun yanında
olacağını vurğulamışdır (Azərbaycan-Türkiyə həmrəyliyi və strateji tərəfdaşlığı: Şuşa Bəyannaməsi, regional
təhlükəsizlik və dünyaya nümunə).
Respublika Prezidenti İlham Əliyev qeyd edərək bildirmişdir ki, dost və qardaş olan Türkiyə və
Azərbaycan dövlətləri hər zaman bir-birini dəstəkləyiblər: “Biz uzun illər sürən işğala son qoyduq. Türkiyə
kimi qardaşımızın yanımızda olması bizi daha da ruhlandırırdı, bizə əlavə güc verirdi. Biz gücdən istifadə
edərək öz tarixi torpaqlarımızı işğalçılardan azad etdik” (Azərbaycan-Türkiyə həmrəyliyi və strateji
tərəfdaşlığı: Şuşa Bəyannaməsi, regional təhlükəsizlik və dünyaya nümunə).
44 günlük Vətən müharibəsindən sonra regional təhlükəsizlik nöqteyi-nəzərdən müstəsna əhəmiyyətə
malik Müttəfiqlik Münasibətləri haqqında Şuşa Bəyannaməsinin imzalanması ilə bütün dünyaya nümunə olan
Azərbaycan-Türkiyə həmrəyliyi və strateji tərəfdaşlığı ən yüksək zirvəyə çatmışdır. Azərbaycan Prezidenti
İlham Əliyevin sözlərinə istinad etsək: “Azərbaycan və Türkiyə bundan sonra da hər zaman bir-birinin yanında
olacaq, bir-birinin uğurlarına sevinəcəklər” (Müttəfiqlik münasibətləri haqqında Şuşa Bəyannaməsinin tarixi-
siyasi əhəmiyyəti və regional təhlükəsizlik).
Ədəbiyyat:
1. Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri mətbuata bəyanatlarla çıxış ediblər. 25 fevral 2020.//
https://president.az/az/articles/view/35964
2. Azərbaycan-Türkiyə həmrəyliyi və strateji tərəfdaşlığı: Şuşa Bəyannaməsi, regional təhlükəsizlik və dünyaya
nümunə. 20.08.2021. //https://azertag.az /xeber /Azerbaycan_Turkiye_ hemreyliyi_ve_ strateji_
terefdasligi_Susa_Beyannamesi_regional_tehlukesizlik_ve_dunyaya_numune-1857657.
…17…
3. Azərbaycanın diplomatik, hərbi uğurları və böyük güclərin ermənipərəst siyasəti. Bakı, 24 oktyabr 2020,
AZƏRTAC //https://azertac.az/xeber /Azerbaycanin_diplomatik_ herbi_ ugurlari_ve_boyuk_ guclerin_
ermeniperest_siya seti-1622977
4. “Bu, bizim növbəti siyasi qələbəmizdir”-İlham Əliyev. 25 Oktyabr 2020. //https://yenisabah.az/bu-bizim-novbeti-
siyasi-qelebemizdir-ilham-eliyev
5. Beynəlxalq reaksiyalar. Azərbaycan// https://azerbaijan.az/related-information/307
6. Elman Nəsirov. Müzəffər Prezident. 23 Dekabr 2020. //http:// www.yap.org.az /az/ view/ news/ 48419/ muzeffer-
prezident
7. İlham Əliyev BMT Baş Assambleyasının 75-ci sessiyasının ümumi debatlarında videoformatda çıxış edib. 24
sentyabr 2020.// https: //president.az/articles/40937
8. İlham Əliyev xalqa müraciət edib. 01 dekabr 2020// https://president.az/ articles/48205
9. Münhen Təhlükəsizlik Konfransı çərçivəsində Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı panel
müzakirələr keçirilib. 15 fevral 2020. //https://president.az/articles/35813
10. Müttəfiqlik münasibətləri haqqında Şuşa Bəyannaməsinin tarixi-siyasi əhəmiyyəti və regional təhlükəsizlik.
12.02.2022. //https://azertag.az/xeber/Muttefiqlik_munasibetleri_haqqinda_Susa_ Beyanna mesinin_tarixi_siyasi_
ehemiyyeti_ve_regional_tehlukesizlik-2011490
VƏTƏN MÜHARİBƏSİNDƏN SONRA QARABAĞDA APARILAN BƏRPA VƏ

YENİDƏNQURMA İŞLƏRİ
İsmayılov Dilqəm Yunis oğlu
Fəlsəfə elmləri doktoru, professor
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti
Orcid id: 0000-0001-8084-1499
Abstract: The article analyzes the comprehensive restoration of the liberated territories of Azerbaijan
after the 2020 Patriotic War. It is noted that cities and villages in our occupied territories have been destroyed
for thirty years, mosques have been defiled, historical and cultural monuments have been wiped off the face
of the earth, and the main task after the war is the restoration of Karabakh. The study analyzes important
measures taken by the Azerbaijani government to carry out such important tasks as urban reconstruction,
restoration of monuments, energy supply to the region, the creation of transport infrastructure and the revival
of the economy. It is emphasized that the restoration of Karabakh and Eastern Zangezur is carried out in a
comprehensive manner, the work on the return of internally displaced persons to their homes covers all areas,
high technologies are used in the construction work on the liberated lands. It is also noted that restoration and
reconstruction work requires a lot of money, so this process is carried out not only at the expense of state
resources, but also by attracting investments from foreign countries and private companies.
Key words: homeland, war, victory, energy, restoration, revival, temple, road
2020-ci ilin Vətən müharibəsində Azərbaycanın möhtəşəm qələbəsi nəticəsində müzəffər ordumuz
erməni tapdağında qalan torpaqlarımızı azad etdi. “Məcburi köçkün” adı altında 30 ilə yaxın yaşamış
soydaşlarımız artıq bu ağır yükdən xilas oldu. Bütün tarix boyu, ayrı-ayrı əsrlərdə, illərdə yaşanmış
müharibələrdən sonrakı vəziyyəti, yəni bərpa dövrünü hazırda Azərbaycan da yaşayır. Azad edilən ərazilərdə
şəhər və kəndlərimiz dağıdılmış, məscidlərimiz təhqir edilmiş, tarix və mədəniyyət abidələrimiz yer üzündən
silinmişdir. Bu dağıntıları törədən işğalçı Ermənistan Dağlıq Qarabağda və ətraf rayonlarda tarixi mirasları
viran qoymaqla, milli izləri silməklə azərbaycanlıların buradakı mədəni kimliyini itirmək məqsədi güdüb.
Qədim tarixi abidələri ilə məşhur olan Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı və Xocalı tamamilə yerlə-
yeksan edilmiş, digər şəhərlər və qəsəbələr viran qoyulmuşdur. Bununla yanaşı, həmin ərazilərdə altmış min
hektara yaxın meşə ərazisi məhv edilmişdir. Müharibədən sonra qarşıda duran əsas məsələ Qarabağın yenidən
qurulması və bərpasıdır. Çünki Ermənistanın işğalı altında qalmış regionda bütün sosial, iqtisadi və ictimai
infrastruktur tamamilə məhv edilmişdir. Həmin ərazidə bir vaxtlar mövcud olan sənaye obyektləri darmadağın
edilmiş, nəqliyyat-kommunikasiya xətləri yararsız vəziyyətə salınmışdır. Qarabağın tam bərpası üçün
təxminən 5-10 il zaman lazım gələcək, çünki bəzi yerlər tam dağıdıldığı üçün yenidən infrastruktur
qurulmalıdır. İlk 5 il ərzində dövlətin qarşıya qoyduğu bütün layihələr, planlar, tikinti və quruculuq işlərinin
sürətlə davam etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2020-ci ilin noyabr ayında ərazilərdə bərpa-
quruculuq işlərinin sürətlə aparılması məqsədilə Əlaqələndirmə Qərargahı yaradılması haqqında sərəncam
imzalamışdır. Dövlət başçısı 2020-ci ilin yekunlarına həsr olunan müşavirədə demişdir: “Bizim planlarımız
…18…
böyükdür. Müharibə başa çatıb. Bərpa işləri artıq başlanıb. Keçmiş köçkünlərə tezliklə öz doğma torpaqlarına
qayıtmağı arzulayıram” [10]. Prezidentin 4 yanvar 2021-ci il tarixli fərmanı ilə işğaldan azad edilmiş ərazilərdə
dayanıqlı məskunlama üçün müasir və layiqli həyatın təmin edilməsi, bütün sahələrdə quruculuq-bərpa və
abadlıq işlərinin aparılması, habelə təhlükəsiz yaşayışın, səmərəli fəaliyyətin və rifahın davamlı artmasının
dəstəklənməsi məqsədilə “Qarabağ Dirçəliş Fondu” yaradılıb [15]. Fərmanda qeyd olunur ki, işğaldan azad
edilmiş bölgələrdə məskunlaşma, layiqli yaşayış və iqtisadi fəallıq təmin ediləcək, bu ərazilərdə həyata
keçiriləcək quruculuq-bərpa işləri ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafının əsaslarını daha da möhkəmləndirməklə
yanaşı, Azərbaycanın yeni inkişaf prosesində mühüm mərhələ olacaq. Dövlət başçısı Qarabağa ilk səfəri
zamanı düşmənin yerlə-yeksan etdiyi tarixi torpaqlarımızda artıq quruculuq işlərinə başlanıldığını bəyan etdi.
İşğaldan azad edilən ərazilərdə mülki idarəetmənin düzgün, çevik və səmərəli şəkildə həyata keçirilməsi
məqsədilə İ.Əliyevin 2021-ci il yanvarın 19-da imzaladığı fərmana əsasən Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin xüsusi nümayəndələri institutu təsis olunub. Həmin sənəddə xüsusi nümayəndəliklərə müvafiq
inzibati ərazi vahidlərində ərazilərin perspektiv inkişafının təmin edilməsi, mülkiyyətin mühafizəsi, dövlət və
bələdiyyə əmlakından səmərəli istifadəsi, sahibkarlıq, şəhərsalma, tikinti fəaliyyətinin təşkili, ətraf mühitin
qorunması, nəqliyyat və yol infrastrukturunun inkişafı kimi məsələlər həvalə olunub [11].
Dövlət başçısının 2 fevral 2021-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiqlənən “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi
inkişafa dair Milli Prioritetlər” strategiyasında işğaldan azad edilən ərazilərə böyük qayıdışın reallaşdırılması,
Qarabağın dirçəlişinə nail olunması vəzifəsi xüsusi yer tutur. Bununla əlaqədar Milli Prioritetlərdə deyilir:
“Qələbənin əbədiləşdirilməsi üçün öz doğma torpaqlarından köçkün düşən insanların vətənə qayıdışı təmin
olunmalıdır. Bu Böyük Qayıdış vətəndaşlarımızın işğaldan azad edilmiş ərazilərdə dayanıqlı
məskunlaşmasında və bu ərazilərin ölkənin iqtisadi fəaliyyətinə qoşulmasında bir körpü olacaqdır. Regionda
yeni beynəlxalq və regional nəqliyyat-logistika dəhlizinin bərpa olunması ölkəmizin qlobal bazarlara çıxış
imkanlarını artırmaqla yanaşı, işğaldan azad edilmiş ərazilərin inkişafına əhəmiyyətli təkan verəcəkdir” [4].
Həmin sənəddə bildirilir ki, əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, işğaldan azad edilən ərazilərə qayıdan insanların
təhlükəsiz yaşayışı reallaşdırılmalı, bu region ölkənin ən abad guşələrindən birinə çevrilməlidir. Müasir
həyatın əsası olan layiqli yaşayışın bərpası üçün bütün sahələrdə quruculuq gerçəkləşdirilməlidir. Bu, dövlət-
özəl tərəfdaşlığının inkişafı çərçivəsində həyata keçirilməlidir.
“Böyük Qayıdış” bütün məsələlərə kompleks yanaşma tələb edir. Elə buna görə də böyük qayıdışın
təmin edilməsi üçün şəhər və kəndlərin bərpası və yenidən qurulması, həmin ərazilərdə müasir infrastrukturun
yaradılması məqsədilə 2021-ci ilin dövlət büdcəsində 2,2 milyard manat vəsait ayrılıb [1]. Prezident İ.Əliyev
Şuşaya gedərkən Füzulidə bəyan etdi ki, “Böyük qayıdış başlayır, bütün işlərə start verildi. Əminəm, necə ki,
düşməni qısa müddət ərzində torpaqlarımızdan qovduq, bizim tarixi dədə-baba torpağımız olan Qarabağı da
qısa müddətdə bərpa edəcəyik” [9]. Ümumilikdə, Qarabağın yenidən qurulması və bərpasında iqtisadi əsaslar
mühüm rol oynayır. Dövlət başçısının 2021-ci il 7 iyul tarixli fərmanı ilə Azərbaycanda iqtisadi rayonların
yeni bölgüsü təsdiqlənib. Fərmanda qeyd edildiyi kimi, bu bölgü Qarabağ bölgəsinin sürətli inkişafına xidmət
edir. Onun üçün Qarabağ iqtisadi rayonu (Xankəndi şəhəri, Ağcabədi, Ağdam, Bərdə, Füzuli, Xocalı,
Xocavənd, Şuşa və Tərtər rayonları) və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonu (Cəbrayıl, Kəlbəcər, Qubadlı, Laçın və
Zəngilan rayonları) yaradılıb [2]. Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun bərpası hərtərəfli olmaqla kompleks şəkildə
həyata keçirilir. Doğma yurdlarından köçkün düşmüş vətəndaşlarımızın öz evlərinə qayıtması üçün görülən
işlər bütün sahələri əhatə edir. Bu baxımdan 2022-ci il Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun bərpa və quruculuğunda
növbəti mühüm mərhələ olacaq. Bərpa və quruculuq işləri yüksək texnologiyalar üzərində qurulacaq, işğal
edilmiş ərazilərdə şəhərlər və kəndlər mütərəqqi “ağıllı” layihələr əsasında salınacaq. Azərbaycanda, ilk dəfə
olaraq, “ağıllı şəhər” və “ağıllı kənd” konsepsiyası tətbiq olunur. Həmin konsepsiya özündə Azərbaycan
Respublikasının şəhər və kəndlərində göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinin, təhlükəsizliyinin, səmərəliliyinin
artırılması, informasiya texnologiyalarının tətbiqi, habelə həmin xidmətlər üzrə mövcud resursların effektiv
istifadəsi və idarə olunmasını ehtiva edir. Prezident tərəfindən Şuşa Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan
edilib. 2021-ci ilin 15 iyun tarixində Şuşa şəhərində Azərbaycanla Türkiyə arasında tarixi Şuşa
Bəyannaməsinin imzalanması Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin yeni səhifəsini şərtləndirdi. Bundan
başqa, bu siyasi əhəmiyyətli sənəd təhlükəsizliyimizin təmin olunmasına da mühüm töhfə vermək gücündədir.
Şuşada “Xarıbülbül” musiqi festivalının yenidən təşkil edilməsi, 2022-ci il aprelin 22-23-də Dünya
azərbaycanlılarının V qurultayının Şuşa şəhərində keçirilməsi Qarabağa yeni nəfəs verdi. Qarabağın baş tacı
olan Şuşa yenidən gerçək sahiblərini qoynuna aldı.
Azad edilmiş torpaqlarda bərpa işlərinin aparılması zamanı yüksək texnologiyalardan istifadə
olunması çox vacibdir. Qarabağın dirçəlişində torpaqların minalardan təmizlənməsi də mühüm önəm daşıyır.
Bu razilərin minalardan təmizlənməsi prosesi başa çatandan sonra kritik yol xətlərinin bərpasına başlanacaq.
Bu, yaşayış sahələri arası gediş-gəlişi və digər vacib təminatların təchiz olunmasını asanlaşdıracaq. İçməli su,
…19…
sanitariya və irriqasiya sistemlərinin yenidən qurulması prosesi isə insanların həyat səviyyəsinin
yaxşılaşmasına və sonrakı mərhələdə iqtisadi baxımdan ailə-ev təsərrüfatlarının canlanmasına töhfə verəcək.
İlkin sosial-iqtisadi inkişafın vacibliyi postkonflikt dövrdə insanların mərhələli şəkildə köçürülməsinə gətirib
çıxarır. Belə halda isə təhsil, səhiyyə və telekommunikasıya obyektlərinin koordinasiyalı bərpası insanların
adaptasiya prosesini sürətləndirir. Paralel şəkildə əhalinin məşğulluğunun artırılması məqsədilə kiçik və orta
bizneslərin dəstəklənməsi, bilavasitə ev təsərrüfatlarının inkişafına səbəb olacaq təşəbbüslərin artırılması
məqsədəuyğun sayılır. Bundan əlavə, iqtisadi canlanmaya töhfə verəcək bank və turizm sektorlarına da xüsusi
diqqət göstərilməsi mühüm önəm daşıyır. Hazırda azad edilmiş torpaqlarda biznes qurmaq istəyən
sahibkarların biznes layihələrinin Kiçik və Orta Biznesin İnkişafı Agentliyində (KOBİA) baxılması qərara
alınıb. Bütün bunlarla bərabər, Enerji Məsələlərini Tənzimləmə Agentliyi tərəfindən həmin ərazilərdə əvvəllər
mövcud olmuş və tamamilə dağıdılmış enerji güclərinin bərpası istiqamətində müvafiq istiqamətdə işlər
aparılır. İşğaldan azad olunmuş ərazilərin su təchizatı ilə də bağlı tədbirlərin də həyata keçirilməsinə başlanılıb.
Qarşıya qoyulan vəzifələrdən biri Şuşa şəhərinin bütövlükdə ərazi və şəhərsalma vəziyyətinin, xüsusilə tarixi,
mədəni və dini abidələrin mövcud vəziyyətinin, o cümlədən binaların dayanıqlılığının, arxitektura
görünüşünün, yolların və digər infrastrukturun dəyərləndirilməsi və bərpası ilə bağlı geniş təkliflərin
hazırlanmasıdır. Qiymətləndirmə və inventarlaşdırma işləri başa çatdıqdan sonra Şuşa şəhərində tarixi və dini
abidələrin, muzeylərin planlı şəkildə bərpa olunması istiqamətində məqsədyönlü tədbirlər görüləcək [18].
Rəsmi məlumata görə, işğal altındakı Azərbaycan torpaqlarındakı tarixi-dini abidələrin sayı 403-dür.
Onlardan 67-si məscid, 144-ü məbəd, 192-si ziyarətgahdır. Qarabağ və ətraf rayonların ərazilərində rəsmi
fəaliyyət göstərmiş 67 məscidin 63-ü tamamilə, 4-ü isə qismən dağıdılaraq yararsız hala salınmış və ya digər
məqsədlər üçün istifadə olunmuşdur [19]. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə infrastrukturla yanaşı, tarixi və
mədəni abidələrin bərpası və yenilərinin inşasına da başlanılıb. Qarabağda tarixən Azərbaycan mədəniyyətinin
inciləri sırasına daxil olan mədəni abidələr və tarixi məkanlar mövcud olmuşdur. İşğal zamanı Şuşadakı
Bülbülün, Üzeyir Hacıbəylinin, Xan qızı Natəvanın ev-muzeyləri, Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi dağıdılmış,
Xocavənddəki Azıx mağarası ermənilərin əyləncə yerinə çevrilmiş, ərazidəki bulaqlar, demək olar ki,
qurumuşdur [14]. Mədəniyyət paytaxtımız Şuşada indiyədək çox böyük işlər görülüb və bərpa işləri yüksək
sürətlə davam etdirilir. Hər yerdə tikinti işləri aparılır. Məktəblərin, xəstəxanaların təməli qoyulur. Eyni
zamanda, Füzuli Memorial Kompleksinin və Füzuli şəhərinin bərpasının, Füzulinin Dövlətyarlı kəndində
“ağıllı kənd” konsepsiyası əsasında yaradılacaq böyük yaşayış məntəqəsinin, Zəfər və İşğal muzeylərinin,
Cənubi Qafqazda ilk dəfə tətbiq olunan “Rəqəmsal Stansiya İdarəetmə Mərkəzi” elektrik şəbəkəsinin təməli
qoyulub.
Böyük Qayıdışa aparan yolda qarşıda duran mühüm vəzifələrdən biri də işğaldan azad edilmiş
torpaqlarımızda enerji infrastrukturunun qurulmasıdır. Hələ 2020-ci ilin noyabr ayından Füzuli rayonunda,
Cəbrayıl şəhərində və Hadrut qəsəbəsində həyati vacib obyektlər elektrik enerjisi ilə təmin olunub. Sərhəd
zastavalarının, o cümlədən Şuşa şəhərinin enerji ilə təminatı həll edilib. Laçında “Güləbird”, Suqovuşanda
“Suqovuşan-1” və “Suqovuşan-2” kiçik su elektrik stansiyalarında bərpa işlərinə başlanılıb. O cümlədən
Cəbrayıl rayonu ərazisindəki “Xudafərin” və “Qız qalası” su elektrik stansiyalarının tikintisinin başa
çatdırılması da azad olunmuş ərazilərin enerji təminatına öz töhfəsini verəcək. Füzuli rayonundakı
“Şükürbəyli” yarımstansiyası yenidən qurulacaq. 2021-ci il həm növbəti möhtəşəm layihələrin təməlinin
qoyulması, həm də icra edilən layihələrin başa çatdırılması ilə əlamətdar oldu. Güləbird Su-Elektrik
Stansiyasının, 7 yarımtsansiyanın [13]. Suqovuşan və Talışa gedən yolların istifadəyə verilməsi, Şuşanın su və
elektrik təchizatının təmin edilməsi, Bülbülün ev-muzeyinin, M.P. Vaqifin məqbərəsinin, o cümlədən
büstünün, Ü.Hacıbəylinin heykəlinin, Xarıbülbül və Qarabağ hotellərinin açılışı göstərdi ki, işğaldan azad
edilmiş ərazilərimizin bərpası həm də kompleks xarakter daşıyır. İ. Əliyevin azad edilmiş ərazilərə ilk səfəri
zamanı “Zəfər yolu”nun təməlini qoydu. Eyni zamanda dövlət başçısı Şuşada birinci məhəllənin, Ağdam
şəhərində ilk yaşayış binasının və 1 saylı məktəbin, Ağdam Sənaye Parkının, Laçın Beynəlxalq Hava
Limanının, Cəbrayılda “Araz Vadisi İqtisadi Zonası” Sənaye Parkının, mərkəzi xəstəxananın, akademik Mehdi
Mehdizadə adına tam orta məktəbin, ilk çoxmənzilli yaşayış məhəlləsinin, memorial kompleksin, Füzulidə
çoxmənzilli yaşayış məhəlləsinin, Rəqəmsal Stansiya İdarəetmə Mərkəzinin, Dövlətyarlı kəndində “Ağıllı
kənd”in, Zəngilan rayonunda “Ağıllı kənd”in , Beynəlxalq Hava Limanının [20], “Dost Aqropark”ın təməli
qoyulub. Şuşada Radio-Televiziya Yayım Stansiyasının, mərkəzi xəstəxananın təməlqoyma mərasimində
iştirak edib [16].
Azərbaycanda son illər ənənəvi enerji mənbələri ilə yanaşı, su və günəş enerjisindən istifadə
olunmasına başlanılmışdır. Qarabağda, eləcə də, külək enerjisi istehsal etmək də mümkün olacaq. 2021-ci il
mayın 3-də isə Prezident “Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərində “Yaşıl enerji”
zonasının yaradılması ilə bağlı tədbirlər haqqında” sərəncam imzalamışdır [3]. Bütövlükdə Qarabağ “Yaşıl
…20…
enerji” zonası elan edilmişdir. Azərbaycanda yerli su ehtiyatlarının 25 faizi Qarabağ iqtisadi rayonunda
formalaşır. Regionun Tərtər, Bazarçay (Bərgüşadçay), Həkəri kimi əsas çayları və digər kiçik çayları böyük
su enerji potensialına malikdir. Bu ərazilərin təbii qazla təminatı ilə bağlı hazırlanmış proqramda magistral qaz
xəttinin çəkilməsi də planlaşdırılır.
2021- ci il yanvarın 14-də Şuşaya səfəri zamanı İ.Əliyev Füzuli-Şuşa, yəni “Zəfər” yolunun təməlini
qoyanda Şuşaya qəhrəman əsgərlərimizin açdığı yolla getdi və onu Qələbə yolu adlandırdı: “Biz gedirik
Şuşaya, azad edilmiş Şuşaya. Bu yolun tikintisi aparılır. Əminəm ki, ölkəmizin ən gözəl yollarından biri
olacaq. Təbii ki, ən yüksək keyfiyyətlə tikiləcək. Eyni zamanda mənzərəli yoldur, tarixi yoldur, Qələbəyə
aparan yoldur” [8]. “Zəfər” yolu azad olunmuş ərazilərdəki ən mühüm layihələrdən biri olmaqla Füzuli
rayonundan Şuşa şəhərinə çəkilib. Artıq icrasına başlanan başqa bir yol Toğanalı-Kəlbəcər-İstisu yoludur. Bu
yol Kəlbəcərdən Laçın rayonuna qədər davam etdiriləcək. Horadizdən Zəngilana, oradan Qubadlıya və Laçın
rayonuna qədər yolun çəkilişi ilə bağlı hazırlıq işləri başlayıb. Artıq Qarabağda 11 istiqamətli avtomobil yolu
çəkilir, Füzuli hava limanından başqa daha 2 hava limanı, 3 dəmiryolu tikilir, kommunikasiya stansiyaları
qurulur. Bundan başqa, Əhmədbəyli-Füzuli-Şuşa, Füzuli-Ağdam, Bərdə-Ağdam, Xudafərin-Qubadlı-Laçın,
Şükürbəyli-Cəbrayıl-Hadrut, Horadiz-Cəbrayıl-Zəngilan-Ağbənd avtomobil yolu çəkilir [17]. Bu istiqamətdə
dəmir və avtomobil yolları vasitəsilə Naxçıvanla Azərbaycanın qərb rayonlarının birləşdirilməsi və Zəngəzur
dəhlizinin işə düşməsi əsas hədəflərdən biridir. Bu avtomobil yolunun 2024-cü ildə başa çatdırılması nəzərdə
tutulur. Prezident İ.Əliyev Güləbird kəndində çıxış edərkən demişdir: “Azərbaycan Naxçıvanla, Türkiyə ilə
birləşir. Eyni zamanda Rusiyadan Ermənistana dəmir yolu xətti açıla bilər. Bu xətt yalnız Azərbaycan
ərazisindən keçə bilər” [6].
Bölgədə tikilən hava limanları, çəkilən dəmir yolları vasitəsilə daşımalar da həm əhalinin Qarabağa
qayıdışına, həm də orada icra olunan iqtisadi layihələrin səmərəliliyinin artmasına xidmət edəcək. Yeri
gəlmişkən, ölkəmizin reallaşdırdığı bütün nəqliyyat layihələri, 2023-cü ilədək Zəngilan və Laçında bir-birinin
ardınca açılması nəzərdə tutulan hava limanları, çəkilən avtomobil və dəmir yolları qlobal inteqrasiya
proseslərinin xeyli sürətlənməsinə imkan verəcək. Prezident İ. Əliyevin qeyd etdiyi kimi, Naftalanın Talış və
Suqovuşanla birləşdirilməsi həm strateji, həm də turizm nöqteyi-nəzərindən çox önəmli olacaq. Zəfər yolu
artıq hazırdır, ikinci magistral yol çəkilir. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə dəmir yollarının da yenidən
qurulmasına başlanılıb. Bunlardan biri İ.Əliyevin 24 noyabr 2020-ci il tarixli Sərəncamına əsasən yenidən
qurulması işlərinə başlanılan Bərdə-Ağdam dəmir yolu xəttidir [7]. Bu dəmir yolu xətti istifadəyə verildikdən
sonra Ağdam və digər rayonlarda aparılan tikinti-bərpa və abadlıq-quruculuq işlərinə töhfə verəcək. Eyni
zamanda işğaldan azad olunmuş ərazilərdə Horadiz-Füzuli və Füzuli-Şuşa dəmir yolu xətləri də inşa olunacaq.
Dövlət başçısı tərəfindən 14 fevral 2021-ci il tarixində Horadiz-Ağbənd dəmir yolu xəttinin təməli
qoyulmuşdur. Bu yol Ermənistan ərazisindən keçməklə Naxçıvana gedən nəqliyyat dəhlizinin əsas
komponentlərindən biridir. 20-21 oktyabr 2021-ci il tarixlərində keçirilən “Rebuild Karabakh” – 1-ci
Azərbaycan Beynəlxalq “Qarabağın Bərpa, Yenidənqurma və İnkişafı” sərgisində işğaldan azad edilmiş
ərazilərdə tikintisi davam edən və planlaşdırılan dəmir yolu layihələri barədə məlumat da yer alıb [5]. Bərdə-
Ağdam, Horadiz-Ağbənd dəmir yolu xətlərinin yenidən qurulması və Füzuli-Şuşa yeni dəmir yolu xəttinin
inşası işləri davam etdirilir. İcrasına başlanılan layihələrlə yanaşı, dəmir yolu xətlərinin inşası üçün yeni
istiqamətlərdən biri də Dəliməmmədli-Kəlbəcər dəmir yolu xəttidir.
Nəqliyyat infrastrukturunun qurulması istiqamətində aparılan işlər sırasında Qarabağda hava
nəqliyyatının təşkili və yeni hava limanlarının inşası mühüm yer tutur. Füzuli aeroportunun açılması böyük
nailiyyətdir. Füzuli Beynəlxalq Hava Limanı beynəlxalq reysləri qəbul etmək imkanına malikdir. İlk dəfə
olaraq Türkiyə Prezidenti R.T.Ərdoğanı ölkə Prezidenti İ.Əliyev Qarabağda qarşıladı. Hər iki prezidentin
iştirakı ilə Füzuli Beynəlxalq Hava Limanının açılış mərasimi keçirildi. Gələcəkdə insanların daha rahat və tez
daşınması, eləcə də, strateji yüklərin vaxtında çatdırılması məqsədilə bu regionda hava limanlarının tikintisi
strateji əhəmiyyətə malikdir. Zəfər yolu, Füzuli Beynəlxalq Hava Limanı kimi nəhəng və möhtəşəm layihələrin
tam başa çatdırılması müharibədən yeni çıxmış dövlətimizin gücünü bir daha bütün dünyaya nümayiş etdirdi.
Növbəti hava limanının təməli Laçın rayonunda qoyulmuşdur. Zəngilanda da hava limanının tikintisinin
nəqliyyat qovşağı baxımından olduqca vacibliyi özünü onda göstərir ki, Zəngilan Ermənistan, İran və
Naxçıvanla sərhəddə yerləşir. Məhz burada istər dəmir yolu, istərsə də avtomobil yolları ilə daşımalarda
tədarük və dəyişmə məntəqlərinin olacağı təqdirdə hava limanı vasitəsilə yüklərin ölkədən xaricə əsasən
Türkiyə, Gürcüstan və Rusiyaya daşınması daha səmərəli olacaqdır. Beləliklə, Qarabağda enerji, nəqliyyat və
şəhərsalma işləri vahid konsepsiya əsasında həyata keçirilir. Bərpa və yenidənqurma işlərindən sonra həmin
ərazilər Azərbaycan iqtisadiyyatının 8 faizini formalaşdırmaq potensialına malik olacaq. Qarabağda hava
yolunun açılması, avtomobil yolu və dəmiryollarının inşası, habelə Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə
Azərbaycan müasir infrastruktura malik nəqliyyat qovşağına çevriləcək.
…21…
Qarabağ torpağı məhsuldardır. İşğaldan əvvəlki dövrdə burada pambıqçılıq, taxılçılıq, üzümçülük,
heyvandarlıq inkişaf etmişdi. Bu torpaqların məhsuldarlığı bərpa ediləcək. Yeni iş yerlərinin yaradılması,
sənaye müəssisələrinin tikintisi həm yerli əhalinin işlə təminatına təkan verəcək, həm də investorları bölgəyə
cəlb edəcək. Məcburi köçkün düşmüş vətəndaşlarımız üçün yeni iş yerlərinin yaradılması vacibdir. Aqrar
sahədə torpağın məhsuldarlığının artırılması, əkin sahələrinin salınması üçün kənd təsərrüfatı üzrə ixtisaslı
kadrlara ehtiyac vardır [12]. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə bərpa və yenidənqurma layihələri çərçivəsində
təkcə tikinti-quruculuq işləri deyil, kənd təsərrüfatının canlanması və inkişafı məsələsinə də ciddi diqqət
yetirilir. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə 2021-ci ilin məhsulu üçün payızlıq və yazlıq əkinlər daxil olmaqla,
8,9 min ha sahədə taxıl əkinləri həyata keçirilib. Bərpa və yenidənqurma işləri olduqca böyük vəsait tələb
etdiyindən proses yalnız dövlət resursları ilə deyil, xarici ölkələrin, şirkətlərin qoyduğu investisiyaları
dəyərləndirməklə həyata keçirilir. Bu prosesdə Türkiyə, İsrail, İtaliya, Çin və s. ölkələrin qabaqcıl şirkətlərinin
iştirakını xüsusi qeyd etmək lazımdır.
Şübhə yoxdur ki, Qarabağ torpağı abadlaşdırılandan sonra orada turizm sektoru da inkişaf edəcək.
Eyni zamanda, bu ərazilərin iqtisadi potensialı Azərbaycanın inkişafına davamlı töhfələr verməklə yanaşı,
dünyanın diqqətini özünə cəlb edəcək. İqtisadiyyatın şaxələndirilməsi daha da sürətlənəcək. Ölkəmizin artan
iqtisadi gücü 2020-ci ildən indiyədək pandemiya ilə mübarizədə, Vətən müharibəsində həlledici rol oynadı.
Son illərdə ölkəmizin valyuta ehtiyatları 2,5 milyard dollar artmışdır. Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrində,
eləcə də ölkəmizin digər yerlərində mühüm investisiya proqramları icra olunur. 2021-ci il dövlət büdcəsinin
xərcləri təqribən 30 milyard manat müəyyən edilmişdir və bu müharibədən təzə çıxmış ölkə üçün yüksək
nailiyyətdir. Büdcədə infrastruktur və investisiya xərclərinin bir hissəsi bərpa işlərinə yönəldiləcək. Bundan
başqa, özəl sektor da bu işə sərmayə qoyacaq.
Ölkəmiz çətin sınaqlarla üz-üzədir. Bir tərəfdən bəşəriyyəti ölümlə təhdid edən COVİD-19 virusu,
dünya nəhənglərinin virusla mübarizədə böyük çətinliklərlə üz-üzə qalması, dünya iqtisadiyyatının tənəzzülü
hələ ki, davam edir. Azərbaycanı dünyada cərəyan edən prosesdən kənar təsəvvür etmək mümkün deyil.
Təbiidir ki, bu çətinlikləri dövlətimiz də yaşayır. Virusla mübarizə aparıldığı bir vaxtda Azərbaycan dövləti öz
öz müqəddəs vəzifəsindən, yəni ərazi bütövlüyünün bərpasından əl çəkmədiyini sübut etdi. Belə bir iradəyə
sahib ölkə, təbii ki, xalqın gücünə, vətəndaş birliyinə söykənərək işğaldan azad edilmiş torpaqların bərpasının
da öhdəsindən gəlməyə qadirdir. Azərbaycan güclü dövlətdir və düşmənin onilliklər ərzində dövlətimizə,
xalqımıza vurduğu maddi yaraların hamısını sağaltmaq qüdrətinə malikdir. Vətən müharibəsinin başa
çatmasından ötən qısa müddətdə Qarabağda və Şərqi Zəngəzurda aparılan bərpa və yenidənqurma işləri
dövlətimizin gücünün təsdiqidr.
İstifadə olunmuş ədəbiyyatın:
1. Azad olunmuş ərazilərin bərpası Azərbaycanı daha da gücləndirəcək (2021). (https://xalqqazeti.com.).
Azərbaycan Respublikasında iqtisadi rayonlarin yeni bölgüsü haqqında Fərman. (2021). (http://shirvan-ih.gov az).
2. Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərində “yaşıl enerji” zonasının yaradılması ilə bağlı
tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı (2021). // https://prezident.az.
3. Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər. (2021). // https://prezident.az.
4. Baku hosts Rebuild Karabakh exhibition. (2021). //https://www.azernews/az.
5. Biz bundan sonra bu torpaqlarda əbədi yaşayacayıq. (2021) // http://ikisahil.az.
6. Dövlət başçısı Bərdə-Ağdam dəmir yolu xəttinin layihələndirilməsi və tikintisi ilə bağlı Sərəncam imzalayıb).
(2020). // https://ona.az.
7. İlham Əliyev Füzuli rayonunda Füzuli-Şuşa yolunun və hava limanının təməlini qoyub, Şuşa şəhərində olub. (2021).
(https://prezident.az.).
8. İlham Əliyev Füzuli rayon ictimaiyyətinin nümayəndələri ilə görüşüb. (2021). (https://prezident.az.).
9. 2020-ci ilin yekunlarına həsr olunan videokonfrans şəklində keçirilən müşavirədə İlham Əliyevin giriş nitqi. (2021).
// https://prezident.az.
10. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin xüsusi nümayəndələri haqqında
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı. (2021). (https://prezident.az.
11. İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə yeni aqrar təsərrüfat modeli. (2021). // http://economics.com.az.
12. Qarabağda aparılan quruculuq işləri vətəndaşlarımızın rifahına xidmət edəcək. (2022). (https://xalqqazeti.com.).
13. Qarabağda bərpa və yenidənqurma işləri regiona yeni nəfəs gətirəcək. (2021) (https://xalqqazeti.com.
14. Qarabağ Dirçəliş Fondu. (2021). // https://az.m.wikipedia/org.
15. Qarabağın quruculuğunda sürətli mərhələ başlayır. (2021). // https://www.azerbaijan/-news/az.).
16. Horadiz-Cəbrayıl-Zəngilan-Ağbənd avtomobil yolunun tikintisi sürətlə davam etdirilir). (2021). //
http://www.aayda.gov.az.
17. Şuşanın bərpası şəhərə Azərbaycan ruhunun qayıdışıdır. (2021). // https://sesqazeti.az.
18. Tarixi bərpa etmək missiyası. (2021). // https://azerbaijan-news.az.
19. Zəngilanda beynəlxalq hava limanı və “Ağıllı kənd” layihəsinin təməli qoyulub. (2021). // https://ona.az.
…22…
XIX ƏSR ŞUŞA ƏDƏBİ MÜHİTİNİN QADIN ŞAİRƏLƏRİ
Abdullazadə Nazilə Əbdül qızı
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Ədəbiyyatın tədrisi texnologiyası kafedrasının müdiri
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-1829-7178
Abstract. Shusha, the cradle of ancient culture, has given immortal personalities to Azerbaijani art,
culture and literature. The fact that Mullah Panah Vagif lived and created in the Karabakh palace in the 18th
century and founded a great literary school after him is a great manifestation of the value given to poetry,
words and art in this place. Of course, along with the innate talent of every artist who grew up here, the spirit
instilled in man by the mysterious nature, water and air of Shusha also plays an important role. In this land
Jafargulu khan Nava, Gasim bey Zakir, Khan gizi Khurshidbanu Natavan, Baba bey Shakir, Mir Mohsun
Navvab, Fatma khanum Kamina, Abdurrahim bey Hagverdiyev, Najaf bey Vazirov, Suleyman Sani
Akhundov, Yusif Vazir Chamanzaminli, Uzeyir Ahmad Beyir Artists such as.
Founded in the second half of the century, the “Majlisi-Uns” literary assembly was chosen for its
connections with the assemblies. With the help of Natavan and Kamina, members of parliament, women also
became interested in poetry and literature.
Khurshidbanu Natavan, the "durri-yekta" of the Karabakh khans, signed the history of Azerbaijani
literature of the 19th century as a sad, lyrical author of Garashag poetry. Natavan, who draws beautiful
paintings and handicrafts, is a singer of the image of a "sad mother" in literature with his long-lived poems
written by his 16-year-old son, his poems on life, eternity and other topics.
After Ashig Pari and Khurshidbanu Natavan, the third female poet of Karabakh, Fatma Kamina, was
one of the worthy representatives of our classical heritage. In its ghazals, continents and verses, pure, pure
love, beauty, hope, inspiration and inspiration inspired by this beauty are glorified. Having close ties with
literary gatherings in Karabakh, Kamina lived in Shusha until the end of her life and died in her native land.
Key words: Shusha, literary environment, poetry, female poet.
Qədim mədəniyyət beşiyi Şuşa Azərbaycan incəsənəti, mədəniyyəti və ədəbiyyatına ölməz
şəxsiyyətlər bəxş etmişdir. Hələ XVIII əsrdə Molla Pənah Vaqifin Qarabağ sarayında yaşayıb yaratması,
özündən sonra böyük bir ədəbi məktəbin əsasını qoyması bu məkanda şeirə, sözə, sənətə verilən dəyərin böyük
təzahürüdür. Təbii ki, burada yetişən hər bir sənət adamının fitri istedadı ilə bərabər, Şuşanın əsrarəngiz
təbiətinin, suyunun, havasının insana aşıladığı ruh da böyük rol oynayır. Bu torpaqda Cəfərqulu xan Nəva,
Qasım bəy Zakir, Xan qızı Xurşidbanu Natəvan, Baba bəy Şakir, Mir Möhsün Nəvvab, Fatma xanım Kəminə,
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəcəf bəy Vəzirov, Süleyman Sani Axundov, Yusif Vəzir Çəmənzəminli,
Üzeyir bəy Hacibəyli, Əhməd bəy Ağaoğlu kimi sənətkarlar dünyaya göz açmış, Şuşada təhsil almış,
ədəbiyyat tariximizə öz adları ilə bərabər, “Şuşa” adını da yazmışlar.
Əsrin ikinci yarısında yaranan “Məclisi-üns” ədəbi məclisi məclislər içərisində əlaqələrinə görə
seçilmişdir. Məclis üzvlərindən Natəvan və Kəminə şairənin köməyi ilə qadınlar arasında da şeirə, ədəbiyyata
maraq yaranmışdı.
Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti xəzinəsinə Qarabağın bəxş etdiyi tanınmış simalar içərisində
qadın sənətkarların xüsusi yeri var. XX yüziin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatşünası Firudin bəy Köçərli
Qarabağ ədəbi mühiti, burada yetişən qadın şairələr haqqında yazırdı: “...Fünuni-şeirə o qədər meylü rəğbətləri
olub ki, çox vaxt irsal-mərsullarını da nəzm ilə yazıblar və Qarabağın ünas əhli dəxi şeir deməklə öz
qüvvələrini sınayıb imtahan ediblər və bu yolda çox şairələr zühur edibdir. Onlardan məşhur olanları Aşıq Pəri
Maralyani idi. Sabiqdə onun barəsində mümkün olan qədəri məlumat verildi. Aşıq Pəridən sonra cənab
Xurşidbanu bəyim “Natəvan” təxəllüs və Fatimə xanım “Kəminə” təxəllüs olublar” [Köçərli, 2005:164].
Şuşa ədəbi mühitinin yetişdirdiyi ilk qadın şairə İbrahimxan Cavanşirin qızı, “Tuti” təxəllüslü
Ağabəyim ağa (Ağabacı) olmuşdur. Onun bədii irsindən bizə cüzi hissə gəlib çatmışdır. Ağabəyim ağa
haqqında ədəbiyyatşünas P.Kovalevski, M.Müctəhidzadə, Xan Qaradaği və İran mənbələrində məlumata rast
gəlinir [Qasımzadə, 1974:50]. İran şahı Fətəli şahın baş hərəmi olan Ağabəyim ağa qürbət həyatı yaşamış,
vətən, Qarabağ həsrəti ilə ömrünü başa vurmuşdur. Y.V.Çəmənzəminlinin “Qan içində” romanında bədii
obrazı yaradılan Ağabəyim ağanın dilindən əsərdə verilən
Ah, bilməm, ömrüm necə gəldi, necə getdi,
Əfsus ki, yarım gecə gəldi, gecə getdi
beyti şairənin nakam sevgisindən xəbər verir.
Vüsalına çatanların başqa zövqü, səfası var,
…23…
Çünki gözəl yar kuyinin saf suyu, xoş havası var
deyən şairə vətən torpağının hər qarışı, suyu, havası ilə öyünmüş, bunu qürbət yerdə belə gizlətməmişdir.
Gözəl olduğu qədər də ağıllı olan gənc Ağabəyim ağa xeyirxahlığı, nəcibliyi ilə İran şahının o qədər rəğbətini
qazanır ki, şah onun sözü ilə hətta ölümə məhkum olunanları da bağışlarmış. Rəvayətə görə, Qarabağ
həsrətindən üzü gülməyən Ağabəyim ağanın könlünü açmaq üçün Fətəli şah bir bağ saldırıb orda Qarabağda
bitən bütün ağaclardan, gül-çiçəkdən əkdirir, bircə xarı bülbüldən başqa. Bağı gəzib dolaşan Ağabəym ağa
bunu görür və məşhur “Mən aşiqəm Qarabağ, Qara salxım, qara bağ. Tehran cənnətə dönsə, Yaddan çıxmaz
Qarabağ” bayatısını deyir. Şairə Qarabağ həsrətilə qürbətdə dünyasını dəyişir və Qum şəhərində dəfn olunur.
XIX əsrin əvvəllərində Qarabağın Maralyan kəndində dünyaya gələn Aşıq Pəri Azərbaycan aşıq
ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən sayılır. Gənc yaşlarında dünyadan köçsə də, Aşıq Pəri müasirləri
arasında hazırçavablılığı, rəvan təbi ilə seçilmişdir. Sinədəftər şeirlər söylədiyindən şöhrəti tez bir zamanda
yayılan Aşıq Pərinin müasirləri “Mirzəcan bəy Mədətov, Cəfərqulu xan Nəva, Məhəmməd bəy Aşiq və
başqaları ilə deyişmələri ədəbiyyat aləminə məlumdur” [XX əsr..., 2005: s.139].
Aşıq Pəri əsasən qoşma, gəraylı janrlarında yazmışdır. Onun şeirlərində XVIII əsr şairi Vaqifin bədii
irsinin təbi, oynaq ruhu duyulur. F.Köçərliyə görə, Aşıq Pəri bir sıra şeirlərini M.P.Vaqifə nəzirə olaraq
yazmışdır.
Katiblərin şahı dəftər içində
Qələm ilə nazik əllər oynaşır.
Fitnəli, feillisən, nazü qəmzəli,
Dəhanında şirin dillər oynaşır.
Dad elərəm, haray naşı əlindən,

Yandı cigər eşq ataşı əlindən,
Mən nə deyim gözüm yaşı əlindən,
Üzüşür sonalar, göllər oynaşır.
Gəraylılarından birində Aşıq Pəri dövrün gərdişindən, etibarsızlığından şikayətlənir. Nahaqqa
dözməyən aşığın dərdi tüğyan edir, yalnız doğulduğu Maralyanda özünə rahatlıq, sakitlik tapır. İnsanların bir-
birinə acımasız qıyması onun qəlbini viran edir.
Pərinin dərdi tüğyandı,
Sakin yeri Maralyandı,
Gülüm qonçasında yandı,
Bülbülllər əfqan eylədi.
Maralyandan köçüb Şuşaya gəldikdə dövlət adamları və şairlər arasında Aşıq Pəri tezliklə tanınır,
şəninə şeir qoşanlar çoxalır. Əsəd bəy Vəzirov, Mirzə Həsən, Məhəmməd bəy onun gözəlliyinə, ağıl-kamalına
şeirlər qoşmuşlar. “Aşiq” təxəllüslü Məhəmməd bəy Cavanşir Aşıq Pəriyə qoşma, müxəmməs janrında şeirlər
yazmışdır.
Qönçə lətafətli, lalə üzlüsən,
Məstanə baxışlı, xumar gözlüsən.
Şirin hərəkətli, səkər sözlüsən,
Yoxdur yer üzündə misalın sənin [Köçərli, I c, 2005: s.312].
Qarabağ xanlarının “dürri-yekta”sı Xurşidbanu Natəvan XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə
Qaraşağ şeiriyyətinin həzin ruhlu, lirik şeirlər müəllifi kimi imza atmışdır. Ədəbiyyatda “qəmli ana” obrazının
təcəssümü, “xan qızı” kimi çağırılan Xurşidbanu Natəvan incə ruhlu lirik şeirlər müəllifi, əsrarəngiz tikmələr,
rəsm əsərləri ustası kimi Qarabağdan kənarda hələ öz dövründə tanınmışdır. Qarabağın son hakimi Mehdiqulu
xan Cavanşirin ailəsində dünyaya göz açan Xurşidbanu sarayda tanınmış sənət və elm adamlarından təhsil
almışdır. “Xurşidbanu elmü mərifət sahibəsi olmağa [görə] əksəri-övqati ürəfa, şüəra və üdəba dairəsində
keçirərdi. Şeir və qəzəli sevib, özü dəxi gözəl və zərif təb' sahibəsi idi” [Köçərli, 2005: s.165]. Xan qızı Natəvan
ədəbiyyata sinəsi qubarlı, dağlanmış ana, zəmanənin gərdişindən şikayətlənən qəmxar, yaşadığı torpağın,
vətənin gözəlliklərindən vəcdə gələn bir aşiq kimi gəlmişdir.
Erkən yaşlarında atasını itirən Natəvan saray həyatının, ailənin qayğısını gənc yaşlarından çiyinlərində
daşımışdır. Əri Xasay xan Usmiyevin işi ilə bağlı bir müddət Tiflisdə yaşaması ona Qafqaz xalqlarının
mədəniyyəti ilə tanış olmaq imkanı yaradır. O, rus, gürcü dillərində danışır, dövlət qulluqçuları, alim və
səyyahlarla görüşürdü. Məşhur fransız yazıçısı A.Düma ilə də Natəvan Bakıda görüşmüş, bir-birlərinə
hədiyyələr vermişlər.
İlk izdivacı uğursuz olan Natəvan adını, ailə şərəfini təqiblərdən, böhtanlardan qorumaq üçün ikinci
dəfə Seyid Hüseynlə ailə həyatı qurur. Bəzi mənbələrdə Seyid Hüseynin rəiyyət içindən çıxdığı qeyd olunsa
…24…
da, F.Köçərliyə görə, “Xurşid bəyimin ailə qurduğu Ağaseyid Hüseyn Qarabağın nəcib seyidlərindən olub və
onların neçə oğlan və qız övladları olub” [Köçərli, 2005:164].
İlk qələm təcrübələrini “Xurşid” təxəllüsü ilə yazan şairə sonradan həyatın ona yaşatdıqları
müqabilində “Natəvan” (təvansız, zəif) təxəllüsünü götürmüş, qəzəllərini bu imza ilə yazmışdır. Şeirlərində
kədərlə sevincin arasında çırpınan, haqsızlıqla, ədalətsizliklə barışmayan bir qadının narahatlığı, könül
çırpıntıları duyulur. Füzuli qəmindən pay götürən Xurşidbanu başına gələnləri heç cür qəbul edə bilmir:
Nə mən olaydım, ilahi, nə də bu aləm olaydı!
Nə də bu aləm əra dil müqəyyədi-qəm olaydı! [Natəvan, 2004: s.51].
Xan qızının rəiyyətlə sarayda yaşaması, onu ailə üzvü etməsi saray adamlarını, yerli bəyləri narazı
salır. Onların fitvası ilə şairənin böyük oğlu evdən didərgin düşür, bunun ardınca kiçik oğlunun qəfil
xəstəlikdən ölməsi sinəsinə dağ çəkir. Natəvanın “Sənsiz”, “Neçin gəlməz”, Məni”, “Ölürəm” və s. rədifli
qəzəlləri oğul itkisindən dünyası tarimar olmuş sinəsi dağlı ananın dilindən deyilən ağılar kimi mərsiyə
ədəbiyyatının ən kədərli nümunələridir. Natəvan başına gələn bütün müsibətlərdə zəmanəni günahkar bilir.
Eşq odunda yanan, lakin onun vəslində şad olmayan, əhdi-peymanından dönməyən şairə quruca canını da
qurban verməyə hazırdır:
O sərvi-nazdan ayrı baxarmı sərvə gözüm?
Hilal tək qəddimi eylədi kəman, getdi.
Nə taddı ləzzəti-işrət, nə gördü gülzarı,

Bahar fəslində, yaran, bu növcavan getdi.
Məzarın üstə gəlib əylənim dəmadəm, oğul,

Deyərmisən ki, nə növ ilə Natəvan getdi [Natəvan, 2004: s.33].
Şairə ana iztirablarını, nisgilini sətirlərə köçürür, qəzəllərində oğlunun xatirəsini, vaxtsız ölümünü “Nə
yaxşı munis idi, heyif, nagahan getdi, Məni bu möhnət əra qoydu əlaman getdi” deyə ürək dağladan sözlərlə,
göz yaşları ilə anır. Müasirlərinə yazdığı mənzum məktublarda o, həyatın ağrı-acısından, ailəsinin
müsibətindən, özbaşınalıqdan, taleyindən acı-acı şikayətlənmişdir:
Eşqi-rüxsarında bir dəm vəsl ilə şad olmadım,
Hər tərəf seyr eylədim, düşdüm əcəb hicranə mən.
Qəm yükün çəkməkdən, ey dil, bir dəm azad olmadım,

Hərçi cəhd etdim, nə hasil, yetmədim cananə mən.
Dövrü dönmüş dövr dövran etmədi kamimcə, ah!

Düşmənimdir bilməzəm kim, netmişəm dövranə mən! [Natəvan, 2004: s.21]
Dünyanın vəfasızlığı, etibarsızlıq şairənin təbiət mövzusunda, gül-çiçəyə ünvanladığı şeirlərdə də
özünü göstərir. “İnsan taleyinə həssaslıqla yanaşan şair ictimai ədalətsizliyə, mənəvi buxovlara qarşı çıxaraq
oxucusuna zülmkarlıqdan, xudpəsəndlikdən uzaq olub eşqi, məhəbbəti ucuz tutmamağı, şərəf və ləyaqətlə
yaşamağı tövsiyə edir. Arzuladıqlarını həyatda görməyən şair lirik qəhrəmanın dili ilə dünyaya gəldiyinə,
sevib-sevildiyinə təəssüf edir” [Azərb.ədəb.tarixi, II c, 2011: s.530].
Səni kimdir sevən bica, qərənfil?
Sənə mən aşiqi-şeyda, qərənfil!
Səni gülşən əra aşüftə gördüm,

Yəqin bildim dutub sevda, qərənfil!
Driğa kim, vəfasızdır bu gülşən,

Gedər bu tələti-ziba, qərənfil! [Natəvan, 2004:53].
Neçün gülşənlərin tərkin qılıbsan?

Düşübsən çöllərə dilcu, bənövşə?
Belə qəddin bükülmüş, pirlər tək,

Deyirsən sübhü şam “yahu”, bənövşə! [Natəvan, 2004: s.53].
Hələ sağlığında dövrün tərəqqipərvər qüvvələri M.F.Axundovun, Q.Zakirin, S.Ə.Şirvaninin diqqətini
cəlb edən Natəvan xeyriyyəçilik fəaliyyəti ilə də məşğul olmuşdur. O, sarayın gəlirindən məktəb tikilməsi,
…25…
yol çəkilməsi, körpü salınmasına, dağları yarıb Şuşaya içməli su çəkilməsinə vəsait ayırmış, uzaqda təhsil
alan azərbaycanlı tələbələrə, sənətkarlara yardım etmişdir. İlxısında yetişdirdiyi cins Qarabağ atları dünyada
şöhrət qazanmış, əl işləri, rəsm əsərləri sərgilərdə nümayiş etdirilmişdir.
Ədəbiyyat tarixində Xurşidbanu Natəvanın bir xidməti də 1872-ci ildə maddi dəstəyi ilə əsasını
qoyduğu “Məclisi-üns” ədəbi məclisinə rəhbərlik etməsi olmuşdur. “20 ilə yaxın rəhbərlik etdiyi “Məclisi-
üns”də Azərbaycan, fars dilləri ilə yanaşı, cığatay diində də qiymətli mənzumələr yaranmışdır. Məclisdə
klassiklərdən tərcümələr edilmiş, Xaqani, Nizami, Füzuli kimi qüdrətli qələm sahiblərinin əsərlərinə nəzirələr
yazılmışdır” [Natəvan, 2004: s.12]. Xan qızının evində toplaşan məclisin əsas fəaliyyəti Azərbaycan
ədəbiyyatının öyrənilməsinə yönəlmişdi. Lakin ömrünün son illərində səhhəti pozulduğundan malı-mülkü
əlindən çıxan şairənin məclisi də başsız qalmışdır. Cavad Heyət yazırdı: “...Onun ölümündən sonra Qarabağ
şüərası başsız və avara qaldığı kimi, Qarabağın maarifi də bir müddət onunla sönüb getmişdir [Heyət,
1993:166].
Aşıq Pəri və Xurşidbanu Natəvandan sonra Qarabağın üçüncü qadın şairəsi Fatma xanım Kəminə
klassik irsimizin layiqli nümayəndələrindən olmuşdur. XIX əsr təzkirəçiləri və XX əsr ədəbiyyat tədqiqatçları
onun adını hörmətlə çəkirlər. “Fani” təxəllüsü ilə şeirlər yazan ziyalı Ağa Mirzə Bəybabanın ailəsində
dünyaya gələn Fatma xanım dövrünə görə yaxşı təhsil almış, fars dilini mükəmməl öyrənmişdir. Ömrünün
sonuna qədər Şuşada yaşayan Fatma xanım Kəminənin mənbələrdə böyük “Divan”ı olduğu qeyd edilir [bax:
XX əsr..., 2005]. Mir Möhsün Nəvvab təzkirəsində onun 400-ə yaxın şeiri olduğunu yazır.
Onun qəzəl, qitə və qoşmalarında saf, təmiz məhəbbət, gözəllik, bu gözəllikdən ilhamlanan ümid,
ilham və vüsal tərənnüm olunur. Saf məhəbbətin tərənnümü, onun saflığı, təmizliyi əsas yer tutan şairə
hicrandan, vüsaldan yazanda da oxucuya bir ümid, bir ilham verirdi. Müasiri Natəvan kimi, Fatma xanım
Kəminənin şeirlərində zəmanədən şikayət, etibarsızlıq, kədər motivləri üstünlük təşkil edir.
Bivəfadə nə məhəbbət, nə dəyanət, nə vəfa?
Ey Kəminə, tapılır bəlkə də dilculərdə.
Qarabağdakı ədəbi məclislərlə sıx əlaqə saxlayan Kəminə xanım ömrünün sonunadək Şuşada yaşamış,
doğulduğu torpaqda da dünyasını dəyişmişdir. “Nadireyi-zəmanə” adlandırdığı Fatma xanım haqqında
F.Köçərli yazırdı: “Fatimə xanım həqiqətən çox gözəl və zərif bir can idi və zahiri gözəlliyinə müvafiq batini
və mənəvi tərəfdən dəxi əxlaqi-həsənə sahibəsi olub, ziyadə xoşxülq, mülayimə və xoşrəftar bir nadireyi-
zəmanə idi ki, onun vəfatı cümlə şüəravü ürəfayi-Qarabağda böyük bir yas oldu” [Köçərli, 2005: s.173].
“Məclisi-üns” ədəbi məclisinə rəhbərlik edərkən Natəvanın təşəbbüsü ilə Şuşa ədəbi mühitində adı
çəkilən şairələrdən biri də Qəmər bəyim Şeyda olmuşdur. Qəmər bəyim Şeyda “Məclisi-üns” ədəbi məclisində
hələ 13-14 yaşında ikən Xurşidbanu Natəvan tərəfindən “Şeyda” təxəllüsü verilən şairədir. Şuşa
gimnaziyasında təhsil alan Qəmər bəyimin şair kimi formalaşmasında “Məclisi-üns”ün böyük xidməti olur.
Dövrümüzə bir neçə şeiri gəlib çatan Qəmər bəyim Natəvan üslubunda yazıb yaratmış, şeirlərində hüzn, kədər
motivləri üstünlük təşkil etmişdir. O, 1918-ci ildə “Dövrün daşqını” adlı altı pərdəli pyes yazmış, dövrün
bəyləri arasında gedən qan düşmənçiliyini, milli qırğını təsvir etmişdir [https://www.preslib.az/].
Bu gün mədəniyyət paytaxtı elan olunan 270 yaşlı Şuşanın tarixində 30 illik həsrətə son qoyuldu.
Mədəniyyət beşiyi, seir-sənət incisi Şuşa erməni ekstremistlərindən azad olundu. Bu qələbə təkcə torpağın,
ərazinin azad edilməsi, qələbəsi deyil. Bu, Ağabəyim ağanın Qarabağ qubarının, həsrətinin, Aşıq Pərinin
narahatlığının, Natəvanın, Fatma xanım Kəminənin nisgilinin, yanğısının, Qəmər bəyimin kədərinin üzərində
müstəqilliyin, özgürlüyün, sevincin qələbəsi, təntənəsidir. 30-31 avqust 2021-ci il tarixində Şuşada Vaqif
Poeziya Günləri keçirildi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban
Əliyeva Vaqif Poeziya Günlərinin rəsmi açılışında iştirak etdilər və o torpağın köksündən, Şuşanın qadın
şairələrinin ruhundan fəxarət və minnətdarlıq dolu bir nida qopdu: “Gözün aydın, əziz Şuşa!”
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (1960). 3 ciddə, II c. − Bakı: EA-nın nəşriyyatı. − 906 s.
2. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (2011). 6 cilddə, IV c. − Bakı: Elm. − 858 s.
3. Heyət, Doktor Cavad (1993). Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış. − Bakı: Yazıçı. − 176 s.
4. Köçərli, Firudin (2005). Azərbaycan ədəbiyyatı. 2 cilddə, I c. − Bakı: Avrasiya Press. − 560 s.
5. Köçərli, Firudin (2005). Azərbaycan ədəbiyyatı. 2 cilddə. II c. − Bakı: Avrasiya Press. − 464 s.
6. Natəvan, Xurşidbanu (2004). − Bakı: Lider nəşriyyat. − 88 s.
7. Qasımzadə, Feyzulla (1974). XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. − Bakı: Maarif. − 488 s.
8. Tərbiyət, Məhəmmədəli (1987). Danişməndani-Azərbaycan. − Bakı: Azərnəşr. − 464 s.
9. XIX əsr Azərbaycan şeiri antologiyası (2005). − Bakı: Şərq-Qərb. −424 s.
10. https://www.preslib.az/.
…26…
XXI ƏSR MÜHARİBƏLƏRİNDƏ TANK ƏLEYHİNƏ VASİTƏLƏRİN
ROLUNUN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Kərimov Yaşar Şükür oğlu
Silsilə rəisi, dosent, dissertant
Silahlı Qüvvələrin Hərbi Akademiyası, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-5632-1032
Abstract: The gained success of the anti-tank weapons against tanks and armoured warfare vehicles
in the XXI century wars is illustrated in the article. The classification and application of the anti-tank weapons
against what targets are elucidated. The reciprocal comparative analysis of the SPIEK- anti-tank weapon
samples applied in the II Karabakh war with the FGM -148 Javelin and NLAW – anti-tank weapon applied in
Russia-Ukraine war is shed light on.
The role and influence of the anti-tank weapons on the surface operations conducted by tanks and
armoured warfare vehicles are evaluated. Military experts’ point of view on fight of the anti-tank weapons
against tanks in the XXI century wars is elucidated. The losses of the tank and armored warfare vehicles for
both sides on the Russia-Ukraine war’s 86th day are shown.
The information on the reasons of the modern hard-fought wars and the results of the application of
high-tech killing weapons in the battles is given in the article.
Key words: modern war, anti-tank weapons, war/combat tactics, the role of the anti-tank weapons,
the evaluation of the anti-tank weapons
Müasir müharibələr yüksək gərginliyi, yerüstü və hava xarakterli olması, tərəflərin döyüş düzülüşünün
bütün dərinlik boyu və eyni vaxtda güclü atəş və radioelektron təsirinə məruz qalması, mürəkkəb taktiki
vəziyyətlər və döyüş fəaliyyətinin bir növündən digərinə sürətli keçilməsi ilə xarakterizə olunur.
Bunu isə tankların və zirehli döyüş texnikalarının, artilleriya vasitələrinin, idarəetmə məntəqələrinin
və döyüş tapşırıqlarının icrasına cəlb olunan digər texnikaların yüksək atəş gücünə və manevrliyə, habelə
düşmənin təsir vasitələrinə qarşı davamlılığa malik olması təmin edir. Tank əleyhinə vasitələrin imkanları ilə
müxtəlif zirehli hədəflər və müdafiə üçün hazırlanmış uzunmüddətli atəş nöqtələri məhv edilir. Bunlar öz
növbəsində hərəkətli və hərəkətsiz hədəflərə bölünür. Tank əleyhinə vasitələrin əsas tapşırığı döyüş növündən
və hədəflərin yerləşməsindən asılı olmayaraq tanklara və zirehli döyüş texnikalarına qarşı mübarizə
aparmaqdır.
Tank əleyhinə vasitələr ilə məhv edilən hərəkətli hədəfləri üç qrupa yerüstü, suüstü və hava hədəflərinə
bölmək və ya təsnifatlandırmaq olar.
- yerüstü hərəkətli hədəflərə: tankları, müxtəlif növ zirehli döyüş texnikalarını, mühüm REM və
rabitə vasitələrini;
- suüstü hədəflərə: qayıqları, katerləri və kiçik gəmiləri;
- hava hədəflərinə isə aşağı 200 m-ə qədər hündürlükdən uçan vertolyotları, PUA-ları, aerodroma
enən və qalxan təyyarələri aid etmək olar.
Artilleriya bölmələrinin silahlanmasında mövcud olan tank əleyhinə vasitələr DTQ-9, TƏİR “Faqot”
düzünə tuşlama ilə tapşırıq yerinə yetirir (Kərimov, 2019: s.112). Lakin SPİEK, FGM-148 Javelin və NLAW
(Next Generation Light Anti-tank Weapon) tipli müasir tank əleyhinə vasitələrin raketləri müşahidə və
korreksiya etməklə müstəqil tuşlama imkanlarının “at-unut” rejiminin mövcudluğu hədəflərə müxtəlif
trayektoriyadan həmlə etməyi təmin edir. Bu da tanklara və zirehli döyüş texnikalarına qarşı mübarizədə
onların imkanlarını ən azı iki dəfə üstələyir, həmçinin müxtəlif tipli hərəkətli hədəfləri məhvetmə imkanlarını
artırır.
Belə hədəflərə qarşı tank əleyhinə vasitələrin uğurlu tətbiq edilməsinə təsir edən amillərindən biri
hərəkətli hədəfləri vaxtında aşkaredəbilmə və onların tank əleyhinə vasitələrin atış məsafəsinə daxil olan andan
məhvedəbilmədir. Bunun üçün tank əleyhinə bölmə komandirlərindən və şəxsi heyətdən tank əleyhinə
vasitələrin hansı ərazi şərtlərində və hansı potensial düşmənə qarşı tətbiqi məsələlərini daima öyrənmələri və
nəzarətdə saxlamaları tələb olunur. Çünki yüksək texnologiyanın sürətli inkişafı müasir tank əleyhinə
vasitələrin inkişafı ilə yanaşı, zirehli döyüş texnikalarının, eləcə də hədəfləri aşkaretmə radiolokasiya və hava
kəşfiyyat vasitələrinin inkişafına da təsir göstərib.
Tank əleyhinə vasitələrin hədəfləri dəqiq və vaxtında məhvedəbilməsi daha çox hədəfləri vaxtında
aşakaralanmasından və onların fəaliyyətinin real vaxt rejimində müşahidə edəbilməsindən asılıdır.
Tank əleyhinə bölmələrin ştatında olan optiki kəşfiyyat vasitələri durbin və periskopik artilleriya
bussolları komandirə hədəflər haqqında zəruri məlumatların əldə olunmasına olan tələbləri ödəmir və onların
…27…
vaxtında aşkaredilməsini təmin etmir. Ərazidən asılı olaraq ölü sahələrin mövcudluğu, eləcə də dumanlı
havada optiki kəşfiyyat vasitələrinin tətbiqinin çətinliyi hədəfləri vaxtında aşkaretməyi və onların fəaliyyətini
müşahidə etməyi təmin etmir. Bu da tank əleyhinə vasitələrin tətbiqini çətinləşdirir, ona görə də hədəflər
haqqında məlumatların əldə olunması üçün tank əleyhinə bölmələrin digər kəşfiyyat vasitələrilə qarşılıqlı
fəaliyyətdə tətbiqinə zərurət yaranır. Əgər nəzərə alsaq ki, tank əleyhinə vasitələr daha çox hərəkətli hədəfləri
məhv edir və onlar atəş və manevr gücü ilə əsasən bölmələrin zərbə gücünü təşkil edir. Komandirlər isə çalışır
ki, zərbə gücü olan bölmələri daha çox döyüşün həlledici məqamlarında tətbiq edərək üstünlük əldə etsinlər,
bəzi hallarda isə döyüşün bütövlükdə taleyini həll etməyi düşünürlər. Lakin II Qarabağ və hazırda davam edən
Rusiya-Ukrayna müharibəsinin döyüş təcrübəsi bunun əksini nümayiş etdirdi. Böyük zərbə gücü olan tanklar
və zirehli döyüş texnikaları qarşılarına qoyulan tapşırıqları uğurla yerinə yetirə bilmədilər, əksinə tank əleyhinə
vasitələrin qarşısında zəif qaldılar. Bunu hər iki müharibədə vurulan çoxlu sayda tank və zirehli döyüş
texnikasının itkisi təsdiqləyir.
Texnologiyanın sürətli inkişafı tank əleyhinə vasitələrin yeni nümunələrinin istehsalına dinamik təsir
göstərdi və onların bir çox parametrləri tankların və zirehli döyüş texnikalarının texniki və taktiki parametrlər
üzrə üstələyə bildi. Bu parametrlərə atış məsafəsi, hədəf aşkaretmə imkanları, raketləri buraxmadan sonra
idarəetmə, eləcə də daşınma və manevretmə imkanları daxildir. II Qarabağ müharibəsində tətbiq olunan
SPİEK və Rusiya-Ukrayna müharibəsində tətbiq olunan FGM-148 Javelin və NLAW tank əleyhinə vasitələrin
müasir nümunələrinin tanklara qarşı mübarizədə əldə etdiyi uğurların təhlili onların tanklara qarşı mübarizədə
imkanlarını ən azı iki dəfə üstələdiyini göstərir. Bunları bir neçə amillə xarakterizə etmək mümkündür. Döyüş
tətbiqində sadə və asan olması, hədəfi müxtəlif trayektoriya üzrə düzünə və yuxarıdan həmlə etməklə
məhvetmə, raket buraxmadan sonra “at-unut” rejimin mövcudluğu, sürətli yerdəyişmə, hədəfi vizual müşahidə
etmədən məhv edəbilmə və s. daxildir.
Müasir tank əleyhinə vasitələrin yüngül və kürəkdə daşınan, döyüş texnikasına və vertolyota
quraşdırılan, eləcə də müxtəlif növ raketlər ilə fərqli atış məsafəsində hədəfləri məhv etməsi istənilən şərtlərdə
tətbiqinin effektivliyini artırır. Kumulyativ, qəlpələnən və termobarik növ raketlərin olması komandirlərə tank
əleyhinə vasitələrin müxtəlif hədəflərə tətbiqində əlverişli şəraiti təmin edir.
Dünyanın müxtəlif bölgələrində baş verən lokal müharibələrin, II Qarabağ və Rusiya-Ukrayna
müharibəsinin video görüntülərinndə piyada şəkildə fəaliyyət göstərən bölmə müşahidə olunmur. Lokal
müharibələrdə qrup şəklində fəaliyyət göstərən şəxsi heyət yüngül “Pikap” tipli avtomobillərdə fəaliyyət
göstərir, həmin avtomobillər yüksək manevretmə imkanına malikdir və üzərinə atıcı silahlar quraşdırılaraq
atəş imkanları gücləndirilib. Əslində belə yüngül zirehli avtomobilə müasir tank əleyhinə vasitənin tətbiqi
məqsədəuyğun deyil, çünki onlar çox bahalı raketlər hesab olunur. Məhv edilən hədəflə istifadə olunan raket
maddi baxımdan kəskin fərqlənir. ABŞ qüvvələri FGM-148 Javelinləri İraqda yüngül avtomobillər ilə
silahlanmış terrorçulara qarşı tətbiq etdikdə, bu haqlı olaraq amerika ictimaiyyətinin narazılığına səbəb
olmuşdur. II Qarabağ müharibəsində düşmən tanklar, piyadanın döyüş maşınları və zirehli transporterlər ilə
müdafiə olunmağa çalışırdı. Döyüşlərin ilk günləri ərazi şərtləri texnikaların tətbiqi üçün əlverişli olsa da
müdafiə yarıldıqdan sonra hücumu dərinliyə inkişaf etdirilməsi mərhələsində dağlıq ərazi döyüş texnikalarının
fəaliyyətini istiqamətlər üzrə yollara bağlamalı oldu. Düşmən isə məcbur olub arzu etmədiyi taktika ilə
döyüşməli oldu. Bu isə havada üstünlüyü ələ keçirən tərəfə cəbhədə yollarboyu fəaliyyət göstərən döyüş
texnikalarını, dərinlikdən irəliləyən ehtiyatları, maddi-texniki təminat və infrastruktur obyektlərini kəşfiyyat
və zərbə tipli PUA-lar ilə vaxtında aşkar edib digər zərərvurma vasitələrilə qarşılıqlı fəaliyyətdə məhv etməyi,
bununla da düşmənin döyüş əzmini qırmağı və müdafiənin dayanıqlı idarəedilməsinin pozulmasını təmin etdi.
Düşmən II Qarabağ müharibəsində üzləşdiyi döyüş taktikasına hazır deyildi və o, 44 gün davam edən
müharibədə çoxlu sayda tank və zirehli döyüş texnikası itirdi. II Qarabağ müharibəsində düşmən tank əleyhinə
vasitələrin effektli tətbiqilə böyük itkilər verdi. II Qarabağ müharibəsində tanklara qarşı mübarizədə əldə
olunan uğurlar Rusiya-Ukrayna müharibəsində də özünü çox gözlətmədi. Beləki, NATO üzv ölkələr, xüsusilə
ABŞ və İngiltərənin müharibədən əvvəl Ukraynaya ABŞ istehsalı olan FGM-148 Javelin və İsveçin “Soob
Bofors Dynamics” şirkətinin hazırladığı və İngiltərədə seriya istehsal olunan NLAW tank əleyhinə idarəolunan
raketlər verməsi Ukrayna Ordusunun tanklara və zirehli döyüş texnikalarına qarşı mübarizə imkanlarını
gücləndirdi (Kərimov, 2020). Düzgün seçilən döyüş taktikası və ərazi şərtləri elə müharibənin ilk günlərindən
Rusiyanın tank və zirehli döyüş texnikası üzrə itkilərini artırdı. Ukraynanın ərazisinə üç istiqamətdə daxil olan
qoşun qruplaşması və xüsusilə tanklar və zirehli döyüş texnikaları ilə təmin edilmiş tabor taktiki qrupları
böyük itkilər ilə üzləşdi. Rusiya ordusunun ildırım sürətli hücumlarının qarşısı alındı, ehtiyatları cəlb etməklə
hücumu inkişaf etdirmək mümkün olmadı. Ona görə də müharibə uzandıqca geniş cəbhədə bir neçə
istiqamətdə hücum edən Rusiya ordusunun idarəetməsi və təminatı çətinləşdi. Rusiya tərəfi qoşunların yenidən
qruplaşmasını həyata keçirməklə bir neçə istiqamətdən çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Praktiki olaraq demək
…28…
olar ki, Rusiya-Ukrayna müharibəsində yerüstü əməliyyatların taleyini öldürücü silah hesab olunan tank
əleyhinə idarəolunan raketlər FGM-148 Javelin və NLAW həll etmiş oldu. II Qarabağ müharibəsindən fərqli
olaraq Rusiya havada üstünlüyü ələ keçirə bilmədi və nəticədə yerüstü əməliyyatların aparılması çətinləşdi.
Ərazinin yaratdığı imkanlardan düzgün istifadə edən, kiçik mobil qruplar ilə müdafiə olunan Ukrayna tərəfi
Rusiyanın üstün qüvvələrinə qarşı inamlı mübarizə apara və dünyanın ikinci Ordusunun hücumlarını dayandıra
bildi. Hazırda cəbhədə elə bir vəziyyət yaranıb ki, tərəflərdən heç biri aşkar üstünlük qazana bilməyib.
Müharibə başlamamışdan əvvəl Rusiya tərəfi Ukraynanın sərhədləri boyu minlərlə tank və zirehli döyüş
texnikası cəmləşdirmişdi, Qərb ölkələri isə buna cavab olaraq Ukrayna Ordusuna ən azı 17 min tank əleyhinə
vasitə vermişdi. Dağıdıcı və gərgin fonda davm edən Rusiya-Ukrayna müharibəsi hələ məqsədlərinə çatmayıb.
Ukraynanın ərazisində davam edən müharibəyə Rusiya tərəfi yeni qüvvələr cəlb edir və hücumları və
əməliyyat zonasını genişləndirmək istəyir. Qərbin qətiyyətli dəstəyini hiss edən Ukrayna tərəfi isə ərazisinin
işğalı ilə barışmadığını və bütün ərazilər işğaldan azad olunana qədər müharibənin davam edəcəyini bildirir.
Görünən odur ki, bir tərəfdə tanklar və zirehli döyüş texnikalarının digər tərəfdə isə müasir tank əleyhinə
vasitələrin qarşıdurması hələ uzun müddət davam edəcək. Baxmayaraq ki, tank əleyhinə vasitələr Rusiya
Ordusunun hücumlarının qarşısının alınmasında artıq öz rolunu oynayıb.
Hərb tarixində ilk dəfə II Qarabağ müharibəsində geniş tətbiq olunan və XXI əsr müharibə modelinin
formalaşmasında mühüm rol oynayan PUA “Bayraqdar TB-2”ni təhlil edən mütəxəssislər tanklar və zirehli
döyüş texnikaları üçün bundan sonra elə də asan olmadığı və onların dövrünün başa çatdığı qənaətində idi.
Belə yanaşmanı qəbul etməyən mütəxəssislər isə PUA “Bayraqdar TB-2”nın və müasir tank əleyhinə
vasitələrin rolunun artırıldığını söyləyirdilər. Lakin Rusiya-Ukrayna müharibəsində tank əleyhinə vasitələrin
tanklara qarşı mübarizədə qalib olduğunu əminliklə demək olar. Dünyanın ikinci ordusu Ukrayna ilə
müharibədə ən müasir silahlarını tətbiq etdi və müharibənin 86-cı gününə Ukraynanın Baş Qərargahının
açıqladığı məlumata görə Rusiyanın itkiləri 1263 ədəd tank və 3090 ədəd zirehli döyüş texnikası (ümumilikdə
4353 ədəd) təşkil edir. Rusiya tərəfi də Ukraynanın itkilərini açıqlayıb və müharibənin 86-cı gününə 3168 ədəd
tank və digər zirehli texnika təşkil edir. Bu dünya müharibələri tarixində 86 gündə vurulan tank və zirehli
döyüş texnikalarının göstəricisində rekord təşkil edir. Bu isə müasir müharibələrin nə qədər gərgin və intensiv
keçdiyinin, eləcə də yüksək texnologiyalar ilə hazırlanmış öldürücü silahların geniş tətbiqinin nümayişinin
nəticəsidir.
Nəticə.
Yüksək texnologiyanın sürətli inkişafı bütün sahələrə təsir göstərdiyi kimi hərbi sahəyədə öz təsirini
göstərib, elə ona görə də XXI əsr yüksək texnologiyalar əsri adlandırılır. Dünyanın müxtəlif bölgələrində baş
verən lokal müharibələr, II Qarabağ və Rusiya-Ukrayna müharibəsinin gərgin və intensiv keçməsinin əsas
səbəblərində biri yüksək texnologiya ilə hazırlanmış öldürücü silahların geniş tətbiq olunmasıdır. Belə silah
nümunələrinə müasir tank əleyhinə vasitələri SPİEK, FGM-148 Javelin, NLAW və PUA “Bayraqdar TB-2”ni
aid etmək olar. Ancaq 44 gün davam edən II Qarabağ müharibəsində düşmən 366 ədəd tank, Rusiya-Ukrayna
müharibəsinin 86-cı gününə hər iki tərəfin ümumi itkisi 7521 ədəd tank və zirehli döyüş texnikası təşkil edir.
Əlbəttə, tankların və zirehli döyüş texnikalarının məhv edilməsində tank əleyhinə vasitələrin rolu böyükdür,
çünki onlar bütün parametrlər üzrə tankların döyüş imkanlarını ən azı iki dəfə üstələyir. Bu isə öz növbəsində
XXI əsr müharibə modelinin və döyüş taktikasının formalaşmasında mühüm rol oynayır.
Ədəbiyyat
1. Kərimov, Y. (2019). Raket və artilleriya silahları haqqında məlumatlar toplusu. - Bakı: Hərbi nəşriyyat. – 112
s.
2. Kərimov, Y. (2020). NATO və Rusiya Federasiyası Silahlı Qüvvələrində istifadə edilən müasir tank əleyhinə
vasitələr // Hərbi bilik. № 3. – S.28-37.
AZƏRBAYCAN XALQININ QƏHRƏMANLIQ RƏMZİ – ŞUŞA

Cabbarlı Ələkbər Həsən oğlu
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Orcid id: 0000-0003-0876-4382
Cəfərova Fəxriyyə İbrahim qızı
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Orcid id: 0000-0001-2345-67-89
Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu, Azərbaycan
Abstract. Shusha is one of the charming corners of Azerbaijan. Shusha brought up lots of geniuses.
Shusha is a temple of culture and a great historical monument. Shusha was founded in the middle of the 18th
…29…
century. The foundation of Shusha city is connected with the name of Panahali khan Javanshir, the founder
of Karabakh khanate. Thus, seeing that the Bayat and Shahbulag fortresses built in 1748 and 1751-1752 were
unreliable, Panahali khan decided to build an eternal and impregnable fortress in the high mountains, in a
strong and impassable place. Thus, Panahali khan laid the foundation of Shusha in 1752.
Shusha is an impregnable fortress. The second half of the 18th century is considered to be one of the
most glorious pages in the history of Shusha. Although the city was repeatedly attacked during this period, it
proved to be an impregnable, proud fortress that never bowed to the enemy.
However, on May 8, 1992, the ancient city of Shusha was occupied by the Armenian armed forces.
Shusha, which has been under occupation for almost thirty years, was liberated on November 8, 2020. Today,
restoration and reconstruction works are being carried out in Shusha. These issues are commented in the
article.
Key words: Shusha, Ilham Aliyev, Panahali khan, Karabakh khanate, impregnable fortress, historical
monument
Azərbaycanın dilbər guşələrindən biri. Azərbaycanın mədəniyyət məbədi, alınmaz qalası-Şuşa!

Azərbaycan xalqının milli simvolu-Şuşa!
Muğamımızın beşiyi-Şuşa!
Azərbaycan tarixinə unudulmaq dahilər bəxş edən -Şuşa!
Üzeyir Hacıbəyov, Bülbül, Xan Şuşinski, Firudin bəy Köçərli, Əbdürrəhim bəy Vəzirov, Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev, Xurşudbanu Natəvan, Həmidə xanım Cavanşir, Əhməd bəy Ağaoğlu kimi məşhur ziyalılar,
şəxsiyyətlər, sənətçilər məhz Şuşanın yetirmələri olub, Azərbaycan adını bütün dünyada tanıdıblar.
Mədəniyyət məbədi hesab edilən Şuşa özü boyda tarixi abidədir. Şuşa Azərbaycanın döyünən
ürəyidir.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Şuşanın ölkəmiz üçün dəyərini bu sözlərlə ifadə etmişdir:
“Şuşasız Qarabağ, Qarabağsız isə ümumiyyətlə, Azərbaycan yoxdur”. Ulu öndərin bu sözləri Şuşanın
əhəmiyyətini, Şuşanın dəyərini bir daha bəyan edir (Bizim.Media, 2021).
Şuşanın tarixi bir yaşayış məskəni olduğunu da ümummilli liderimiz Heydər Əliyev dönə-dönə ifadə
etmişdir: “Şuşa Azərbaycanın ən əziz və böyük tarixi olan bir guşəsidir. Şuşanı yaradanlar, Şuşa şəhərini
quranlar, Şuşa qalasını tikənlər Azərbaycan torpağının sahibləri olublar və Qarabağda Azərbaycan torpağının
daim qorunması, saxlanması üçün Şuşa şəhərini, qalasını yaradıblar. Bu, Azərbaycan xalqının, əcdadlarımızın
yaratdığı böyük abidədir, təkcə şəhər deyil, böyük bir tarixi şəhərdir, abidədir” (Bizim.Media, 2021).
Prezident İlham Əliyevin də qeyd etdiyi kimi, Şuşa təkcə şuşalılar üçün yox, bütün azərbaycanlılar
üçün, vətənini, millətini sevən hər bir vətəndaş üçün əziz bir şəhərdir, əziz bir torpaqdır, əziz bir qaladır, əziz
bir abidədir. Bəli, bu həqiqətən belədir. Tariximizə işıq tutan Şuşa hamı üçün əziz və doğmadır.
Xarı bülbülün vətəni sayılan Şuşanın əsası XVIII əsrin ortalarında qoyulub. Şuşa şəhərinin əsasının
qoyulması Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xan Cavanşirin adı ilə bağlıdır. Belə ki, 1748-ci ildə Bayat və
1751-1752-ci illərdə salınmış Şahbulaq qalalarının etibarlı olmadığını görən Pənahəli xan uca dağların içində,
möhkəm və küçilməz yerdə əbədi və sarsılmaz bir qala tukdirmək qərarına gəlir.
Qarabağ tarixini araşdıran Azərbaycan tarixçiləri qeyd edirlər ki, xanlığın mərkəzi hələ Şahbulaq
qalasında olarkən dəniz səviyyəsindən 1300-1600 m hündürlükdə yerləşən əlçatmaz dağ yaylasında yeni şəhər-
qalanın tikinti işlərinə başlanıldı. Əhalinin təhlükəsizliyi üçün zəruri işlər gördükdən sonra 1756-1757-ci ildə
Pənahəli xan Qarabağ xanlığının paytaxtını Şahbulaq qalasından yeni salınmış şəhər-qalaya köçürdür. Bu
şəhər ilk dövrlərdə öz banisinin adı ilə Pənahabad adlandırılır. Onun ölümündən sonra şəhər yerləşdiyi relyefə
görə Şuşa adlandırılır (Hüseynov, 2014: s. 16).
Əlbəttə, düşmənlərə göz dağı olan Şuşa alınmaz qala kimi şöhrət qazanmışdı. XVIII əsrin ikinci yarısı
Şuşa şəhəri tarixinin ən şanlı şəhifələrindən biri hesab edilir. Bu dövrdə şəhər dəfələrlə hücumlara məruz qalsa
da, düşmən qarşısında heç vaxt baş əyməmiş, alınmaz, qürurlu qala olduğunu sübut etmişdir.
Tarixdən məlumdur ki, 1757-ci ildə Məhəmmədhəsən xan Qacar, 1760-cı ildə Fətəli xan Əfşar, 1795-
ci ildə Ağa Məhəmməd xan Qacar kimi məşhur sərkərdələr Şuşaya hücum etmiş, qəhrəman Şuşa şəhərini ala
bilməmişdilər. Çünki Pənahəli xanın və İbrahimxəlil xanın mahir azərbaycanlı ustaların əli ilə yaratdıqları
müdafiə qurğuları düşmən hücumlarının dəf edilməsində mühüm rol oynamış, qalanı ələ keçirtmək mümkün
olmamışdlr.
Şuşa şəhəri XVIII əsrin sonlarından başlayaraq bütün Cənubi Qafqazın mühüm ticarət mərkəzlərindən
birinə çevrilmişdi. Tacirlər Şuşaya Dərbənddən qızıl, boya, Şəkidən silah, ipək, mahud, Bakıdan neft və
vəfəran, Naxçıvandan duz və bez parça, Gəncədən zəy və meyvə gətirirdilər. Şuşanın ticarət əlaqələrində
…30…
Cənubi Azərbaycan və İran şəhərləri, habelə Osmanlı imperiyası, Rusiya, Hindistan və Avropa ölkələri mühüm
rol oynayırdılar.
Şuşa şəhəri, eyni zamanda, özünün sənətkarlıq məhsulları ilə də şöhrət qazanmışdı. XIX əsrin
əvvəllərində şəhərdə 50-dən artıq sənət sahəsi üzrə ixtisaslaşmış böyük sənətkarlar ordusu fəaliyyət göstərirdi.
Şuşa Azərbaycanda xalça istehsalının da mühüm mərkəzlərindən biri hesab edilirdi. Belə ki, XIX
əsrin sonlarında dünya bazarlarında Azərbaycan xalçalarına tələbatın artması Şuşada xalçaçılığın daha da
inkişaf etməsinə səbəb olmuşdu.
Şuşa 17 məhəllədən ibarət idi. Həm də bu məhəllələrin hər biri inşa edilmiş məscidləri, hamamları,
bulaqları ilə tanınırdı. Bəlkə də buna görədir ki, Şuşa həmişə düşmənlərə gözdağı olub.
1828-ci ilin 10 fevral tarixində Rusiya və İran arasında bağlanmış “Türkmənçay” müqaviləsinə əsasən,
Qarabağa köçürülən erməni tayfaları Rusiya imperiyasının regionda apardığı xristianlaşdırma siyasətinə uyğun
şəkildə qədim Azərbaycan torpaqlarını, eləcə də Şuşanı özününküləşdirmək iddiasıyla fəaliyyətə başlayırlar.
1923-cü ildə isə DQMV-nin yaradılması və Xankəndinin onun mərkəzi seçilməsi ilə Şuşa Qarabağın
inzibati mərkəzi olmaq funksiyasından məhrum edilir. Bununla da Şuşa şəhərinin və orada yaşayan
azərbaycanlıların vəziyyəti xeyli pisləşir və nəticədə şəhər sürətlə tənəzzül etməyə başlayır.
XX əsrin əvvəllərində baş verən ictimai-siyasi proseslər sübut edir ki, ermənilər son iki əsrdə “Böyük
Ermənistan” yaratmaq xülyası ilə həmişə ərazi iddialarında olmuşlar. 1988-ci ildən Azərbaycanın Dağlıq
Qarabağ torpaqlarına yiyələnmək iddiaları ilə Azərbaycan ərazilərinə silahlı hücumlar başlayır. 1992-ci il
mayın 8-də qədim Şuşa şəhəri Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunur. İşğaldan sonra şəhərin
əhalisi məcburi köçkün kimi Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yerləşdirilir.
Azərbaycanın rəsmi məlumatına görə, Şuşanın işğalı zamanı 195 nəfər həlak olur, 165 nəfər yaralanır.
Bundan başqa 55 nəfər əsir düşür və ya ya girov götürülür. İşğal nəticəsində 22 minə yaxın insan məcburi
köçkün düşür.
Nəticədə, 289 km2 ərazisi, 24 000 nəfər əhalisi, 1 şəhər və 30 kənddən ibarət olan Şuşa rayonu
Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilir. Şuşa uğrunda döyüşlərdə 195 nəfər şəhid olur, 165 nəfər
yaralanır, 58 nəfər isə itkin düşür. Ermənilər tərəfindən əsir götürülmüş və Şuşa həbsxanasında saxlanılan 114
nəfər azərbaycanlı sonradan xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirilir. Ermənistan silahlı qüvvələrinin təcavüzü
nəticəsində Şuşanın 25 məktəbi, 31 kitabxanası, 17 klubu, 8 mədəniyyət evi, 4 texnikumu, 2 institut filialı, 7
uşaq bağçası, 4 kino teatrı, 5 m ədəniyyət və istirahət parkı, 2 sanatoriya, turist bazası, 2 mehmanxana,
Azərbaycan Xalçası Dövlət Muzeyinin filialı, Şuşa Dövlət Dram Teatrı, Şuşa televiziyası, Şərq musiqi alətləri
fabriki, Dövlət Rəsm Qalereyası, Uşaq sağlamlıq məktəbi talan edilmiş, yandırılmış və dağıdılmışdır. Bütün
bunlarla yanaşı, işğala qədər marlıq abidəsi sayılan 170-dən çox yaşayış binası və 160-dək mədəniyyət və
tarixi abidələr də erməni vandalları tərəfindən dağıdılmış, məbədgah və məscidlər təhqirlərə m əruz qalmış,
çox sayda nadir əlyazma nümunələri məhv edilmişdir(Əhmədov, 2012: s. 35-39).
Azərbaycanın birmənalı mövqeyinin dəyişilməz olduğunu diqqətə çatdıran İlham Əliyev vurğulayırdı
ki, torpaqlarımız hansı yolla olursa olsun işğaldan azad ediləcək.
“...O gün gələcək. Bütün ərazilərimiz kimi Şuşa da düşmən əsarətindən qurtulacaq. Yenə qonaqlı-
qaralı Cıdır düzü igidlərin məskəninə çevriləcək. Doğmalarının nəfəsinə həsrət qalan xarı bülbül əsrarəngiz
gözəlliyi ilə hamını valeh edəcək. Bu, əlli milyonluq bütün dünya azərbaycanlılarının arzusudur”(6).
Sentyabrın 27-də Ermənistanın növbəti hərbi təxribatı və birbaşa mülki əhalini hədəfə alması
səbrimizi daşıran son hədd oldu. Elə buna görədir ki, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin
haqq savaşına başlamaq əmri verməsi xalqımızın sevincinə səbəb oldu.
Əlbəttə ki, bu xəbəri alan kimi Azərbaycan Ordusu vətən uğrunda ölüm-dirim savaşına başladı. Çünki
bu xəbəri çoxdan gözləyirdik. Öz gücünə, qüvvəsinə inanan Azərbaycan Ordusu qorxmadan, yorulmadan,
qətiyyətlə, əzmlə torpaqlarının müdafiəsi uğruna savaşdı, əyilməzliyini, qətiyyətini, gücünü, birliyini bütün
dünyaya bəyan etdi.
Ali Baş Komandanı İlham Əliyev haqlı olaraq bildirirdi: "Bizim işimiz haqq işidir, biz öz torpağımızda
vuruşuruq, Vətən uğrunda vuruşuruq. Bizim davamız ədalətli davadır və əminəm ki, bu münaqişədə biz
istədiyimizə nail olacağıq, haqq-ədalət öz yerini tapacaq və Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa edəcək.
Uzun illər ərzində məcburi köçkün kimi yaşayan soydaşlarımız da öz doğma dədə-baba torpaqlarına
qayıdacaqlar” (Prezident: Bizim işimiz haqq işidir, biz öz torpağımızda vuruşuruq, 2020).
Beləcə, Azərbaycan sentyabrın 27-də başlamış əks-hücum əməliyyatlarını müvəffəqiyyətlə başa
vurdu, Vətən müharibəsi bizim Böyük Zəfərimizlə başa çatdı. Azərbaycan son iki yüz illik tarixində
müharibədən ərazi itkisi ilə yox, ərazi bütövlüyünü bərpa edərək çıxır. Azərbaycan Ordusunun qətiyyətli
mübarizəsi ilə tarixi ədalət bərpa edildi.
…31…
Prezident İlham Əliyev Türkiyənin ”A Haber” televiziya kanalına müsahibəsində bildirmişdi: ”İşğal edilmiş
torpaqların hər bir qarışı, hər bir şəhər bizim üçün doğmadır, əzizdir. Mənim üçün hər bir kəndin dəyəri,
qiyməti o biri kəndlə müqayisədə, o biri şəhərlə müqayisədə eynidir, bərabərdir. Ancaq siz də yaxşı bilirsiniz
ki, Şuşanın Azərbaycan xalqının qəlbində xüsusi yeri var. Bu, bizim tarixi şəhərimizdir, qədim mədəniyyət
ocağıdır. Şuşa Azərbaycan xalqına bir çox istedadlı, dahi şəxslər bəxş edibdir. Əlbəttə ki, Şuşasız bizim işimiz
yarımçıq olar” (https://president.az/az/documents).
Prezidentin bu arzusu da tezliklə həyata keçdi. 2020-ci il noyabrın 8-də Şuşa şəhəri işğaldan azad
olundu. Bununla da Azərbaycanın, xüsusən də Qarabağın baş tacı olan Şuşa şəhəri illərin əsarətindən xilas
edildi.
Əziz Şuşa, sən azadsan!
Əziz Şuşa, biz qayıtmışıq!
Əziz Şuşa, biz səni dirçəldəcəyik!
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Şuşa işğaldan azad olunan gün - noyabrın 8-də Şəhidlər
xiyabanından xalqa müraciətində verdiyi bu xoş xəbəri Azərbaycan xalqı heç vaxt unutmayacaq.
İlhan Əliyen xüsusi olaraq vurğulayırdı: “Biz indi Şuşaya qayıtmışıq. Bütün tarixi abidələrimizi bərpa
edəcəyik, bütün məscidləri bərpa edəcəyik, 28 ildən sonra Şuşada yenə də azan səsi eşidiləcəkdir. Bir neçə il
bundan əvvəl – 2016-cı ilin Aprel döyüşlərindən sonra işğaldan azad edilmiş Cocuq Mərcanlı qəsəbəsində
mənim göstərişimlə tikilmiş məscidin açılışında bəyan etmişdim ki, bu məscid Şuşa məscidinin bənzəridir,
ölçülərinə, memarlıq üslubuna görə eynidir.
Demişdim ki, gün gələcək biz Şuşa şəhərində erməni vandalları tərəfindən dağıdılmış məscidlərimizi
bərpa edəcəyik və bu gün gəlir. Bu gün Azərbaycan bayrağı Şuşada dalğalanır. Bu gün bütün Azərbaycan xalqı
qürur hissi ilə bu xoş xəbəri qarşılayır” (Abbasova, 2021: s. 12)
7 may 2021 ci ildə Şuşa şəhəri Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilir.
Bu gün Şuşada bərpa və yenidənqurma işləri həyata keçirilir. Ermənilər tərəfindən dağıdılmış Aşağı
Gövhər Ağa, Yuxarı Gövhər Ağa və Saatlı məscidləri bərpa olunur.
30 avqust 2021-ci il tarixdə Şuşada böyük Azərbaycan şairi, dövlət xadimi, Qarabağ xanının vəziri
Molla Pənah Vaqifin məqbərəsinin önündə Vaqif Poeziya Günlərinin açılışı həyata keçirilir. Açılşda çıxış edən
İlham Əliyev bildirir: “əziz dostlar, təxminən 40 il bundan əvvəl, bax, bu yerdə atam durmuşdu, mən isə o
tərəfdə durmuşdum. Şaxtalı-qarlı havada Vaqifin məqbərəsinin açılışı idi. Ondan sonra ikinci dəfə 1982-ci ilin
iyul ayında – iyulun 29-da atamla bərabər ikinci dəfə Şuşaya gəlmişdim. O vaxt Vaqif Poeziya Günləri
keçirilirdi. Bu gün isə ikinci dəfə Vaqifin məqbərəsinin açılışını biz qeyd edirik. Vaqif Poeziya Günləri
keçirilərkən atamın 59 yaşı var idi. Bu gün mənim 59 yaşım var. Bəziləri hesab edə bilər ki, bu, təsadüfdür.
Ancaq mən hesab edirəm ki, burada böyük rəmzi məna var, tarix təkrarlanır. Azərbaycan tarixinin qara səhifəsi
artıq arxada qaldı və yenidən biz nəfəs almağa başlamışıq”.
Dövlət başçısı çıxışını bu sözlərlə bitirir: “İşğal dövründə bir çoxlarımız, həm keçmiş məcburi
köçkünlər, həm bütün Azərbaycan xalqı, o cümlədən də mən dəfələrlə fikirləşirdik ki, dünyada ədalət yoxdur.
Çünki ədalət olsaydı, biz bu vəziyyətə düşməzdik. Mən də o cümlədən belə fikirdə idim. Ancaq həyat göstərdi
ki, ədalət var, sadəcə olaraq, dözümlü olmaq lazımdır, səbirli olmaq lazımdır, ədalətə inanmaq lazımdır və
ədalətə nail olmaq üçün çalışmaq lazımdır, hədəfə doğru getmək lazımdır. Ədaləti bərpa etmək üçün fədakarlıq
göstərmək lazımdır. Bu gün biz hamımız ürəyimizdə deyirik və açıq deyirik ki, bəli, ədalət var, ədalət bərpa
edildi, biz bu gün Şuşadayıq və bundan sonra Şuşada əbədi yaşayacağıq (Azadi, 2021).
Noyabrın 8-də Azərbaycan xalqına Şuşa müjdəsini verərkən demişdim ki, Şuşa artıq azaddır, bu,
həqiqətdir. Biz azad Şuşada yığışmışıq. Demişdim ki, biz Şuşaya qayıtmışıq. Bu da həqiqətdir. Festivallar,
poeziya günləri, mədəni tədbirlər və bir çox başqa tədbirlər artıq keçirilir və keçiriləcəkdir. Demişdim ki,
Şuşanı biz dirçəldəcəyik. Bu da baş verir, biz Şuşanı dirçəldirik.
Yaşasın Şuşa! Yaşasın Qarabağ! Yaşasın Azərbaycan!”.
Prezident İlham Əliyev 31 Dekabr – Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü və Yeni il
münasibəti ilə Azərbaycan xalqına müraciətində də xüsusilə qeyd etdi ki, biz 2022-ci ildə Şuşa şəhərinin 270
illiyini qeyd edəcəyik. Pənahəli xan 1752-ci ildə Şuşanın təməlini qoyub və biz yeni ildə bu yubileyi böyük
təntənə ilə qeyd edəcəyik. Bu şanlı tarixi nəzərə alaraq və Şuşanın bərpasının sürətləndirmək məqsədilə mən
yeni ili “Şuşa İli” elan edirəm.
Yanvarın 5-də isə Prezident bununla bağlı sərəncam imzaladı.
Aprel ayının 22-də Şuşa şəhərində Dünya Azərbaycanlılarının V Qurultayı keçirildi. Dünya
azərbaycanlılarının Qurultayının Şuşada keçirilməsi böyük siyasi əhəmiyyətə malik idi. Çünki Şuşa
zəfərimizin rəmzidi. Bununla biz bütün dünyaya gücümüzü sübut etdik. Torpaqlarımızı geri aldıq, ərazi
bütövlüyümüzü təmin etdik.
…32…
Əlbəttə ki, bunlara Ali Baş Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin güclü siyasəti nəticəsində nail olduq.
Bunun davamı kimi, may ayının 12-13-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin və
Heydər Əliyev Fondunun təşkilatçılığı ilə Şuşada “Xarıbülbül” musiqi festivalı keçirildi.Bu festival bir daha
birliyimizi, gücümüzü ortaya qoydu. Bütün bunlar isə ulu öndər Heydər Əliyevin vaxtı ilə arzu edirəm ki,
sizinlə birlikdə şuşaya gedək arzusunun reallaşmasıdır.
Ədəbiyyat
1. Azadi S. (2021). Böyük Qayıdışımızın daha bir təntənəsi. Vaqif poeziya günləri. // “İki sahil” qazeti. 30 avqust.
2. Baxşəliyev R. (2022). Şuşa ili başladı. // Azərbaycan qazeti. 6 yanvar.
3. Bizim. Media. (2021). 12 dekabr.
4. Hüseynov Yunis(2015). Şuşa salnaməsi.- Bakı: Şuşa nəşriyyatı.-152
5. Əhmədov E. (2012). Şuşa: Tarixi, siyasi, iqtisadi, strateji və mədəni əıhəımiyyətə malik şəhər. // Geo Strategiya.
3(09). – s. 35-39.
6. İsmayılqızı X. (2020). Azərbaycanın incisi, Qarabağın mirvarisi Şuşa. // Hərbi and. 15 may
7. Prezident: Bizim işimiz haqq işidir, biz öz torpağımızda vuruşuruq. (2020). // Xalq qazeti. 30 sentyabr.
8. Şuşa – Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı: biblioqrafiya/ (2021). Tərt. ed. X.Abbasova; elmi red. K.M.Tahirov; red.
E.R.Nəciyev. ‒ Bakı: Zərdabi-Nəşr. ‒ 600 s.
9. https://president.az/az/documents
AZAD OLUNMUŞ ƏRAZİLƏRİN İNKİŞAFININ MALİYYƏ PROBLEMLƏRİ
Qurbanov Bayraməli Şükür oğlu

İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0001-5765-6690
Abstract. The article examines the ways to solve the tasks facing the Azerbaijani state in connection
with the restoration and development of the territories liberated from 30 years of Armenian occupation, the
development of industry, agriculture and other areas. The article also states that the financial resources
required to ensure the return of the population to the looted territories and the development of the economy are
mainly the responsibility of the state, as well as there were ways to attract other sources.
For the restoration of the liberated territories is considered to allocate 4.4 billion manat from the state
budget in two years. It is advisable to use subventions, budget loans, etc. as forms of budget allocations in the
future along with direct investments.
In order to arouse the interest if the private sector in the development of the territory, investment
protection and incentive tools should be widely used. Also, in accordance with international law,
compensation for the damage caused by the occupier must be achieved, and the proceeds must be used for
rehabilitation and development of the region.
Keywords: liberated territories, damage from occupation, great return, directions of economic
development, public investment, compensation for damage.
Giriş
2020-ci ilin sentyabr ayında Azərbaycan ordusu işğalçı Ermənistan ordusunun törətdiyi cinayətlərin
qarşısını almaq və işğalı aradan qaldırmaq məqsədi ilə əks hücuma keçdi və 44 günlük Vətən müharibəsində
böyük qələbə qazandı. Aərbaycan torpaqları 30 illik işğaldan azad olundu.
Qələbədən sonra Azərbaycan dövlətinin qarşısında duran əsas vəzifə kimi işğal illərində darmadağın
edilmiş ərazilərin bərpa olunması, işğalın nəticələrinin aradan qaldırılması, əhalinin azad olunmuş ərazilərə
qayıdışının və normal həyat şəraitinin təmin olunması baxıla bilər.
Bu vəzifələr içərisində ən mühüm istiqamətlərdən biri azad olunmuş ərazilərdə əhalinin sosial
problemlərinin həlli və onların sosial vəziyyətinin durmadan yaxşılaşdırılmasıdır. AR Konstitusiyasında
göstərilir (Maddə 16.1.): “Azərbaycan dövləti xalqın və hər bir vətəndaşın rifahının yüksəldilməsi, onun sosial
müdafiəsi və layiqli həyat səviyyəsi qayğısına qalır.(1)
İşğalın nəticələrinin qısa xülasəsi.
30 ilə yaxın dövr ərzində Azərbaycan torpaqlarının 20 faizinin işğal altında saxlanması XXI əsrin ən
böyük siyasi nonsensi hesab edilə bilər. Müasir dünyanın qəbul etdiyi bütün beynəlxalq hüquq normaları
erməni işğalçıları və onların cinayətinə göz yuman beynəlxalq təşkilatlar və güc mərkəzləri tərəfindən açıq
…33…
şəkildə gözardı edilmişdir. Bundan istifadə edən erməni faşistləri yalnız işğalla kifayətlənməmiş, həmin
ərazilərdə “yandırılmış torpaqlar” və genosid siyasəti həyata keçirmişlər.
İşğal dövründə regionda mövcud olan bütün infrastruktur məhv olunmuş, şəhərlər, kəndlər, sosial və
sənaye obyektləri dağıdılmış, tikililər sökülərək Ermənistana daşınmışdır. Ermənilər, hətta, mərmər və qranit
qəbirüstü lövhə və başdaşılarını da söküb aparmışlar. Öz təbii sərvətləri, zəngin iqtisadi potensialı, mədəni və
turizm imkanları ilə fərqlənən region talan nəticəsində istifadəyə tam yararsız hala gətirilmiş, ancaq bununla
kifayətlənilməmiş, əlavə olaraq həm də başdan- başa minalanmışdır.
Cədvəl 1
Münaqişə dövründə keçmiş DQMV-dən kənar rayonlarda törədilən cinayətlər
Ərazisi əhalisi Dağıdılıb,talan edilib Şəhid verib, əlil olub,

km2 min nəfər nəfər nəfər
Qəsəbə Mədəni-məişət Tarixi
və kənd obyektləri abidələr
Ağdam 1094 143,4 122 598 27 538 587
Fizuli 1386 98,6 54 154 15 528 1039
Cəbrayıl 1050 50,1 77 197 27 347 172
Zəngilan 707 31,9 84 138 13 191 110
Qubadlı 826 25,5 94 205 12 232 146
Laçın 1875 54,0 120 575 12 259 225
Kəlbəcər 936 57,5 217 134 87 217 49
Cəmi 8134 465,0 768 2001 193 2312 2598
Mənbə: İbrahimov İ.H. (2021). Erməni terroru və işğaldan azad edilmiş ərazilərdə ekoloji vəziyyət. //
“İqtisadiyyat” qəz. № 50, 16-22 dekabr. – səh. 7
İşğala qədər respublikamızın ümumi daxili məhsulunun dörddə biri, üzüm və kartof istehsalının yarıya
qədəri, süd istehsalının üçdə birindən artığı və s. bu bölgənin payına düşürdü.Təkcə hələ vaxtında mərkəzi
hakimiyyət tərəfindən gecpartlayan bir bomba olaraq düşünülmüş süni bir qurum olan DQMV-nin
ərazilərindən kənar, ermənilərin “təhlükəsizlik zonası” adlandırdıqları bölgələrdə vurulan zərərin həcmi
haqqında verilmiş cədvəldən qismən məlumat almaq olar.
Cədvəldə göstərilənlərdən əlavə “...1988-1994-cü illərdə 2,4 min sənaye, aqrar və sahə obyektləri və
digər müəssisələr tamamilə məhv edilmiş, 5,2 min km avtomobil yolu, 350-ə yaxın körpü, 286 km dəmir yolu
xətti, 116 dəmir yolu körpüsü, 224 su anbarı, 7,6 min km su xətti, 2 min km qaz kəməri xətti, 76,9 min km
elektrik xətti, 2,5 min ədəd transformator və s. infrastruktur obyektləri dağıdılmış və talan edilmişdir... 220
min baş mal-qara işğalçıların əlinə keçmişdir... Bütövlükdə isə işçi qrupu tərəfindən 2017-ci il üçün verilmiş
məlumata görə, hərbi təcavüz və işğal nəticəsində ölkəmizə dəymiş itki və ziyanın ümumu dəyəri 820 mlrd
dollar olaraq qiymətləndirilmişdir. (6)
Qeyd edək ki, vurulan zərər sadalananlarla bəs etmir. Buna ətraf mühitə, insanların sağlamlığına
vurulan sağalmaz zərbələri, əldə olunmayan gəlirləri, məcburi köçkünlərin saxlanmasına dövlətin çəkdiyi
xərcləri də əlavə etsək daha böyük rəqəm alınar.
Azad olunmuş ərazilərin inkişaf istiqamətləri.
Azərbaycan hökuməti sosial rifah dövlətinin tələblərinə uyğun olaraq işğaldan azad olunan
regionlarda təcavüün nəticələrinin aradan qaldırılması və normal həyat şəraiinin yaradılması üçün qarşısına
böyük məqsədlər qoymuş və bu istiqamətdə ciddi fəaliyyət göstərir. “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa
dair Milli Prioritetlər”də nəzərdə tutulan 5 Milli Prioritetin biri məhz bunu ehtiva edir: “4.işğaldan azad olunm
Torpaqların erməni işğalından azad olunması həm beynəlxalq səviyyədə, həm də ölkəmizin həyatında yeni
reallıqlar yaratdı. “Qələbə nəticəsində işğaldan azad edilmiş ərazilərin ölkənin ümumi iqtisadiyyatına
reinteqrasiyası, yeni beynəlxalq və regional nəqliyyat- logistika dəhlizlərinin imkanlarından faydalanmaq
Azərbaycanın inkişafına böyük təkan keçəcəkdir.” (3)
İşğaldan azad olmuş bölgələrin bərpası və inkişafı dövlətin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri
olduğu üçün bu məqsədlə bağlı konsepsiya hazırlanmışdır. Konsepsiyada bölgələrin iqtisadi potensialından, o
cümlədən torpaq, meşə və su ehtiyatlarından, təbii sərvətlərindən istifadə etməklə kənd təsərrüfatı, sənaye,
turizm və digər sahələrin inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.
Azad edilmiş ərazilərə əhalinin qayıdışını təmin etmək üçün regionda dayanıqlı, əsas etibarı ilə öəl
təşəbbüslərə əsaslanan iqtisadiyyatın inkişafına nail olunması əsas vəzifədir.
…34…
Əhalinin məskunlaşmasının, eyni zamanda regionun iqtisadi fəaliyyətdə payının işğaldan əvvəlki
dövrdə olan səviyyəyə çatdırılması və onu ötüb keçmək nəzərdə tutulur. Böyük qayıdışın təmin olunmasında
hər şeydən əvvəl uyğun infrastrukturun yaradılmasına xüsusi diqqət yetirilir.
Regionun enerji təminatına xüsusi diqqət yetirilir. Bu haqda prezident İ.Əliyevin 11 fevral 2022-ci il
tarixində Azinforma verdiyi müsahibədə geniş bəhs edilmişdir. İranla birgə Araz çayı üzərində tikilən
Xudafərin və Qız qalası bəndləri və su elektrik stansiyaları bölgənin elektrik enerjisi ilə təmin olunmasında
əhəmiyyətli rol oynayacaq. Artıq istifadəyə verilənlərlə yanaşı, daxili və xarici investorların da cəlb edilməsi
yolu ilə çoxsaylı yeni su, külək və günəş elektrik stansiyaları tikilməsi nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə regionun
9000 meqavatdan çox təsdiq edilmiş enerji potensialı vardır. (4)
Regionda beynəlxalq və regional səviyyəli hava limanlarının tikilməsi, dağıdılmış dəmir yolu
xətlərinin və avtomobil yollarının bərpası və yüksək səviyyəli yeni yolların çəkilməsi ərazidə iqtisadiyyatın
inkişafına möhkəm zəmin yaradır. Eyni zamanda, ərazidən Avropa və Asiyaya çıxış imkanının yaranması
beynəlxalq nəqliyyat-kommunikasiya sisteminin yaradılmasına imkan verir.
Nəqliyyatla yanaşı su təchizatı və kanalizasiya, telekommunikasiya sahələrinin inkişaf etdirilməsi də
diqqət mərkəzindədir. Burada əsas problem azad olunmuş ərazilərdə bu sahələrin tamamilə məhv edilməsi ilə
bağlıdır, hər şeyə sıfırdan başlanmalıdır.
İşğala qədər regionda ölkə iqtisadiyyatında əhəmiyyətli rola malik yeyinti, yüngül, tikinti materialları
və digər sahələr güclü inkişaf etdirilmişdi. Bu ərazilərdə mövcud olan filiz, əlvan metallar, qızıl, civə, xromit,
mərmər, əqiq, əhəng ehtiyatları hasilat sənayesinin, mineral bulaqlar və gözəl təbiət, təmiz hava isə turizmin
inkişafına hərtərəfli şərait yaradır.
Əkinçiliyin və heyvandarlığın inkişafı emal sənayesi və xalçaçılığın inkişaf etdirilməsinə şərait
yaradır. Bu sahələr yüksək əmək tutumlu sahələr olduğu üçün köçürülən əhali arasında işsizlik probleminin
həllinə müsbət təsir göstərəcəkdir.
Faydalı qazıntıların zəngin ehtiyatları hasilat sənayesinin inkişafına zəmin yaradır. Reqionda
gözlənilən tikinti bumu tikinti materiallarının istehsalına ciddi tələbat yaradacaqdır. Bu materiallara digər
rayonlarda da tələbat böyükdür.
Ümumiyyətlə, biz belə hesab edirik ki, hələ işğala qədər olan dövrdə də regionun sənaye potensialının
cüzi bir hissəsindən istifadə olunmuşdur. Buna görə də regionda sənayenin işğaldan əvvəlki səviyyəsinin
bərpa olunmasına deyil, onun daha yüksək inkişaf etdirilməsinə çalışılmalıdıır.
Regionun bərpa və inkişafının maliyyə mənbələri.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kim, hələ 2017-ci ildə işçi qrup işğal nəticəsində ölkəmizə dəyən zərəri 820
mlrd dollar olduğunu müəyyən etmişdi. 2020-ci ilin sonuna qədər bu rəqəm ən azı 1.0 trilon dollara çata
bilər ki, daha dəqiq rəqəm işğalın nəticələrini qiymətləndirən komissiya tərəfindən müəyyələşdiriləcəkdir.
Müasir dünyada belə ciddi zərər görmüş (hətta təbii fəlakətlərdən də olarsa) ölkələrə beynəlxalq
qurumlar və inkişaf etmiş ölkələr tam maliyyə dəstəyi göstərirlər. Lakin Azərbaycana münasibətdə bunu
görmürük. AR Prezidenti cənab ilham Əliyev də öz çıxışlarında dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, bu qurumlar hələ
Azərbaycana bir sent də təklif etməmişdir.
Hadisəyə münasibətdə dərhal beynəlxalq hüquqa saymazlıq, yanaşmalarda ikili standartların
mövcudluğu diqqəti cəlb edir. Bu münasibət hələ hadisələr yeni başlayan dövrlərdən belə olmuşdur.
Ermənistan orada qədim dövrdən yaşayan azərbaycanlıları son nəfərinə kimi doğma yerlərdən qovduqdan
sonra etnik ermənilərdən istifadə etməklə Azərbaycan torpaqlarının işğalına başlayanda, eyni zamanda yerli
əhaliyə qarşı genosid hadisələri törətdikdə ABŞ konqresi “Azadlığı Müdafiə Aktı”na 907 saylı bədnam düzəliş
qəbul edərək işğala məruz qalan tərəfi- Azərbaycanı hər hansı maliyyə yardımından məhrum etmiş, işğalçının
yanında dayanmışdı. Eyni münasibət işğalın davam etdiyi və torpaqların işğaldan azad olunduğu dövrlərdə də
sərgilənmişdir. 30 il ərzində ABŞ, Fransa kimi dövlətlər işğalın aradan qaldırılmasına deyil, onun de-fakto
qorunub saxlanmasına səy edirdilər. Torpaqlar azad olunduqdan sonra bu ölkələrin səfirləri regiona səfərdən
dəfələrlə müxtəlif bəhanələrlə imtina etmişlər.
Qətnamələri illər uzunu adi bir kağız parçası olan BMT də azad olunmuş ərazilərin bərpası
istiqamətində heç bir maliyyə yardımı göstərməmişdir.
Azərbaycan dövləti isə torpaqların bərpasına dərhal başlamışdır. Özünün daxili ehtiyatlarını səfərbər
edən ölkəmiz dərhal bərpa və quruculuq işlərinə başlamışdır. Hələ 2021-ci dövlət büdcəsindən bu məqsəd
üçün 2,2 mlrd manat vəsait ayrılmışdır. 2022-ci ildə də büdcədən bu qədər vəsait yönəldiləcəkdir. Bu vəsaitlər
birbaşa dövlət investisiyaları şəklində istifadə olunmuşdur. Lakin, aydın məsələdir ki, dəyən zərərin aradan
qaldırılması və regionun sosial- iqtisadi inkişafına nail olunması yalnız dövlət investisiyaları hesabına aparıla
bilməz. Bu məsələ kompleks şəkildə, “...dövlət - özəl tərəfdaşlığının inkişafı çərçivəsində həyata
keçirilməlidir”. Bu tərəfdaşlıq aşağıdakı istiqamətlərdə ola bilər:
…35…
1) əlverişli investisiya mühiti yaratmaqla xarici və daxili özəl investisiyaların cəlb olunması. Bu
zaman investisiyaların qorunması və xüsusilə ciddi vergi güzəştlərinin müəyyən edilməsi. Vergi güzəştləri
həm ərazilər , həm də sahələr üzrə müəyyən edilə bilər;
2) kiçik və orta istehsal müəssisələrinin yaradılması üçün büdcə ssudalarının ayrılması. Belə ssudalar,
əsasən, əmək tutumlu sahələrdə açılan müəssisələr üçün ayrıla bilər. Nəticədə regionda yerli sənye inkişaf
etməklə yanaşı işsizlik problemi də həll oluna bilər. Müəssisələr işə başladıqdan sonra büdcədən aldıqları borcu
qaytarmaqla büdcə gəlirlərinin artması mənbəyi kimi də çıxış edə bilər;
3) yaşayış məntəqələri bərpa olunduqca formalaşan bələdiyyələrin işinin düzgün təşkili də mühüm rola
malikdir. Onlar hər bir yaşayış məntəqəsinin sosial-iqtisadi inkişaf mərkəzinə çevrilməlidir. İlk dövrlərdə
bələdiyyələrə istehsal, xidmət, turizm və s. sahəsində hər hansı müəssisənən yaradılması üçün ünvanlı büdcə
subvensiyaları ayırmaq olar. Bələdiyyələrarası büdcədən kənar pul fondlarının yaradılması praktikasından da
yararlanmaq lazımdır. Belə fondlar bələdiyyələrə daha böyük işlərin maliyyələşdirilməsi imkanı yaradar;
4) əhalinin sərbəst pul vəsaitlərinin investisiyaya yönəldilməsinin təmin olunması üçün yerli şərtləri
nəzərə alan dövlət investisiya fondları yaratmaq məqsədə uyğundur.
Deyilənlərlə yanaşı, Azərbaycan dövləti beynəlxalq hüquqdan yararlanaraq bu cinayətləri törədənlərin
vurduqları zərərin əvəzinin ödənməsinə nail olması tələb olunur. BMT Baş Assambleyası tərəfindən 16 dekabr
2005-ci ildə qəbul edilmiş 60/147 saylı “Beynəlxalq humanitar hüququn ciddi pozuntuları və insan hüquqları
sahəsində beynəlxalq normaların cidddi pozuntularının qurbanları üçün zərərin ödənilməsi və hüquqi
müdafiə hüququna aid əsas prinsiplər və rəhbəredici müddəalar” adlı qətnaməsinin IX fəslinin 18-ci bəndinə
görə beynəlxalq humanitar hüququn pozulmasın qurbanlarına vurulan zərərin tam və effektiv şəkildə
ödənilməsi təmin olunmalıdır. Bu, restitusiya, kompensasiya, reabilitasiya, satisfaksiya, həmçinin baş vermiş
hadisənin bir daha təkrarlanmayacağına zəmanət formasında ola bilər.(7)
Həmçinin Assambleyanın “Beynəlxalq hüquqa zidd əməllərə görə dövlətin məsuliyyəti” qətnaməsinə
əlavənin 36-cı maddəsinə görə vurulan zərərin restitusiya ilə ödənilməyən hissədə kompensasiya yolu ilə
ödənməlidir.
Ermənistanın Azərbaycan ərazilərində restitusiya ilə məşğul olmağa nə mənəvi haqqı, nə də maddi
imkanı yoxdur. Bu səbəbdən Azərbaycana dəyən zərərin kompensasiya şəklində ödənilməsinə nail olunmalı
və alınan kompensasiya regionun inkişafının maliyyə mənbələrindən biri olmalıdır.
Nəticə
Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarının 20 faizini işğal və 30 il ərzində talan etməsinə Vətəən
müharibəsi nəticəsində son qoyulmuşdur. BMT də daxil olmaqla beynəlxalq təşkilatların və dünya güclərinin
“həll edə bilmədiyi” problem cəmisi 44 gün davam edən döyüşlərdə Azərbaycan ordusu tərəfindən həll edildi.
Lakin torpaqların azad olunması yeni problemləri aşkar etdi. Erməni işğalçıları tutduqları ərazilərdə
“yandırılmış torpaqlar” siyasəti yürüdərək regionun bütün şəhər və kəndlərini yerlə yeksan etmiş, təbii
sərvətlərini məhv etmiş, ətraf mühiti zəhərləmişlər. Azərbaycana vurulan zərərin həcmi 1,0 trilyon dollara
yaxın olmuşdur.
Azadlığın ilk günündən Azərbaycan dövləti regionun reabilitasiyasına başlamışdır. Əsas diqqət
infrastrukturun yaradılması və minaların təmizlənməsinə yönəldilmişdir ki, sakinlərin böyük qayıdışına zəmin
yaradılsın. Gələcəkdə sənaye, kənd təsərrüfatı, turizm və digər sahələrin inkişafı üçün regionun güclü
potensialından istifadə edilməsi ərazidə sosial-iqtisadi inkişafın təmin olunmasına imkan verəcəkdir.
Nəzərdə tutulan işlərin yerinə yetirilməsi üçün maliyyə resurslarının səfərbər edilməsi və səmərəli
istifadəsi zəruridir. İlk dövrlərdə birbaşa dövlət investisiyaları əsas yer tutsa da , növbəti mərhələlərdə digər
mənbələrin, xüsusən də xarici və özəl investisiyaların cəlb edilməsi, bu məqsədlə müxtəlif maliyyə
rıçaqlarından istifadə olunması müsbət rol oynaya bilər.
Əsas maliyyə mənbəyi kimi, beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq, dəymiş zərərin ödənməsi üçün təmin
olunacaq kompensasiya çıxış edə bilər.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Bakı, 1995.
2. Qarabağ Dirçəliş Fondu” publik hüquqi şəxsin yaradılması haqqında” AR Prezidentinin Fərmanı. Bakı, 4 yanvar
2021-ci il, № 1243
3. Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Ptioritetlər. Bakı, 2 fevral 2021-ci il
4. Əliyev.İ.H. Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyinə müsahibə. Bakı, 11 fevral 2022-ci il.
5. İbrahimov İ.H. (2021). Erməni terroru və işğaldan azad edilmiş ərazilərdə ekoloji vəziyyət. // “İqtisadiyyat” qəz. №
50, 16-22 dekabr. – səh. 7
6. Manafov Qabil. İşğaldan azad edilmiş torpaqlarımızın dirçəldilməsi və azad edilməsi hazırkı dövrdə Azərbaycan
dövləti qarşısında dayanan ən mühüm strateji vəzifədir. Bakı, “UNEC Ekspert” jur., mart 2021, səh.6-9
…36…
7. BMT Baş Assambleyasının № 60/147 “Beynəlxalq humanitar hüququn ciddi pozuntuları və insan hüquqları
sahəsində beynəlxalq normaların ciddi pozuntularının qurbanları üçün zərərin ödənilməsi və hüquqi müdafiə
hüququna aid əsas prinsiplər və rəhbəredici müddəalar” qətnaməsi, 16 dekabr 2005-ci il.
ŞUŞANIN TƏHSİL VƏ MƏDƏNİYYƏT İNCİLƏRİ

Muradlı Tavat Hüseyn qızı
Böyük elmi işçi
Orcid id: 0000-0003-4995-1176
Şahmuradova Gülnarə Vilayət qızı
Elmi işçi
Orcid id: 0000-0003-1997-0317
Mikayılova Könül Vaqif qızı
Böyük elmi işçi
Orcid id: 0000-0003-2817-5593
Azərbaycan Respublikasının Təhsil İnstitutu
...Şuşa təkcə özünün gözəl təbiəti ilə deyil, həmçinin yüksək,

ahəngdar və poetik mədəniyyəti ilə də şöhrət qazanmışdır.
Səməd Vurğun
Abstract: The current article deals with Shusha, the pearl and a charming corner of Azerbaijan, the
cradle of Azerbaijani music. It is also stated the personalities and activities that affect both Azerbaijani and the
world culture, science and art. With its wonderful nature, fresh air, and water, this mysterious city, has a great
role in the development of great personalities. The views of the English traveller and scientist J. Maurier and
R. Burter on Shusha have also conducted this article. As Austria Vienna and Italian Naples distinguished for
their high and devoted attitude to culture, science, education and art in the world, Shusha also contributed to
the culture of Azerbaijan. The city of Shusha, founded in 1750, is known for Azerbaijani and world culture as
Jabbar Garyagdi Oglu, Gurban Pirimov, Uzeyir Hajibeyov, Bulbul, Seyid Shushinski, Khan Shushinski,
Rashid Behbudov. Nevertheless, as a result of the Armenian aggression on May 8, 1992, the rich nature,
cultural and historical monuments and houses of Shusha, were destroyed. On November 8, 2020, as a result of
the determination of the President, Supreme Commander-in-Chief Ilham Aliyev and the Armed Forces of
Azerbaijan Shusha was liberated from 29 years of occupation. After reconstruction, Shusha will give pearls to
the Azerbaijani culture and science again.
Keywords: science, education, culture, music, art, personalities, conservatory, material and cultural
heritage.
Azərbaycanın tarixində, elmində, mədəniyyətində, incəsənətində Şuşanın özünəməxsus yeri və rolu
var. şuşanın torpağı dürr yetişdirir desək yanılmarıq. Neçə-neçə dahiləri öz qoynunda suyu,havası ilə bəsləyib
bu əsrarəngiz şəhər. Şuşa mədəniyyət, elm, incəsənət ocağı olmaqla hər birimizin qürur mənbəyidir. Xan
Şuşinskinin, Bülbülün, Cabbar Qarğadıoğlunun səsi hər daşına, qayasına hopan, Natəvanın, Vaqifin, Üzeyirin
ilham mənbəyi olan, başı qarlı, vüqarlı dağları ilə Şuşa hər bir azərbaycanlı üçün əzəmət qalasıdır. Həmçinin
Şuşa Cənubi Qafqazın dəyərli mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmaqla yanaşı milli memarlıq uslubu ilə də
seçilir. Şuşa mədəniyyətimizə, ədəbiyyatımıza, incəsənətimizə bəxş etdiyi tarixi şəxsiyyətləri, maddi-mədəni
iris, abidələri, tarixi ilə yanaşı, eyni zamanda orta əsrlər şəhərsalma sənətinin qiymətli abidəsi kimi məşhur
olub. Muğamımızın beşiyi sayılan, Qarabağın dilbər guşəsi Şuşa şəhəri əbədi olaraq Azərbaycanın mədəniyyət
məbədidir.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin dediyi: “Şuşa Azərbaycanın ən əziz və böyük tarixi olan bir
guşəsidir. Şuşanı yaradanlar, Şuşa şəhərini quranlar, Şuşa qalasını tikənlər Azərbaycan torpağının sahibləri
olublar və Qarabağda Azərbaycan daim qorunması, saxlanılması üçün Şuşa şəhərini, qalasını yaradıblar; Bu,
Azərbaycan xalqının, əcdadlarımızın yaratdığı böyük abidədir, təkcə şəhər deyil, böyük bir tarixi abidədir. Bu
şəhərdə, onun ətrafında Azərbaycan xalqının bir neçə əsrlik tarixə malik böyük mədəniyyəti, mədəni irsi,
qəhrəmanlıq nümunələri yaranıbdır. Şuşa təkcə şuşalılar üçün yox, bütün azərbaycanlılar üçün, vətənini,
millətini sevən hər bir vətəndaşımız üçün əziz bir şəhərdir, əziz bir torpaqdır, əziz bir qaladır, əziz bir abidədir”
[Əliyev, 2019] sözlər Şuşanın Azərbaycan xalqının, mədəniyyətinin, incəsənətinin, ədəbiyyatının tarixində
xüsusi yeri olduğunu bir daha vurğulayır.
Bütöv Azərbaycan üzükdürsə, Şuşa onun ən parlaq daş qaşıdır. Şuşa mədəni-tarixi abidələri ilə təkcə
Azərbaycanının deyil, bütün Zaqafqaziyanın mədəni irsini zənginləşdirən mədəniyyət mərkəzidir. Görkəmli
…37…
pedaqoq, professor Əjdər Ağayev Şuşa haqqında danışarkən demişdi: “Şuşa səfalı havası, əsrarəngiz təbiəti,
milli ənənələri, xalq sənəti dəyərlərini yaşadan istedadlı sənətkarları ilə yanaşı, yeni üsullu məktəbləri, təlim-
tərbiyəçilik məharəti ilə seçilən ustad müəllimləri ilə də məşhurdur”.
Bu əsrarəngiz təbiətə, zəngin mədəni tarixi irsə, malik olan, elmə, təhsilə xüsusi diqqət yetirən Şuşa
iyirmi səkkiz illik yarım işğaldan 2020-ci il 8 noyabr tarixində azad olundu. Bu azadlığı Azərbaycan xalqına,
Qarabağa və Şuşaya yaşadan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin, Polad iradəli, əzimkar,
qətiyyətli azərbaycan ordusunun və xalqının Dəmir yumruq kimi birləşməsi oldu. 2020-ci il 8 noyabr
Azərbaycan tarixinə “Zəfər günü” kimi daxil oldu. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev “Şuşa
şəhərinin Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilməsi haqqında” Sərəncamı 2021-ci il may ayının 7-də
Şuşa şəhəri azad edildikdən sonra imzalamışdır.
Şuşa Azərbaycan tarixində təkcə mədəni-tarixi abidələri ilə deyil, eyni zamanda görkəmli elm, təhsil,
incəsənət xadimləri ilə də xüsusi yer tutur. Bu torpaq, bu əsrarəngiz şəhər Qasım bəy Zakir, Xurşidbanu
Natəvan, Mir Möhsün Nəvvab, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Firidun bəy Köçərli, Əhməd
bəy Ağaoğlu, Cabbar Qaryağdıoğlu, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Bülbül və digər bu
kimi görkəmli şəxsiyyətləri ilə də tarixdə özünəməxsus yer tutur. Şuşa dünyada muğamın beşiyi kimi tanınır.
Məhz bu səbədən də Şuşanı "Şərqin konservatoriyası" və "Azərbaycanın musiqi beşiyi" adlandırırlar.
İngilis səyyahı və alimləri C.Morye və R.Burter Şuşanın gözəlliyinə, təbiətinə heyran qalmış və
qədimliyi, tarixi ilə bağlı dəyərli mülahizələr söyləmişlər. C.Moryenin fikrincə, Şuşa hələ eradan əvvəl insan
məskəni olmuşdur. R.Burter isə yazır ki, “Şuşada Qafqazın başqa yerlərində olmayan Avropa şəhərlərindəki
kimi daş binalar, daş döşəməli geniş küçələr, qədim Roma hamamlarını xatırladan gözəl hamam qalıqları
vardır”.
1992-ci il mayın 8-də Azərbaycanın qədim musiqi və mədəniyyət mərkəzi olan Şuşa şəhərinin
Ermənistan ordusu tərəfindən zəbt olunduğu 29 illik müddətdə Şuşanın 25 məktəbi, 31 kitabxanası, 20 səhiyyə
müəssisəsi, 17 klubu, 8 mədəniyyət evi, 4 texnikumu və 2 institut filialı, 7 uşaq bağçası, 4 kinoteatrı, 5
mədəniyyət və istirahət parkı, 2 sanatoriyası, turist bazası, 2 mehmanxanası, Azərərbaycan Xalçası Dövlət
Muzeyinin filaialı, Şuşa Dövlət Dram Teatrı, Şərq musiqi alətləri fabriki Uşaq Sağlamlıq Mərkəzi, Xurşudbanu
Natəvanın, Əbrülrəhimbəy Haqverdiyevin, Qasım bəy Zakirin, Mir Mövsün Nəvvabın, Süleyman Sani
Axundovun, Nəcəf bəy Vəzirovun, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Xan Şuşinskinin, Sadıqcanın, Cabbar
Qaryağdıoğlunun evləri, Dövlət Rəsm Qaleryası, Üzeyir bəy Hacıbəylinin, Bülbülün ev muzeyləri, bulaqlar,
tarixi məkanlar, Karvansaraylar, və neçə-neçə abidələr məhv edilib.
Şuşada M.Nəvvab rəhbərlik etdiyi “Məclisi-Fəramuşan” (ədəbi məclis) fəaliyyət göstərirdi. “Məclisi-
üns” kimi ədəbi məclislər bütün ölkədə şöhrət tapmışdı. Xan qızı Natəvanın, Mirzə Möhsün Nəvvabın və
çoxsaylı məşhur şairlərin iştirakı ilə keçən bu məclisləri Şuşa ədəbi mühitinin sütununa çevrilmişdi. Şuşa 1882-
ci ildən başlayaraq “yeni teatr mərkəzinə çevrilib”. Şuşalı teatr həvəskarları sırasında “Otello”nun ilk
tərcüməçisi, komediyalar müəllifi Xasay Vəzirov, məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdı oğlu, tanınmış ziyalılar
Səfərəli bəy Vəlibəyov, Bədəl bəy Bədəlbəyov, Əbdülrəhim bəy Haqverdiyev, Firudin bəy Köçərli və b. var
idi. Şuşa səhnəsində ilk dəfə Şekspirin “Otello” əsəri 1904-cü ildə tamaşaya qoyulub.
1897-ci ildə Şuşada C.Qaryağdıoğlunun hər iki tamaşada baş rolda oynadığı Ə.Haqverdiyev tərəfindən
Füzulinin «Leyli və Məcnun», 1902-ci ildə isə Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemaları səhnələşdirilib. 1901-
ci ildə ilk dəfə Şuşada “Şərq konserti” adlı yeni konsert forması təşkil olunub. Şuşanın iqtisadi, ictimai-siyasi
və mədəni həyatında dair “Kaspi” qəzeti xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Şuşa Realnı Məktəbinin müəllimi
Həşim bəy Vəzirov XIX əsrin sonlarından başlayaraq, 1904-cü ildən isə qəzetə “Müslim” imzası ilə materiallar
göndərirdi.
Onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, dünyada mədəniyyəti, elmə, təhsilə, incəsənətə yüksək və həsas
münasibəti ilə seçilən, musiqi onun hər daşına, qayasına, ab-havasına hopmuş bir neçə şəhər var ki, bunlar
Avstriyanın Vyana, İtaliyanın Neapol, Azərbaycanın da Şuşa şəhəridir.
Dəniz səviyyəsindən 1403 metr hündürlükdə salınan, Turşsu mədən suyu ilə də məşhur olan, kurort
kimi qonaqların ən çox dincəldiyi məkana çevrilən, sanki hansısa bir rəssamın böyük sevgi ilə çəkdiyi,
memarın xüsusi zövqlə yonduğu əsararəngiz sənət əsəri olan, “Şərqin konservatoriyası” adlanan Şuşa şəhəri
Cabbar Qaryağdı oğlu, Qurban Pirimov, Üzeyir Hacıbəyov, Bülbül, Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Rəşid
Behbudov, Niyazi, Fikrət Əmirov, Süleyman Ələskərov, Əşrəf Abbasov tanınmış xanəndələrdən Məmməd,
Segah İslam, Seyid Şuşinski, Əbülfət Əliyev, Sara Qədimova kimi bir sıra digər incəsənət xadimlərinin də
vətəni olub.
Şərqin incisi olan Şuşanın havasının musiqi sədasını xatırlatması, suyunun həzin şırıltı ilə axması,
torpağının musiqi, muğam ilə yoğrulması musiqiyə bələd olan insanların yetişməsinə böyük təsir edir. Ona
görə də Şəhərdə yaşayan hər ailədə oxumağı, musiqi alətlərində ifa etməyi bacaran adama rast gəlmək olar və
…38…
bu, şuşalılar üçün adi haldır. Bu səbədən də “Əgər oxumursansa, deməli, şuşalı deyilsən” kəlamı Şuşaya və
şuşalılalar aidir.
Azərbaycan Respublikasının Elmlər Akademiyasının topladığı məlumata görə təkcə XIX əsrdə Şuşada
95 şair, 22 musiqişünas, 38 xanəndə, 19 xəttat, 16 nəqqaş, 12 nüsxəbənd, 5 astronom, 18 memar, 16 həkim,
42-ə qədər müəllim və sairə olmuşdur. Bu böyük ziyalı dəstəsi, Şuşa şəhərini mədəniyyət mərkəzinə
çevirməkdə və burada mədəniyyəti inkişaf etdirməkdə böyük rol oynamışlar. Bu istedadların təşəbbüsü və
yaxından iştirakı ilə Şuşada 10-a qədər ədəbi, elmi və ayrı-ayrı sənətləri əhatə edən məclislər yaradılmışdır
[Şuşinski, 1968].
Cəsarətlə və əminliklə deyə bilərik ki, Şuşanın Azərbaycana, Şərq dünyasına və dünya mədəniyyətinə
verdiyi istedadları saysızdır. Xalq arasında yaxşı demişlər:
- Şuşa sağlamlıq şəhəri, istedadlar məskənidir! Həqiqətən belədir. Şuşa şəhəri məşhur ədiblərin,
şairlərin, görkəmli bəstəkarların, incə səsli xanəndələrin vətənidir:
Qasım bəy Zakir (1784-1857) – Şair, Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizmin və satirik ədəbi
cərəyanın banilərindən biri; Xurşidbanu Natəvan (1830-1897) – XIX əsrin ən görkəmli Azərbaycan şairəsi,
xeyriyyəçi, maarifpərvər; Mir Möhsün Nəvvab (1833-1918) – Şair, rəssam, musiqişünas, astronom, xəttat,
nəqqaş, dülgər, kimyagər, riyaziyyatçı; Nəcəf bəy Vəzirov (1854-1926) – XIX-XX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi; Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev (1870-1933) – dramaturq, nasir, rejissor,
alim; Yusif Vəzir Çəmənzəminli (1887-1943) - görkəmli Azərbaycan yazıçısı; Firidun bəy Köçərli (1863-1920)
– ədəbiyyatşünas və tənqidçi. "Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” adlı iri həcmli əsərin müəllifi; Kərim bəy
Mehmandarov (1854-1929) – həkim; Həmidə xanım Cavanşir (1873-1955) – Azərbaycanın ilk maarifçi
qadınlarından biri; Validə Xaspolad qızı Tutayuk (1914-1980) – biologiya elmləri doktoru, Azərbaycanın
əməkdar elm xadimi, professor, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü; Bədəl bəy Bəşir oğlu
Bədəlbəyli (1875-1932) – Azərbaycanın Maarif xadimi; Əhməd bəy Ağayev (Əhməd Ağaoğlu-Firəng Əhməd)
(1869-1939) – ideoloq, jurnalist, publisist, məşhur "Difahi” təşkilatının yaradıcısı; Əbdülbaqi Bülbülcan
Zülalov (1841-1927) – xanəndə; Cabbar Qaryağdıoğlu (1861-1941) – xanəndə; İslam Əbdül oğlu Abdullayev
(Segah İslam) (1876-1964) - xanəndə; Qasım Abdullayev (Zabul Qasım) (1873-1927) - xanəndə; Seyid
Şuşinski (1889-1965) - xanəndə; Bülbül (Murtuza) Rza oğlu (1897-1961) – SSRİ Xalq artisti, müğənni; Xan
Şuşinski (1901-1979) - xanəndə; Rəşid Behbudov (1915-1989) - SSRİ Xalq artisti, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı,
müğənni; Sadıq Əsədulla oğlu (Sadıqcan) (1846-1902) – tarzən; Qurban Primov (1880-1965) – tarzən; Üzeyir
bəy Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəyov (1885-1948) – dünya şöhrətli bəstəkar, Şərqin ilk operasının yaradıcısı;
Fikrət Cəmil oğlu Əmirov (1922-1984) – bəstəkar; Niyazi Hacıbəyov (1912-1984) - SSRİ Xalq artisti, Sosialist
Əməyi Qəhrəmanı, bəstəkar, dirijor; Mehdi Əsədulla oğlu Məmmədov (1918-1985) - SSRİ Xalq artisti, aktyor,
rejissor, pedaqoq; Barat Həbib qızı Şəkinskaya (1914-1978) – Azərbaycan Respublikasının xalq artisti; Lətif
Hüseyn oğlu Kərimov (1906-1991) – rəssam, Azərbaycan müasir xalça sənəti məktəbinin yaradıcısı; Fərəc bəy
Ağayev (1811-1891) – çar ordusunun General-leytenantı; Səməd bəy Mehmandarov (1856-1931) - General-
leytenant, Azərbaycan Demokratik Respublikasının ilk hərbi naziri; Yaqub Allahqulu oğlu Quliyev (1900-
1942) – General-mayor, Stalinqrad qəhrəmanı; Aslan Vəzirov Fərhad oğlu (1910-1988) – Polkovnik, Sovet
İttifaqı Qəhrəmanı; Xəlil Məmməd oğlu Məmmədov – Sovet İttifaqı Qəhrəmanı; Bədəlbəyli Şəmsi Bədəl bəy
oğlu (1911-1986) – Görkəmli rejissor, Azərbaycanın xalq artisti; Bədəlbəyli Əfrasiyab Bədəl bəy oğlu (1907-
1976) – bəstəkar, dirijor, musiqişünas, librettoçu; Bədəlbəyli Fərhad Şəmsi oğlu (1947) – məşhur pianoçu,
Azərbaycanın xalq artisti; Ələsgərov Süleyman Əyyub oğlu (1924-2001) – Bəstəkar, dirijor, Azərbaycanın xalq
artisti; Hacıbəyli Ceyhun Ədülhüseyn oğlu (1890-1862) – ADR-nın görkəmli dövlət xadimi, publicist;
Hacıbəyov Sultan İsmayıl oğlu (1919-1974) – bəstəkar, Azərbaycanın xalq artisti, pedaqoq; Hüseynov Rafiq –
tanınmış diktor, Azərbaycanın xalq artisti; Məhərrəmov İdris Məhəmməd oğlu – partiya və dövlət xadimi;
Kərimova Flora Ələkbər qızı – müğənni, Azərbaycanın xalq artisti və başqaları.
Elm, təhsil və mədəniyyət incilərini Azərbaycan və dünya mədəniyyətinə bəxş edən Ocaq - Şuşanın
əsası 1750-ci ildə Görkəmli siyasi və dövlət xadimi Pənahəli xan Cavanşir tərəfindən qoyulmuş və 1756-1757-
ci illərdə sıldırım qayalarla əhatə olunmuş dağın üzərində tarixi abidə kimi mədəniyətimizin parlaq nümunəsi
olan Şuşa Qalasını salmişdir. Şəhər bir müddət Pənah Əli xanın şərəfinə “Pənahabad”, sonradan isə “Şuşa
qalası” və “Şuşa” adlandırılıb [Шушинский, 1968].
29 illik işğaldan sonra 2020-ci il noyabrın 8-də Azərbaycanın polad iradəli lideri və igid ordusu
tərəfindən azadlığına qovuşan Şuşa şəhəri yenidən qurulur. Sözsüz ki, bu şəhər öz tarixi ənənəsini davam
etdirərək, yeni inciləri yetişdirəcək.
Ədəbiyyat
…39…
1. Əliyev, H. (2019). “Şuşa Azərbaycanın ən əziz və böyük tarixi olan bir guşəsidir”. URL:
https://azertag.az/xeber/Heyder_Aliyev_Susa_Azerbaycanin_en_eziz_ve_boyuk_tarixi_olan_bir_gusesidir-
1280183
2. Azərbaycanın incisi, Qarabağın mirvarisi Şuşa.
3. URL: http://www.anl.az/down/meqale/iki_sahil/2017/may/541097.htm
4. Əhmədova, F. Şuşa Azərbaycanın milli mədəni mərkəzidir. /17.03.2020/ -URL: https://1905.az/susa-
az%C9%99rbaycanin-milli-m%C9%99d%C9%99ni-m%C9%99rk%C9%99zidir/
5. İşğal altında olan rayonların təhsil mənzərəsi. Rəqəmlər və faktlar. / 01.10.2020/ URL:
https://azedu.az/az/news/35160-isgal-altinda-olan-rayonlarin-tehsil-menzeresi-reqemler-ve-faktlar-
6. Şuşaya sadiq əbədi məşəllər. Məktəblər və tədris mərkəzləri. /08.05.2018/
7. URL: https://azedu.az/az/news/2071-susaya-sadiq-ebedi-meseller-mektebler-ve-tedris-merkezleri
8. “Şuşasız Qarabağ, Qarabağsız isə, ümumiyyətlə, Azərbaycan yoxdur”. URL:
http://www.anl.az/down/meqale/palitra/2018/may/590180.htm
9. Şuşinski, F (1968). "Şuşa”. – Bakı: Gənclik. – 198 s.
10. Шушинский, Ф. (1979). Народные певцы и музыканты Азербайджана. - Москва: Советский композитор. -
200 c.
XARIBÜLBÜLÜN MORFOLOJİ-ANATOMİK QURULUŞ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Əliyev Bəhman Musa oğlu
Biologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, ADAU-nun professoru
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0001-8421-4548
Abstract. The article presents information about the morphological and anatomical structure of Orchis
caucasica S., which has unsurpassed beauty as an ornamental plant, widespread in Shusha (Jidirduzu) and its
surroundings.
The stem is 15-25 cm high, starting from the tubers, the leaves are completely pubescent, arranged
alternately on the stem, petiolate, usually forming a sheath. The flowers are irregular, the peduncle is collected
in a group of flowers. The number of stamens has decreased, and their structure has changed significantly.
Type of pollination – is cross-pollination, the fruit is a capsule. Blooms in April-May.
Anatomical studies have shown that the leaves of the plant have an isolateral, and the stem is a bundle
structure. Bundles of collateral type. Structure, shape, number of bundles, etc. is a constant feature of the
studied species and has taxonomic significance as a diagnostic feature. In the center of the stem, receptacles
have formed where water accumulates.
In the root, endotrophic mycorrhiza was found, characterized by the penetration of mycelium into the
cells. The plant is a mycotrophic plant, i.e. a plant that feeds on fungi. Therefore, this plant does not grow on
soils that do not form mycorrhiza characteristic of the species. Normal seedlings and healthy plants can be
obtained if the seeds or bulbs of the plant are mixed with soil from the area where it is naturally distributed.
The diagnostic characters found as a result of comparative morphological and anatomical studies can
be considered valuable florogenetic information in the systematization of the Orchidaceae family and
determining the directions of evolution of angiosperms.
Keywords: cuticle, epidermis, parenchyma, phloem, xylem, spongy parenchyma, vascular bundle.
Xarıbülbül (Orchis caucasica S.) Səhləbkimilər fəsiləsinin (Orchadaceae) Səhləb (Orchis) cinsindən
olub, birləpəli, çoxillik ot tipli bitkidir (Qurbanov, 2009; s.373).
Bitki Azərbaycanın dilbər guşəsi olan Şuşada (cıdır düzündə) və onun ətraf ərazilərində geniş
yayılmışdır.
Bitkinin çiçəklərinin morfoloji quruluşu həqiqətən də Bülbülü və Xarı (böcəyi) xatırladır (şəkil 1).
Yaranması haqqında xalq arasında müxtəlif əfsanələr mövcuddur. Onlardan birində deyilir ki, keçmiş
zamanlarda Bülbül adlı oğlan, Gül adlı gözəl bir qıza vurulur. Oğlana evlənmək üçün pul lazım olduğundan,
qazanc dalınca uzaq ölkələrə gedir. Həmin qızı Xar adlı başqa oğlan da sevirmiş. Bülbülün olmamasından
istifadə edən Xar, Gülə evlənmək təklif edir. Gül Onu rədd edir. Onda Xar öz istəyinə güclə nail olmaq istəyir,
bu zaman səfərdən qayıdan Bülbül bu səhnəni görüb, Xarla ölüm-dirim savaşına girir. Şəkildən göründüyü
kimi Xar (Böcək) artıq Bülbülün ayaqlarını yemişdir. Bu səhnəni görən Gül Allaha yalvarır ki, Xarın əlində
məhv olmaqdansa onları daşa döndərsin. Rəhmli və Mərhəmətli olan Allah-Təala isə onları gözəl bir çiçəyə
Xarıbülbülə çevirir.
…40…
Şəkil 1. Xarıbülbül (Orchis caucasia S.)

A-çiçəyin görünüşü, B-kök yumurularının görünüşü
Gövdəsi 15-25 sm hündürlüyündə olub kök yumrularından başlanğıc götürür, yarpaqları tam
kənarlıdır, gövdə üzərində növbəli düzülür, saplaqsızdır, qaidəsində qın əmələ gətirir. Çiçəkləri qeyri-
müntəzəmdir, sünbül çiçək qrupunda toplanmışdır. Erkəkciklərin sayı azalmış, quruluşu xeyli dəyişkənliyə
uğramışdır. Tozlanması çarpaz, meyvəsi qutucuqdur (Флора Азербайджана, 1952: m.2.s.254). Kök yumruları
dairəvi şəkilli olub bütövdür. Kökyumrulu yeraltı orqanları birinci ili yerüstü hissədə əmələ gəlmiş gövdəni və
yarpaqları qidalandırır, zoğ əmələ gətirmiş keçənilki yumrular bürüşür, üzərində qırışlar əmələ gəlir, onun
yanında hamar, ehtiyat qida maddələri ilə dolu yeni cavan yumrular inkişaf edir. Bunlardan növbəti yazda yeni
cavan zoğlar başlanğıc götürür.
Anatomik tədqiqtlar.
Müqayisəli morfoloji-anatomik tədqiqatlar göstərdi ki, dağlıq zonanın kəskin iqlim şəraiti
(temperaturun sutka ərzində kəskin dəyişməsi, intensiv insolyasiya, ultrabənövşəyi şüalarla şüalanma, güclü
küləklərin təsiri və s.) bitkinin quruluşuna öz təsirini göstərərək onlarda kəskin quruluş dəyişiklikləri əmələ
gətirmişdir.
Yarpaq (folium) bitkinin ən mühüm orqanı olmaqla üç zəruri yaşayış proseini fotosintez, qaz
mübadiləsi və tranparasiya proseslərini həyata keçirir.Yarpaq eninə kəsikdə izolateral quruluşludur (şəkil 2).
Belə ki, yarpaq mezofili eynitipli hüceyrələrdən əmələ gəlmişdir. Belə quruluş yarpağın alt və üst səthinin
təqribən eyi dərəcədə işıqlanması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Yarpaq həm alt, həm də üst səthdən bir hüceyrə
qatından ibarət epidermislə, epidermis isə xaricdən kutikul ilə örtülmüşdür.
Şəkil 2. Xarıbülbül (Orchis caucasica S.) Yarpağın anatomik quruluşu
1-kutikul, 2-dəricik,
3-əhatəedici hüceyrələr,
4-süngərvari parenxim,
5-floem, 6-ksilem, 7-kollenxim
Yarpaq mezofili bir-birinə bənzər süngərvari parenxim hüceyrələrindən təşkil olunmuşdur.

Hüceyrələrin formasına, quruluşuna və yerləşmə qaydasına görə yarpağın alt və üst tərəfini fərqləndirmək
çətindir. Mikroskopik görünüşdə yarpağın üst və alt tərəfi ancaq ötürücü topanın ksilem və floemlərinin
vəziyyətinə görə təyin etmək mümkündür. Belə ki, ksilem yarpağın üst səthində, floem isə alt səthinə doğru
yönəlmişdir. Yarpaq mezofilində qapalı kollateral tipli topalar xaricdən iri həcmli əhatəedici hüceyrələrlə əhatə
olunmuşdur. Bu hüceyrələr topa elementləri ilə yarpağın digər hüceyrələri arasında əlaqə saxlayır (Tutayuq,
1980: s 223). Ksilemdə su boruları həcmcə kiçik olmaqla sıx yerləşmişlər.
Gövdə (Caulis) bitkinin əsas orqanlarından biri olmaqla su və başqa maddələrin köklə yarpaq arasında
hərəkətini, çiçək və meyvənin nizamlı düzülüşünü təmin edir, su və ehtiyat qida maddələrinin toplanmasında
iştirak edir.
Gövdə eninə kəsikdə dairəvi quruluşludur (şəkil 3). Xaricdən bir qat dəricikdə əhatə olunmuşdur.
Dəricik hüceyrələri xırda həcmli olmaqla sıx yerləşmişlər.
Şəkil 3. Xarıbülbül (Orchis caucasica S.) Gövdənin anatomik quruluşu

1-dəricik, 2-qabıq parenximi, 3-floem, 4-su toplanan hüceyrələr, 5-ksilem
…41…
Üzərləri kutikulla örtülmüşdür. Dəricikdən daxilə 4-6 qatdan ibarət qabıq parenximi yerləşir. Bu
hüceyrələr dairəvi formalıdır. Gövdədə ötürücü topalar nizamlı şəkildə düzülmüdür. Onların sayı 8-10 ədəd
arsında dəyişir. Topalar qapalı kollateral tiplidir. Gövdənin mərkəzində çox iri həcmli su toplanan yerliklər
əmələ gəlmişdir. Bitkinin yayıldığı ərazilərdə çox rütubətin, yayda şiddətli quraqlıqla əvəz olunduğundan bitki
rütubətli vaxtlarda və xüsusən yağış yağan zaman öz rezervuarlarına su çəkir, quraqlıq vaxtlarda isə ondan
istifadə edərək bitkinin əsas hissələrini qurumaqdan qoruyur. Mexaniki toxuma zəif inkişaf emişdir.
Kök (Radix) əsas iki funksiyanı (bitkini yaşadığı yerə (torpğa) möhkəm bərkitmək və torpaqdan suyu
və mineral qidanı (mineral duzların məhlulunu) sormaq vəzifəsini yerinə yetirir.
Kök eninə kəsikdə dairəvi quruluşludur. Xaricdən bir qat epiblem hüceyrələri ilə əhatə olunmuşdur.
Mezoderm 12-15 qat hüceyrədən təşkil olunmuşdur. Endoderm bir qatlıdır. Endodermdən daxilə bir qat
çoxbucaqlı formalı peritsikl hüceyrələri yerləşir. Ksilem poliarx tiplidir. Hər şüada 6-7 ədəd su borusu yerləşir.
Floem ksilem şüları arasında adacıqlar şəklində yerləşir (şəkil 4).
Şəkil 4. Xarıbülbül (Orchis caucasica S.) Kökün anatomik quruluşu

1-epiblem, 2-əmici tellər, 3-miseli, 4-endoderm, 5-peritskl, 6-floem, 7-ksilem
Anatomik tədqiqatlar nəticəsində ilk dəfə olaraq müəyyən edildi ki, bitkinin kökü, göbələk miselləri
ilə simbioz əlaqəsinə girərək endotrof mikoriza tipli quruluş əmələ gətirmişdir. Göbələk miselləri (yumaqları)
mezoderm hüceyrələrinin daxilində təqribən endoderm qatına qədər yerləşmişdir. Burada göbələk, hüceyrə
daxilində gedən maddələr mübadiləsinin gedişində daha yaxından iştirak edərək, hüceyrənin daxilində
mürəkkəb üzvü maddələri parçalayan enzimlər əmələ gətirir. Həmin enzimlərin vasitəsilə göbələk bitkidə
toplanmış ehtiyat maddələrinin, xüsusən də şəkərlərin toplanmasına şərait yaradır, kök hüceyrələrində osmos
təzyiqi yüksəlir, bitkinin sorucu qüvvəsi qat-qat artır. Bitki mikotrof bitkidir, yəni göbələyin köməkliyi ilə
qidalanan bitkidir. Buna görə də növ üçün xarakterik mikoriza əmələ gətirə bilməyən torpaqlarda bu bitki
bitmir. Bitkinin toxumları və ya kök yumruları əkilən torpağa, təbii yayıldığı ərazidən bir qədər torpaq götürüb
qarışdırılarsa, ondan normal cücərtilər və sağlam bitkilər almaq mümkündür.
Xarıbülbülün anatomik quruluşu onun xarici gözəlliyi ilə bir həm-ahənglik təşkil edir. Belə quruluş
yalnız həmin növ üçün xarakterikdir.
Müqayisəli morfoloji-anatomik tədqiqatlar nəticəsində ik dəfə aşkar olunmuş diaqnostik nişanələr
Səhləbkimilər (Orchidaceae) fəsiləsinin sistemləşdirilməsində və örtülütoxumlu bitkilərin təkamül
istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsində qiymətli florogenetik məlumatlar hesb oluna bilər.
Ədəbiyyat
1. Qurbanov E. (2009). Ali bitkilərin sistematikası. – Bakı: Bakı universiteti nəşriyyatı. – 430 s.
2. Тутаюк В. (1972). Анатомия и морфология растений. Москва: Изд.Выс.школа. – 334 с.
3. Флора Азербайджана. (1952). – Баку: Издательство АН Азербайджанской ССР. – 317 с.
ŞUŞA ŞƏHƏRİNDƏ FƏRDİ YAŞAYIŞ EVİNİN İSTİLİK TƏCHİZATINDA BİVALENT PARALEL

REJİMLİ İSTİLİK NASOSLARI SİSTEMLƏRİNİN MÜXTƏLİF SXEMLƏRİNİN
EFFEKTİVLİYİNİN TƏYİNİ
Nəsirov Şükür Nəriman oğlu
Texnika elmləri namizədi, dosent
Orcid id: 0000-0001-6421-7549
Babayeva Sevinc Şulan qızı
Orcid id: 0000-0002-9334-5483
Abstract: The presented article proposes two different schemes that can meet the heating and hot
water supply of Shusha city. For this purpose, the experience of developed countries was studied, the scheme
of the heat supply system for the studied object was selected by computer simulation. The characteristic
…42…
parameters of all equipment included in the heat supply system were calculated and simulated using the
GeoTSOL program. The efficiency was determined by comparing all the parameters of both heat pump circuits
operating in bivalent mode.
The conversion factor of the heat pump was calculated. A solar collector was used as an additional
heat source. It is assumed that the working body of the ground probe is a 25% glycol solution. The pump for
the heat supply system, the solar collector, the heat load supplied to the system by the auxiliary boiler and the
conversion factor of the heat pump were calculated. As a result of the simulation, the energy produced (annual),
losses (annual), energy used (annual), solar contour, and power required were calculated. The impact of the
heat pump system on the environment has been studied and it has been shown that it is an environmentally
friendly heat supply system.
Key words: heat supply, heat pump, GeoTsol, smart city, simulation
Azərbaycan 4-cü sənaye inqilabının verdiyi ən müasir imkanlara malik ölkələrin təcrübəsini təhlil
edərək öz strategiyasını işləyib hazırlayıb. (Əliyev, 2021: s.2)
2030-cu ilə qədər Milli Fəaliyyət Planının icrası təkcə ölkəmizin digər bölgələrində deyil, işğaldan
azad edilmiş ərazilərdə də gözlənilir. Qarabağ “ağıllı idarəetmə”, “ağıllı şəhər” və “ağıllı kənd” sistemləri
əsasında, eləcə də yaşıllıq zonasında bərpa olunacaq. Bütün bunlar bilavasitə 4-cü sənaye inqilabının
tələblərinə cavab verən perspektivlərdir.
Bunun üçün Qarabağda bərpa olunan enerji mənbələrinin potensialının qiymətləndirilməsi və bu
potensialdan səmərəli istifadə olunması çox vacibdir. Ümumiyyətlə, “yaşıl” enerjidən istifadə həm
tükənməkdə olan ənənəvi enerji resurslarına qənaət etməyə, həm də ətraf mühitin qorunmasına xidmət edəcək.
Digər tərəfdən də dünya dövlətləri qarşısında qoyulan tələblərdən biri 2050-ci ilə qədər karbon emissiyalarını
sıfıra endirməkdir.
İstilik nasosları istilik və isti su təchizatı sistemində xərcləri minimuma endirən avadanlıqdır. İstilik
nasosları qənaətcil, ekoloji cəhətdən təmiz, təhlükəsiz və rahatdır. Sistem son dərəcə davamlıdır və
uzunmüddətli istismar zamanı xüsusi diqqət tələb etmir. İstilik nasosları sabit işləyir, məkanın temperatur
dəyişməsi minimaldır. Səs-küy yaratmırlar.
Təqdim olunan məqalədə Şuşa şəhərində fərdi evin istilik və isti su təchizatını ödəyə biləcək iki
müxtəlif sxem təklif olunmuşdur.( GeoT*SOL) Bunlar buffer çəni, günəş kontur çəni və şirin su stansiyası
olan bivalent rejimdə işləyən istilik nasosu sistemi (Z3) və günəş konturlu, 2 bufer çənli bivalent rejimdə
işləyən istilik nasosu sistemidir(Z4).
Şəkil 1. buffer çəni,günəş kontur çəni və şirin su stansiyası olan bivalent rejimdə işləyən istilik nasosu sistemi (Z3)
Şuşa şəhəri 39 o 45 ' şm.e., 46o 45 ' ş.u.-da yerləşir. Dəniz səviyyəsindən təxminən 1400-1800 metr
yüksəklikdə yerləşən Şuşa hər tərəfdən uzunluğu 400-600 metrə yaxın olan dərələrlə, daha yuxarılarda isə
Qırxqız, Kirs, Murov, Bağrıqan, Sarıbaba dağları ilə əhatə olunmuşdur. Şəhərin qərb tərəfi dəniz səviyyəsindən
hündürdür, Cənub tərəfi nisbətən hündür və horizontal düzənlikdir.
Qlobal şüalanmanın illik cəmi 1 507 804 Vt saat / m² -dir. İstər günəş, istərsə də, torpağın günəş
şüalanmasından aldığı potensial enerji bu sxemlərin effektiv işləməsinə imkan verir.
Z3 sxemində torpaq zond vasitəsilə qlikol məhlulu torpağın istiliyini istilik nasosuna nəql edir. Digər
tərəfdən günəş konturu çəninə günəş kollektorundan isti su daxil olur. İstilik nasosuna dəstək olaraq, qazandan
da isti su bu çənə daxil olur. Ehtiyac olduqda bu çənə şirin su çənindən əlavə su verilir. Bu əlavə su da isti su
təchizatına gedən suyun istiliyi hesabına qızdırılır. İstər istilik təchizatı, istərsə də isti su təchizatı buffer çəndən
ödənilir. (Şəkil1)
…43…
Şəkil 2. Günəş konturlu, 2 bufer çənli bivalent rejimdə işləyən istilik nasosu sistemi (Z4).
Şəkil 2-də Şuşadakı fərdi evin istilk təchizatı təlabatını ödəyən günəş konturlu, 2 bufer çənli bivalent
rejimdə işləyən istilik nasosu sistemi verilmişdir. Burada həm isti su təchizatını, həm də istiləşməni 2 bufer
çən təmin edir. Bu buffer çənlər sistemdəki,temperature dalğalanmasının qarşısını alır.
Cədvəl 1.İstehsal olunan enerji
İstehsal olunan enerji / İllik Z3 Z4

İstilik nasosu ilə təmin edilir: kVt 7720 3906
Qazan tərəfindən təmin edilir: kVt 527 3985
Günəş sistemi ilə təmin olunur: kVt 3199 3644
Z3 sxemində istehsal olunan enerjinin istilik nasosuna düşən payının çox olması bu sxemə üstünlük
qazandırır. Beləki, istilik nasosunun torpaqdan aldığı enerji, günün sastlarından və ilin fəsillərindən asılı deyil.
Həm də digər enerji mənbələrinə nisbətən ən ekoloji təmizidir. İstilik nasosu, köməkçi enerji mənbəyi,günəş
dövrə nasosu və qazanın il ərzində istehlak etdiyi elektrik enerjisinə görə dəyərlər şəkil 3-də verilmişdir.
5280
10000 737 61 150
2235 141 156 578 Z4
0 Z3
Z3 Z4
Şəkil 3. İllik enerji istehlakı dəyərləri
Hər iki sxemdəki istilik nasosları bivalent paralel rejimdə işləyir. (Babayeva, 2022: s. 264) İstilik
nasosu bivalentlik temperaturuna qədər tək işləyir. Ətraf mühitin temperaturu -5 oC temperaturdan aşağı
düşdükdə, istilik nasosu və köməkçi qazan hər ikisi eyni vaxtda işləyir.
Bütün sistem üçün hər iki variantda (Z1, Z2) mövsümi istilik çevrilmə əmsalları hesablanmışdır.
Cədvəl 2. Mövsümi istilik çevrilmə əmsalları
Mövsümi istilik çevrilmə əmsalları (simulyasiyadan) Z3 Z4

SPF istilik nasosu : % 3.5 5.3
SPF istilik nasos sistemi : % 3.3 4.9
SPF Generator Sistemi (İN + Günəş Enerjisi): % 4.3 8.1
İstilik nasoslarının istifadəsi təkcə enerji problemlərini həll etmir, həm də ətraf mühiti qoruyur.
…44…
20000
10344
10000 3984
2560
0 986
Z3 Z4
İlkin enerjiyə qənaət: kVt saat
Qarşısı alınan CO2 emissiyaları: kq
Şəkil4. İlkin enerjiyə qənaət və qarşısı alınan CO2 emissiyalarının dəyərləri
Z3 sxeminin tətbiqi zamanı ilkin enerjiyə Z4 sxeminə nisbətən təxminən 2 dəfədən çox qənaət olunur.
Qarşısı alınan karbon emissiyalarının miqdarına görə də Z3 sxemi daha effektivdir. Beləliklə, bivalent rejimdə
torpaq zondlu istilik nasoslarının işinin analizindən belə qənaətə gəlmək olur ki, buffer çəni,günəş kontur çəni
və şirin su stansiyası olan bivalent rejimdə işləyən istilik nasosu sistemi (Z3) daha effektiv və məqsədə
uyğundur.
Ədəbiyyat
1. Babayeva S.Ş. (2022) Kəlbəcər şəhərində fərdi yaşayış binasının istilik təchizatı sistemində istilik nasoslarından
istifadə perspektivləri. Postkonflikt vəziyyətlərdə yenidənqurmavə bərpa üzrə beynəlxalq konfrans RRPCS 2022.
Fevral 24-25, Bakı, Azərbaycan.
2. Babayeva S.Ş. (2022) İstilik təchizatı sistemində monovalent rejimdə işləyən istilik nasoslarının işinin tədqiqi.
ENERGETİKANIN PROBLEMLƏRİ elmi texniki jurnal № 1, Bakı, 25-31 səh.
3. GeoT*SOL basic Version 1.0. Design and Simulation of Heat Pump Systems User Manual.
4. Алиев И. Г. (2 февраля 2021 г.) Азербайджан 2030: национальные приоритеты социально-экономического
развития.
MİLLİ-MƏDƏNİ İRSİMİZİN DAŞ YADDAŞI

Qasımova Nərminə Vaqif qızı
Baş müəllim, doktorant
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti
Orcid id: 0000-0002-9790-0018
Abstract: Shusha is of great strategic importance for the Azerbaijani state, both due to its geographical
location and historical and cultural opportunities. Because Shusha is not only a place of strategic importance
from the geographical point of view, as the main settlement of Azerbaijan, which demonstrates its sovereign
right over Karabakh. Shusha is also the cradle of Azerbaijani culture, a place where many prominent artists,
musicians, architects, painters and monuments, personalities who have made great contributions to the treasury
of world culture grew up.
It is no coincidence that Shusha, the cradle of Azerbaijani culture and art, is called the beating heart of
Karabakh. Shusha fortress is one of the most beautiful pearls of Azerbaijani architecture. The castle was built
in the style of the Arran School of Architecture Shusha Fortress and Yukhari Govhar Agha Mosque, once
famous for its grandeur, are located here.
Saying that Shusha is a city of monuments, national leader Heydar Aliyev praised its exceptional
importance for Azerbaijan:"There is no Karabakh without Shusha, and there is no Azerbaijan without
Karabakh.".
President of the Republic of Azerbaijan Ilham Aliyev declared the Shusha city the capital of
Azerbaijani culture in his speech on January 5 (1).
Today Shusha as the host celebrates the V Congress of Azerbaijanis and V International Folklore
Festival “Kharybyulbyul” affirms this culture and political role of the city.
Key words: Azerbaijcan, culture, capital, historical monuments, cultural life, Karabakh, sity of
monuments, art, strategic importance.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 7 may 2021-ci il sərəncamına əsasən Şuşa
şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin paytaxtı elan edildi. Sərəncama əsasən şəhər daxilində Şuşa Şəhər Dövlət
Qoruğu yaradılaraq, şəhər yenidən qurulmalıdır. O cümlədən Şuşada yerləşən abidələrimiz, məscidlərimiz
əsaslı şəkildə təmir edilməlidir, bərpa olunmalıdır, onların öz siması qaytarılmalıdır” (3).
…45…
Şuşa istər yerləşdiyi coğrafi mövqe, istərsə də tarixi və mədəni imkanlarından dolayı Azərbaycan
dövləti üçün olduqca strateji əhəmiyyətə malikdir. Şuşa şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin rəmzi, bir çox
görkəmli sənətkarların, musiqiçi, memar, rəssam və dünya mədəniyyət xəzinəsinə böyük töhfələr vermiş
şəxsiyyətlərin yetişdiyi bir məkandır.
Azərbaycan ədəbiyyatında satirik şeirin təməlini qoyanlardan biri olan Qasəm bəy Zakir, gözəl şairə
Xurşidbanu Nətəvan, XIX əsrin qabaqcıl şəxslərindən olan Mir Möhsün Nəvvab, Azərbaycan ədəbiyyatının
görkəmli nümayəndəsi, ədib milli dramaturgiyamızda tragediya janrının banisi, istedadlı publisist Nəcəf bəy
Vəzirov, M.F.Axundovun, N.Vəzirovun ənənələrini davam etditən Əbdülrəhim bəy Haqverdiyev, görkəmli
yazıçı, tarixi romanlar müəllifi Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından
olan Əhməd bəy Ağayev Şuşanın xalqımıza bəxş etdiyi coxsaylı tarixi şəxsiyyətlərdəndir.
Şuşa milli-mənəvi irsimizin alınmaz qalasıdır. Əbəs yerə Azərbaycanın mədəniyyət və incəsənət
beşiyi sayılan Şuşanı Qarabağın döyünən qəlbi adlandırmırlar. Şuşa qalası və bir vaxtlar öz möhtəşəmliyi ilə
seçilən Yuxarı Gövhər ağa məscidi milli-mədəni irsimizin möhtəşəm nümunələrindəndir. Qarabağ xanı
Pənahəli xan tərəfindən bərpa edilən Şuşa qalası bu qədim şəhərini əhatə edən tarixi qala divarlarıdır.
Şuşa qalası Azərbaycan memarlığının ən gözəl incilərindən biridir. Qala Arran memarlıq məktəbi
üslubunda inşa edilib. Qalanın üç qapısı var. Onlardan Gəncə qapısı öz yüksək memarlıq xüsusiyyətləri ilə
seçilir. Qala dairəvi mühafizə bürclərinə malikdir. Qala yaxınlığında qalan xarici aləmlə əlaqələndirilən yüksək
memarlıq keyfiyyətləri olan körpü də inşa edilib ki, bu körpü Qala körpüsü kimi tanınır. Xanlıqlar dövründə
Şuşada orijinal üslubda xeyli sayda yaşayış evləri, saraylar və imarətlər tikilib istifadəyə verilmişdi. Əldə olan
məlumatlar göstərir ki, bu dövrdə şəhərdə fəaliyyət göstərən nemarlar, mühəndislər, həkkaklar, bənnalar,
daşyonanlar, dülgərlər və digərləri şəhərin tikintisi zamanı Şərq və Qərb memarlığının nailiyyətlərindən
istifadə etməklə Azərbaycanın digər şəhərlərindən əsaslı şəkildə fərqlənən tamamilə yeni bir şəhər
yaratmışdılar. O dövrdə Şuşa şəhərində mühüm tarixi əhəmiyyət daşıyan xeyli sayda hərbi-müdafiə qurğuları,
ticarət-sənətkarlıq obyektləri, saraylar və yaşayış evləri, dini-memorial abidələr inşa edilmişdi. Bu abidələr
Şuşanın məhz Azərbaycan şəhəri olduğunu, azərbaycanlılar tərəfindən salındığını bir daha təsdiq edir.
Ermənilər zaman-zaman bu abidələri məhv etməklə şəhəri milli kökündən məhrum etməyə çalışsalar da, buna
nail ola bilməmişlər (Mustafayev, 2022: s.187).
Şuşanın memarhq abidələri içərisində karvansaralar xüsusi yer tuturdu. Baharhnın verdiyi məlumatdan
aydın olur ki, burada ilk karvansaraların tikintisi ilk yaşayış məhəlləsinin - Təbrizli məhəlləsinin meydana
gəlməsi ilə eyni vaxta təsadüf edir. Bu dövrdə Şuşanm imkanlı adamlarından olmuş Uğurlu bəy, Hacı
Əmiraslan bəy, Hacı Hüseyn bəy və başqaları Aşağı bazar və Meydan deyilən yerlərdə karvansaralar tikdirib
istifadəyə vermişdilər. Bu karvansaralar Şuşanın bazar kompleksinin əsas tikililərindən hesab olunurdu.
Şuşada karvansara tikintisi sonralar da davam etmişdi. XIX əsrin sonlarına yaxın burada artıq 10 karvansara
fəaliyyət göstərirdi. Onların arasında Hacı Abbas, Qatırçı Murad, Şeytan bazar, Xanlıq Muxtar, Mirsiyab oğlu,
Xan qızı karvansaraları xüsusilə seçilirdilər.
Azərbaycanm digər şəhərləri kimi, Şuşada da məscid tikintisinə böyük diqqət verilirdi. Qarabağ
tarixçilərindən Mirzə Camalın və Baharlının verdikləri məlumatdan aydın olur ki, burada ilk məscid Pənahəli
xanın hakimiyyəti dövründə qamışdan tikilmiş, Ibrahimxəlil xan isə hicri 1182-ci ildə (miladi 1768/69) həmin
məscidin yerində daş və əhəngdən yeni Cümə məscidi tikdirmişdi.181 XIX əsrdə Şuşada daha üç Cümə
məscidi inşa edilmişdi. Şuşanın sonuncu - dördüncü Cümə məscidi 1883-cü ildə Gövhər ağanın vəsaiti
hesabına Kərbəlayi Səfı xan Qarabaği tərəfmdən tikilmişdi. Bəzi məlumatlara görə, bu məscid başqa bir
məscidin çox güman ki, İbrahimxəlil xanın tikdirdiyi məscidin bünövrəsi üzərində tikilmişdi. Daha çox Yuxarı
Gövhər ağa məscidi kimi tanınan bu məscid 1992-ci il erməni işğalına qədər yaxşı vəziyyətdə qalmışdı. İki
böyük ibadət salonu, minarələri və ikinci mərtəbədə bir neçə otağı olan məscidin bəzək işlərinin görülməsində
görkəmli rəssam Mir Möhsün N əw ab da iştirak etmişdi. 1992-ci il erməni işğalı zamanı Şuşanın başqa
memarlıq abidələri kimi bu məscid də dağıdılaraq yararsız hala sahnmışdı. Şuşa məscidləri arasında Aşağı
Gövhər ağa məscidinin də özünəməxsus yeri var. Cümə məscidi funksiyasmı yerinə yetirən bu məscid 1874-
1875-ci illərdə memar Kərbəlayi Səfi xan Qarabaği tərəfindən yenidən qurulmuşdu. Məscidin nəzdində
mədrəsə də fəaliyyət göstərirdi. XIX əsrin ikinci yarısında Şuşada fəaliyyət göstərən məscidlərin ümumi sayı
16-ya çatırdı. Bunlardan üçü Cümə məscidi, qalanları isə məhəllə məscidi funksiyasım yerinə yetirirdi
(Mahmudov, Mustfayev, 2012: s.116-118) (1).
Şuşanın Azərbaycan musiqisinin inkişafında da böyük əhəmiyyətli olmuşdur. Xanəndələrdən Hacı
Hüsü, Məşədi İsi, Keştazlı Həşim, Cabbar Qaryadıoğlu, Musa Şuşinski, Məcid Behbudov, və bir çox başaqaları
Şuşanın yetirdiyi məşhur sənətkarlar olmaqla Yaxın Şərqdə də tanınmışlar. Azərbaycan proffesional
musiqisinin banisi, dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli Şərqdə ilk olaraq opera musiqisinin banisi olmaqla yanaşı,
tarixdə istedadlı jurnalist, görkəmli dramaturq, pedaqoq, musiqişunas və milli istiqlalımızda böyük xidmətləri
…46…
olan əsil azərbaycanlı kimi də adını tariximizə yazdırmışdır. Dahi bəstəkarın ənənələrini davam etdirən Fikrət
Əmirov, Zülfüqar bəy Hacıbəyov, Niyazi, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Soltan Hacıbətov, Əşrəf Abbasov, Zakir
Bağırov, Süleyman Ələsgərov və Azərbaycan musiqi sənətinin tədiqiqatçısı, görkəmli musiqşünas Firudin
Şuşinski də əslən Şuşadandırlar. Şuşa müasir rəssamlığımızın fatehi Toğrul Nərimanbəyovun, Azərbaycan
milli xalça sənətinin inkişafında, dünyaya tanıdılmasında əvəzsiz xidmətləri olan Lətif Kərimovun vətənidir.
XX əsrin yetmişinci illərində görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin Azərbaycanda hakimiyyətdə
olduğu dövrdə hökumət mühüm tarixi qərar qəbul etmişdi. Həmin qərarların yerinə yetirilməsi Şuşanın sosial
və mədəni inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Şəhərdə yeni sənət ocaqları yaradılmış, bərpa, tikinti
və yaşıllaşdırma işlərində yüksək nailiyyətlər qazanılmışdır. Bir sözlə, hər ötən il şəhərdə dərin iz qoymuşdu.
Tarixi-memarlıq və şəhərsalma abidəsinin yüksək bədii əhəmiyyəti nəzərə alınaraq 1977-ci ildə Şuşa tarixi-
memarlıq qoruğuna çevrilmişdi (sia.az/az/news/culture/735372.html 18 aprel 2019).
Təəssüflə qeyd olunmalıdır ki, artıq özü bütövlükdə böyük bir abidə olan Şuşa şəhəri işğal altında
olduğu 30 il müddətində ermənilər tərəfindən dağıdılmışdır. 8 muzey, 31 kitabxana, 17 klub, 8 mədəniyyət
evi, 25 orta məktəb, 40 tibb müəssisəsi, 24 tarixi abidə viran edilmişdir. Əldə olunan məlumata görə, Şuşada
mövcud olmuş və Azərbaycana aid olan bütün tarixi, mədəni, memarlıq abidələri və müqəddəs dini inanc
yerləri erməni silahlıları tərəfindən məhv edilmişdir. İşğala qədər Şuşa şəhərinin ərazisi qədim abidələrlə
zəngin idi. Ümumiyyətlə, şəhərdə 549 qədim bina, ümumi uzunluğu 1203 metr daş döşənmiş küçələr, 17
məhəllə bulağı, 17 məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, 2 qəsr və qala divarları mövcud idi. O cümlədən,
72 mühüm sənət və tarixi abidələri, dövlət xadimlərinin və başqa tanınmış şəxslərin evləri olmuşdu. Bu
abidələrin çoxu XIX əsrdə yaşamış memar Kərbəlayı Səfixan Qarabağı tərəfindən tikilmiş və həmin dövrün
ən məşhur nəqqaşı Kərbəlayi Səfərəli tərəfindən bəzədilmişdir.
Azərbaycan Respubliksının işğal olunmuş ərazilərində erməni işğalçılarının özbaşnalığı tarix və
mədəniyyət abidələrinin dağıdılması və qəsdən korlanması “Silahlı münaqişə baş verdikdə mədəni dəyərlərin
qorunması haqqında” 1954-cü il Haaqa Konvensiyasına, “Arxeoloji irsin mühafizəsi haqqında” 1992-ci il
Avropa Konvensiyasına”, “Ümumdünya mədəni və təbii irsin mühafizəsi haqqında” UNESKO-nun 1972-ci il
Konvensiyasına ziddir (https://az.trend.az/azerbaijan/politics/3313228.htm).
Şuşanın abidələr şəhəri olduğunu söyləyən Ümummilli Lider Heydər Əliyev onun Azərbaycan üçün
müstəsna əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirərək bildirmişdir:”Şuşasız Qarabağ, Qarabağsız isə Azərbaycan
yoxdur” (Xalq qazeti, 2021).
Ulu Öndərin vəsiyyətinə sadiq qalan xalqımız 2020-ci il noyabrın 8-ini Azərbacycanın zəfər tarixinə
qızıl hərflərlə yazdı. Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə qəhrəman əsgərlərimiz və heç vaxt
unudulmayacaq şəhidlərimiz 30 illik həsrətə son qoyaraq Qarabağımızı və Şuşamızı bizlərə qaytardılar.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təbirincə desək ”Əziz Şuşa, sən azadsan!”
Bu gün Qarabağın incisi hesab edilən Şuşanın 270 illiyi ərəfəsində Dünya Azərbaycanlılarının V
Qurultayına və V “Xarıbülbül” Beynəlxalq Folklor Festivalına ev sahibliyi etməklə Azərbaycan tarixində bir
daha həm siyasi, həm də mədəni əhəmiyyətini təsdiq etməkdədir.
Ədəbiyyat
1. Mahmudov, Y., Mustafayev, C. (2012). Şuşa-Pənahabad-Bakı:Təhsil nəşriyyatı.-152 s.
2. Mustafayev, C. (2022) s.187, Şuşa şəhərində xanlıqlar dövrü abidələri və erməni vandalizmi. Azərbaycan Ali
Texniki Məktəblərinin Xəbərləri, ADNSU, II Beynəlxalq Konfrans Materialları, Cild 24-304
3. https://president.az>artcles>view 07 may 2021, №2632
4. https://Xalq qazeti/com>news Əhmədov, E 08 may 2021
5. https://sia.az/az/news/culture/735372.html 18 aprel 2019
6. https://az.trend.az/azerbaijan/politics/3313228.html
QARABAĞDA VANDALİZMƏ MƏRUZ QALMIŞ TARİXİ ABİDƏLƏRİMİZ
Məmmədova Aynurə Cabbar qızı

Kiçik elmi işçi
AMEA Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnsitutu, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0003-3574-5822
Abstract. For more than two centuries, Armenian vandals, who committed merciless aggression
against the Azerbaijani people, also destroyed our historical monuments. Their main target was our religious
monuments - mosques and churches. They completely destroyed some of our religious monuments, and made
…47…
some of them unusable. Historical and religious monuments are sacred places that embody the national
identity, spiritual and moral values and traditions of our people. These monuments are also "archival" pages
of our spiritual history.
The destruction of the historical monuments of Karabakh is as painful as the erasure of the petrified
memory of our cultural and spiritual history. Therefore, the destruction of historical and religious monuments
located in the occupied territories of Azerbaijan has become one of the components of Armenia's aggressive
policy. The total number of our historical and religious monuments in the occupied territories of Azerbaijan is
403. A large number of monuments of monumental art, historical monuments were destroyed, and some of our
completely destroyed monuments were replaced with memorial plaques and bas-reliefs in Armenian. Among
architectural monuments, Islamic religious monuments were destroyed most of all by Armenians, i.e. mosques,
tombs and other places of worship. Of the 67 official Muslim mosques in Karabakh, 63 were completely
destroyed, and 4 fell into disrepair. They dismantled the marble stones of the cemeteries and changed their
shape and used them as decorative stones in gardens and parks. Thus, the plundered and destroyed cultural and
historical monuments were very valuable samples of the culture not only of Azerbaijan, but also of the world
civilization.
Keywords: Fizuli, Shusha, Aghdam, vandalism, monuments, mosques, churches, restoration
İki əsrdən artıqdır ki Azərbaycan xalqınına qarşı amansız təcavüzlər törədən erməni vandalları tarixi
abidələrimizi də məhv etmişlər. Onların əsas hədəfi ilə dini abidələrimiz - məscid və kilsələrimiz olmuşdur.
Onlar dini abidələrimizin bir qismini tamamilə məhv etmiş, bir qismini də yararsız hala salmışdır. Tarixi-dini
abidələr xalqımızın milli kimliyini, mənəvi-əxlaqi dəyərlərini və adət-ənənələrini özünə təcəssüm etdirən
müqəddəs məkanlardır. Bu abidələr həm də mənəviyyat tariximizin “arxiv” səhifələridir. Qarabagın tarixi
abidələrinin darmadagın edilməsi isə mədəniyyət və mənəviyyat tariximizin daşlaşmış yaddaşının silinməsi
kimi agrılı-acılıdır. Buna görə də Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində yerləşən tarixi-dini abidələri məhv
etmək Ermənistanın təcavüzkar siyasətinin tərkib hissələrindən biri olmuşdur. Azərbaycanın işgal edilmiş
ərazilərində tarixi-dini abidələrimizin ümumi sayi 403-dür. Çox böyük sayda monumental incəsənət abidələri,
tarixi abidələrimiz məhv edilərək tamamilə sıradan çıxarılmış bəzi abidələrimizin üzərindən lövhələri
çıxarılaraq erməni dilində yazı lövhələri və baralyeflərlə əvəz olunmuşdur. Memarlıq abidələri içərisində
ermənilər tərəfindən ən çox dagıntılara məruz qalan islam dini abidələri yəni məscidlər, türbələr və digər inanc
yerləri olmuşdur. Qarabagda rəsmi fəaliyyət göstərmiş 67 müsəlman məscidinin 63-ü tamamilə dagıdılmış , 4
məscid isə yararsız hala salınmışdır. Onlar qəbirstanlıqların mərmər daşlarını söküb formalarını dəyişərək bag
və parklarda bəzək daşları kimi istifadə etmişlər. Belə ki, talan olunmuş və məhv edlmiş mədəni-tarixi abidələr
təkcə Azərbaycanın yox, həm də dünya sivilizasiyasının çox dəyərli mədəniyyət nümunələri idi.
Məlum olduğu kimi, Ermənistanın işğalçılıq siyasəti nəticəsində Azərbaycan xalqına məxsus çoxəsrlik
qədim tarixi-dini abidələr dağıdılaraq yerlə yeksan edilmiş, onların bir qismi isə saxtalaşdırılaraq
erməniləşdirilmişdir. Təcavüzkar dövlətin bu cür vandal əməllərə əl atmaqda əsas məqsədi bizim minilliklər
ərzində yaşadığımız torpaqlarda həm tarixi keçmişimizi, həm də mənəvi yaddaşımızı məhv etməkdir.
Ermənistan Azərbaycan xalqına məxsus tarixi-dini abidələrə qarşı təcavüzünü müxtəlif istiqamətlərdə
aparır. Belə ki, milli mənsubiyyəti və dini ənənələri özündə əks etdirən abidələr tamamilə dağıdılmış və ya
erməniləşdirilməsinə, özgələşdirilib dəyişdirilməsinə cəhdlər edilmişdir.Müharibə ərəfəsində abidələrin ,
muzey eksponatlarının və kitabxanalaın köçürülməsinə imkan verilmədiyindən əsrlərlə qoruyub saxladıgımız
tarixi abidələrimiz məhv edildi. Ulu əcdadlarımızın beşiklərindən olan Azıx magarası ermənilərin sursat
anbarına cevrildi. İslam abidələri dagıdılıb yer üzərndən silindi.Alban xristian abidələri isə tamamilə
saxtalaşdırıldı. Xalqımızın tarixi yadigarı olan Yelisey məbədi, Həsənriz məbədi və digər abidələrdə alban
yazıları silindi. Alban hökmdarı iii Vaçaqanın qəbri və sövməsindəki yazı tamamilə məhv edildi. (Göyüşov,
1998: s. 27)
İşğal altındakı müsəlman dini kimliyinə aid olan abidələr, o cümlədən digər mədəniyyət nümunələri
dağıdılmaqla yanaşı, həm də təhqir olunur. Son illərdə məscidlərdə mal-qara və digər heyvanların saxlanılması
faktı Qərb ölkələrinin fotomüxbirləri tərəfindən də lentə alınmış və bütün dünya ictimaiyyəti bu kadrlarla tanış
olmuşdur. Bundan başqa, Qafqaz Albaniyasına məxsus məbədlər erməniləşdirilərək qriqoryanlaşdırılmışdır.
Azərbaycanın işğal olunmuş Dağlıq Qarabağ bölgəsi və onun ətrafındakı 7 rayonun ərazisində yerləşən
Yuxarı və Aşağı Gövhər Ağa məscidləri (Şuşa), Saatlı məscidi (Şuşa) və Ağdamda Cümə məscidi dağıdılmış,
Ağoğlan (Laçın rayonu), Xudavəng (Kəlbəcər rayonu), Gəncəsər məbədləri (Ağdərə rayonu) və sair
erməniləşdirilərək qriqoryanlaşdırılmışdır. Bəzən isə ermənilər işğal etdikləri ərazilərdə yerləşən məscidlərin
Azərbaycan xalqına deyil, başqa dövlətlərə məxsus olduğunu iddia edir və bu niyyətlə məkrli addımlar atırlar.
…48…
Ermənilərin bu cür vandal əməllərinə Ermənistandakı tarixi Azərbaycan ərazilərində yerləşən dini
abidələr də məruz qalmışdır. İrəvan Şah Abbas məscidi, Dəmirbulaq məscidi, Hacı Novruz Əli məscidi, Sərdar
məscidi, Buğakar ziyarətgahı, Ağadədə ziyarətgahı və digər müqəddəs yerləri ermənilər tamamilə uçurmuş,
Göy məscidin isə memarlıq xüsusiyyətlərini dəyişdirərək onun İran abidəsi olduğu iddia edilmişdir.
Belə ki, 2016-cı ildə baş verən Aprel döyüşləri zamanı Ermənistan silahlı birləşmələrinin törətdiyi
təxribatlar nəticəsində Ağdam və Tərtər rayonlarının ərazilərində başqa məntəqələrlə yanaşı, XIX əsrə aid
tarixi-dini abidələr də erməni vandalizminə məruz qalmış, bəzi məscidlərə isə ciddi ziyan dəymişdir. Xüsusən
də təbii-cografi baxımdan respublikamızın ən zəngin bölgələrindən olan Agdam həm də xalqimızın çoxəsrlik
tarixini özündə əks etdirən müxtəlif növlü abidələr diyarıdır. Arxeoloji təqdiqatlar zamanı müəyyən olunub ki,
bu yerlərdə insanlar təxminən 8-10 min il bundan əvvəl məskunlaşmışlar. Agdamda olan Üzərlik təpəsi,
Xaçındərbənd kəndindəki türbə və daş abidələr, Xan qızı Natavanın və oglunun şərəfinə tikilmiş 19-cu
yüzilliyin türbəsi, Şahbulaq qalası, Çörək muzeyi, tarzən Qurban Primovun xatirə muzeyi, Agdam Tarix-
Ölkəşünaslıq Muzeyi və digər tarixi-memarlıq abidələri Agdamın işgalı zamanı dagıdılmışdır. Eləcə də Şuşa
şəhərindəki muzeylərimiz : Tarixi-diyarşünaslıq muzeyi, Şuşa tarix muzeyi, Xalça muzeyinin Şuşa filialı,
Qarabag Dövlət Tarix muzeyi, Qarabag Ədəbiyyat muzeyi , Bülbülün , Üzeyr Hacıbəyovun ,Xurşidbanu
Natəvanın ev muzeyi dagıdılmış, eksponatları xarici ölkələrə satilmışdır.(Zülfüqarov, 2015: s. 1)
Belə ki, 2020-ci il sentyabrın 27-dən başlayaraq Ermənistan silahlı qüvvələrinin müxtəlif növ
silahlardan, o cümlədən ağır artilleriyadan istifadə edərək Azərbaycanın yaşayış məntəqələrini atəşə tutması
nəticəsində Füzuli rayonunun Babı kəndinin yaxınlığında yerləşən qəbiristanlıqdakı Şeyx Babı türbəsinə ciddi
ziyan dəymiş, həmçinin düşmən tərəfindən atılan mərmi Beyləqan rayonundakı Cərcis peyğəmbər
ziyarətgahının yaxınlığına düşmüşdür.
Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində insanlıq və mülkiyyət əleyhinə olan cinayətlərə, mədəni irsin
dağıdılmasına görə Ermənistan məsuliyyət daşıyır. Ermənistanın xalqımıza məxsus abidələri dağıtması
“Silahlı münaqişə baş verdikdə mədəni dəyərlərin qorunması haqqında” 1954-cü il Haaqa Konvensiyası,
“Arxeoloji irsin mühafizəsi haqqında” 1992-ci il Avropa Konvensiyası və “Ümumdünya mədəni və təbii irsin
mühafizəsi haqqında” UNESCO-nun 1972-ci il Konvensiyasının tələblərinə ziddir. Ermənistan tərəfindən
Azərbaycan xalqının mədəni irsinin məhv edilməsinə və saxtalaşdırılmasına yönəlmiş, beynəlxalq sənədlərdə
bəşəri cinayət kimi qiymətləndirilən bu əməllər bütün bəşər mədəniyyətinə qarşı təcavüzdür”. Məlum olduğu
kimi, Ermənistanın işğalçılıq siyasəti nəticəsində Azərbaycan xalqına məxsus çoxəsrlik qədim tarixi-dini
abidələr dağıdılaraq yerlə yeksan edilmiş, onların bir qismi isə saxtalaşdırılaraq erməniləşdirilmişdir.
Təcavüzkar dövlətin bu cür vandal əməllərə əl atmaqda əsas məqsədi bizim minilliklər ərzində yaşadığımız
torpaqlarda həm tarixi keçmişimizi, həm də mənəvi yaddaşımızı məhv etməkdir.
Ermənistan Azərbaycan xalqına məxsus tarixi-dini abidələrə qarşı təcavüzünü müxtəlif istiqamətlərdə
aparır. Belə ki, milli mənsubiyyəti və dini ənənələri özündə əks etdirən abidələr tamamilə dağıdılmış və ya
erməniləşdirilməsinə, özgələşdirilib dəyişdirilməsinə cəhdlər edilmişdir.
İşğal altındakı müsəlman dini kimliyinə aid olan abidələr, o cümlədən digər mədəniyyət nümunələri
dağıdılmaqla yanaşı, həm də təhqir olunur. Son illərdə məscidlərdə mal-qara və digər heyvanların saxlanılması
faktı Qərb ölkələrinin fotomüxbirləri tərəfindən də lentə alınmış və bütün dünya ictimaiyyəti bu kadrlarla tanış
olmuşdur. Bundan başqa, Qafqaz Albaniyasına məxsus məbədlər erməniləşdirilərək qriqoryanlaşdırılmışdır.
Azərbaycanın işğal olunmuş rabağ bölgəsi və onun ətrafındakı 7 rayonun ərazisində yerləşən Yuxarı
və Aşağı Gövhər Ağa məscidləri (Şuşa), Saatlı məscidi (Şuşa) və Ağdamda Cümə məscidi dağıdılmış, Ağoğlan
(Laçın rayonu), Xudavəng (Kəlbəcər rayonu), Gəncəsər məbədləri (Ağdərə rayonu) və sair erməniləşdirilərək
qriqoryanlaşdırılmışdır. Bəzən isə ermənilər işğal etdikləri ərazilərdə yerləşən məscidlərin Azərbaycan xalqına
deyil, başqa dövlətlərə məxsus olduğunu iddia edir və bu niyyətlə məkrli addımlar atırlar. (N.Məmmədov.2007
səh )
Ermənilərin bu cür vandal əməllərinə Ermənistandakı tarixi Azərbaycan ərazilərində yerləşən dini
abidələr də məruz qalmışdır. İrəvan Şah Abbas məscidi, Dəmirbulaq məscidi, Hacı Novruz Əli məscidi, Sərdar
məscidi, Buğakar ziyarətgahı, Ağadədə ziyarətgahı və digər müqəddəs yerləri ermənilər tamamilə uçurmuş,
Göy məscidin isə memarlıq xüsusiyyətlərini dəyişdirərək onun İran abidəsi olduğu iddia edilmişd.
İşğalçı Ermənistanın tarixi-dini abidələrimizə vurduğu ziyan davam etməkdədir. Hərb cəbhəsində
uğursuzluğa məruz qalan erməni silahlı birləşmələri mülki yaşayış yerlərinə, o cümlədən tarixi abidələrə,
qəbiristanlıqlara, ziyarət yerlərinə atəşi nəticəsində Gəncə şəhərinə, Bərdə, Goranboy, Ağcabədi, Tərtər,
Ağdam, Füzuli, Beyləqan rayonlarına atılan raket və top mərmiləri nəticəsində bir sıra tarixi-dini abidələrə də
xeyli zərər yetirilmişdir.
Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində insanlıq və mülkiyyət əleyhinə olan cinayətlərə, mədəni irsin
dağıdılmasına görə Ermənistan məsuliyyət daşıyır. Ermənistanın xalqımıza məxsus abidələri dağıtması
…49…
“Silahlı münaqişə baş verdikdə mədəni dəyərlərin qorunması haqqında” 1954-cü il Haaqa Konvensiyası,
“Arxeoloji irsin mühafizəsi haqqında” 1992-ci il Avropa Konvensiyası və “Ümumdünya mədəni və təbii irsin
mühafizəsi haqqında” UNESCO-nun 1972-ci il Konvensiyasının tələblərinə ziddir. Ermənistan tərəfindən
Azərbaycan xalqının mədəni irsinin məhv edilməsinə və saxtalaşdırılmasına yönəlmiş, beynəlxalq sənədlərdə
bəşəri cinayət kimi qiymətləndirilən bu əməllər bütün bəşər mədəniyyətinə qarşı təcavüzdür”.
Şuşa rayonunun vandalizmə məruz qalmış abidələri: Saatli məscidi
Saatlı məscidi 1883-cü ildə memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən tikilmişdir. Şuşa şəhərinin
tarixini tədqiq edən Çingiz Qacarın yazdığına görə, Saatlı məscidinin yerində 1759-cu ildə Pənahəli xanın
tikdirdiyi məscid və mədrəsə olmuş, məhz bu mədrəsədə böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqif dərs
demişdir.
Məscid Şuşanın Saatlı məhəlləsində tikildiyi üçün belə adlanır. Saatlı məhəllə məscidi olsa da, şəhərin
digər məhəllə məscidlərindən həm həcmi, həm memarlıq quruluşu, həm də dekorativ tərtibatı ilə seçilirdi.
Tədqiqatçı Rizvan Qarabağinin yazdığına görə, bura Kərbəlayi Səfixan Qarabağinin tikdiyi son minarəli
məscid olmuşdur. Sonrakı illərdə bu gözəl sənətkarın tikdiyi məscidlərdə uca minarələr olmamış, onları damın
üstündə güldəstə formalı kiçik şərəfələr əvəz etmişdir. Amma memarlıq üslubundakı belə kəskin dəyişikliyin
nə ilə bağlı olması heç yerdə izah olunmur. Fasad yalnız divar və assimmetrik düzülüşə malik qapı və
pəncərələrdən ibarətdir.
Saatlı məscidinin interyer həlli bədii kamillik nümunəsi hesab oluna bilər. Tavana dayaq olan dörd
səkkizbucaqlı daş sütunlara minnətdar olaraq ibadət zalı üçnefli məkana malikdir. Bunun nəticəsində zalda
sanki sonsuz sayda tağ keçidlər yaranır. Divarların səthi həndəsi fiqurlar və nəbati naxışlarla tərtib olunmuşdur.
Tək minarə binanın arxa tərəfində yerləşdirilmişdir. Belə ehtimal edilir ki, minarə məscidlə eyni vaxtda deyil,
sonrakı illərdə ucaldılmışdır.( Azərtac.2020 səh4)
İstedadlı memarın tikdiyi bütün binaların divarında belə bir söz yazılmışdır: “Qarabağdan olan
Kərbəlayi Səfixan tərəfindən tikildi”. Əlbəttə, bu daş imzalar sonrakı dövrlər üçün sənəd kimi böyük
əhəmiyyət daşıyır. Lakin bunsuz da memarın yaratdığı əsərlərə, məscidlərə, hətta, uzaqdan baxanda belə, onun
kim tərəfindən tikildiyi məlum olur – memar Qarabaği.
Füzuli rayonunun vandalizmə məruz qalmış abidələri: Hacı Ələkbər məscidi
Füzuli şəhərindəki Hacı Ələkbər məscidi memar Kərbalayı Səfixanın ilkin işlərindəndir. Məscidin
giriş qapısı üzərindəki daş kitabədə “Memar Kərbalayı Səfixan Qarabağinin işidir” – sözləri yazılmışdır.
Kitabədə məscidin tikilmə tarixi də – hicri tarixi ilə 1307-ci il göstərilir. Bu tarixi miladi təqviminə çevirəndə
1889-1890-cı illərə uyğun gəlir. Bu dini ocaq Hacı Ələkbər məscidi adlandırılmışdır. Hacı Ələkbər xeyriyyəçi
olub. O, bu məscidin inşası üçün vəsait ayırıb və Şuşadan ustalar dəvət edib. Xeyirxah işlərinə hörmət və
ehtiram əlaməti olaraq yerli camaat Hacı Ələkbər bəyi öz tikdirdiyi məscidin ibadət zalının sol pəncərələrindən
birincisinin qənşərində dəfn etmişdir.
1993-cü ilin avqustunda Füzuli şəhərinin Ermənistan tərəfindən işğalı zamanı Hacı Ələkbər məscidi
yararsız hala düşmüşdür.
İşğaldan azad edilən ərazilərdə yenidənqurma işləri
İşğaldan azad olunan ərazilərimizdə Azərbaycan dövləti tərəfindən həyata keçirilən nəhəng
yenidənqurma işləri, o cümlədən Şuşada aparılan bərpa və quruculuq prosesi şəhərin tarixi simasının bərpa
edilməsi məqsədilə, Şuşanın orijinal memarlıq üslubuna uyğun olaraq gerçəkləşdirilir. Bu gün Şuşanın mədəni
həyatı yenidən özünə qaytarılır. Dövlət başçımız İlham Əliyevin tapşırıgı ilə Şuşada ”Xarıblbül” festifalı, Milli
Kulnariya festifalı, Vaqif poeziya günləri keçirilir və prezident öz ailəsi ilə bu tədbirlərdə yaxından iştirak edir.
Həyata keçirilən işlər çərçivəsində Qazançı kilsəsi də bərpa edilir. Qeyd edək ki, Qazançı kilsəsi Şuşa
şəhərinin kənarında, hazırkı yuxarı hissəsində yerləşir. Kilsənin 1868-ci ildə qədim zərdüşt məbədi üzərində
inşa olunmağa başlanıldığı bildirilir. Kilsənin inşası 1880-ci illərdə yekunlaşdırılıb. Kilsə quruluş baxımından
4 yarımdairəvi çıxışdan ibarətdir. Kilsənin daxili xüsusi memarlıq bəzəkləri olmadan, yonulmuş yerli daşlarla
üzlənmişdir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli Qərarı ilə
dövlət qeydiyyatına alınan (inventar № 358) kilsə ilk dəfə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 1988-ci il 27
aprel tarixli 145 nömrəli qərarı ilə abidələr siyahısına daxil edilib. Bütün digər tarix-mədəniyyət abidələrimiz
kimi Qazançılar kilsəsinin də tarixi sənədlər, arxiv materialları əsasında ilkin bədii-estetik görkəminə uyğun
olaraq bərpa edilməsi nəzərdə tutulur. (Şuşa .Biblioqrafiya.səh.95) Bu, elmi-praktiki-tədqiqat fəaliyyəti
olmaqla abidənin hərtərəfli təhlilini, memarlıq, tarixilik xüsusiyyətlərinin araşdırılmasını ehtiva edir.
Hazırlanacaq bərpa layihəsi abidənin XIX əsr ilkin-orijinal görkəminə qaytarılması imkanı verəcəkdir. Bundan
əlavə, müvafiq layihə təcrübəli memar və bərpaçılardan ibarət mütəxəssislərdən təşkil olunan Elmi Şura
tərəfindən müzakirə edilib təsdiqlənəcək. Həmçinin müvafiq sahədə geniş təcrübəsi olan və UNESCO-nun
qəbul etdiyi beynəlxalq bərpa standartlarını bilən xarici mütəxəssislərin də bərpa layihəsi üzrə rəyinin alınması
…50…
təmin olunur. Həmin xarici mütəxəssislərlə birlikdə bərpa işinin gedişatının monitorinq edilməsi də
planlaşdırılır. Bu da onu göstərir ki, biz tarixi abidələrimizə sahib çıxmağı bacarırıq. Erməni vandalizminin,
saxtakarlığının böyük yara vurduğu Azərbaycan abidələri bərpa edilərək öz tarixi görkəmlərinə, missiyalarına
qaytarılmaqla canlanırlar.
Bu gün Azərbaycan artıq dünyada Zəfər qazanmış , Qalib bir ölkə olaraq da tanınır və bu Azərbaycan
realliğıdır. 44 günlük Vətən müharibəsini parlaq Qələbə ilə başa çatdıraraq tarixi diyarımız olan Qarabağa
Böyük Qayıdış başladan , tarixən ən müxtəlif mədəniyyətlərin ,sivilizasiyaların, dinlərin qovuşdugu məkan
olan Azərbaycan geniş imkanları , iqtisadi gücü , potensialı və zəngin təcrübəsi ilə qısa müddətdə bölgədəki
bütün tarixi, dini abidələri, məscidləri bərpa edir, bu torpaqlarda əzan səsləri yenidən ucalır. Muzeylər və tarixi
abidələr xalqımızın tarixi yaddaşıdır, ona görə də biz bu tarixi yaddaşı bərpa etməliyik. Çünki, daş kitabələr,
memarlıq abidələri, məzar daşları üzərində yaşadıgımız torpağa , bizə vətəndaşlıq hüququ verən
pasportlarımızdır.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. “Azərbaycan” cildi. Bakı, 2007
2. AZƏRTAC Azərbaycan.-2020.- 9 oktyabr.- S.4.
3. Əziz Ələkbərli, “Qərbi Azərbaycan abidələri”, Bakı, 2007. 147 səh
4. Şuşa .Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı.Biblioqrafiya .Bakı 2001 600 səh
5. Əliheydər Zülfüqarov. “Dövlət və din” ictimai fikir toplusu. Fevral 2015 tarixli 02 (31) sayı.
6. Nahid Məmmədov. Güllələnən abidələr: Şuşa. “Cəmiyyət və din” qəzeti. Bakı 2007
7. Mədəniyyət Nazirliyinin İnformasiya və ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri Məryəm Qafarzadə AZƏRTAC-a
müsahibəsi, aprel 2022
8. Rəşid Göyüşov, “Azərbaycanda xristian abidələri” Bakı, 1988.
ŞUŞA QƏLƏBƏSİ TÜRK DÜNYASININ ZƏFƏRİDİR

Eminova Mirvari Abduləli qızı
AMEA Tarix İnstitutunun dissertantı
ADPU Şəki filialı, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0003-1187-8006
Abstract: The article discusses the geopolitical issue of Karabakh and the impact of the Shusha victory
on the Turkish Union against the backdrop of global political processes. The reasons for the Karabakh war
were analyzed in the article based on official facts and the false claims of the Armenians were refuted. The
article also highlights the significance of the results of the 44-day Patriotic War not only for the people of
Azerbaijan, but also for the Turkic world.
Keywords: operation Shusha, Victory Day, Panahabad, global political processes
Türk dünyasının dilbər guşələrindən ölan Qarabağ və onun açarı Şuşa hər zaman məramı saf olmayan
ermənilərin diqqətini cəlb etmişdi. Bunun yalnız bir səbəbi vardı. Qarabağın və onun döyünən ürəyi olan
Şuşanın qiymətli bir inci olması və onu ermənilərin özününküləşdirmək istəyi. Bəs Şuşanı “erməni
mədəniyyətinin beşiyi” kimi qələmə verməyə cəhd edən ermənilərin buna nə dərəcədə haqqı vardı?
Doğrudanmı iddialarına görə Qarabağda ermənilər üstünlük təşkil edirdilər? Bu suallara yalnız tarixi
sənədlərin, faktların dili ilə cavab vermək mümkündür, faktlar isə birmənalı şəkildə bu gündə Qarabağa
yalançı daşlar “ yadigar qoyan ” ermənilərin iddialarını təkzıb edir. Az qala dünyanın dörddə birinə ərazi
iddiaları ilə çıxış edən ermənilərin məqsədi göz qabağındadır. Tarixi faktları isə təkzib etmək qeyri
mümkündür.
Qədim yaşayış məskəni olması ehtimal edilən Şuşanın mənşəyi ilə bağlı, tarixi mənbələrin kasadlığı
səbəbindən müxtəlif fikirlər formalaşmışdır. Bəzi mənbələrdə Şuşanın etimologiyası türk tayfaları və türk
sözləri ilə izah olunmuş və skiflərə aid edilmişdi. Bəzən bu söz "Şişə" (Şiş qayalarla əhatə oluduğuna görə)
şəklində işlədilmiş, bəzi tədqiqatçılar Şuşa toponimini türk dilində mənasını "uc", "yüksək" olan "şiş"
komponenti ilə izah etmişlər. Lakin bu ehtimallar içərisində bir həqiqət var. XX əsrin 70-ci illərində Şuşa
mağara düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı burada aşkar olunan paleolit dövrünə aid daş alətlər
bu ərazilərə tarixən Azərbaycan türkləriniin varisliyini təsdiqləyir. E.ə.8 əsrdə Şərqi Anadoluya gələn
ermənilərin qədimdə Azərbaycanla heç bir bağlılıqları olmamışdır.
Şuşa şəhərinin Azərbaycan tarixində özünəməxsus yeri vardır. Şəhərin əsası Qarabağ xanlığının banisi
Pənahəli xan tərəfindən öz təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə tikilmişdi. Əvvəl tikilən Bayat və Şahbulaq
…51…
qalasından fərqli olaraq Şuşa qalası dəniz səviyyəsindən 1300-1600 m. hündürlükdə yerləşən və üç tərəfdən
sıldırım qayalarla əhatə olunan dağ yaylasında inşa edilmişdi. 1754-cü ildə yeni qalanın tikintisinə başlamaq
haqqında əmr verən Pənahəli xan 1756-cı ildə Qarabağ xanlığının paytaxtını buraya köçürmüşdü (Mustafayev,
2009: s.4). Yeni qala ilk illərdə öz banisinin adı ilə Pənahabad, sonralar isə Şuşa adlandırılmışdı. Şəhərin
yaranma və inkişaf tarixini özündə əks etdirən məhəllə və küçə adları, eləcə də əhalisinin milli tərkibi Şuşanın
bir daha Azərbaycana məxsus olduğunu təsdiqləyir.
Yeni yarandığı dövrdə Şuşa cəmisi 162 ailənin yaşadığı kiçik bir yaşayış məntəqəsi idi. Rus
məmurlarının XIX əsrin əvvəllərində tərtib etdikləri arxiv sənədinin məlumatından aydın olur ki, bu ailələrin
hamısı azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur (Описание Карабахской... Ермолова, 1866: s.4-5). Sonrakı
dövrdə şəhərdə yaşayan əhalinin sayı Qarabağ xanlığının müxtəlif mahallarından köçüb gələnlərin hesabına
surətlə artmışdı. Əldə olunan məlumatlar göstərir ki, artıq XVIII əsrin sonu –XIX əsrin əvvəllərində burada 2
mindən çox ailə yaşayırdı (Əliyev, 1960: s. 50). Bu dövrdə Şuşaya köçüb gələnlər arasında mənşəcə alban
olub orta əsrlər dövründə erməni kilsəsinin təsiri altında qriqoryanlaşmış və erməniləşmiş əhali də var idi.
Onların əksəriyyətini Qarabağ xanlığının Tativ, Xaçın və Dizaq mahallarından gələnlər təşkil edirdi. Lakin
“Qarabağ əyalətinin təsviri” adlı sənədin məlumatları əsasında aparılan hesablamalardan məlum olur ki, bu
əhali Şuşada yaşayan bütün əhalinin cəmisi 27 % -ni təşkil edirdi (Mustafayev, 2009: s.5; Описание
Карабахской... Ермолова, 1866: s.4-5). XIX əsrin əvvəllərinə aid statistik məlumatlar göstərir ki, xristian
əhali yalnız Şuşada deyil, həm də bütün Qarabağ xanlığında əhalinin az bir hissəsini təşkil edirdi. Bölgədə
alban mənşəli xristian əhalinin erməniləşmə prosesinin başa çatması və ermənilərin sayının sürətlə artması
Rusiyanın 1828-ci ildə İranla imzaladığı Türkmənçay və 1829-cu ildə Osmanlı Türkiyəsi ilə imzaladığı Ədirnə
müqavilələrindən sonra baş vermişdi. Cənubi Qafqazın işğalını başa çatdıran çar Rusiyası burada öz
mövqelərini möhkəmləndirmək üçün erməniləri İrandan və Osmanlı Türkiyəsindən Cənubi Qafqaza, əsasən
tarixi Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsinə başlamışdı. Rəsmi məlumatlara görə Rusiya təkcə 1828-1830-
cu illərdə Cənubi Qafqaza 40 min nəfər İran ermənisi və 84 min nəfər Türkiyə ermənisi köçürmüşdü (Шавров,
1911: c.47). Rus qafqazşünası N.Şavrov yazırdı ki, XX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda yaşayan 1,3
milyon erməninin 1 milyonu bizim tərəfimizdən buraya koçürülmüşdür (Шавров, 1911: c.60). Sonrakı illərdə
Rusiyanın Cənubi Qafqazda həyata keçirdiyi işğalçılıq və zorakı xristianlaşdırma siyasəti də Şuşa şəhərinin
həm inzibati statusuna, həm də demoqrafik vəziyyətinə ciddi təsir göstərmişdi.
1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin bərqərar edilməsi də Qarabağa, o cümlədən, Şuşaya
dinclik gətirmədi.Belə ki, SSRİ-nin himayəsi ilə Azərbaycanda müxtar qurumlar formalaşdırıldı və AK(b)P
MK Riyasət heyətinin 1923-cü il 16 iyul tarixli iclasının xüsusi qərarı ilə Şuşa şəhəri qondarma Dağlıq Qarabağ
Muxtar Vilayətinin tərkibinə daxil edildi. Bununla da Şuşa 170 ildən artıq yerinə yetirdiyi statusdan – bütün
Qarabağın mərkəzi statusundan məhrum edildi (Mahmudov, Şükürov, 2005: s.48;Mustafayev, 2009: s.4 )
Yüksək rütbəli sovet rəhbərliyinin himayədarlığı ilə Dağlıq Qarabağda rəhbər vəzifələrə sahib olmuş
ermənilər indi öz məkrli siyasətlərini “sinfi mübarizə” adı altında həyata keçirir, bölgənin azərbaycanlı
əhalisinə qarşı, sözün əsl mənasında,soyqırım və deportasiya siyasəti yeridirdilər. Həyata keçirilən bu
repressiyalar şəhərdə azərbaycanlıların sayının daha da azalmasına səbəb olmuşdu (İmanov, 2005: s.64-66).
Sovet hakimiyyəti dövründə Şuşa şəhərinə bəslənilən ögey münasibət də burada yaşayan əhalinin
sayına və milli tərkibinə ciddi təsir göstərdi. Vaxtilə Azərbaycanın böyük və abad şəhərlərindən biri olmuş
Şuşada, təxminən 50 il ərzində, əhalinin sayı 3 dəfədən də çox azaldı. 1989-cu ildə Şuşada yaşayan 20.579
nəfər əhalinin cəmisi 1.377 nəfəri ermənilərdən ibarət idi (Boran, 2008: s.210).
Şuşaya ən böyük zərbə 8 may 1992-ci ildə vuruldu. Şəhər erməni vandalları tərəfindən işğal edilərkən
amansız şəkildə dağıdıldı.
Axır ki, 28-30 il sonra ilahi ədalət oz yerini tapdı. 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə hər biri
özünü Vətən Daşı hesab edən Azərbaycan vətəndaşları, Prezidentindən adi üzvünə kimi öz cəbhəsində bir
əsgər oldu. Lakin Qarabağ döyuşlərində, xüsusilə Şuşa döyüşlərində qanını və canını vətənə qurban edən igid
vətən oğullarımızın qismətinə bu şərəfli və müqəddəs vəzifədən daha çox pay düşdü.
Vətən müharibəsinin gedişində Şuşanın işğaldan azad edilməsi əməliyyatı tarixdə əbədi qalan unikal
əməliyyatlardan biri oldu. Şuşa əməliyyatını mütəxəssislər müasir hərb elminin prinsiplərini alt-üst edən
əməliyyat adlandırırlar. Şuşanın azad olunması ilə bağlı əfsanəvi əməliyyat haqqında ilk dəfə “le
Monde”nəşrində yer verilmişdir. Daha sonra isə müəyyən fərqliliklərlə eyni mənzərəni təsvir edən bəzi
təfərrüatlar ortaya çıxdı və bizə döyüşü birbaşa iştirakçılarının dilindən dinləmək nəsib oldu.
XTQ üzvü, Şuşa qazisi Alik Məmmədovun dediklərindən: “Yarım metr qarda 14 saat kəşfiyyatdan
sonra, 400 nəfər o dağı dırmaşmalı idi. Bıçaq, tapança, limonka ilə döyüşə gedirdik... Nəinki onların, heç kəsin
ağlına gəlməzdi ki, biz bıçaqla Şuşanı almağı düşünürük. Generalımızın (XTQ komandanı Hikmət Mirzəyev)
düzgün döyüş tapşırığı, düzgün koordinatları olmasaydı məhv ola bilərdik. Amma hər şey zərgər dədiqliyi ilə
…52…
ölçülüb biçilmişdi. Biz qayaları dırmaşıb, əlbəyaxa döyüşə girdik. Onların arasına düşən təşviş belə General
tərəfindən hesablanmışdı.”
XTQ kəşfiyyatçısı, Şuşa qazisi Sirus Müsüzadə: “Biz iki gün Şuşanın Daşaltı hissəsində şəhərin
kəşfiyyatında qaldıq. İki gündən sonra hücuma keçdik. Gecə saat təxminən 2 olardı ki, Şuşaya doğru irəlilədik.
Əlimizdə olan tək silah avtomat idi, ancaq onlar bizim üstümüzə bütün silahlardan atırdılar. Aşağıdan yuxarı
sıldırım qayaları qalxırdıq. Çox çətin idi... Dağa qalxanda inilti eşitdim. Bildim ki, kimsə yaralanıb. Gördüm
döyüş yoldaşımdır. Düzdür, tanımırdım şəxsən, ancaq mən ona kömək etməli idim... Biz nə şəhid olan
yoldaşımızı, nə də yaralanan qardaşlarımızı döyüş meydanında qoya bilməzdik....”
Şuşa qazisi Həbillayev Elvin İsmət oğlu: “Döyüş yolumuz Füzuli, Şuşa və Xankəndi isiqamətində
olmuşdur. Fizulidən Şuşaya 450 əsgərlə piyada yol getdik. Şuşada dağlarla qalxanda pusquda olan erməni
əsgərləri ilə rastlaşdıq. Saylarının çox olmasına baxmayaraq öhdələrindən gələ bildik. Həyatımın ən
qürurverici anı isə ad günümdə Suşanı almağımız və Zəfərimizin elan edilməsi oldu.”
Kəşfiyyatçı snayper Ədalətli Xəyyam Rasim oğlu: “Xüsusi təyinatlıların tərkibində döyüslərə qatıldıq.
Xocavənddən Şuşa istiqamətində piyada 24 saat yol getdik. Şuşada verilən ilk tapşırığımız Zərdanaşen kəndini
götürmək idi. Bu kəndi 0-22 saylı erməni xüsusi təyinatlıları qoruyurdu. Kəşfiyyat məqsədli döyüş tapşırığını
yerinə yetirərkən başımdan ağır yara almağıma baxmayaraq döyüş tapşırığını yerinə yetirmək mənə nəsib
oldu...”
Könüllü-Sadəddin Bayramov: “Topxana, Daşaltı, Şuşa istiqamətlərindəki doyuşlərdə şərəflə
döyuşdük. Xankəndi uğrunda döyuşlərdə isə mən ağır yaralandım. Döyuşçü yoldaşım Orxan Bəxtiyarov mənim
həyatımı xilas etsə də sonrakı döyüşlərdə şəhid oldu. Ən boyük arzusu döğulası qız övladının üzünü görmək
idi. Mən yalnız övladını qəbri üzərinə apara bildim.”
Suşa qazisi Abdullayev Xəyal Şahin oğlu: “Şəhərə Topxana meşəsi tərəfdən daxil olduq və yüksəkliyə
çətinliklə qalxdıq. Şəhərə girərkən pusquya duşdük. İtkilərimiz çox oldu.Ermənilər bizə demək olar ki, bütün
silahlardan atəş açırdilar. Bizim isə yalnız yüngül silahlarımız var idi.”( musahibə döyüşçülərin öz dilindən
götürülmüşdur.)
Şuşa qazisi Letifov İmran Nəsib oğlu isə olanları təsdiqləsə də döyüşlər haqqında danışmaq
istəmədiyini və itirdiyi dağ kimi qardaşlarının xatirəsini qəlbində daşımağa üstünluk verdiyini bildirdi.
Qarabağın tacı Şuşa təbii istehkam olduğundan şəhərə tanklarla, yaxud digər ağır silahlarla girmək
mümkün deyildi. Onu almağın iki variantı vardı. Birinci halda, şəhərdəki düşmən qüvvələrini hava zərbələri,
top atəşləri ilə məhv etmək olardı. Komandanlıq buna getmədi. Çünki şəhərin bombardman edilməsi böyük
dağıntılara səbəb olacaqdı. Bunu Şusaya qıymaq olmazdı. Ona görə də alternativ variant kimi əlbəyaxa döyüş
taktikası seçildi. Qəhrəman əsgər və zabitlərimiz yüngül silahlarla qalın meşələrdən, dərin dərələrdən keçərək,
sıldırım qayalıqlardan aşaraq düşməni üzbəüz döyüşdə məhv etdilər. Yalnız torpağın əsl sahibləri belə hərəkət
edə bilərdilər. Noyabrın 8-də Şuşa şəhərinin alınması Azərbaycan prezidenti tərəfində elan edildi. Şuşa
döyüşü İkinci Qarabağ müharibəsində həlledici məqam oldu və müharibənin taleyini həll etdi.
Nəticə:Azərbaycanın 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı əldə etdiyi parlaq Zəfər, həm də tarixən var
olan türk birliyinin etnosiyasi coğrafiyasını bərpa etdi. Zaman-zaman parçalanmaya məruz qalan bu
coğrafiyanın bərpası Türk dünyası üçün olduqca əhmiyyətli idi. Prezident İlham Əliyevin qətiyyəti, əzmi,
siyasi iradəsi ilə qazanılan bu qələbə türk birliyinin daha da güclənməsi üçün yeni yollar açdı, həmrəyliyimizin
daha da güclənməsində mühüm rol oynadı. Əldə olan razılaşmada öz əksini tapan Zəngəzur dəhlizinin çox
böyük regional və beynəlxalq əhəmiyyəti vardı. Vaxtilə Zəngəzurun Azərbaycandan alınıb Ermənistana
birləşdirilməsi türk dünyasının coğrafi parçalanması demək idi. Çünki qədim Azərbaycan torpağı olan
Zəngəzur türk dünyasını birləşdirən körpü rolunu oynayırdı. İndi isə Zəngəzur dəhlizinin reallaşması və
buradan keçəcək nəqliyyat, kommunikasiya və infrastruktur layihələri bütün türk dünyasını birləşdirəcəkdir.
Ədəbiyyat:
1. Boran Ə.( 2008). Xocalı soyqırımı. Bakı: Azərnəşr – 224 s.
2. Əliyev F.(1960) Şimali Azərbaycan şəhərləri. Bakı: Elm nəşriyyatı
3. 3. İmanov R.C.( 2005). Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qəsd-qondarma Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti. Bakı:
Adiloğlu – 260 s.
4. Mahmudov Y., Şükürov K. Qarabağ. (2005) Real tarix, faktlar və sənədlər.- Bakı:Təhsil - 380
5. C.M.Mustafayev.(2009)Qədim Şuşa şəhərinin əhalisi.Şuşa qədim Azərbaycan diyarı.- Bakı:-41s.
6. Описание Карабахской провинции, составленное в 1823 году по распоряжению главнокомандующего в
Грузии Ермолова.( 1866) -Тбилиси: -78 c.
7. Шавров Н.Н. (1911) Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани
иногородцам.СПб., - Петербург: Рус. Собрание. – 78 c.
…53…
LITERARY STUDY / EDEBİYAT BİLİMİ / ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ
KUYUNUN EDEBİ/SANATSAL İŞLEVİ – MANEVİ MÜKEMMELLİĞE GİDEN YOL

Tamar KHVEDELIANI
Prof. Dr.
Grigol Robakidze Üniversitesi, Gürcistan
Orcid id: 0000-0002-7728-2558
Otari KHINIKADZE
Prof. Dr.
Gürcistan Teknik Üniversitesi, Gürcistan
Orcid id: 0000-0002-0204-0546
Sudan ALTUN
Arş. Gör. Dr.
Kafkas Üniversitesi, Türkiye
Orcid id: 0000-0003-0227-4219
Abstract. The study of the mythological-folklore world raises an interesting issue regarding the depth
of the ground, the symbolic meaning of the well, and is understood as a way of spiritual deification, self-
knowledge. It always refers to the afterlife, which is perceived not only as the abode of living things, but also
as a storehouse of treasures. It is also important for the person who embarks on well-experienced purification
to go through the path of spiritual purification and then be perfect physically and spiritually, share the truth,
learn the highest values, and thus reach the goal.
In the Georgian theological literature, a well is understood and named as well in a similar sense. Well
has a similar meaning in Georgian folklore and world literature. In this study, the artistic function of the well
will be mentioned and it will be tried to be explained with its position in Georgian folklore.
Keywords: Georgian literature, folklore, well.
Mitolojik-folklor dünyası incelendiğinde, toprağın derinliği, kuyunun sembolik anlamı ile ilgili ilginç
bir konu belirlenir. Bu konu, manevi bir Tanrılaştırma, kendini tanımanın bir yolu olarak anlaşılmaktadır. Adı
geçen kavram, sadece sihirli canlıların meskeni olarak değil, aynı zamanda hazinelerin deposu olarak da
algılanan öte dünyayı da kastetmektedir. Kuyuya inen kişinin, ruhsal arınma yolundan geçmesi ve ardından
fiziksel ve ruhsal olarak mükemmeleşmesi, hakikati kavraması, en yüksek değerleri öğrenmesi ve böylece
hedefe ulaşması da önemli noktaları teşkil etmektedir.
Gürcü teolojik literatüründe de kuyu benzer bir anlamla tasavvur edilmektedir. Kuyuda yaşayıp
yüksek ruhani noktalara ulaşabilen rahip Şio Mgvimeli ve manevi kardeşini hatırlamak bu konuda yeterlidir.
Aziz ruhlar, adanmış ömürler, dua, oruç ve mağaralardaki kutsal yaşam yoluyla Yaradan’ın önünde görevlerini
yerine getirmiş sayılırlar ancak yaşamlarının son yıllarında, ruhsal arınma ve kendini yansıtma, tefekkür,
arınma ve Tanrı hakkında bilgi edinmek amacıyla kuyuya inmeye karar verilirdi. Böylece, inzivaya çekilerek,
ebedi huzura ve son limana erdikleri düşünülürdü.
Bu durumda kuyu neyi temsil etmektedir? Burası, “yeraltı dünyasına inen mağara”dır (1). Bir mağara
her zaman yer üstünde ve yatay bir eğimde düşünülürse, bunun aksi durumunda kuyu, yeraltı ve yerüstü
dünyalarını birbirine bağlayan ve insanın manevi sınanması olarak kabul edilen dikey bir mekan demektir. Bu
mekan, insanın arındığı, tanrılaştırıldığı gizli bir mekandır ve bu da geçmiş yaşamın tarafsız analizi ve
değerlendirilmesi anlamına gelen ve böylece hakikate yaklaşma, hakikati bilme, derin erişim demektir. Bütün
bunların aracılığıyla gelecek olayları önceden görmek veya hissetmek de mümkün kılınmaktadır. Bu maharet
ise ancak seçkin birilerinin kaderidir. Bu bağlamda Tanrı’ya yakın olan ilk Hıristiyanların ibadetlerinin
mağaralarda yapılmaları da tesadüf değildir (2.220). Dervişler veya ermişler de yaşamlarını inzivaya çekilerek
sürdürmektelerdi. Birçok ruhani ıssız yerlere giderek inzivaya çekilmiştir ve büyük çaba, oruç, kendi
derinliklerine inerek hakikati, hayat manasını yava yavaş kavrayabilmiştir.
Araştırmacı Rene Genon’a göre kuyunun dibinde yaşamak ile dağa tırmanmak sembolik olarak
özdeştir. Her iki durumda da hakikate ulaşılır. Gılgamış Destanı’nda denildiği gibi: “Hikmet sahibi olan, her
şeyi bilen ve kavrayabilen, hazineyi bulan, gizli olanı açabilen” (3); burada, belli bir süre insanın gözünden
saklı olan hazine kastedilmektedir. O hazineyi bulmak ve orada gizlenen bilgilere ulaşmak için gelişmenin
daha yüksek bir kademeye yani manevi mevkiye çıkılması demektir. Hikmet sahibi ya da ermiş adını ancak
bunu gerçekten hak etmiş kişiler elde edebilmekte, hakikat ve hikmetlere ulaşabilmektedir. Bundan sonra gizli
…54…
olan bilgiler gün ışığına çıkarılır. Bu hazine o kadar kutsaldır ki sadece maddi değerleri kapsaması mümkün
değildir. Belirttiğimiz gibi, bu hazine sadece seçkin/seçilmiş kişilere özgüdür. Bazı araştırmacılara göre ise
ona ulaşmak bir insan için ya yüksek bir dağa tırmanmak veya yer altına girmekle özdeşleştirilmektedir (4).
Kişi kendi iradesi ile tercih yapmaya hazırdır. Şayet, yer altını görüp bilmekten vazgeçerse, o halde
hakikata ulaşmaya fırsat elde edemeyecektir (5.98).
Gürcü folklöründe de kuyu aynı mana ile tasavvur edilmektedir. Kuyu, burada öte dünyaya açılan bir
öğe olarak karşımıza çıkmaktadır. Tanrı, çocukları ve seçilmiş yiğitleri tam da bu yolla “öte dünyaya”
gönderiri. Orada, insanoğlu manevi hazza ulaşır, kemale erer. Öte dünyanın asıl dünya olduğunu keşfeder ve
o diyarları gezip görmek hiç de sanıldığı kadar kolay bir şey değildir. Bunun için maddi bedenden kurtulmak
ve yola manevi boyutu ile devam etmek gerekir.Bu durum “vefat etmeyi” kastetmekte ve tam da “vefat
edenler” (özleri değişmiş olanlar) şeklinde adlandırılmaktadır. Öte tarafın hakikatini ölenler ve ermişler
göreceklerdir. Yaradanın isteğiyle seçilmiş üstinsanlar bu kutsal hazinenin kapısını açabilmişlerdir.
Gürcü eposu, bu yolu dikey boyutunda tasavvur etmektedir. Kuyunun derinliklerinden dayanılmaz bir
sıcaklık çıkmaktadır çünkü ruhlar diyarına bütün yönleri ile arındırılmış olarak inmek gerekir. Ateşin alevleri
ise arındıran bir özdür. İnsan, maddi bedeni yanarak “vefat etmiş” (özü değişmiş) olarak öteki dünyayı
kavramaktadır. Aynı zamanda insan, bir sınavdan geçer çünkü zayıf bir iradeye sahip olan ruhlar zorlukların
üstesinden gelemeyecektir, oysa gerçek bir kahraman, arkadaşlarına şunu söyler: “Ne kadar sıkışsam
‘yanıyorum’ diye bağırsam da, beni bir o kadar daha aşağıya indiriniz!” Son ulaşım noktasına böylece ulaşılır
ve orada büyük hikmet, akıl, insanoğlunun ulaşamadığı ve ancak seçkinler için ayarlanmış bir hazine vardır.
Seçkinler sadece bu zenginliğin gerçek değerini kavrayabilmişlerdir (“Şav-Teimuraz, Mze-Teimuraz, Mtvare-
Teimuraz”, “İam ra Utkhra Vards” (Menekşe Gül’e Ne Söylemiş), “Brotseulis Zgaparı” (Nar Masalı) (6).
İlginç olan nokta, eğer bir kahraman kendini terbiye etme sürecini tamamlamaz da elde ettiği hazineyi
sonuna kadar koruyamazsa sahte arkadaşları yüzünden daha da derin bir uçurumda bulur kendini. “Hikmeti
görebilmek için” bir derinlik, mükemmeliğe götüren bir sınavdan daha geçmek gerekecektir. Bütün bunlar
kişinin kendisini umutsuzluğa sürükler, fiziksel acıyı hissettirir fakat şefkat duygularını güçlendirir, zorda
kalanların fedakâr yardımcısına dönüşüverir ve başkaları için kendini feda etmeyi ögrendiğinde
mükemmeleşme yani tam ermişlik süreci de tamamlanmış olur. Böylece, amaca da ulaşılır.
Aynı şey Batı epik hikayelerinin kahramanları için de söylenebilir. İlahi hakikatleri kavranmanın en
kısa yolu yer altında kesilen kuyundan geçmektedir.
İrlanda destanlarının baş kahramanı olan Kuhulaind eşsiz bir savaşçıdır ama onun eşsizliğinin kanıtı
da yeraltı dünyasına inmesidinde saklıdır. Yol zor ve tehlikelerle doludur. Onu ancak büyük ve kahramanca
işler yapan birileri kat edebilecektir (7.59). Böylece, yeraltında edindiği şeylerin özel bir değeri vardır. Savaş
sanatında ustalaşmış bir kahraman manevi dünyasına açılır ve bu onu mükemmeleştirip hakikatle doldurur.
Burada, Valter Fon Eşenbah’ın Parsifal’i hatırlayabiliriz. Parsifal, onurlu bir şekilde şövalyenin dikenli yolunu
kat etmiştir ancak bütün çabalarına rağmen ruhunda manevi bir karakter çıkmadan önce Kutsal Kab’ın
koruyucusu olma şerefine erememiştir.
Bu yeraltı mekan, bir mağarayı teşkil etmektedir. Mekan, sınırlarla çevrilmiş kapalı bir alandır.
Toprağın üstünde, aşağıya doğru inen kuyuya benzer bir boşluk vardır. İnsanlar, çoğu durumda kasten
(Heraklus, Tezeus, Yason, Kuhulaind, Odiseus, Megrelauri…), bazen de tesadüfen (Gürcü masalların
kahraman-şövalyeleri) kendilerini yeraltında buluverirler. Başta karmaşık, düzensiz, kargaşa ile dolu olan
dünyadan son derece sakin ve ahenkli bir diyara geçilir. İlk bakışta, oradaki hayat tehlikesiz ve sıkıcıdır fakat
çok geçmeden bu sükunetin de göreceli olduğu anlaşılır. Orada kahramanlar, kendilerinin yardımına muhtaç
olan birileriyle karşılaşırlar ve dışardan düzenli olarak görünen dünya birden kargaşaya kapılır.
Böylece, kuyu sembolik bağlamda şöyle tasavvur edilir: o, sadece fiziksel kabiliyetlerin dışa
vurumunun bir yolu değil, aynı zamanda manevi boyutu da kapsamaktadır. Bununla birlikte bu yol, düzenli
dünyadan kaçmanın en iyi vasıtasıdır.
Huzurlu ve rahat bir yaşam hiçbir zaman kahramanın gayesi olmamıştır. Kahraman, her zaman
tehlikeleri aramaktadır. Mücadele ve kazanmak; işte onun aradığı şeyler bunlardır. Elde ettiği şeylerle
yetinmek ve hareketsizlik ona göre değildir. Bu konuyla ilgili, Kretien De Trua’nın bir hikaye kahramanın
ilginç görüşü vardır. Kahraman, sevdiği kadınla evlenen bir arkadaşına yeni maceralar aramasını tavsiye eder.
Ona göre, eylemsiz kalmak zararlıdır. Bir kahraman, daima mücadele etmeli ve şeref kazanmak için gayret
göstermelidir.
“Kaplan Postlu Şövalye”de benzer bir arınma yerin işlevini devlerin kırk odalı bir mağara ve Kaceti
Kalesine doğru giden ince bir tünel görür. Seçkin arkadaşlarla birlikte, kahraman Fridon şunu söyler: “Kapıyı
kapatırlarsa, bin yıl geçse de giremeyiz.” ve “Kendilerine hücum edenleri yok ederler, ateşle yakarlar herkesi.”.
Burada, “ateş” kelimesi tesadüfen kullanılmamıştır. Böylece, ateşli kuyuya kendi rızası ile düşen gençle,
…55…
Kaceti savaçılarıyla mücadeleye girişen Tariel arasında doğal olarak bir çağrışım oluşmaktadır. Her ikisini de
“yer altı” dünyası bekler; göz kamaştırıcı yaylar, şan-şeref, ateşle arındırılmış birinin onuru ve sonunda
armağanların en büyüğü kara güçlerin ellerinden kurtarılan bir güzelin sevgisi.
Tariel, yaşadığı talihsizlik ve acı nedeni ile bu “arınma yerinde” kendini bulmuştur. Kaplan postlu
kahraman, bir mağaraya girer ve orada kendi manevi çöküşünü engelemeye çalışır. Orada ise, bir günahkar
olduğunun farkına varır ve o günahın kaynağını bulmaya çalışır. Önce tövbe, sonra ise manevi yenilenmeyi
yaşar. Horezm’den gelen şehzadeyi öldürmesinin yanlış bir eylem olduğu farkına varmadan kahraman hep
zorluklar yaşamaya devam edecektir. Bu nedenle, yaptığı yanlışları kabul edip tövbe etmelidir. Bu arınma da
mağarada gerçekleşmektedir. Burada, yalnız iken kendini yeniden bulur ve özgürlüğüne kavuşacaktır. Amacı
tam da budur. Mağarada iken Tariel şunun farkına varmaktadır: “Kalbimin arzuları için başkalarının canlarına
kıydım, bu sebepten ötürü talihsizlik beni buldu.” (5.29). Hindistan’ı veya Nestan’ı kurtarmak için üstlendiği
bu durumda bile kendini haklı çıkarmaya çalışmaz. Aksine bu durumu kabul eder, o anda dünyevi güdüler
manevi yönelimlerine galip gelir, beden ruhun sesini kapatır ve en sonunda Harezmli damadın (Tariel
tarafından) öldürülmesi başarısızlığın ve talihsizliğin nedeni olur. Olayın ardından farkına varılmış ızdırap ise
arınma arzusunu doğurmaktadır. Tariel tarafından uyuyan şehzadenin öldürülmesi Yaradandan uzaklaşması
anlamına gelir. Ardından ızdıraplarla geçen yıllar ise kaybettiği huzuru aramanın yılları olacaktır. Kaceti
savaşında Tariel’in özel misyonu (sevgilisine doğru giden zorluklarla dolu yol) tam da bu açıdan kendini dışa
vurmaktadır. Nestan, armağan işlevini üstlenmiş ve bu armağanı elde etme arzusu Tariel’de ızdırapları çekme
yolu ile arınmasına neden olmuştur.
Diğer yandan, Nestan da tövbe etme gerekliliği duymaktadır. Bu nedenle, kulesine doğru giden yol
“tünelden geçer”, orada onu özel birtakım savaşçılar korur. Tüneli geçmeye çalışanlara ise ateş püskürtürler.
Adı geçen tünel ise yeraltındaki bir kuyudur. Kuyuyu geçmek, ateşte yanma ile özdeşleştirilir. Bu da “Nestan-
Darecan’ı kaybetmek” anlamına gelmektedir… Bu girişim, onun manevi değişiminin bir başlangıcıdır. Benzer
bir şekilde, Tariel’in de çölü dolaşıp bir mağarada yerleşmesi gerekmektedir. Orada ise gerçek özünü bulup
manevi açıdan arınmış şekilde kutsal boyutuna ulaşabilecektir” (2.224) .
Şayet çöl ve mağara, manevi yenilenmesinin yerleri ise; kuyu, direkt olarak insanı bunlara
bağlayabilen bir araçtır. İşte kuyu, tövbe edip arınmak için, zorlukların üstesinden gelinmesi, arınmanın,
farkına varılmanın bir mekanıdır. Bu yolu insan ancak kendi rızası ile kat edecektir. Arama süreci ise
kahramanın manevi arınması ile sonuçlanır. Bundan sonra kahraman her zaman iyiliğin kötülüğü yenme
gerçeğini kavramaktadır. Araştırmacı Revaz Siradze’ye göre, aziz dervişlerin hayatını şu şekilde anlayabiliriz:
“yol – çöl – memleketi bırakıp manevi sınavından geçmek/arınmak” (8.93).
Gürcü folklöründe ise bu üçlü nispeten farklı bir şekilde tasavvur edilmektedir: çöl – yol – kutsal ülke.
Azizler için çöl manevi sınavın bir alanı ise, masal kahramanları için çöl sakin, ilgisiz bir varoluşla
özdeşleştirilir. Kahramanlar için bir yol ve onu kat etmek önem arz eder. Kutsal ülkede olmayı hak edip
etmedikleri ise yolu kat etmelerinden sonra anlaşılmaktadır.
ჭის მხატვრული ფუნქცია - გზა ზნეობრივი სრულყოფილებისაკენ
მითოსურ-ფოლკლორული სამყაროს კვლევისას იკვეთება ერთი საინტერესო საკითხი,

რომელიც მიწის სიღრმეს, ჭის სიმბოლურ მნიშვნელობას უკავშირდება და იგი გააზრებულია,
როგორც გზა სულიერი განღმრთობისა, თვითშემეცნებისა. იგი გულისხმობს მიღმა სამყაროს,
რომელიც ყოველთვის აღიქმებოდა არა მხოლოდ გრძნეულ არსებათა სამყოფელად, არამედ
განძთა საცავად. ის მნიშვნელოვანი იყო იმითაც, რომ ჭაში ჩაშვებული ადამიანი განიცდიდა
კათარზისს, გაივლიდა გზას სულიერი განწმენდისას და ამის შემდეგ, ფიზიკურ-სულიერად
სრულქმნილი ეზიარებოდა ჭეშმარიტებას, შეიცნობდა უმაღლეს ფასეულობებს და ამ გზით
აღწევდა მიზანს.
ქართულ სასულიერო მწერლობაში ჭა ანალოგიური მნიშვნელობით გაიაზრება.
საკმარისია, გავიხსენოთ წმინდა მოძღვარი შიო მღვიმელი და მისი სულიერი ძმა, რომლებმაც
თავიანთი მოღვაწეობა სწორედ ჭაში განასრულეს. წმინდა მამები მღვიმეში თავდადებული
შრომით, ლოცვით, მარხვით, წმინდა ცხოვრებით აღასრულებდნენ თავიანთ ვალს უფლის
წინაშე, მაგრამ სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში, სულიერი განწმენდისა და
თვითჩაღრმავებისთვის, ფიქრის, განსჯის, ჭეშმარიტების შეცნობისათვის, ისურვეს ჭაში ჩასვლა,
განმარტოვება და, სიცოცხლის მიწურულს, ასე გაიმზადეს მუდმივი სამყოფელიცა და სამუდამო
განსასვენებელიც.
…56…
რას წარმოადგენს ჭა ამ შემთხვევაში? ესაა „ქვესკნელში ჩამავალი მღვიმე” (1). თუ

გამოქვაბული ყოველთვის მიწის ზევით და ჰორიზონტალურ ჭრილში წარმოგვიდგენია, მისგან
განსხვავებით, ჭა ქვესკნელსა და მიწისზედა სამყაროს დამაკავშირებელი ვერტიკალური
სივრცეა, რომელიც ადამიანის სულიერი გამოცდის ადგილად მოიაზრება. ეს არის დაფარული
სულიერების ადგილი, სადაც ხდება პიროვნების განწმენდა, განღმრთობა, რაც განმარტოვებას,
განვლილი ცხოვრების მიუკერძოებელ გაანალიზება-შეფასებას და ამ გზით ჭეშმარიტებასთან
მიახლებას, ჭეშმარიტების შეცნობას, სიღრმისეულ წვდომას გულისხმობს, რის საფუძველზეც
შესაძლებელი ხდება მომავლის ჭვრეტა, სწორედ ეს იყო ის მადლი, რომელიც მხოლოდ
რჩეულებს ხვდებოდათ წილად. არც ის უნდა იყოს შემთხვევითი, რომ პირველქრისტიანები,
ღვთის ერთგული მორწმუნენი, სწორედ გამოქვაბულებში, მიწისქვეშეთის მღვიმეებსა
აღასრულებდნენ ღვთისმსახურებას (2.220). ასე ცხოვრობდნენ განდეგილები, არაერთი
სასულიერო პირი განმარტოვებულა უკაცრიელ ადგილას და დიდი შრომით, მარხვით, საკუთარ
თავში წვდომით ნელ-ნელა შეუცვნია ჭეშმარიტება, ცხოვრების საზრისი.
მკვლევარ რენე გენონის აზრით, ჭის ფსკერზე ცხოვრება და მთის მწვერვალზე ასვლა
სიმბოლურად იდენტურია. ორივე შემთხვევაში სწორედ იქ ხდება ჭეშმარიტებასთან ზიარება.
როგორც „გილგამეშის ეპოსშია” ნათქვამი: „რომელმან სიღრმე იხილა ხმელეთის კიდეგან,
რომელმან ყოველნი შეიცნო, შთაიბეჭდა, იდუმალებანი ვინც სრულად განჭვრიტა. - სიბრძნის
მფლობელმა, ყოვლის მეცნაურმა, საუნჯეს მიაგნო, გახსნა დაფარული” (3), აქ სწორედ დაფარულ
საუნჯეზეა საუბარი, რომელიც ადამიანის თვალისთვის გარკვეულ დრომდე შეუმჩნეველია და
საჭიროა განვითარების გარკვეულ საფეხურე ასვლა, ამ სიბრძნის წვდომა, შემეცნება რომ შეძლო.
და სწორედ ის, ვინც დამსახურებულად დაიმკვიდრებს სიბრძნის მფლობელის სახელს, მიაგნებს
მიწის სიღრმეში დაცულ საგანძურს და უხილავ განძს რჩეულებისთვის ხილულს გახდის. ეს
განძი იმდენად საკრალურია, რომ შეუძლებელია მხოლოდ მატერიალურ ფასეულობას
გულისხმობდეს. როგორც აღვნიშნეთ, ის მხოლოდ რჩეულთათვისაა განკუთვნლი, რომლის
შეძენაც, მკვლევარის შეხედულების თანახმად, მიწაზე მცხოვრები ადამიანისგან მთის
მწვერვალზე ასვლასთან ან მიწისქვეშეთში ჩაშვებასთან არის ასოცირებული (4).
ადამიანი თავისი ნებით დგება არჩევანის წინაშე. მას შეუძლია, არ ეზიაროს მიწისქვეშეთს,
მაშინ მისთვის მიუწვდომელი იქნება ჭეშმარიტი სიბრძნე (5.98).
ანალოგიური მნიშვნელობით გაიაზრება ჭა ქართულ ფოლკლორშიც. ის სწორედ რომ
მიღმა სამყაროსთან დამაკავშირებელი საშუალებაა. ღვთისშვილები და გამორჩეული ვაჟკაცები
ამ გზით ხვდებიან „იმ ქვეყანაში”, სადაც მიწის პირზე მცხოვრები ადამიანებისათვის სულიერი
საზრდოს მომცემი ყანაა, მაგრამ იმ სამყაროს ნახვა ადვილი არ არის. ამისთვის საჭიროა მიწიერი
(ფიზიკური) სხეულისგან გათავისუფლება და გზის სულიერად გაგრძელება, რაც თავისთავად
„გარდაცვალებას” გულისხმობს და სწორედ „გარდაცვლილნი” (სახეცვლილნი) აღწევდნენ
მიზანს. ამას ადვილად ახერხებდნენ ღვთისშვილები, მათი დახმარებით, რჩეული ზეკაცებიც
ისაკუთრებდნენ საკრალურ საუნჯეს.
ქართული ეპოსი ამ გზას ვერტიკალურ ჭრილში განიხილავს. ჭის სიღრმიდან აუტანელი
მხურვალება ამოდის, რადგან სულთა საუფლოში ყოველმხრივ განწმენდილნი ჩადიან, ცეცხლის
ალი კი განმწმენდი გენიაა. ადამიანის ფიზიკური სხეული იწვის და ამგვარად „გარდაცვლილი”
(სახეცვლილი) ეზიარება „მუნ” სამყაროს, თან გამოიცდება, რადგან სუსტი ნებისყოფის ადამიანი
ვერ ახერხებს დაბრკოლების გადალახვას, ჭეშმარიტი გმირი კი მეგობრებს უბარებს, რაც მეტად
გამიჭირდება და დავიყვირებ „ვიწვი”, უფრო ქვევით ჩამიშვითო. სწორედ ამგვარად აღწევს იგი
დანიშნულების ადგილს, სადაც დიდი სიბრძნე, დიდი გონი, კაცთათვის მიუწვდომელი და
უთუოდ მხოლოდ ხელდასხმულთათვის განკუთვნილი განძი ელის. მხოლოდ განდობილებს
ჰქონდათ შეცნობილი ამ ფასეულობის ჭეშმარიტი ღირებულება („შავ-თეიმურაზი, მზე-
თეიმურაზი, მთვარე-თეიმურაზი”; „იამ რა უთხრა ვარდს„; „ბროწეულის ზღაპარი”) (6).
საგულისხმოა, რომ თუ გმირმა არ განასრულა წვრთნის პროცესი, მოპოვებულ განძს ვერ
ინარჩუნებს. ცრუ მეგობრების მცდელობით იგი კიდევ უფრო ღრმა უფსკრულში აღმოჩნდება,
საჭირო ხდება კიდევ ერთი სიღრმე „სიბრძნის სახილველად”, კიდევ ერთი გამოცდა
…57…
სრულყოფილებისკენ მიმავალ გზაზე, რაც მას იმედგაცრუებასაც აგრძნობინებს, ფიზიკურ

ტკივილსაც, ჭირში თანაგრძნობის უნარსაც შეიძენს, უმწეოთა უანგარო ქომაგიც ხდება და
მხოლოდ მაშინ, როცა ის სხვისთვის საკუთარის მსხვერპლად შეწირვას ისწავლის, წვრთნის
პროცესი დასრულდება და მიზანიც მიღწეული იქნება.
იგივე შეიძლება ითქვას დასავლურ საგმირო-სარაინდო თხზულებათა პერსონაჟებზე.
ღვთაებრივი ჭეშმარიტების შეცნობის უმოკლესი გზა სწორედ მიწის სიღრმეში გაჭრილ ჭაზე
გადის.
ირლანდიური საგების გმირი კუხულაინდი სწორუპოვარი მეომარია, მაგრამ მისი
სრულყოფილების დასტური მაინც მიწისქვეშეთში ჩასვლაა. გზა მძიმეა და ხიფათიანი. მისი
გავლა შეეძლო მხოლოდ მას, ვისაც დიდი და გმირული საქმეები ჩაუდენია ამქვეყნად” (7.59)
ამდენად იმას, რასაც მიწისქვეშეთში შეიძენს, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ექნება. სამხედრო
ხელოვნებაში გაწვრთნილი გმირი სულიერებას ეზიარება, რაც ზნეობრივად დახვეწს და
სიბრძნით სრულყოფს მას. შეიძლება გავიხსენოთ ვალტერ ფონ ეშენბახის პარციფალი, რომელმაც
ღირსეულად გაიარა რაინდის ეკლიანი გზა, მაგრამ იქამდე ვერ მოიპოვა გრაალის მცველის
პატივი, სანამ მის სულში ზნეობრივი გმირი არ იშვა.
ეს მიწისქვეშა სივრცე ერთგვარ მღვიმეს, გამოქვაბულს წარმოადგენს. იგი
შემოსაზღვრული, ჩაკეტილი სივრცეა, რომელსაც მიწის პირთან ვიწრო და ძნელად სავალი,
ვერტიკალური, ჭის მსგავსი გზა აკავშირებს. ადამიანები ხშირად მიზანმიმართულად (ჰერაკლე,
თეზევსი, იაზონი, კუხულაინდი, ოდისევსი, მეგრელაური...), ხშირად კი შემთხვევით (ქართული
ზღაპრების გმირი-რაინდები) აღმოჩნდებიან მიწისქვეშეთში და ამქვეყნიური, ერთი შეხედვით,
უწესრიგო გარემოდან თითქოს მშვიდ, მოწესრიგებულ ქვეყანაში ხვდებიან, სადაც ცხოვრება,
ერთი შეხედვით, უხიფათო და მდორეა, თუმც სულ მალე აღმოჩნდება, რომ ეს სიმშვიდეც
მოჩვენებითია. გმირი ხვდება მათ, ვისაც ზევიდან (მათთვის ზეციდან) მოვლენილი გმირის
დახმარება სჭირდება და მოულოდნელად ეს თითქოს მოწესრიგებული გარემო ქაოტური ხდება.
ამდენად, ჭა სიმბოლურად გაიაზრება როგორც ერთგვარი გზა, რომლის გავლა არამარტო
ფიზიკური შესაძლებლობების მაქსიმალურად გამოვლენის საშუალებაა, არამედ იგი
გულისხმობს სულიერ პლანსაც და ამავე დროს ეს გზა მოწესრიგებული სამყაროდან თავის
დაღწევის საუკეთესო საშუალებაა.
მშვიდი და უზრუნველი ცხოვრება არასოდეს ყოფილა რაინდის თვითმიზანი. ის მუდამ
ფათერაკის ძიებაშია. ბრძოლა, გამარჯვება და არა მიღწეულით ტკბობა და უმოქმედობა. ამის
შესახებ საინტერესოდ მსჯელობს კრეტიენ დე ტრუას ერთი პოემის გმირი, რომელიც საყვარელ
ქალზე დაქორწინებულ მეგობარს ახალი თავგადასავლებისკენ მოუწოდებს. მისი აზრით,
უსაქმოდ ყოფნა მავნებელია. რაინდი მუდამ ასპარეზობასა და სახელის მოხვეჭაზე უნდა
ზრუნავდეს.
„ვეფხისტყაოსანში” მსგავსი განსაწმენდელის ფუნქციას დევთა ორმოცსენაკიანი
გამოქვაბული და ქაჯეთის მთავარი კოშკისკენ მიმავალი ვიწრო გვირაბი ასრულებს, რჩეული
მეომრებით სათანადოდ გამაგრებული, რომელთაც, როგორც რაინდი ფრიდონი ამტკიცებს:
„ათას წელ ვერსით შეუვალთ, თუ ზედ დაგვიხშან კარია” და რომლებიც „მათთა შემბმელთა
დახოცენ, მართ ცეცხლად მოედებიან”. აქ სიტყვა „ცეცხლი” შემთხვევით არ უნდა იყოს ნათქვამი,
ამით ერთგვარი ასოციაცია გაჩნდა საკუთარი ნება-სურვილით ალავარდნილ ჭაში ჩაშვებულ
ჭაბუკსა და ქაჯეთის მეომრებთან საბრძოლველად გამზადებულ ტარიელს შორის. ორივეს ელის
„ქუე-ყანა”, თვალწარმტაცი ველი, სახელ-დიდება, ცეცხლით განწმენდილის პატივი და ბოლოს
საუკეთესო ჯილდო ჯილდოთა შორის - ბნელი ძალებისგან ტყვედპყრობილი მზეთუნახავი.
ტარიელი თავისი უბედურებისა და ტკივილის გამო აღმოჩნდა ამ „განსაწმენდელში”.
ვეფხისტყაოსან მოყმედ ქცეული, იგი მღვიმეში მკვიდრდება და თავისი სულიერი განადგურების
პროცესს ეწინააღმდეგება, სადაც იწყებს იმის გაცნობიერებას, რომ ცოდვილია და საჭიროა
მოინახოს ცოდვის სათავე, რასაც ჯერ სინანული, შემდეგ სულიერი აღდგომა მოჰყვება. სანამ
ტარიელი დარწმუნებული იქნება, რომ ხვარაზმელი უფლისწულის მოკვლა მის მიერ
განხორციელებული „მართალი სამართალია”, დაბრკოლებებს ბოლო არ ექნება, მან ყველაფერი
…58…
უნდა გააცნობიეროს და ეს უნდა მოხდეს სწორედ მღვიმეში, სადაც იგი განმარტოვებულია,

ზუსტად ასეთ გარემოში უნდა იპოვოს მან საკუთარი თავი და აღიარებული ცოდვის მონანიების
შემდეგ ბედნიერებას ეზიაროს. ესაა მიზანი. მღვიმეში ყოფნისას ტარიელი მიდის ამ დასკვნამდე:
„სულთა ვჰყიდდი გულისათვის, კოშკი ამად გამებაზრა” (5.29) და მოცემულ შემთხვევაში
ინდოეთის ან ნესტანის ხსნისთვის ნაკისრ მკვლელობას კი არ უძებნის გამართლებას, არამედ
აღიარებს, რომ იმხანად მიწიერმა სძლია ზეციურს, ხორცმა დათრგუნა სული და სწორედ
ხვარაზმელი სასიძოს მკვლელობამ გამოიწვია მისი მარცხი, მისი უბედურება, რაც
ვეფხისტყაოსნობაში გამოიხატა. გაცნობიერებულმა ტანჯვამ გააჩინა კათარზისის სურვილი.
მძინარე უფლისწულის მოკვლა ტარიელისგან ღვთის დაკარგვაა, ტანჯვით აღსავსე მრავალი
წელი კი დაკარგულის ძიება. ქაჯეთის ომში ტარიელის განსაკუთრებული მისია (განვლოს
ურთულესი გზა სატრფოსკენ) სწორედ ამ კუთხით გაცხადდა. ნესტანმა ჯილდოს ფუნქცია
იტვირთა და ამ ჯილდოს მოპოვება-დასაკუთრების სურვილმა გამოიწვია ტანჯვის გზით
განწმენდის აუცილებლობა.
ნესტანსაც სჭირდება მონანიება, ამიტომ მისი კოშკისკენ მიმავალი გზა „გვირაბითა
შემოვალს”, რომელსაც რჩეული მეომრები იცავენ და ამ გვირაბის გავლის მსურველს „მართ
ცეცხლად მოედებიან”. ზემოხსენებული გვირაბი კი მიწისქვეშა ჭაა, რომლის გავლა ცეცხლში
დაწვასთანაა ასოცირებული, „ნესტან-დარეჯანის გადაკარგვა... არის მისი სულიერი გარდასახვის
საწყისი ეტაპი.. ასევე ტარიელმაც უდაბნოში უნდა იხეტიალოს, გამოქვაბულში დამკვიდრდეს..
მოიპოვოს საკუთარი „მე”...და სულიერად განწმენდილი და ზნეობრივად განსრულებული
ეზიაროს ღვთაებრივს” (2.224).
ამდენად, თუ უდაბნო და გამოქვაბული სულიერი გარდასახვის ადგილია, ჭა უშუალო
დამაკავშირებელი საშუალებაა. სწორედ ჭაში საცნაურდება, რომ მიტევების მოსაპოვებლად გზის
სირთულე უნდა დაიძლიოს. ამ გზას ადამიანი მხოლოდ საკუთარი ნებით გაივლის. ძიების
პროცესი კი რაინდის სულიერი განწმენდით სრულდება, რითაც საცნაური გახდება ბოროტის
ძლევა კეთილისაგან და მისი სამარადისო ბატონობა. მკვლევარ რევაზ სირაძის აზრით, სულიერ
მამათა ცხოვრება - მოღვაწეობა ამგვარად შეიძლება წარმოვიდგინოთ: გზა – უდაბნო - აღთქმული
ქვეყანა, ანუ სამშობლოს დატოვება, სულიერი გამოცდის ასპარეზი (უდაბნო) და მზადება
აღთქმული ქვეყნისთვის (8.93).
ქართულ ფოლკლორში კი ეს ტრიადა ოდნავ განსხვავებული სახით წარმოგვიდგება:
უდაბნო – გზა - აღთქმული ქვეყანა. თუ ღირსი მამებისთვის უდაბნოა სულიერი გამოცდის
ასპარეზი, ზღაპრის გმირებისთვის უდაბნო მშვიდ, უინტერესო არსებობასთან ასოცირდება,
საჭირო ხდება გზა და მისი გავლის შემდეგ ნათელი ხდება, იმსახურებს თუ არა გმირი აღთქმულ
ქვეყანას.
Kaynakça / ლიტერატურა:
1. Kochlamazashvili Ekvtime, Shio Mgvimeli Adının Etimolojisi İçin, “Benim Okulum” Gazetesi, 1997, N3-19.
(კოჭლამაზაშვილი ექვთიმე, შიო მღვიმელის სახელის ეტიმოლოგიისათვის, გაზეთი „ჩემი სკოლა”,
1997, N3-19.)
2. Sulava Nestan, Panter Derisinde Mağara ve Çölün Sanatsal İşlevi, Edebiyat Araştırmaları, 2004, XXV. (სულავა
ნესტან, გამოქვაბულისა და უდაბნოს მხატვრული ფუნქცია „ვეფხისტყაოსანში”, ლიტერატურული
ძიებანი, 2004, XXV.)
3. Gılgamış Destanı, Tiflis, 1984. (გილგამეშის ეპოსი, თბილისი, 1984.)
4. Genon Rene, Dağ ve Mağara, “Edebi Gürcistan” Gazetesi, 1987, N 39. (გენონი რენე, მთა და გამოქვაბული,
გაზეთი „ლიტერატურული საქართველო”, 1987, N 39.)
5. Sulava Nestan, Kral Demetre Şiirinde Shio Mağarası, Edebi Aramalar, XXI, 2000. (სულავა ნესტან, შიო
მღვიმელი დემეტრე მეფის პოეზიაში, ლიტერატურული ძიებანი, XXI, 2000.)
6. Gürcü Halk Masalları, Tiflis, 1993. (ქართული ხალხური ზღაპრები, თბილისი, 1993.)
7. İrlanda Efsaneleri, Tiflis, 1971. (ირლანდიური საგები, თბილისი, 1971.)
8. Siradze Revaz, Eski Gürcü Edebiyatı Tarihi, 2005. (სირაძე რევაზ, ძველი ქართული ლიტერატურის
ისტორია, 2005.)
9. Rustaveli Shota, Vepkhistkaosani, Tiflis, 1966. (რუსთაველი შოთა, ვეფხისტყაოსანი, თბილისი, 1966.)
…59…
10. Rustaveli Shota, Kaplan Postlu İngilizce, Çev. Venera Urushadze, Tiflis, 1986. (რუსთაველი შოთა,
ვეფხისტყაოსანი ინგლისურ ენაზე, თარგმნა ვენერა ურუშაძემ, თბილისი, 1986.)
NECİB MAHFUZ’UN “YOL” ADLI ROMANINDA TANRI ARAYIŞI

Gocha KUCHUKHIDZE
Prof. Dr.
Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, Shota Rustaveli Institute of Georgian Literature (GÜRCİSTAN)
Orcid id: 0000-0002-8707-6766
Abstract: In the article we support the view, according to which, the main issue of Naguib Mahfouz’s
novel “The Search” (‫الطريق‬, English-speaking readers know it as “The Search”) is search of God; and make
attempt to clarify, what, in the writer’s opinion, is required for returning of the human to God.
Saber Rehaimi, the main character of the novel searches his father, about whom he knew nothing and
about whom his mother told him before she died. Mother told him that Sayed Sayed Al-Rahaimi (Saber’s
father) is very rich and Saber desires to find him mainly to improve his heavy financial situation. In the novel
there is said about Sayed Sayed Al-Rahaimi that no one knows his whereabouts, as he travels permanently.
They say that he is eternally young man that he has many children in different countries from different women
and that he has abandoned them to their fate. Saber, arrived to Cairo from Alexandria, to find his father, sled
into sin – he became a murderer and for this he was sentenced to death by hanging.
While in the prison, in Saber’s life there occurred some events that seem encouraging in the novel.
From the conversation with his attorney, Saber learnt that Sayed Sayed Al-Rehaimi had some human qualities
(Al-Reihami has sympathy to his father’s old blind friend and supports him) and soon it becomes clear that he
is interested in this man as his father. It is not clearly said in the novel but there is expectation that fraternal
feelings can come to Sayed Sayed Al-Rehaimi and he will find his son. Mahfouz describes also the other events
that give trust to the humans in Saber and give sense of being spiritually close to them…
Search for God is undoubtedly one of the main themes of Naguib Mahfouz’s novel. Though, we should
not regard Sayed Sayed Al-Rehaimi as the allegory of God. The author describes him as “eternally young
man” and gives him the name similar to the God’s epithet, to remind that an individual should fulfill his
obligations… God loves the humans whom he has created and similarly, the humans should attempt to love
their children. And the child should desire his parents for not only financial interests but also he should have
human feeling of love. If such love exists between people, those, whose soul is frozen, will warm up and the
lonely ones will find their peace and hence, all will feel that they are close to God.
Keywords: Naguib Mahfouz, Novel, the search of God.
NECİB MAHFUZ’UN “YOL” ADLI ROMANINDA TANRI ARAYIŞI
Necib Mahfuz (1911-2006), klasikçi, Nobel ödüllü kazanan (1988), yirmiden fazla romanın ve sayısız
kısa öykünün büyük bir Mısırlı yazarıdır. “Mahallemizin Çocukları” adlı romanı, The Guardian’ın İngiliz
versiyonunda dünyanın tüm zamanların en iyi 100 kitabı (Britannica) arasında yer almaktadır.
“Yol” adlı romanı bir hayli ağır konuları kapsamaktadır. Psikolojik açısından zor bir durumda olan
romanın başkarekteri Sabir Rahimi’nin zor hali özellikle şu kısmında görüyoruz: cinayet yüzünden tutuklanan
Sabir idam cezasına çarptırılanların hücresinde iken gazeteleri okuyor ki gazetelerde hep kendisi ile ilgili
haberler vardır...
Roman’ın içeriği bir hayli basittir: Sabir Rahimi, İskenderye’den Kahire’ye annesi ölmeden önce
bahsettiği zengin babasını bulmaya gider. Lüks içinde yetişen, fakat şimdi fakirleşen Sabir, Kahire’nin bir
gazetesinde yayınlanmış bir ilan aracılığıyla babasını aramaya başlar, fakat babasının olduğundan pek emin de
değildir – Said Said al-Rahimi adlı bir kişi acaba gerçek midir ki şayet gerçek ise, zor duruma düşen kendisini
oğlu olarak kabul edip babalık edecek midir?
Sabir Rahimi, Kahire’de iki kadınla tanışıyor: Karima ve İlham. Karima onda sadece bedeni arzularını
uyandırıyor, İlham ise gökten inen bir meleğe benzer, sanki saflığı ve manevi yüksekliği ile Sabir’i göklere
çekiyordur. İki ateş arasında sıkışıp kalan Sabir ki daima bedensel arzularının peşinden düşmüştür, belli bir
anda yine de dünyevi arzuları çağrıştıran kadına doğru yönelir. Bu kadın, Sabir’i şuna inandırır ki kendisinin
yaşlı ve zengin olan kocasını öldürüp sonra beraber mutlu bir hayat sürdüreceklerdir. Sabir, gerçekten de
kadının yaşlı kocasını öldürür. Sonra ona diyorlar ki Karima ve onun ilk kocası kendisini haince kullandılar –
adamın mal varlığını elde etmek için onu kendisine öldürttüler. Kıskançlığa kapılan Sabir, Karima’yı da
öldürür. Sonucunda kendisine, asılarak idam cezasını uygulamışlar. Cezaevdeki Sabir’e avukatı şunu diyor –
…60…
Said Said al-Rahimi adlı birisi gerçekten vardır ve son derece zengindir. Onun bulunduğu yeri kimse bilmez
çünkü hep geziyordur. Adam, mutlıu bir hayat yaşayıp gençliğini daima koruyordur. Avukat şunu da diyor ki,
al-Rahimi’nin başka ülkelerde de farklı kadınlardan doğan çok sayıda çocuğu vardır. O kadın ve çocukları
bırakıp onlarla hiç ilgilenmezdir. Sabir, avukattan babasını bulmaya yardımcı olmasını talep eder. Avukat,
böyle bir şeyin imkânsız olduğunu söyleyip ricasını reddeder. İlham, zorda kalan Sabir’i yalnız bırakmaz ki
kadın, sevgilisinin tabiat itibari ile bir katil olduğuna inanmaz ve onu kurtarmak için elinden geleni yapmaya
çalışıyordur. Avukatı da İlham temin etmiştir.
Babasının hakkında haberi öğrenmeden önce Sabir, hücrede iken gazetelerde lunları okumuştur: bir
toplum bilimcisi, talihsizliğin sebebini toplumsal eşitsizlikte görür, bir psikolog bu sebepleri yanlış yetiştirme
tarzında aramaktadır, dini önderler ise diyor ki Sabir, Yaradan inancından yoksun idi, bu dünyadaki babayı
değil, Tanrı’yı aramalı idi ki o halde hem bu dünyada hem de öteki dünyada mutluluğa kavuşabilecekti.
Gazetelerde başka nedenler hakkında da söz ediliyordu, aslında. Bu iddiaları okuyup sonunda hayal kırıklığına
uğrayan Sabir şunu der: “Kimse bilmez – Karima Sabir’e sadık mıydı veya Said Said al-Rahimi adlı birisi
gerçekte var mıydı?
Bu dünyadan kasten veya tesadüfen uzaklaşan insan ki dünyevi arzular artık onu ilgilenmez, yaşadığı
beşeri hayatı iyi ve kötü yönleri ile bir bütünlük olarak gözünün önüne serpilir. Hücre’de gelişen eylemden
öyle bir izlenim oluşur ki, sanki Sabir’in hayatı sona ermiştir, sanki vefat edenin ruhu yaşadığı hayat yoluna
öteki dünyadan bakoyordur. Burada, yazarın ustalığı net bir şekilde görünmektedir. Yazar, sosyolojik,
psikolojik ve teolojik açılardan kendi kahramanlarına bildiği şeyleri konuşturmaktadır ki aslında yazar şunun
da farkındadır – yazdığı romanın analizini gelecekte uzmanlar ve eleştirmenler dolayısız olarak, kimi bilim
dalların açılarından benzeri şeyleri iddia edeceklerdir. Böylece, yazar sanki onlara seslenmektedir: “Sadece
sosyolojik düşünce, sadece psikanaliz ve teolojik derinleşmeler yeterli olamaz, bütün bunları yapacağına, Said
Said al-Rahimi adlı birini ararsa daha iyi olur – acaba kimdir o adam, gerçekte var mıdır? Yoksa sadece
hayalinin bir ürünü müdür? Veya Karima, Sabir’e sadık mıydı?!
Felsefe, psikoloji veya diğer bir açıdan bakıldığında, adı geçen roman hakkında birçok şey
söylenmiştir: iddia ettiklerine göre, Necip Mahfuz birhayli dindar birisidir ki bu olgu, yazarın diğer
çalışmalarında da görülür. Aslında, romanda Tanrı’yı arayış olgusu aktarılır ki Said Said al-Rahimi ve Sabir
karakterlerinde Tanrı ve insan arasındaki münasebete işaret edilir. Yazar, varoluşun şu iddiasına karşı
çıkmaktadır: Tanrı, insanı yarattı ve sonra Onu tek başına bırakmıştır (Muhamed Farid Ali). Adı geçen
araştırmacıya göre, Fiyodor Dostoyevski gibi, Necip Mahfuz da insana olan inancını kaybetmez. Necip şuna
inanıyor ki kurtulacaktır (Jean Paul Sartre, Albert Camus’a yönelik olarak da romanı incelemiştir; Yahya Haki
V.N. Kirpiçenko ise Mahfuz’un “Yol” adlı romanını Dostoyevski’nin “Suç ve Ceza” adlı eserinin bağlamında
düşünürler (Farid Ali).
Yukarıda denildiği gibi Sabir’in babasının adı Said Said al-Rahimi’dir. “Said” kelimesi bey, patron
anlamına gelir, “Rahim” kelimesi ise Allah kelimesinin yakıştırmasıdır ve “merhamet eden” demektir yani,
Said Said al-Rahimi yaklaşık olarak “merhamet eden beyler bey” anlamına gelmektedir. Şüphesiz ki, Necip
Mahfuz, böylesi derin bir anlamı olan adı hiçbir karakterine vermezdi. Necip Mahfuz ki O, adların sembolik
manalarına çok büyük değer vermiştir. Bize göre de, adı geçen roman, Tanrı arayışını ele almakta. Aynı
zamanda, söz konusu arayışın nasıl bir şekilde yansıtıldığını netleştirmek lazımdır.
Düşüncemize göre, romanın temel fikri şudur: Tanrı’ya yaklaşmak için insanlar önce birbirlerini
bulmalı, kalplerini birbirine yaklaştırmalıdırlar.
İlham, Sabir zor drumua düştüğünde Onu bırakmadı. İlham’ın babası bünü görünce büyük pişmanlığa
düşmüştür. Adam, uzun zaman önce eşi ile bıraktığı oğluna büyük ilgi ve sevgi ile bakmaya başlamıştı. İlham,
hep saf ve yüksek manevi değerlere sahip bir kadın olmuştu ve bu iyiliğini dışa vurduktan sonra daha da
kemmelleşmişti. Nihayet, babası ile kavuşmuştur. Onlar, birbirlerini bulmuşlardı ve bu da Tanrı’ya yaklaşmak
anlamına geliyordu.
Önceden Sabir, babasını sadece maddi durmunu iyileştirmek amacıyla aramıştı. İdam cezasını aldıktan
sonra ise hücrede otururken görüyoruz ki zor durumdan çıkma yolunu artık aramamakta, sadece bir insan
olarak babasını özlemeye başlar, tek aradığı Ona kavuşmaktır. Babasının duygusuz ve yozlaşmış bir insan
olduğuna inanmak istemez. Kendisinde ancak en iyi özellikleri aramaktadır. Avukatla konuştuğunda yavaş-
yavaş belirleniyor ki babası duygusuz bir insan değil de aslında insanlık duyguları ile dolu birisidir: al-Rahimi,
babasının kör arkadaşını pek seviyor ve onu neşelendirip desteklemeye çalışır, onu yalnız bırakmıyor...
Hücrede yatan Sabir, Said Said al-Rahimi’yi daha da insani nitelikleri ile görmeye başlıyor, yavaş-yavaş baba
olarak algılıyor Onu artık. Bu da şunun bir göstergesidir ki Sabir’de mükemmel bir insan uyanmaya
başlamıştır. Buna göre de, Said Said de aynı yola düşerek baba-oğul birbirlerine kavuşacaklardır. Bu ise,
Tanrı’ya dönmek demektir. Sabir, insanlara olan güvenini kaybetmekten korkuyor, istiyor ki insanlara
…61…
güvensin, Karima’nın kendisini sadece maddi menfaatleri için kullandığı fikri onu ürpertir. Kadının hain kimse
olmasını istemez. Aslında Sabir şunun farkında değil ki şayet, kadının suçzuluğuna ikna olursa, işlediği günah
yüzünden çok daha büyük ızdırapları çekecektir. Kadın tarafından aldatıldığını inanması onu daha uygun
geliyor. Kocasını öldürtemk için kadın tarafından kullanıldığını inanmayı bir türlü tahammül edemiyor Sabir.
Romandan anlaşıldığı gibi, Karima Sabir’i kullanıp ele vermemiştir, insanlık duyguları kendisinde
tamamıyla sönmemiştir. Kadın, yaşlı kocasını gizlice - uyku ilacında zehir katıp öldürebilirdi fakat böyle
davranmadı O. Böylece, tehlikeyi de kolayıca atlayabilirlerdi sevgililer. Görünen o ki, kadın Sabir’i içten
duygularla seviyordu... Sevgilisini suç ortağı yaparak Karima, Sabir’i kendisine bağlamaya çalışıyordu...
Sabir’i, manevilikten boşaltılmış bir şekilde seviyordu O fakat yine de ihanet etmeyip onu aldatmamıştır.
Karima adı, “soyulu kadın”, “hanımefendi” anlamına gelmektedir. Karima’nın çocukluk hayali iyi bir kadın
olmaktı. Sabir de, insanlık dışı bir eylemi işledikten sonra, Karima’da yüksek insani değerlerini görmeyi
istemektedir.
Eserin karakter adlarının sembolik manaları ile ilgili şunu diyebiliriz ki Sabir kelimesi sabretmekten
kaynaklanmaktadır (sabretmek ve sakin olmak Onun başlıca özelliklerdir... eğer babası “merhamet eden beyler
bey” ise, kendisi “sakin, sabreden ve merhamet eden” olmalıdır), İlham adının anlamı ise “İlahi açılanma”-dır.
Tanrı’yı arayışı gerçekten de Necip Mahfuz romanının başlıca temalardandır, fakat yine de
unutmamalıyız ki söz konusu roman bir alegori değildir. Burada, Sais Said al-Rahimi’nin karakterinde direk
olarak Tanrı anımsamasını görmeliyiz. Şunu da aklımızda tutmalıyız ki karakter, Tanrı’nın bir alegorisi
değildir. O, sıradan bir insandır. Said’i yazar “ebedi bir genç” şeklinde çizer, Tanrı’yı çağrıştıran adını da verir
ki böyle yaparak bizlere şunu hatırlatır – insan, kendisine düşen vazifeyi yerine getirmeli, Tanrı’ya
benzemelidir; Tanrı, yarattığı insanı sever ki yaratılan insan da Yaradan’a benzemeyi çalışmalıdır – kendi
çocuklarını sevmeli; Çocuklar ise, anne-babalarını sadece maddi menfaatleri için değil, içten sevmelidirler
onları; Genel olarak, insanlar arasında sevgiye dayalı ilişkiler kurulmalıdır ki ancak bundan sonra Tanrı’yı
bulabileceklerdir. Eğer insani ilişkilerini geri getirilerse, hakiki değerler kaybolmazsa, o zaman kalbi soğumuş
biriler bile insanlığa ısınacak, yalnız kalanlar yalnızlıktan kurtulacak ve Tanrı’ya yakın olurlar.
Romana göre, Tanrı’ya geri dönmenin bir ön koşulu insani münasebetlerin yenilenmesidir. Büyük
yazar bizleri bu yöne doğru çağırır.1
Hücre’den dışarıya bakan Sabir’in hayatına manasız boşluk bile denmez; Hücre, “fiziki ve ruhi
dünyalar arasındaki bir sınırı” teşkil etmektedir. Bu benzetmeleri yaparken yazarın kendisi de o noktadan
hayatı değerlendirmektedir. Baltığı nokta ise daha çok hayatın manevi bir boyutudur. Necip Mahfuz’un bu
noktadan hayata bakması doğal bir tutum olarak algılanmalıdır. Hayatın ikinci kısmında yazmaya
başladığında, yazılarında çok şey aktarmaya gayret etmişti. Belki de, bu olgu onun yazma tarzında da
yansıtılmıştır…
Cezaevinde iken Sabir’in hayatında umut veren olaylar meydana gelmiştir. Yaşadığı hayata bakıp
hakiki değerlere önem vermeyi öğrenmiştir. Sabir, babasına doğru giden yolu görebilmiştir. Eğer insanlar
gerçek değerlerine ihanet etmezlerse, yalnız kalmazlar, insan yüzünü kaybetmezler ve daima Tanrı’ya yakın
olurlar. Necip Mahfuz bizlere diyor ki ancak birbirimizi severek ve bularak Tanrı’ya yaklaşabiliriz. Bize göre,
yazarın söylemeye çalıştığı en önemli nokta da budur.
ღმერთის ძიება ნაჯიბ მაჰფუზის რომანში „გზა”

ნაჯიბ მაჰფუზი (1911-2006) დიდი ეგვიპტელი მწერალი, კლასიკოსი, ნობელის პრემიის
ლაურეატი (1988), ოცზე მეტი რომანისა და უამრავი მოთხრობის ავტორია. მისი რომანი „ჩვენი
უბნის შვილები” Guardian-ის ბრიტანული ვერსიის მიერ მსოფლიოს ყველა დროის 100 საუკეთესო
წიგნს შორის არის შეტანილი (ბრიტანიკა).
რომანი „გზა” მძიმე თემაზეა დაწერილი, – სულიერად რთულ მდგომარეობაში მყოფად
წარმოგვიდგება მისი მთავარი პერსონაჟი საბირ რაჰიმი, მისი მძიმე მდგომარეობა კარგად ჩანს იმ
ეპიზოდში, რომელშიც ვხედავთ, რომ მკვლელობის გამო დაპატიმრებული საბირი
სიკვდილმისჯილთა საკანში იმყოფება და გაზეთებში კითხულობს, რასაც მის შესახებ წერენ...
1
Stockholm Üniversitesi Profesörü Anders Hallengren, Najib Mahfouz'u, Salman Rushdi’nin ünlü romanı yayınladığında
(Hallengren) kendisine destek olan büyük ahlaklı bir yazar olarak tanımlar; Raşid El-Annan’a göre din ve ahlak onun için
aynı madalyanın iki yüzü gibidir; - El-Annan: 21); Burada da Mahfuz'un Ruşdi’nin davranışını onaylamadığını da
unutlamalıyız, ki bunu dindarlığı ve ahlakı nedeniyle yapmıştır.
…62…
რომანის შინაარსი საკმაოდ მარტივია: საბირ რაჰიმი ალექსანდრიიდან კაიროში იმ

მდიდარი მამის მოსაძებნად ჩადის, რომლის შესახებაც გარდაცვალების წინ დედამ მოუთხრო.
ფუფუნებაში გაზრდილი, მაგრამ ახლა გაღარიბებული საბირი კაიროს ერთ-ერთ გაზეთში
გამოქვეყნებული განცხადების საშუალებით დაეძებს მამას, თუმც არც არის მტკიცედ
დარწმუნებული, რომ მართლა ჰყავს მამა, რომ მართლა არსებობს ასეთი კაცი – საიდ საიდ ალ-
რაჰიმი და რომ ეს კაცი შვილად მიიღებს და უპატრონებს გაჭირვებაში ჩავარდნილს.
საბირ რაჰიმი კაიროში გაიცნობს ორ ქალს: ქარიმას და ილჰამს. ქარიმა მიწიერ ვნებებს
უღვიძებს მხოლოდ, ილჰამი კი ზეციურ ანგელოზს მოჰგავს, უმანკოებითა და სულიერი
ამაღლებულობით თითქოს ცათა სიღრმეებისკენ იზიდავს. ორ ცეცხლსშუა მოქცეული საბირი,
რომელიც მუდამ ვნებებს იყო აყოლილი, ერთ მომენტში მაინც მხოლოდ მიწიერებით სავსე
ქალისკენ იხრება. ეს ქალი საბირს შთააგონებს, რომ მისი მოხუცი და მდიდარი ქმარი მოკლას,
რათა მერე ერთად განცხრომით იცხოვრონ. საბირი კლავს მოხუცს. შემდეგ ეუბნებიან, რომ
ქარიმამ და მისმა პირველმა ქმარმა ვერაგულად გამოიყენეს იგი, – მოაკვლევინეს კაცი, რათა მისი
ქონება ეგდოთ ხელთ და ერთად ყოფნით დამტკბარიყვნენ. ეჭვებით გაგიჟებული საბირი
ქარიმასაც კლავს და ბოლოს ჩამოხრჩობას უსჯიან მას. ციხეში მყოფ საბირს ადვოკატი ეუბნება,
რომ თურმე მართლა არსებობს ასეთი კაცი – საიდ საიდ ალ-რაჰიმი, ზღაპრული სიმდიდრის
მქონე ადამიანი, რომლის რეალური ადგილ-სამყოფელიც არავინ იცის, რადგან სულ
მოგზაურობს, ეს არის კაცი, რომელიც არ ბერდება და მარადიულ ახალგაზრდობას ინარჩუნებს;
ადვოკატი იმასაც ეუბნება, რომ ალ-რაჰიმის სხვადასხვა ქვეყანაში უამრავი შვილი ჰყავს
სხვადასხვა ქალისგან გაჩენილი და რომ ბედის ანაბარა არიან მიტოვებული ეს ქალებიცა და
შვილებიც. საბირი მამის მოძებნაში დახმარებას სთხოვს ადვოკატს, მაგრამ მას ეს შეუძლებლად
მიაჩნია და უარს ეუბნება. საბირს განსაცდელში არ ტოვებს ილჰამი, რომელსაც სჯერა, რომ მისი
სატრფო ბუნებით მკვლელი არ არის და ცდილობს, გადაარჩინოს იგი. ადვოკატს საბირისთვის
სწორედ ილჰამი ქირაობს.
სანამ მამის შესახებ შეიტყობდეს, სიკვდილმისჯილთა საკანში მყოფი საბირი გაზეთებში
კითხულობს, რომ სოციოლოგი სოციალურ უსამართლობაში ეძიებს უბედურების მიზეზს,
ფსიქოლოგი ყველაფერს არასწორ აღზრდას აბრალებს, რელიგიური მოძღვარი კი ამბობს, რომ
საბირს რწმენა არ ჰქონდა ღვთისა, რომ ამქვეყნიური მამა კი არა, ღმერთი უნდა ეძებნა და მაშინ
ამქვეყნადაც და საიქიოშიც ეღირსებოდა სიკეთე. სხვა მიზეზებზეც წერენ გაზეთებში.
კითხულობს ამ მოსაზრებებს საბირი და ბოლოს იმედგაცრუებული ამბობს: „არავინ იცის, იყო
თუ არა ქარიმა საბირის ერთგული, ანდა არსებობდა თუ არა სინამდვილეში საიდ საიდ ალ-
რაჰიმი”.
როცა ამ ქვეყანას ნებსით თუ უნებლიეთ შორდება ადამიანი, როცა ამქვეყნიური
ინტერესები ნაკლებადღა ითრევენ მას, მაშინ ფიზიკურ ქვეყანაში გატარებული ცხოვრება თავისი
ავითა და კარგით ერთ მთლიანობად წარმოუჩნდება ხოლმე მას. საკნის ეპიზოდით ისეთი
შთაბეჭდილება იქმნება, თითქოს უკვე დამთავრებულა საბირის ცხოვრება, თითქოს
გარდაცვლილის სული იმ ქვეყნიდან გაჰყურებს უკვე განვლილ ცხოვრებისეულ გზას. აქ ძალზე
კარგად მოჩანს მწერლის დიდოსტატობა. ავტორი სოციოლოგიური, ფსიქოლოგიური თუ
თეოლოგიური ასპექტებიდან თავის პერსონაჟებს ათქმევინებს იმას, რასაც, ჩანს, იცის, რომ
შემდეგ იტყვიან ანალიტიკოსები, ანუ, ფაქტობრივად, ირიბად, არაპირდაპირ მეცნიერების
სხვადასხვა დარგის პოზიციებიდან თვითონვე წარმოგვიდგენს რომანის ანალიზს, რითაც
მკვლევარებს, ფაქტიურად, ეუბნება: „არ იქნება საინტერესო მხოლოდ სოციოლოგიური
ნააზრევი, მხოლოდ ფსიქოანალიტიკა და თეოლოგიური წიაღსვლები, სჯობს, ძირითადად იმაზე
იფიქროთ, არის თუ არა საიდ საიდ ალ-რაჰიმი ის ადამიანი, ვინც მამობას გაუწევს საბირს,
არსებობს კი იგი საერთოდ, თუ ფანტაზიის ნაყოფია მხოლოდ? იყო თუ არა ქარიმა საბირის
ერთგული?!.
ფილოსოფიის, ფსიქოლოგიისა თუ სხვა კუთხით, მართლაც არაერთი აზრია გამოთქმული
ამ რომანის შესახებ: აღნიშნავენ, რომ ნაჯიბ მაჰფუზი ღრმად მორწმუნეა, რაც მის სხვა
ტექსტებშიც ჩანს, რომ რომანში ღმერთის ძიებაა და საიდ საიდ ალ-რაჰიმისა და საბირის სახეებში
…63…
ღმერთისა და ადამიანის ურთიერთმიმართებაზეა მინიშნება, რომ მწერალი უპირისპირდება

ეგზისტენციალიზმის იმ თეზას, რომლის თანახმად, ღმერთმა შექმნა ადამიანი და მერე ბედის
ანაბარა მიატოვა იგი (მუჰამედ ფარიდ ალი). ხსენებული მკვლევარი აღნიშნავს, რომ, ფიოდორ
დოსტოევსკის მსგავსად, არც ნაჯიბ მაჰფუზი კარგავს ადამიანის მიმართ რწმენას, მაინც სჯერა,
რომ გადარჩება იგი (ჟან-პოლ სარტრის, ალბერ კამიუსთან მიმართებაშიც აქვს მას შესწავლილი
რომანი; დოსტოევსკის „დანაშაული და სასჯელის” კონტექსტში განიხილავენ მაჰფუზის „გზას”
იაჰია ჰაკი, ვ. ნ. კირპიჩენკო (ფარიდ ალი).
საბირის მამას, როგორც ზემოთ ითქვა, საიდ საიდ ალ-რაჰიმი ჰქვია. „საიდ” ბატონს
ნიშნავს, „რაჰიიმ” ალაჰის ეპითეტია და მისი მნიშვნელობაა „მოწყალე, შემწყნარებელი”, ანუ
საიდ საიდ ალ-რაჰიმი დაახლოებით იგივეა, რაც „მოწყალე, შემწყნარებელი ბატონთ-ბატონი” და,
სრულიად გამორიცხულია, თავისი პერსონაჟისთვის ასეთი სახელი შემთხვევით ეწოდებინა
ნაჯიბ მაჰფუზს, – მას, ვინც სახელთა სიმბოლიკას განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს. ჩვენ
ვიზიარებთ შეხედულებას, რომლის თანახმად, რომანი მართლაც ღმერთის ძიებას ეხება, ამასთან,
საჭიროდ მიგვაჩნია დაზუსტება, თუ კონკრეტულად როგორ ხდება ამ ძიების წარმოჩენა.
ვფიქრობთ, რომანის თანახმად, ღმერთს რომ მიეახლონ, ადამიანებმა ჯერ ერთმანეთი
უნდა იპოვონ, სულიერად უნდა დაუახლოვდნენ ერთი-მეორეს.
რომანში ნაჩვენებია, თუ როგორ სინანულში ვარდება ილჰამის მამა, როცა შეიტყობს, თუ
რა დიდი კეთილშობილება გამოამჟღავნა ილჰამმა მაშინ, როცა უბედურებაში არ მიატოვა საბირი
და როგორ დაიწყო ამ კაცმა ზრუნვა შვილზე მას შემდეგ, რაც ცოლთან ერთად ისიც დიდი ხნის
მიტოვებული ჰყავდა; ილჰამი ყოველთვის იყო სულიერად სუფთა და ამაღლებული ქალი და ამ
კეთილშობილების გამოვლენის შემდეგ კი უფრო ამაღლდა სულიერად, რამაც მამა-შვილი
ერთმანეთთან დააბრუნა. გაადამიანურდნენ ისინი, რაც იმას ნიშნავს, რომ ღმერთსაც
დაუახლოვდნენ.
საბირს მამის მოძებნა ადრე ძირითადად მხოლოდ იმიტომ სურდა, რათა მატერიალური
გაჭირვებიდან გამოეყვანა ამ კაცს, შემდეგ კი, როცა სიკვდილმისჯილთა საკანში ზის, ვხედავთ,
რომ მხოლოდ მატერიალური ძნელბედობიდან გამოსავლის გზას კი აღარ ეძიებს იგი, არამედ
ადამიანურად ენატრება მამა, უნდა, რომ ნამდვილი მამა-შვილური, ოჯახური ურთიერთობა
დაამყარონ ერთმანეთთან და ზარავს იმისი დაჯერება, რომ ერთი უგრძნობელი ადამიანია
მამამისი, – ისეთი, რომელიც იმგვარად აჩენს შვილებს, რომ არც კითხულობს, ვინ არიან და რა
ბედი ელით მათ. ადვოკატთან საუბარში ნელ-ნელა ცხადი ხდება, რომ საიდ საიდ ალ-რაჰიმი
სრულიად უგრძნობელი არაკაცი ნამდვილად არ არის და საბირი ადამიანურ თვისებებს ხედავს
მასში: ალ-რაჰიმის უყვარს მამამისის მოხუცი, ბრმა მეგობარი და ცდილობს, გაამხნევოს,
ახალგაზრდული განწყობილება შეუნარჩუნოს, მარტო არ დატოვოს იგი... საკანში მყოფი საბირი
სულ უფრო ადამიანური სახით ხედავს საიდ საიდ ალ-რაჰიმის, თანდათან ნამდვილ მამად
აღიქვამს მას და ეს კი იმისი ნიშანია, რომ სრულყოფილი ადამიანი იღვიძებს საბირში და ჩნდება
იმედი, რომ საიდ საიდშიც გამოაღვიძებს იგი ადამიანს და ორივენი დაუბრუნდებიან ღმერთს.
საბირს ადამიანის მიმართ რწმენის დაკარგვის ეშინია, უნდა, რომ სწამდეს ადამიანისა,
აძრწუნებს იმისი გაფიქრება, რომ მხოლოდ მატერიალური ინტერესებისათვის იყენებდა ქარიმა,
ძალიან უნდა, რომ მოღალატე არ გამოდგეს ქალი. იქნებ ვერც იაზრებს, რომ, თუ მის
უდანაშაულობაში დარწმუნდა, შეუდარებლად უფრო დატანჯავს ჩადენილი ცოდვის შეგნება,
ალბათ ურჩევნია დაიჯეროს, რომ შეცდა, როცა მისი ღალატი დაიჯერა და საშინლად დაიტანჯოს
ამ ცოდვის შეგრძნებით, ვიდრე დარწმუნდეს, რომ ცხოველი იყო ქარიმა და მხოლოდ ქმრის
მოსაცილებელ იარაღად იყენებდა მას.
რომანიდან იგრძნობა, რომ არ უღალატია ქარიმას, რომ ერთიანად არ ჩაკვდომია სული;
მას შეეძლო, ჩუმად მოეკლა მოხუცი კაცი, ვთქვათ, მოეწამლა იმ დასაძინებელი წამლის არასწორი
დოზით, რომელსაც მაშინ აძლევდა ქმარს, როცა საბირთან განმარტოვდებოდა ხოლმე და
საშიშროების ქვეშ არ დადგებოდნენ ის და საბირი, მაგრამ არ მოიქცა ასე, ჩანს, – იმიტომ, რომ
უსულო სიყვარულით, მაგრამ მაინც უყვარდა საბირი... ქარიმას სურდა, დანაშაულში მოზიარედ
გაეხადა საყვარელი და ამით ხელ-ფეხი შეეკრა მისთვის, სულ გვერდით ჰყოლოდა...
…64…
სულიერებისაგან დაცლილი სიყვარულით უყვარდა, მაგრამ არ უღალატია მას საბირისთვის.

სახელი ქარიმა „კეთილშობილ ქალს”, „ქალბატონს” ნიშნავს, ქარიმას ბავშვობისდროინდელი
ოცნება იყო, კეთილშობილ ქალად დამდგარიყო და საკანში მყოფ საბირსაც, როცა იმ მხეცური
რისხვისაგან გონს მოდის, რამაც მკვლელობა ჩაადენინა, უნდა, რომ რაიმე ადამიანური დაინახოს
მასში.
პერსონაჟთა სიმბოლური დატვირთვის მქონე სახელებზე დამატებით დავძენთ, რომ
საბირი „მომთმენს” ნიშნავს (მოთმინება და სიმშვიდეა საბირის მოწოდება, რაც ძალიან უჭირს...
მამამისი თუ „ბატონთ ბატონი მოწყალეა”, თვითონ „მშვიდი და მომთმენი მოწყალე” უნდა იყოს),
სახელ ილჰამის მნიშვნელობაა „ღვთაებრივი შთაგონება”.
ღმერთის ძიება მართლაც არის ნაჯიბ მაჰფუზის რომანის ერთ-ერთი მთავარი თემა,
მაგრამ ჩვენ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ნაჯიბ მაჰფუზის რომანი ალეგორია არ არის, საიდ საიდ
ალ-რაჰიმის სახეში ღმერთზე რემინისცენცია უდავოდ უნდა დავინახოთ, მაგრამ ისიც უნდა
გვახსოვდეს, რომ ღმერთის ალეგორია კი არ არის იგი, არამედ ჩვეულებრივი ადამიანია;
„მარადიულ ახალგაზრდად” იმიტომ წარმოაჩენს მას ავტორი, ღმერთის ეპითეტის მსგავს სახელს
იმიტომ არქმევს, რომ შეგვახსენოს, – ადამიანმა თავისი მოვალეობა უნდა აღასრულოს,
შემოქმედს უნდა მიემსგავსოს იგი; ღმერთს უყვარს თავისი შექმნილი ადამიანი და ეს ადამიანიც
უნდა შეეცადოს, ასევე უყვარდეს შვილები; შვილს კი მხოლოდ მატერიალური ინტერესების გამო
კი არ უნდა უნდოდეს მშობელი, არამედ ადამიანურად უნდა უყვარდეს იგი, ასეთი ურთიერთობა
უნდა იქონიონ მშობელმა და შვილმა; საერთოდ, სიყვარულზე დაფუძნებული ურთიერთობები
უნდა დამყარდეს ადამიანთა შორის და მაშინ იპოვიან ისინი ღმერთს; თუ ადამიანური
უერთიერთობა აღადგინეს, თუ ასეთი სიყვარული დაისადგურებს ადამიანთა შორის და
ჭეშმარიტ ფასეულობებს არ დაკარგავენ, მაშინ ის, ვისაც სული გაციებია, სულიერად გათბება,
მარტოსულს კი სიმშვიდე დაეუფლება და აქედან გამომდინარე, ღმერთის სიახლოვესაც
იგრძნობენ ისინი.
ადამიანური ურთიერთობების აღდგენა არის, რომანის თანახმად, ღმერთთან
დაბრუნების წინაპირობა, აქეთკენ მოგვიწოდებს მსოფლიოს ეს ერთ-ერთი დიდი ჰუმანისტი.2
ცხოვრებას, რომელსაც საკნიდან უყურებს საბირი, არამშობლიურ სიცარიელეს ვეღარ
დავარქმევთ; საკნიდან, ანუ „ფიზიკურსა და სულიერ სამყაროებს შორის მდებარე საზღვრიდან”,
გაჰყურებს იგი განვლილ ცხოვრებას და არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ამ დროს თავად ავტორი
იმზირება იმ საზღვრიდან, სულიერი სამყაროსაკენ სინამდვილეში თავად ავტორია გადახრილი.
ცხადია, საკუთარ ცხოვრებასაც ამ საზღვრიდან შეხედავდა ნაჯიბ მაჰფუზი. ცხოვრების მეორე
პერიოდში მოკლედ წერა რომ დაიწყო, გარდა იმისა, რომ, ჩანს, სწადდა, ბევრის თქმა მოესწრო,
სანამ ამქვეყნად იყო, იქნებ ერთ-ერთი მიზეზი ისიც იყო, რომ თავისი და სხვისი ცხოვრების
მთლიანობაში განჭვრეტას დაეჩვია, რაც მის წერის სტილზეც აისახა...
ციხეში ყოფნისას საბირის ცხოვრებაში იმედის მომცემი მოვლენები მოხდა, მან გადახედა
განვლილ ცხოვრებას და ჭეშმარიტი ღირებულებების დაფასება ისწავლა. საბირმა მამისაკენ
მიმავალი გზა დაინახა. ჭეშმარიტ ფასეულობებს თუ არ უღალატებენ, არ დარჩებიან ადამიანები
მარტო, ადამიანის სახეს არ დაკარგავენ და ღმერთი არ მიატოვებს მათ. ნაჯიბ მაჰფუზი
გვეუბნება, რომ მხოლოდ ერთმანეთის შეყვარებითა და პოვნით მივალთ ღმერთთან, ეს არის,
ჩვენი აზრით, დიდი მწერლის ერთ-ერთი მთავარი სათქმელი ამ რომანში.
KAYNAKÇA / REFERENCES / ლიტერატურა:
2სტოკჰოლმის უნივერსიტეტის პროფ. ანდერს ჰალენგრენი ნაჯიბ მაჰფუზს იმ მწერლად იხსენიებს,

რომელმაც თავისი დიდი მორალისტობის გამო გამოუცხადა სოლიდარობა სალმან რუშდის, როცა ამ
უკანასკნელმა თავისი ცნობილი რომანი გამოაქვეყნა (ჰალენგრენი); რაშიდ ელ-ენანის აღნიშვნით,
რელიგია და მორალი მისთვის ერთი მედლის ორი მხარეა; – ელ-ენანი: 21); აქ ისიც არ უნდა დაგვავიწყდეს,
რომ მაჰფუზმა არც რუშდის მოუწონა საქციელი, რაც, ცხადია, ასევე თავისი რელიგიურობიდან და
მორალისტობიდან გამომდინარე გააკეთა.
…65…
1. Britannica (ბრიტანიკა): Naguib Mahfouz, Encycloapedia Britannica. //https://www.britannica. com/
biography/Naguib-Mahfouz
2. ელ-ენანი: El-Enany, R. Religion in the Novels of Naguib Mahfouz, British Society of Middle Eastern Studies,
Bulletin, Volume 15, Issue 1-2, 1988.
3. Mahfouz (მაჰფუზი): ١٩٨٨ ،‫ دار مصر للطباعة‬،‫ الطريق‬،‫نجيب محفوظ‬
4. Фадид Али (ფარიდ ალი): Мухаммед Фади Ахмед Фарид Али, Интелектуальный роман в творчестве
Нагиба Махфуза (“Вор и собаки” и “Путь”). Автореферат диссертации на соискание ученой степени
кандидата филологических наук, Институт стран Азии и Африки МГУ им. М.В. Ломоносова, 1995.
5. Hallengren (ჰალენგრენი): Hallengren A., Naguib Mahfouz – The Son of Two Civilizations. The official Web
Site of the Nobel Prise. https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1988/mahfouz-article.html
ШАГЫЙРЬ ГАБДЕЛҖАББАР КАНДАЛЫЙ ҺƏМ ТАТАР ƏДƏБИЯТЫНЫҢ

ЯҢА ЗАМАН ƏДƏБИЯТЫНА КҮЧЕШЕ
Сафиуллина Рузия Фагимовна

Кандидат филологических наук,
ИЯЛИ имени Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан, Россия
Orcid id: 0000-0002-8631-9842
Abstract: This article describes the contribution of the Tatar poet Gabdeljabbar Kandaly to the
development of Tatar literature. The literatures of the Turkic and Eastern peoples have long been subject to
common canons and enriched each other. A worthy representative of this centuries-old tradition among Tatars
is Gabdeljabbar Kandaly. 2022 marks the 225th anniversary of the birth of Kandaly.
The poet's rich creativity has raised the Tatar national literature to a new level. G. Kandaly is a diverse
author. He composed both large poems and small couplets. The beginning of his work was laid by the religious
and didactic poems "Risalai-l-irshad" and "Kyissai Ibrahim Adham".
Later works of the poet moved from moralizing and religious didactics to the feelings and thoughts of
a living person. In the mature work of the Tatar poet, we see joys, sorrows, etc. the feelings of a simple person.
At the center of each utterance, the main theme is the human personality. This innovation was introduced by
the poet into Tatar and general Turkic literature.
Key words: Tatar poet, Gabdeljabbar Kandaly, "Risalai-l-irshad", "Kyissai Ibrahim Adham".
Төрки халыкларның теллəре, əдəбиятлары элек-электəн үзара аралашып, уртак кануннар
буенча яшəгəн, биниһая зур уртак пространствода үсеш алган. Аеруча ислам динендəге төркилəрнең
əдəбияты гомуми бер зур мəдəни мирасны формалаштырган. Əлеге саекмас хəзинəдəн төрки
миллəтлəр үзлəрен кызыксындырган дəрəҗəдə файдаланган да, уртак мирасны үзлəреннəн өлеш кертеп
баеткан да. Нəкъ шул рəвешле, татар миллəте уртак төрки хəзинəдəн файдаланып, үз əдəбиятын баетты,
шул ук вакытта, үзеннəн шактый күлəмле һəм матур өлеш кертте. Əдəбиятлар аралашу кебек күркəм
тарихи традициянең бер мисалы, вəкиле итеп татар əдиплəреннəн Габделҗаббар Кандалыйны атый
алабыз.
2022 елда мəшһүр татар шагыйре Г. Кандалыйның тууына 225 ел тула. Татар гуманитар фəне,
мəдəнияте һəм сəнгате өчен бу – гаять истəлекле вакыйга. Шагыйрьнең иҗаты милли əдəбиятын-
сəнгатен яңа дəрəҗəгə күтəрде. Аның ролен кыскача гына итеп əйткəндə, Габделҗаббар Кандалый
иҗаты татар əдəбиятының урта гасырчылыктан яңа заманга күчүендə олы роль уйнады.
Шагыйрьнең биографиясенə игътибар итик. Г. Кандалый 1797 елда Россия империясендə
хəзерге Ульяновск өлкəсенең Иске Майна районы Иртуган, икенче төрле – Иске Кандал авылында
мулла гаилəсендə дөньяга килгəн (Сафиуллина, 2007: б. 3). Шагыйрьнең «Кандалый» дигəн тəхəллүсе
авыл исеменнəн алынган. Габделҗаббар үз нəсел шəҗəрəсен: Йосыф – Ибраһим – Биктимер –
Ибниəмин – Габделмəҗид – Габделҗəббар дип теркəп калдырган.
Башлангыч белемне булачак шагыйрь үзенең атасы – авыл имамы Габделмəҗид хəзрəттəн алган.
Соңыннан Идел буенда мəшһүр Кышкар, Оры, Шонталы һ.б. мəдрəсəлəрендə укыган.
Кандалыйның беренче шигъри тəҗрибəлəре шəкертлек чорына карый. Əйтергə кирəк, элекке
заманнарда татарлар арасында шагыйрьлеккə юл шул рəвешле – дини белем алудан, шəркый-мөселман
əдəбияты белəн танышудан башланган. Кандалыйның татар гарəп, фарсы, төрек, рус, чуаш теллəрен
белүе, татар əдəбиятыннан һəм фольклорыннан, Шəрекъ мəдəниятеннəн яхшы хəбəрдар булуы
…66…
мəгълүм. Укымышлы һəм шигъри сəлəтле Г. Кандалый табигате белəн хис-тойгыларга бай һəм
тынгысыз холыклы, туры сүзле һəм хөр фикерле була.
Г. Кандалый 1824 елдан башлап туган авылында мулла булып тора, балаларга белем бирə. 1843
елда авылда икенче бер мəхəллə ачып, соңында анда имам була. Шагыйрьнең билгесез сəбəплəр
аркасында кулга алынып, ике елга якын гомерен тоткынлыкта – зинданда үткəрүе мəгълүм. (Вакыты
билгесез). Шагыйрь тоткынлыкта Суфи Аллаһиярның «Сөбател гаҗизин» дигəн поэмасына хашия
(аңлатмалар) яза. Əлеге факт та Г. Кандалыйның Көнчыгыш əдəбияты белəн ныклы бəйлəнешен, төрле
теллəр һəм əдəбиятлардан белемнəре саллы булуын раслый.
Шагыйрь хəзрəт үз авылында гомер кичерə, 1860 елда 63 яшендə бакыйлыкка күчə һəм Иске
Кандалда дəфен ителə.
Шагыйрьнең иҗат юлы ярты гасырга якын дəвам итə. Ул зур күлəмле поэмалардан алып
икеюллык шигырьлəргə кадəр язып калдырган. Г. Кандалый əдəбиятка XIX гасырның беренче дистə
азагында килеп кергəн. Мəдрəсə шəкерте булган чагыннан ук инде зур күлəмле шигъри əсəрлəр иҗат
итə башлаган.
Шагыйрьнең беренче шигъри тəҗрибəлəре, нигездə – борынгы шəркый шагыйрьлəр əсəрлəренə
нəзирə, шуларны ук төрки-шəркый мөселман халыклары арасында мəдəни багланышларның конкрет
мисалы итеп тə китерə алабыз. Габделҗаббар Кандалыйның иҗаты традицион рухтагы, дини-əхлакый
эчтəлекле əсəрлəр язудан башлана. «Рисалəи-л-иршад» («Тугры юлга күндерүче китап») исемле зур
күлəмле (барлыгы 28 бүлектəн тора) дини-дидактик поэмада, мəсəлəн, кешелəрнең үз-үзлəрен ничек
тотуы, башкалар белəн мөгамəлəсе, əдəп-əхлак мəсьəлəлəре, гаилə-никах, ир-хатын мөнəсəбəтлəре;
тəмуг һəм җəннəт; җəннəт хəллəре һ.б. хакында сүз бара. Автор, татар, гарəп, фарсы һəм төрки
теллəрдəге əсəрлəрдəн файдаланып, үзенең тормыш, яшəеш хакындагы күзаллауларын бəян итə.
(Сафиуллина, 2007: б. 45). Əсəрдə бəндəнең кылган хата-гөнаһларына үкенү, тəүбə мотивлары тулып
ята. Əлеге мотивларны без суфичыл əдəбиятка хас мəлəмəтия күренеше – лирик геройның үз-үзен,
Кодрəтле Аллаһның мəхлүк бер колы буларак, гөнаһлы һəм зəгыйфь бəндə икəнлеген тануы,
тəнкыйтьлəве – белəн бəйлəп карый алабыз. Мəсəлəн:
Халем дишвар, улып закъəт,
Тəнемдə зəррə йук такъəт,
Ки юктыр кыйлдыкым тагъəт,
Вə лəкин əйлəдем тогъйан. (Кандалый, 1988: б.313)
«Рисалəи-л-иршад» – исеме һəм эчтəлеге белəн адəм балаларын игелекле, тугры юлга əйди
торган дини-дидактик əсəр.
Икенче бер поэмасы – «Кыйссаи Ибраһим Əдһəм»не – Г. Кандалый шулай ук мəдрəсə чорында
иҗат иткəн. Əсəр тулысынча сакланмаган. Безнең көннəргə хəтле поэманың 14 бүлеге килеп җиткəн.
Ул «Рисалəи-л-иршад» кебек үк дидактик поэма жанрына карый. Əсəрдə сүз мөселман дөньясында киң
билгеле суфи шəехе Ибраһим бин Əдһəм турында бара (Сафиуллина, 2007: б. 60). Ибраһим Əдһəм –
тəкъвалыгы һəм изгелеге белəн Урта гасыр мөселман дөньясының атаклы шəхесе, суфи шəехе. Г.
Кандалый поэмада дəрвиш Ибраһим Əдһəмнең ил гизүе, аның белəн булган гыйбрəтле хəллəрне
тасвирлый.
Кем сəнең зикрең, хода, Рабб-Əл-Кəрим,
Инҗир-ү-хөрмəм ирер улды бəнем.
Мəүлəи зикреҗ гөлстаным дорыр,
Дөнйа-ахирəт вə гүəдел дадем дорыр. (Кандалый, 1988: б. 325)
Автор иске киемле, фəкыйрь тормышлы бу затның иманлы, тəкъва, үз сүзендə нык торучы,
намуслы кеше булуына басым ясый. Бу каһарман татар əдəбиятында үзенчəлекле романтик,
мəгърифəткə һəм хакыйкатькə омтылучы персонаж буларак та гəүдəлəнə.
Габделҗаббар Кандалыйның əлеге поэмасы нигездə татар телендə язылган, шулай да поэмада
гарəп-фарсы, төрек теллəреннəн алынмалар бихисап. Аны төрки əдəбиятта киң таралган нəзирə
(мəгълүм сюжетка нигезлəнеп, җавап итеп яки охшатып язылган əсəр) жанрына кертергə мөмкин.
Əсəрдə дөнья малын туплауга, хакимияткə берегеп торуга тискəре мөнəсəбəт белдерелə.
Дөньяның фанилыгы, кешегə биредə изге гамəллəр кылырга, Аллаһ ризалыгына ирешеп яшəргə
кирəклеге дəлиллəнə. Шулай ук Г. Кандалый иҗатында тулаем буеннан-буена əһəмиятле урын алып
торган зур тема: гыйлемлелек, белем алырга омтылу, мəгърифəтле булу темасы фəлсəфə дəрəҗəсенə
җиткерелə.
Җəһалəтлек — яманлыкдыр
Бере аның — наданлыкдыр,
…67…
Болардан һич яман юкдыр
Гизəрсең гəр зəмин-асман. (Кандалый, 1988: б. 248. ).
«Рисалəи-л-иршад» һəм «Кыйссаи Ибраһим Əдһəм» поэмаларының тел-стиле, образлар системасы
бүгенге укучылар аңлавы өчен шактый авыр. Шуңа да карамастан бу əсəрлəр шагыйрьнең көчле
талантын, үзеннəн элгəрерəк булган татар əдəбияты казанышларны яхшы белүе, шулай ук, чын
кыйммəтен бəялəрлек кеше буларак, уртак төрки мирасны үз халкы белəн уртаклашуын ачык күрсəтə.
XIX гасырның егерменче елларында Габделҗаббар Кандалый иҗатчы буларак тəмам оешып
җитə, аның шигъри таланты тирəнəя, һəм шагыйрь татар телендə оригиналь əсəрлəр яза башлый. Аның
иҗатын татар галимнəре Урта гасырлар əдəбиятына, аның иң соңгы - XVII–XIX йөз уртасы əдəбияты
чорына кертеп карыйлар. Бу чорда Г. Кандалый əсəрлəрен, элекке əдəбият традициялəреннəн китеп,
саф татарча иҗат итə. Мəсəлəн:
Йөзең күргəч дидем: «Əлхəмдүлиллаһ»,
Буең күргəч укыдым «Куль һү Аллаһ»!
Калəм алдым – тагын азрак язасы,
Китə төшсен абызтутай мазасы.
Г. Кандалый иҗатының җитлеккəн чорына «Шəфгый», «Сəхибҗəмал», «Бəдыйга һəм Бəгыйдə,
«Фатыйма», «Нəзъме Йосыф», «Фəрхисөрур», һ.б., поэмалары, шулай ук башка күлəмле лирик
əсəрлəре, ифрат күп шигырьлəре керə. Əлеге лирик əсəрлəрнең күпчелеген мəхəббəт темасы
берлəштерə. Мəхəббəт, гашыйклык темасы мөселман-төрки һəм тулаем Көнчыгыш əдəбиятында
арасында да, традицион күренеш: борынгырак шагыйрьлəр еш кына Аллаһны ярату хислəрен
тасвирлаган, иманлы-тəкъва каһарман-образларын калку итеп күрсəткəн, шуларга караган идеялəр,
мотивларны, символларны, бизəклəү чараларын Г. Кандалый да киң кулланган. Шунысын
ассызыкларга тиешбез: Кандалыйның да баштагы «Рисалəи-л-иршад» һəм «Кыйссаи Ибраһим Əдһəм»
əсəрлəрендə инсанның Аллаһка мəхəббəте алга сөрелə. Соңрак шагыйрьнең безгə мəгълүм булган
əсəрлəрен, тулаем яки телəсə нинди генə шигырен аерым алып карасак та, без анда кешене, җанлы
кешенең хис-кичерешлəрен, уй-фикерлəрен, шатлык яки кайгыларын күрəбез, һəр очракта уртада кеше
шəхесе тора. Шагыйрьнең татар һəм гомумтөрки əдəбиятына керткəн яңалыгы – шунда. Габделҗаббар
хəзрəт иҗатының җитлеккəн чорында гап-гади авыл кешесе – игенче кызларының матурлыгына,
күркəмлегенə соклану белдереп, мактап əсəрлəр иҗат иткəн. Илаһи темаларны, образларны гына
югары итеп таныган əдəбиятка бу рəвешле яңалык кертү, əлбəттə, игътибарга, яңадан-яңа фəнни
эзлəнүлəргə лаек иде.
Шагыйрьнең мəхəббəт темасына багышланган, «Сəхибҗəмал»да, «Бəдыйга һəм Бəгыйдə»,
«Белəлмадым», «Җаным корбаның улсын», «Бер нəзарда», «Сəн һəм бəн», «Сəламнамə» шигырьлəре
дə гаять образлы булулары белəн əсир итəлəр.
Зур талантка ия талантлы шагыйрь буларак, Кандалый борынгы дөньяви шигъриятнең уңай
традициялəрен яңарту белəн генə чиклəнмəде. Татар поэзиясенə яңалык арты яңалык китерде. Беренче
яңалыгы – аның каһарманында. Аның каһарманы борынгы риваятьлəрдəн килə торган романтик
персонаж гына түгел, бəлки шагыйрьнең үз замандашы. Шушы кешенең рухи дөньясын тулы ачып
бирерлек чараларны Кандалый үз заманы теленнəн, үз заманы төшенчəлəреннəн эзлəп тапкан. Ул үзе
яшəгəн чордагы халык теленə, аның фольклорына да мөрəҗəгать иткəн. Мондагы чараларда, халык
теле фразеологиясендə ул үзенең хислəрен образлы, тулы, калку итеп сурəтли алырлык гүзəл формалар
тапкан, кешенең рухи дөньясына халык лирик җыры керə торган яктан килеп юл салган. Шагыйрь
халык авыз иҗатыннан сəнгатьчə фикерлəү принципларын алган; үзенчə баетып, халык сəнгатен иҗади
үстергəн, аерым сурəт чараларының, халыкчан образларның һəм традицион шигъри бизəклəрнең
конкрет яңа функциялəрен ачкан.
Кандалый шигырьлəрендə тематика киңлеге, сурəтлəү чараларының төрлелеге күренə. Бер
мисал китерик. Кандалыйның, олыгайгач, империянең патша армиясенə 25 еллык хезмəткə алынган
улы Садретдинга атап язган шигъри хатында баласын сагынуы гаять эмоциональ, күңелгə үткəрерлек
итеп тасвирланган («Газиз балам», «Бу хəрсəтлəр бетəр микəн»):
Фиракълык яндыра бəгърем,
Кəбаб кыйлды тəмам садрем,
Карарым калмады, сабрем, -
Күрештерсен үзе Аллаһ. (Кандалый, 1988: б. 90)
Шагыйрь шулай ук кыска шигъри формалар остасы да булган. Аның «Вакыт һəм якут»,
«Кайгыга дəва», «Белсə һəм белмəсə», «Аерма» һ.б. ике-, дүртьюллыклары – фикер һəм мəгънə
тыгызлыгы, шигъри сəлəт ягыннан осталык һəм камиллек үрнəге санала:
…68…
Якутлар табыладыр вакыт берлəн,
Вккытлар табылмыйдыр якут берлəн... (Кандалый, 1988: б. 96)
Татар əдəбияты тарихында Габделҗаббар Кандалый исеме кешенең матурлыгын җырлаучы шагыйрь
буларак язылып калды. Кандалыйның поэтик осталыгы, шигырьлəренең сəнгатьчə эшлəнү
үзенчəлеклəре хəзерге заманда да галимнəр тарафыннан тикшерелə. Унсигезенче гасыр шагыйре
иҗаты, мəсəлəн, элгəреге милли əдəбият һəм халык иҗаты белəн бəйлəнешлəре, тел-стилистикасы,
поэтикасы ягыннан, мəшһүр Көнчыгыш əдəбиятындагы жанрлар, образлар традициясе күчемлелеге
нисбəтеннəн һ.б. өйрəнү дəвам итə.
Əдəбият:
1. Бостанов Ə. Татар археографы Альберт Фəтхинең шəхси архивы// Фəнни Татарстан. 2015 № 1.- Б. 112–126.
2. Кандалый Габделҗəббар. Шигырьлəр һəм поэмалар.— Казан: Тат. кит. нəшр., 1988, 558 б.
3. Садекова А. Х. Идеология ислама и татарское народное творчество. — Казань: «Иман», 2000, 261 с.
4. Сафиуллина Р.Ф. Традиции фольклора в творчестве Габдельджаббара Кандалый: дис. … канд. филол. наук:
10.01.09 / Р.Ф. Сафиуллина.– Казань, 2007. – 167 с.
TATAR HALK EDEBİYATINDA MİSAFİR (KONUK) İLE İLGİLİ İNANIŞLAR/YORUMLAR

Çulpan ZARİPOVA ÇETİN
Doç. Dr.
Kafkas Üniversitesi Öğretim Üyesi, Türkiye
Orcid id: 0000-0003-3440-9974
Absract. Beliefs or signs in Tatar folk art are widespread among the people and express events that
are expected in the future. And sometimes they warn against them. Beliefs/signs are based on the mythological
beliefs of the people, life experience accumulated over the centuries, habits, customs and even moral principles
of the Tatar people. Beliefs/omens, found in Tatar folklore in large numbers and covering various topics, unite
pagan, Muslim and national mythology. Through beliefs/signs, the Tatars tried to positively or negatively
interpret their every step and body movements. Often they coincided with reality.
Of the beliefs/signs that cover such topics as health, family, the future of the child, the outcome of the
journey, the outcome of affairs and others, this article explores those that are associated with the arrival of a
guest. Unexpected movements of the body, the fall of some things, unexpected sounds, the unreasonable
barking of a dog, the crowing of a rooster at the wrong time - all this was interpreted by the Tatars for the
arrival of a guest. Beliefs and signs, in which there are animals, insects, birds, things and food inherent in the
area where the Tatars live, provided valuable information about the guest, whose arrival they foreshadowed.
Key Words: Tatar Turks, folk literature, belief, comment, guest.
Giriş
Tatar halk edebiyatında “ışanular” (inanışlar) ya da “yuravlar”, “aforistik” (özlü sözler) türünün içinde
yer alan, halk arasında çok yaygın olan ve gelecekte bizi nelerin beklediğine dair haber vermek ve uyarmakla
yükümlü olan bir gruptur. “Işanuvlar” ya da “yuravlar”ın temelinde her şeyden önce halkın mistik-mitolojik
görüşü, asırlarca topladığı günlük hayat tecrübesi, örf-âdetleri, hatta ahlaki sıfatları yatar (Mehmütov, 1987: s.
30-31). Sayıca çok olan ve birçok konuyu içine alan, içeriğinde şamanizm, İslam ve milli mitolojiyi birleştiren
“ışanılar” (“yuravlar”)’ın aracılığıyla halk, attığı her adımı, vücut azalarının (göz, burun, kulak, el, ayak vb.)
her hareketini iyiye ya da kötüye yorumlamaya çalışmıştır. Şunu da söylemek gerekir ki, çoğu zaman bu
yorumlar gerçeklerle uyum sağlamış ve sağlamaktadır (Urmançe, 2005: s. 139-140; 2011: s. 176, 191, 83).
Mevcut çalışmada Tatar halk edebiyatında sağlık, aile durumu, bir bebeğin geleceği, çocukların
mürüvveti, seferin sonucu, ticari işlerin gidişatı vb. birçok konu içeren “ışanuv” ya da “yuravlar”dan misafire
(konuğa) işaret edenler araştırılacaktır.
Bulgular
Misafirlik çok eski bir kavramdır. Yüzyıllar önce köyler ve şehirler bir birlerinden uzun bir mesafede
bulundukları için misafire gitmek hem uzun zaman alır hem kendi başına büyük bir olay olurdu. Televizyon,
radyo, internet ve diğer teknoloji buluşları henüz keşfedilmediği dönemlerde misafirle yapılan sohbetler büyük
önem ve değer kazanırdı. Çünkü misafir, haber getirir, dünyada olup biten ilginç olayları anlatır ya da insanları
bildiği bir tehlikeden korumaya çalışırdı. Bu yüzden her toplumda misafir, beklenen biri olmakla beraber gittiği
yerde büyük bir heyecan ve sevinçle karşılanırdı. Ev sahipleri onun karnını doyurup gönlünü hoş tutmaya
çalışırdı. Sadece uzaktan gelen misafir değil, yan komşunun, aynı ya da komşu köyde yaşayan akrabaların,
dünürlerin gelmesi de bir aile için çalışmakla geçen zor hayatı renklendiren, işe ara vermek zorunda bırakan
…69…
bir olay olarak kabul edilirdi.
Dünya kültüründe olduğu gibi Türk kültüründe de misafire saygı ve hoşgörü, toplum tarafından
önemsenen temel değerlerden biridir. Misafirperverlik, hem Türk kültürünün hem İslam dininin önemli manevi
değeridir (Toprak, 2019: s. 76). Misafirin kaldığı evde rahat edebilmesi için her türlü çaba gösterilir. Misafir
ağırlama, “ev sahibinin cömertliğini, asaletini, ahlâkî ve sosyal yönünü ortaya koyar.” (Şimşek, 2014: s. 67).
Ayrıca, eski Türk kültüründe “konuk” olarak yer alan misafir, bir kutluluk ve uğur işareti sayılırdı (Ögel, 1988:
s. 315).
Misafire verilen önem, Kazan Tatarlarında da aynı olup bu toplumun masal, hikâye, destan, fıkra ve
türkülerinde de yer alır. Örneğin, “Meşek Alıp”, “Kadış Mergen”, “Yestey Mönke”, “İdegey” vb. destanlarda
hazırlanan sofralar, düzenlenen toylar, bu toylarda konuk uğruna kesilen büyük ya da küçükbaş hayvanlardan
et yığınları, sunulan kımızlar, hepsi misafirperverliğin en güzel örnekleridir.
Tatar Türklerin konukseverliği atasözlerine de yansımıştır. Örneğin, “Az olsa da aş olur, konuk gönlü
şad olur”, “Aşın bereketi konuk ile”, “Karşılamak uğurlamak, konuğa bir hürmettir”, “Kutlu konuk gelirse ev
sahibi de tok olur”, “Konuk gelirse kendi bahtıyla gelir” (Tatar Halık İcatı, 1987: s. 295-296) gibi atasözleri,
Tatarların misafire verdikleri önemi açıkça ortaya koyar. Tatar Türklerinin misafirperverlik sıfatı,
“ışanu” ya da “yurav” olarak bilinen inanış/yorumlarında da önemli yer alır ve halkın ahlakını, gönül
zenginliğini ortaya koyar. Bu konu üzerine olan inanış/yorumların birçoğu ağız, burun, ayak, baş gibi insan
azalarıyla ilgilidir. Örneğin, “Avızdan rizık töşse – kunak kile” (Ağızdan lokma düşerse konuk gelir), “Sul
ayak tabanı kıçıtsa – yaratmagan kèşèŋ kile, uŋ ayak tabanı kıçıtsa – yaratkan kèşèŋ kile” (Sol taban altı
kaşınırsa sevmediğin birisi gelir, sağ taban altın kaşınırsa sevdiğin birisi gelir)(Tatar Halık İcatı, 1987: 520,
519), “Borın kıçıtsa – kunak kile (küçteneç alıp kile)” (Burun kaşınırsa konuk gelir (Eli dolu gelir)(Gıylmanov,
1999: s. 286) gibi inanış/yorumlarda ağızdan düşen rızk (lokma), yoldan gelen birini (onun karnını doyurmak
gerekeceğini) bildirir. İkinci inanış, insanın ayağı (ayak tabanı) ile alakalıdır. Ayak, yürüme hareketi yaptığı
için çoğu zaman yol ve misafirle ilgili algılanır. Bu yorumda sol tarafın sevilmeyen birine, sağ tarafın da
sevilen birine yorumlanması, sol tarafın hayırsız taraf olup sağ tarafın tersine hep hayra yorumlanmasıyla
ilgilidir. Son inanışa gelince de Tatar Türkleri, “iyi burun güzel yiyeceği önceden hisseder” derler. Ayrıca,
Tatarlarda misafir asla eli boş gelmez. Böylece aileden biri misafirin getireceği yiyeceğin kokusunu burnu
kaşınarak önceden alırmış. İnsan azalarıyla ilgili inanış/yorumların kökleriyle ne kadar eskilere uzandığını
“Kadış Mergen” destanında da görmek mümkündür. Çölün ortasında bulunan bir evde yalnız başına oynayan
bir çocuk, Kadış Mergene “Annem bugün ‘başım düştü’ demişti, ağabeyim Kadış Mergen’in gelmesine imiş”
der (Tatar Halık İcatı, 1984: s. 40). Burada “başım düştü” sözleri, ansızın baş ağrısı başlamasını bildirir. Metnin
devamından bu durumun misafire yorumlandığı anlaşılır.
Yukarıda anlatılana benzer yorum yine ansızın, iş sırasında uyku bastırınca da yapılır: “Èş östènde
yokı kilèp töşse – kèşè kile.” (İş başında uyku bastırırsa misafir gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 283). Yapılan bir
eylem sırasında misafirin gelmesine işaret, “Kèçkène balalar kuşmıyça da iden sèbère başlasalar – kunak kile.”
(Çocuklar büyükler söylemeden yeri süpürmeye başlarsa konuk gelir) ve “İkè kèşè söyleşkende ikèsè beryulı
süz eytseler – kunak kile” (İki insan konuşurken ikisi de birden konuşursa konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s.
264-265) gibi inanışlar içinde de yer alır. Bu yorumların ilki temizliğin daha çok konuk gelmeden önce
yapılmasıyla anlatılabilir. Diğer yoruma gelince o, tamamen halkın asırlarca topladığı tecrübeye bağlı olmalı.
Tatar halk edebiyatında misafir (konuk) ile ilgili inanış/yorumların büyük bir kısmı Tatar Türklerinin
yaşadıkları yöreye ait kedi köpek gibi evcil hayvanlar, horoz karga ve saksağan gibi kuşlar ve hamamböceği,
örümcek gibi böcekler üzerine kuruludur. Evcil hayvan arasında kedi özel bir yer alır çünkü Tatar Türkleri
eskiden de günümüzde de kediyi severek evde beslerler. Ayrıca kedi, hem mit ve mitolojide hem Türk-Tatar
dünyasında temelde kutsallık simgesi olarak algılanır (Urmançe, 2009: 277-278). Tatar Türklerinde kedinin
yıkanması, daima misafire yorumlanır: “Meçè bitèn yusa – kunak kile” (Kedi yıkanırsa konuk gelir), “Eger
meçè işèk tupsasına utırıp biten yusa – kunak kile. Eger ikènçè urınga küçèrèp kuygaç ta yuvunı devam itse –
kuna kile” (Kedi eşiğe oturup yıkanırsa konuk gelir. Eğer başka bir yere geçirdiğinde de yıkanmaya devam
ederse, yatılı konuk gelir)(Tatar Halık İcatı, 1987: s. 517), “Meçè balası işèkke karap yuvınsa – kunak kile”
(Kedi yavrusu kapıya bakarak yıkanırsa konuk gelir), “Meçè tırnaşsa – kunakka” (Kedi tırnaklarını törpülerse
konuk gelir), “Pesi balası kıyblaga karap yuvınsa – kunak kile” (Kedi yavrusu kıble tarafa bakarak yıkanırsa
konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 302, 265). Bütün bu yorumlarda yıkanan kedi, birileri gelecek olduğunda
kendine çeki düzen veren ev sahipleriyle özdeşleştirilmektedir. Kedinin kapıya bakarak yıkanması da kapıdan
girecek birine, yani ansızın gelen misafire işaret eder. Ayrıca, kedinin kutsal olan kıble tarafa bakarak
yıkanmasının da misafire yorumlanması, misafirin en eski dönemlerden itibaren saygı gösterilmesi gereken,
eve bereket getiren biri olarak algılandığı içindir.
…70…
Misafirle ilgili inanış/yorumlar içinde sadece bir inanış köpekle ilgilidir: “Èt tik torgannan örse – kunak
çakıra” (Köpek ansızın ulumaya başlarsa konuk çağırır)(Gıylmanov, 1999: s. 265). Genelde köpek, yabancı
biri geldiğinde ulumaya başlar. Bu yüzden evin bekçisi olan köpeğin ansızın ulumaya başlaması, ansızın gelen
misafire işaret eder.
Tatar Türkleri her ne kadar bütün Türk boyları arasında titizliğe, temizliğe düşkün bir toplum olarak
bilinse de köylerde nadir de olsa evde barınan hamamböceği ve örümcek gibi böcekler de misafirle ilgili
inanışlarda dile alınır: “Ak tarakan töşèp türge taba barsa – kunak kile” (Beyaz hamamböceği başköşeye doğru
giderse konuk gelir)(Tatar Halık İcatı, 1987: s. 516). “Ürmeküç aşka yığılıp töşse – kunak kile” (Yemeğe
örümcek düşerse konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 306) gibi inanışı örnek getirirken de örümceğin Kazan
Tatarları tarafından daima bir habere (mektuba, misafire) yorumlanmasını bildirmek gerekir.
Horoz gibi evcil kuş da Tatar halk edebiyatının inanışlarında ve rüya yorumlarında ötme eyleminden
dolayı haber getiren canlı olarak kabul edilir. Günlük hayatta da horozun ötmesi, misafir çağırmasına
yorumlanır: “Eteç busagaga mènèp kıçkırsa – kunak kile” (Horoz eşiğe çıkarak öterse konuk gelir), “Eteç terez
töbène (baskıç töbène) mènèp kıçkırsa – kunak kile.” (Horoz pencereye (giriş merdivenine) çıkarak öterse
konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 265).
Sadece evcil kuşlar değil, insanların yaşadığı yerde görünen karga, saksağan gibi yaban kuşlar da
misafirle ilgili inanışlar içinde yer alır: “Öy karşında karga kıçkırsa – kunak kile” (Evin önünde karga öterse
konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 303), “Sayıskan terezege kunsa, kunak kile imèş” (Saksagan pencereye
konarsa konuk gelirmiş), “Çıpçık terezeden kilèp çukısa – kunak köt” (Serçe pencereden gelip gagalarsa konuk
bekle)(Tatar Halık İcatı, 1987: s. 517). Burada yine kuşların eve yakın yerlerde (evin önünde, pencerede vb.)
ötmesi misafir açısından değerlendirilir.
Misafirin gelişini sadece canlılar değil, avluda ya da evde bulunan nesnelerde (bahçe kapısı, ev kapısı,
pencere, ocak, odun, yastık döşek, mutfak eşyaları, yiyecek içecekler, giyim kuşam) de görmeye çalışmışlardır.
Örneğin: “Kapka (işèk) üzènnen-üzè açılıp kitse – kunak kile” (Bahçe (ev) kapısı kendiliğinden açılırsa konuk
gelir), “Tereze pıyalası şaltırasa – kunak kile” (Pencere camı kendiliğinden bir ses çıkarırsa konuk
gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 265-266). Kapının beklenmedik bir an kendiliğinden açılması ansızın gelecek
konuğu çağrıştırır. Misafirin eve girmeden önce kapıyı ya da pencereyi çaldığı için pencere camının birden ses
çıkarması da konuğa işaret eder.
“Öyge utın kèrtkende utın agaçı töşse – kunak kile” (Eve odun getirirken odun yere düşerse konuk
gelir), “Yullıktan utın töşse – kunak kile” (Yığından odun düşerse konuk gelir), “Miçten kümèr kiseklerè oçıp
töşse – yakın kunak kile” (Ocaktan kömür parçaları uçarak düşerse yakın konuk gelir), “Miçke yakkan utın
sızgırsa – kunak kile” (Ocağa atılan odun ses çıkarırsa konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 262, 265-266), “Miç
avızında köl, korım kızsa – kunak kile” (Ocağın ağzında kül, is kızgın olursa konuk gelir)(Gıylmanov, 1999:
s. 262) gibi inanış/yorumlarda düşen odun ya da kömür parçası, eve gelecek aile dışında olan bir bireye –
konuğa- işaret eder. Odunun ses çıkarmasının haber/misafir olarak algılanması da söz konusudur. “Miçke
salıngan utınnar yanıp bètkeç, bèr kisev başı utırıp kalsa, ‘kunak kile iken’ diler. Kisev başı ozın bulsa zur
kunak, kıska bulsa – kèçkène. Anı kisev agaçı alıp: ‘Mène siŋa aş, mène siŋa çey, mène siŋa yastık, mène siŋa
tüşek, huş kildèŋ, kadèrlè kunak!’ dip vaklıylar” (Ocağa atılan odunlar yanıp bitince tam yanmamış bir odun
dik kalırsa konuk gelir derler. Tam yanmamış odun uzun olursa büyük konuk, kısa ise küçük konuk gelir. Ele
maşa alıp o odun parçasını ‘al sana aş, al sana çay, al sana yastık, al sana döşek, hoş geldin değerli konuk’ diye
parçalıyorlar)(Tatar Halık İcatı, 1987: s. 521) gibi bir diğer yorum da içinde hem misafirle ilgili, hem onun
yaşına dair bilgi barındırır. Bir nesnenin dik kalması ya da dışarıya sarkması dışarıdan birinin gelmesini
çağrıştırır: “Şemnèŋ mıyıgı çıgıp kalsa – kunak kile” (Mumun “bıyığı” dışarıya sarkık kalırsa – konuk
gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 265).
Misafir geceye geldiğinde serilen yastık döşek gibi nesnelerin de birdenbire yığılıp yere düşmesi
misafire işaret eder: “Mènder tünse, kunak töşe” (Yastık yere düşerse konuk gelir)(Tatar Halık İcatı, 1987: s.
521), “Öyèp kuygan tüşek-yastık (urın-cir) üzènnen-üzè işèlse – kunak kile” (Döşek-yastık yığını
kendiliğinden yere düşerse konuk gelir)(Gıylmanov, 1987: s. 265).
Kazanın kapağı, semaver, fincan, kaşık-bıçak gibi mutfak eşyaları da gelen misafire hizmette
bulunduklarından dolayı inanış/yorumlarda misafire işaret eden nesneler içinde yer alır. Örneğin, “Kazan
kapkaçı töşèp kitse – kunak kile” (Kazan kapağı düşerse konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 265) yorumunda
kazanın açılması, yemek yapmaya davet olarak algılanır. “Samavır borınınnan su tamıp torsa – kunak kile”
(Semaver burnundan su damlarsa konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 265), “Samavır ozak kaynasa – kunak
köte” (Semaver uzun süre kaynamazsa konuk bekler), “Samavır cırlasa kunak çakıra” (Semaver kaynarken ses
çıkarırsa konuk çağırır)(Tatar Halık İcatı, 1987: s. 521) gibi yorumlarda da semaverin uzun süre kaynaması,
birini –misafiri- “beklediğine” işaret eder. “Östelde yuvılmagan çınayak kalsa – kunak kile” (Masada
…71…
yıkanmayan fincan kalırsa konuk gelir), “Bèr kaşık onıtılıp yuvılmıy kalsa – kunak kile” (Kaşıklardan bir
tanesi yıkanmadan kalırsa konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 265) gibi yorumlarda yıkanmayan fincan ve kaşık,
toplanmayan sofrayı, yani sofra eyleminin bitmediğini, devam edebileceğini bildirir. Ayrıca, “Tabınga utırgaç,
östelde bèr kaşık artık çıksa – kunak kile” (Sofraya bir kaşık fazladan koyulursa konuk gelir)(Gıylmanov,
1999: s. 265) gibi yorumda fazladan kaşık, yine eve gelecek bir insana işaret eder. “Çey tabını ezèrlegen kız
üzène kaşık-kalak kuyarga onıtsa – yavçı kunak kile” (Çay sofrası hazırlarken kız çocuğu kendisine kaşık
koymayı unutursa konuk olarak görücü gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 266) gibi inanışta ise bir kız çocuğun
sofrada kaşıksız kalması, konuğun görücü olacağını bildirir. Yani kız çocuğunun bu evde yenilecek yemeğinin
bitmesine ve evlenip başka bir aileye gelin gitmesine işaret eder.
Mutfak eşyaları gibi ekmek, çay gibi yiyecek ve içecekler de misafirin gelişini müjdeler. Örneğin,
“Aldıŋdagı ipinè onıtıp, ikènçè ipinè alıp aşasaŋ – kunak kile” (Önünde duran ekmeği unutarak eline başka bir
ekmek alırsan konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 264), “Aşap utırganda çeyge ikmek kisegè töşse, kunak kile”
(Yerken çaya ekmek düşerse konuk gelir), “Kisèp, iyèp kuygan ikmek işèlèp töşse kunak kile.” (Kesilip bir
yere yığılan ekmekler düşerse konuk gelir)(Tatar Halık İcatı, 1987: s. 520-521). Burada fazladan alınan, elden
düşen ya da kendiliğinden düşen ekmek, gelecek birine işaret eder. Çay ile ilgili yorumlara gelince, onları
Tatar Türkleri “Çay falı” diye de nitelendirir. Kâse ya da fincan dibine çay parçası düşerse değerli bir misafir
gelir diye inanırlar. Çay kime koyulduysa misafir de ona gelirmiş. Misafir gelmesini isteyen çay parçasını
elbisesinin iç tarafına koynuna koymalıdır. Çay parçası çayın içine düzgün bir şekilde düşerse yakışıklı misafir
gelir. Eğer çay parçası eğri olup fincanın içinde dönüyorsa o zaman çirkin misafir gelirmiş (Gıylmanov, 1999:
s. 244, 265).
Misafirle ilgili inanış/yorumlarda etek gibi giyim de göz ardı edilmeyecek kadar sık anılır: “İtek
kaytarılsa – kunak kile” (Giysinin eteği açılırsa konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 265), “İşèkten kèrgende itek
kısılsa, kunak kile” (Kapıdan girerken etek sıkışırsa konuk gelir)(Tatar Halık İcatı, 1987: s. 520). Büyük
olasılık burada eteğin içten dış tarafa doğru açılması bir aileye dışarıdan gelecek misafiri akla getirmektedir.
Misafirle ilgili inanışlar/yorumlarda, bazen misafirin sayısı, nasıl, ne zaman ve nereden geleceği de
bildirir. Örneğin, “Meçè sekè östène mènèp utırsa – kunak küp bula” (Kedi seki üzerine oturursa çok sayıda
konuk gelir), “Meçè ayakların cilkesène kuysa – kunaklar cıyılaçak” (Kedi bacaklarını omzuna koyarsa
konuklar toplanır)(Gıylmanov, 1999: s. 265) gibi yorumlarda misafirin sayısına işaret var. “İşèkke ayak kısılsa
– aşıgıp kunak kile” (Kapıya ayağın sıkışırsa konuk gelmek için acele eder)(Gıylmanov, 1999: s. 286, 265),
“Aşaganda tèlèŋ tèşleseŋ, kunak aşıgıp kile, imèş” (Yerken dilini ısırırsan konuk gelmek için acele edermiş),
“Eger bèrersè, aşıy torgan ikmek sınığın onıtıp, ikènçèsène ürèlse, ‘kèmdèr aşıgıp kile’ dip yurıylar.” (Eğer
biri yediği ekmeği unutup başka bir ekmeği alırsa ‘biri gelmek için acele ediyor’ derler)(Tatar Halık İcatı,
1987: s. 518, 522) gibi inanış/yorumlarda birinin gelmek için acele etmesi söz konusudur. “Tönle eteç vakıtsız
kıçkırsa – töngè kunak bulaçak” (Gece horoz zamansız öterse gece konuğu gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 265)
gibi yorumda horozun zamansız ötmesi, konuğun da gece gelmesini bildirir. “Meçè kaya karap yuvınsa – şul
yaktan kunak kile” (Kedi nereye bakarak yıkanırsa konuk da o taraftan gelir)(Gıylmanov, 1999: s.302) derken
de halk, konuğun hangi taraftan geleceğini kedinin hangi tarafa bakarak yıkanmasına bağlı teyit etmeye
çalışmıştır.
Yorumlar, misafirin cinsiyeti, kişiliği (iyi ya da kötü niyetli olması) ve durumu (aç ya da tok) ile ilgili
bilgi de içerir. Örneğin, “İdenge pıçak töşse – ir kunak kile” (Yere bıçak düşerse erkek misafir gelir), “Kaşık
töşèp kitse, hatın-kız kunak kile” (Kaşık düşerse kadın misafir gelir.)(Tatar Halık İcatı, 1987: s. 520). Eski
zamanlarda sivri uçlu keskin nesneler, özellikle de savaş aletleri (ok, kılıç, bıçak vb.) erkeği, yumru, yuvarlak,
içi boş nesneler de -özellikle mutfak nesneleri- kadını simgelerdi. “Bıçak ya da çatal düşerse erkek misafire,
kaşık düşerse kadın misafire” gibi inanışlar da bu simgelerle alakalıdır (Gıylmanov, 1999: s. 239). Kaşık bıçak
dışında fincan ve tabak gibi mutfak eşyaları da misafire yorumlanır. “Çınayak östè kuldan töşse – ir kunak
kile” (Fincan elden düşerse erkek konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 265) gibi yorum, fincan tabağı kadını,
fincanın kendisi de erkeği simgelemesiyle anlatılabilir. Diğer bir “Meçènèŋ tepilerè salkın bulsa – ir kèşè
kileçek. Meçènèŋ tepilerè cılı bulsa – kunak hatın-kız zatınnan” (Gıylmanov, 1987: s. 265) gibi yorumda da
gelecek misafirin cinsiyetiyle ilgili bilgi, erkeklerin daha soğukkanlı, kadınların ise yaratılıştan daha
sıcakkanlı, duygusal, içten kişiliğe sahip olmasına bağlı olabilir. “İdenge çeçsèz tarak töşse – ir kunak, çeçlè
tarak töşse – hatın kunak kile” (Gıylmanov, 1999: s. 264) gibi inanış ise erkeklerin saçının kısa olmasına,
kadınların da uzun saça sahip olmalarına gönderi yapar. Konuğun kişiliği de ev sahipleri için önemli
olmuştur. Çünkü gelen konuğun geldiği eve kendi düşünceleri ve duygularıyla geldiğine inanılmıştır. İyi
niyetle gelen misafir eve bereket ve mutluluk getirirken, kötü niyetli insan tersine evin bereketini ve huzurunu
götürür diye düşünmüşlerdir. Örneğin, “Öy tübesène tukran kunsa – zur kunak kileçek; ul eybet heber yaise
söyènçè alıp kileçek” (Evin çatısına ağaçkakan konarsa mevkili misafir gelecek, o iyi haber ya da sevinç
…72…
getirecek)(Gıylmanov, 1987: s. 240) inanışında ağaçları haşerelerden kurtaran iyi bir kuş olan ağaçkakanın
ağırbaşlı görünümü ağırbaşlı misafiri çağrıştırır. “Aşka ak tarakan yığılıp töşse – kadèrlè kunak kile” (Yemeğe
beyaz hamamböceği düşerse kıymetli konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 305) inanışında da hamamböceğinin
beyaz rengi iyi konuğa çağrışım yapar. “Miçten kümèr kiseklerè oçıp töşse – bik yakın kèşè kile” (Ocaktan
kömür parçaları uçarak düşerse çok yakın biri gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 265) yorumunda ise ocak, aileyi
simgeler. Bu yüzden ocaktan düşen kömür parçaları aileye yakın olan konuğa işaret eder.
Kötü niyetli konuğa gelince, yorumlarda ona fincanın kırılması işaret eder: “Çınayak töşèp vatılsa –
yavız niyetlè kunak kile” (Fincan elinden düşüp kırılırsa kötü niyetli konuk gelir)(Gıylmanov, 1999: s. 265).
Fincanın kırılması, bütünlüğün bozulması kötüye yorumlanır. Konuğun durumu, genelde onun aç ya da tok
olmasından ibarettir. Yorumların çoğu misafirin karnı aç olduğunu bildirirler: “Tarakan aşka kilèp töşse – aç
kunak kile” (Yemeğe hamamböceği düşerse karnı aç konuk geliyor), “Aşaganda tonçıksaŋ – aç kunak kile”
(Yemek yerken solunum borusuna yemek kaçarsa karnı aç konuk geliyor), “Aşaganda tèlèŋnè töşleseŋ – aç
kunak kile” (Yemek yerken dilini ısırırsan karnı aç konuk geliyor)(Gıylmanov, 1999: s. 305, 264), “İrènèm
tèşlendè: aç kèşè kiler” (Dudağımı ısırdım, karnı aç konuk gelir.) (Tatar Halık İcatı, 1987: s. 518) vb. Yapılan
eylemlerden okumaya çalıştığı bu bilgilere göre ev sahibi tedbirini almaya çalışmıştır.
Sonuç
“Işanuvlar” ya da “yuravlar”, Tatar Türklerinin mitolojik dünya görüşünde günümüzde de önemini
aynen korumaya devam etmektedir. Mitolojinin başlangıcı, temeli, damarı niteliğinde olan ve Türk
toplumunun psiko-sosyal yapısını ortaya koyan inanış/yorumların büyük bir kısmı misafirle ilgilidir. Ansızın
yapılan eylemler (baş ağrısı, uyku bastırması, köpek uluması, horozun ötmesi vb.), bir şeylerin (odun, yastık
döşek, ekmek vb.) birden düşmesi, bazı nesnelerin (pencere camı, semaver) kendiliğinden ses çıkarması, bazı
nesnelerin (kapı) aniden açılması, hayvanların durup dururken yıkanması, kendilerine çeki düzen vermesi,
daima konuk gelmesine yorumlanmıştır. Ayrıca, Tatar Türklerinin yaşadığı coğrafyaya özgü hayvanlar,
böcekler, kuşlar, nesneler ve yiyecek içecekler üzerinden yapılmaya çalışılan yorumlarda gelecek insanla ilgili
geniş bilgiye de rastlamak mümkündür.
KAYNAKÇA
Mehmütov, Huciehmet. (1987). Tatar Halkınıŋ Aforistik İcatı.// Tatar Halık İcatı. Mekaller Hem Eytèmner. –
Kazan: Tatarskoye Knijnoye İzdatelstvo.
Ögel, Bahaeddin. (1988). Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. - İstanbul: Türk Dünyası
Araştırmaları Vakfı.
Şimşek, Esma (2014). Türk Halk Anlatılarında “Misafirperverlik” Olgusu ve Psiko-Sosyal Açıdan
Değerlendirilmesi.//Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, Sayı 4-Eylül. - S. 67-84.
Tatar Halık İcatı. Dastannar. (1984). - Kazan: Tatarskoye Knijnoye İzdatelstvo.
Tatar Halık İcatı. Mekaller Hem Eytèmner. (1987). - Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
Tatar Mifları. II. Kitap, Galimcan Gıylmanov Hikeyelevende. (1999).– Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
Toprak, Abdulhamit. (2019). Türk Kültüründe Misafirperverlik Ve Sofra Açmak/ Sofra Çekmek (Samsun
Örneği).//Mecmua Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Bahar, Yıl: 4, Sayı: 7. - S. 74-81.
Urmançe, Fatih. (2005). Tatar Halık İcatı. – Kazan: Megarif.
Urmançe, Fatih. (2009). Tatar Mifologiyase. Entsiklopedik Süzlek, Öç Tomda, II D-S. – Kazan: Megarif
Neşriyatı.
Urmançe, Fatih. (2011). Tatar Mifologiyase. Entsiklopedik Süzlek, Öç Tomda, III S-Ya. – Kazan: Tatarstan
Kitap Neşriyatı.
KLASSİK UŞAQ ŞEİRİMİZİN MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİRİ

Əliyeva Tənzilə Səttar qızı
Orcid id: 0000-0003-2055-7001
Abstract. In his time, no poet received love as much as the great Sabir did. An irreplaceable
representative of Azerbaijani realist literature, Sabir was a favorite poet of both adults and children. It is not
accidental that he often addressed children's issues in his work. The description of the world of children, their
proper upbringing and involvement in science, art, school and education was one of the main problems of
Sabir's works. At a time when illiteracy prevailed, the poet saw children as the bright future of our country and
people. At such a time, he wrote children's poems to guide their upbringing.
While teaching in Shamakhi and Baku schools, the poet once again confirmed the poverty of children's
literature and wrote many works on various topics. These works consist of instructive verse stories, poems
…73…
promoting science and school, as well as fables. In these works written for children, the poet tried to find
artistic solution of pedagogical and moral ideas, which was due to his teaching activity and closeness to the
world of children.
Keywords: Sabir, fable, genre, poetry, topic, verse story
XX əsr Azərbaycan uşaq poeziyasının inkişafında uğurlu fəaliyyət göstərmiş M. Ə. Sabir uşaq və
gənclərin sevdiyi və maraqla oxuduğu şairlərdən biri olmuşdur. Bu fikirlə bağlı xalq şairi A.Şaiq yazırdı:
“Zamanında heç bir şair özünü böyük Sabir qədər xalqa sevdirməmişdir”. Onun öz yaradıcılığında uşaq
mövzularına tez-tez müraciət etməsi təsadüfi olmamışdır. Savadsızlığın hökm sürdüyü bir dövrdə şair uşaqlara
vətənimizin, xalqımızın işıqlı gələcəyi kimi baxırdı. Belə bir zamanda tərbiyə işini düzgün istiqamətləndirmək
üçün o, uşaq şeirlərini yazdı. Bu baxımdan Sabirin uşaq yaradıcılığına qısaca nəzər salaq.
Şairin uşaq şeirlərini məzmun baxımından 2 qismə ayırmaq olar: maarifçi uşaq şeirləri və tənqidi
realist uşaq şeirləri. Sаbirin maarifçi uşаq şeirlərində mааrifə, məktəbə rəğbət bаşlıcа ideyаlаrdаn biri
kimi diqqəti cəlb edir. Böyük şаir əsərlərində gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə geniş yer vermiş, оnlаrın
qəlbində elmə, təhsilə məhəbbət yаrаtmаğа çаlışmışdır. «Məktəb şərqisi»,«Məktəbə tərğib”, “Elmə tərğib”,
“Məktəb şagirdlərinə töhfə”, “Uşaq və buz” və başqa şeirlərində bu ideya qabarıq şəkildə özünü göstərir.
Onun uşaqlara həsr etdiyi ilk maarifçi şeiri “Dəbistan” jurnalında çap etdirdiyi “Məktəb şərqisi” şeiri
idi. “Məktəb, nəktəb, nə dilgüşasən, Cənnət, cənnət desəm səzasən” – deyən şair məktəbi cənnətə bənzədərək
onu dilgüşa, könül açan məkan, gözəl bina kimi tərənnüm edir və gənc nəsli inkişafa, tərəqqiyə səsləyirdi.
Böyük şаir bir аtа kimi gənc nəslin охumаsını, kаmаlа yetməsini əsil хоşbəхtlik hesаb
edirdi.”Məktəbə tərğib” şeirində şair göstərir ki, оğlunа mürаciət edən аtа dövrün qаbаqcıl fikirli
bir аdаmıdır. О bilir ki, elmsizlik böyük bəlаdır. Elmin sirlərinə bələd оlmаdаn heç bir məqsədə çаtmаq
mümkün deyil. Bu səbəbdən də şair “Get məktəbə cavanım” deməklə uşaqları elmə, məktəbə səsləyirdi:
Məktəbdə var şərafət,
Dəftərdə var lətafət.
Cari olur qələmdən
Şirin-şirin hekayət.
Ey gözüm, ey canım!
Get məktəmə, cavanım!
Sаbir yахşı bilirdi ki, uşаqlаrın qəlbində elmə həvəs оyаtmаq günün zəruri məsələlərindəndir. Bu
məqsədlə o, “Elmə tərğib” adlı şeirində elmi təbliğ edərək оnun böyük
mаhiyyətini bаlаcа охuculаrа çаtdıraraq deyirdi ki, elmin insаnа gətirdiyi şöhrət bir аnlıq оlmur. О
həmişə yаşаyır, аdаmın ömür yоldаşınа çevrilir. Elmə, kаmаlа yetənlər həyаtdа bəхtiyаr оlur, cаhillərin isə
bədbəxtliyi оrаsındаdır ki, оnlаr «nikbəti cаnişkаr оlur». Böyük şair bildirirdi ki, хаlqın хоşbəхtliyi оnun
birliyindədir. Birlik isə elmlə qаzаnılır, əgər biz öz elmimizlə, mədəniyyətimizlə,
kаmаlımızlа bаşı ucа оlmаsаq, heç nəyimizlə fəхr edə bilmərik:
Elmin izzəti payidar olur,
Cəhlin nikbəti canşikar olur,
Hər kəs elm oxur, bəxtiyar olur,
Millət elm ilə bərqərar olur.
Oxuyun, əzizlər,oxumaq zəmanidir!
Oxumaq hər adəmin ədəbi nişanıdır!
Sabirin “Uşaq və buz” şeiri bu gün də öz bədii dəyərini itirməyən, dillər əzbəri olan şərqilərdən biridir.
O, şeirdə ağıllı, cəsarətli, hazırcavab, iradəli, dözümlü və cəld uşaq obrazı yaradaraq ondakı bu keyfiyyətləri
bütün uşaqlara aşılamaq məqsədi güdmüşdür. Uşaq yıxılsa da ağlamır, cəsarətlə buza onun ömrünün az
qaldığını deyir:
Az qalıb ömrün sənin,
Yaz gələr, artar qəmin.
Əriyib, suya dönərsən,
Axıb, çaya dedərsən.
Şair baharın gəlişi, təbiətin oyanması, dağda, bağda qarların əriməsi, ağacların çiçəklənməsi
təsvirlərini “Yaz günləri” şeirində vermişdir. Şeirdə məsum qəlbli uşağın təbiətlə bağlı arzularını görürük. O,
tezliklə yazın gəlməsini, gözəlliklərin çoxalmasını, maddi nemətlərin bolluğunu arzulayır. Beləliklə, “Yaz
günləri” şeirində təbiət hadisələrini vəsf edən şair, həm də uşaqlarda sabaha, gələcəyə ümid yaradır.
Sabir poeziyasında əmək və zəhmət mövzusu xüsusi yer tutur. Şairin bu mövzuda yazdığı “Cütcü “
şeiri uşаqlаrı əməyə, zəhmətə çağırır, rahatlığın əziyyətlə, zəhmətlə başa gəldiyi fikrini
…74…
aşılayır. Şeirdə müəllif təsvir edir ki, cütcü tаrlаnı şumlаyır, sоnrа оrа tохum səpir. О, qаn-tər içindədir.
Lаkin bu əziyyət оnu qоrхutmur, çünki bilir ki, əsil rаhаtlıq gərgin zəhmətdən sоnrа edilən istirаhətdədir.
Cütcü bu gün işləyir, sаbаh isə öz zəhmətinin bəhrəsini görəcək, аiləsini çörəklə təmin edəcəkdir:
Çünki bilir rahət əziyyətdədir,
Şad yaşamaq səydə, qeyrətdədir.
İndi əgərçi ona zəhmət olar,
Qışda əyali, özü rahət bular.
Göründüyü kimi, bu gözəl təsvirin аrхаsındа şаirin nəcib məqsədi dаyаnır. О,
zəhmətsevən cütcünü təsvir etməklə, əməyi tərənnüm edir və uşаqlаrа sevdirir.
«Məktəb şаgirdlərinə töhfə» şeirində şаir elmin üstünlüyündən bəhs etməklə yаnаşı, uşаqlаrın
qəlbində həm də əməyə məhəbbət çırаğı yаndırmаğа səy göstərir. Sаbir tənbəlliyin böyük bəlа оlduğunu,
insаnı səfаlətə yürüklədiyini qаyğıkeş аtа, sevimli bir müəllim kimi göstərir.
Şair uşаqlаrın əхlаq tərbiyəsinə də təsir göstərən əsərlər yаrаtmışdır. Müəllifin bu
səpkidə оlаn şerləri bаlаcаlаrı yüksək insаni keyfiyyətlərə, mənəvi sаflığа, kаmilliyə, аiləyə,
böyüyə hörmətə səsləyir. «Məktəb uşаqlаrınа töhfə» şerinin əsаs qаyəsi məhz bundаdır. Şаir təsvir
edir ki, insаn аtа оcаğındа dоğulur, аnа qucаğındа böyüyür, аtа hər gün işləyir, zəhmət çəkir,
övlаdının səаdəti üçün çаlışır. Anа isə bütün həyаtını uşаğının yоlundа verir, əgər körpəsi yаtmаsа оnun
dа gözünə yuхu getmir. Sаbir bu həqiqətləri öz şerində оnа görə qələmə аlmışdır
ki, hələ həyаtın ümumi аhəngindən bаş çıхаrmаyаn uşаq аtа-аnаnın övlаd üzərindəki zəhmətini görsün, öz
vаlideynlərinə hörmət etməyi unutmаsın. Bu fikirlərlə bağlı V.Q.Belinski yаzırdı ki,
“öz хаlqınа mənsub оlmаyаn bəşəriyyətə də mənsub оlа bilməz”.
Həmin fikri şаir şeirində belə ifаdə edir:
Аtаyа hörmət etməyən cоcuğun,
Anaya xidmət etməyən cocuğun ,
Nə olur kəndi nəfsinə xeyri,
Nə də ondan vəfa görər qeyri.
Sabir yeniyetmələrə mənəvi-əxlaqi hisslər aşılamaq üçün folklordan ən səciyyəvi nümunələr seçib,
kiçik süjetli mənzum hekayələr də yazmışdır. Həyatın özündən alınmış bu mövzular Sabir qələmində daha
təsirli olmuşdur. Böyük şаir uşаqlаrdа meşşаnlığа, özgəsinin hesаbınа yаşаyаnlаrа nifrəti də tərbiyə edir.
«Uşаq və pul» mənzuməsində bir uşаq küçədən içi dоlu pul kisəsi tаpır, аnаsının yаnınа
yüyürüb “ana, gəl, gəl ki, dövlətə çatdıq” – deyərək pul kisəsini ona verir. Аnаsı bu pulun
necə tаpıldığını хəbər аlır. O, pulun qоcа bir kişinin cibindən düşdüyünü və uşаğın хəlvətcə оnu götürüb
gəldiyini eşidəndə hirslənir, oğluna bаşа sаlır ki, bаşqаsının pulunu götürmək cinаyətdir, nаmussuzluq
və şərəfsizlikdir. İnsаn öz əməyinin məhsulunu yeməli, bаşqаsının malına göz dikməməlidir.
Şаir zəhmətin yüksək insаni duyğulаrlа vəhdətini “Qоcа bаğbаn» əsərində məhаrətlə ifаdə edir.
Mənzumədə meyvə ağacı əkən 100 yaşlı qoca bağbana uşaqlar “ bu gün varsan, sabah yox”- deyə nahaq zəhmət
çəkdiyini söylədikdə qoca onlara belə cavab verir:
Əkərik bir daha yeyənlər üçün
Əhli- xeyrə dua edənlər üçün.
deyərək sabahkı nəsli düşünür.
Şair “Yalançı çoban” mənzuməsində yalan danışmağı tənqid edir, bildirir ki, əgər yalanla el arasımda
mövqeyini itirsən heç kəs sənin doğru sözünə də inanmayacaq.
Sabir “Artıq alıb, əskik satan tacir”, “Camış və sel” mənzumələrində əliəyriliyi tənqid etməklə yanaşı
valideynlərə bildirir ki,hər övlad öz valideynindən nümunə götürür. O, valideynlərə :”Doğru olsan, övladın da
doğru olar, oğru olsan, övladın da oğru olar” – deyə nəsihət verir.
Lətifələrdən bəhrələnən şair “Molla Nəsrəddin və oğru”. “Molla Nəsrəddinin yorğanı”
mənzumələrində oğurluğun pis nəticələrini göstərir.
Uşaqlar üçün yazılmış ən gözəl şeir nümunələrindən biri də təmsillərdir. Uşaq şeirinin mahir ustası
olan Sabir uşaqlar üçün təmsillər də yazmışdır. Şair təmsillərində hiyləgərik, təkəbbürlülük, lovğalıq kimi
mənfi keyfiyyətləri tənqid etmiş, obrazları qarşılaşdıraraq birinin dili ilə digərinin nöqsanlarını açıb
göstərmişdir.
Sənətkarın “Hörümçək və ipəkqurdu” təmsilində vətənə, xalqa faydalı oımaq tşbliğ edilir. Əsərdə
bildirilir ki, məharət tez və çox iş görməkdə deyil, cəmiyyətə nə dərəcədə xeyir verməkdədir.
“Qarınca” təmsilində böyük şair qarışqanın zəhmətkeşliyindən bəhs edir. Şeirdə qarışqanın özündən
qat-qat böyük olan yükü daşımasına heyrətlənənlərə qarışqa bildirir ki, mən bu yükü gücümlə yox,
zəhmətsevərliyimlə aparıram.
…75…
“Ağacların bəhsi” təmsilində isə şair təbiətdə heç nəyin lazımsız olmadığı qənaətinə gəlir. Barlı ağac
meyvəsilə insanlara fayda verdiyi kimi, barsız ağacın da öz dəyəri, öz yeri var. Təmsildə 3 ağacın – alma,
palıd, şam ağaclarının mübahisəsi təsvir olunur. Palıd zorbalığl, alma meyvəsi, şam isə qışda da yaşıl oiması,
ev tikənlərə gərəkliyi ilə öyünür. Təmsildə yersiz iftixar, özünü başqalarından üstün tutmaq kimi mənfi
xüsusiyyətlər tənqid edilir.
Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının qızıl fonduna daxil olan bu sənət inciləri əsrlərdən-əsrlərə, nəsillərdən-
nəsillərə keçərək böyük Sabiri həmişə yaşadacaqdır.
Sabir, o günləri gətirmə yada,
Dünya unutmamış səni dünyada... ( S. Vurğun).
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan uşaq antologiyası (poeziya) Tərtib edəni Q. Namazov.-Bakı: Öndər, 2007. – 352 s.
2. Akimova E. M. Ə. Sabir və uşaq ədəbiyyatı. – Bakı: “Ədəbiyyat” qəzeti, 2022
3. Həbibbəyli İ. Uşaq dünyasında ədəbiyyat və uşaq ədəbiyyatı dünyası. – Bakı: AMEA, 2020
4. Həsənli Bilal. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. – Bakı: Müəllim, 2015. – 522 s.
5. Namazov Q. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. – Bakı: BDU-nun nəşri, 2007. – 348 s.
6. M. Ə. Sabir. Hophopnamə. – Bakı: Şərq-Qərb, 2004. – 480 s.
QƏTRAN TƏBRİZİNİN İSTİQLAL DÖYÜŞLƏRİNİ TƏSVİR EDƏN ŞEİRLƏRİNDƏ BƏDİİ

TƏYİN VASİTƏLƏRİ
Sadıqova Nigar Firuz qızı
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, baş müəllim
Bakı Slavyan Universiteti, Azərbaycan
Abstract. Qatran Tabrizi is an Azerbaijani poet of the 11th century. In his work, he reflected the
political history of Azerbaijan. These are known as "history verses". Tabrizi wrote poetry on various topics. If
you look closely at his work, you can see that he retained the Turkish spirit, way of thinking, Turkish culture
in his works, retained the patriotic spirit that we see in Nizami, Fizuli, Khagani. Unlike them, he often used
metaphor. These metaphors can easily be seen in freedom wars poems. The poetic ideas expressed in "Dada-
Gorgud", "Divani-lugati-Turk", "Gutadgu-bilik" are very similar. Turkish culture here is very close to Qatran
Tabrizi; purity, courage, loyalty. Like many medieval poets, Qatran Tabrizi wrote in Persian for socio-political
reasons.
Key words: Qatran Tabrizi, poet, metaphor, Azerbaijan, turkish nations, turkish spirit
Qətranın tarixi mənzumələrində dövrün bir sıra başqa hadisələri kimi, XI əsrdə feodal muharibələri -
azəri hakimləri ilə ərmən və abxaz gürcü knyazlıqları arasında baş verən döyüşlər, səlcuq yürüşləri öz aydın
bədii ifadəsini tapmışdır. Şairin mənzumələrində canlandırılan bu hadisələr “Dədə Qorqud” dastanlarında
muşahidə olunan bəzi epizodlarla səsləşməkdədir. Bu tarixi vaqələr Qətranda çox konkret və dəqiq şəkildə
verilir ki, bu da onun mənzumələrinin yazılı mənbə olaraq, tarixilik qiymətini artırır (4, 31-40). Şair bu
səhnələri metaforalar və bədii təyin vasitələri ilə təsvir edir ki, hadisələr gözümüzün önündə canlanır.
O, tac-taxt eşqi ilə üsyan edən Xalxal əmirinin əməlini nadanlıq adlandırıb pisləyir:
‫چه خيزد زعصيان چه آيد زعاصی‬
‫( نه هرتاج خواهی شود تاجداری‬1,395)
(“Üsyandan nə çıxar, asi olmaqla nə qazanılar,
Hər tac istəyən tacidar olmaz!...”)
Qətranın başqa mənzumələrində olduğu kimi, bu əsərində də vahid dövlət prinsipini – mərkəzi
hakimiyyəti müdafiə etməsi təqdirəlayiqdir.
Qonşu xalqlar arasında baş verən ixtilaflar, şəksiz, feodal ziddiyyətinin nəticəsi idi. Qətran Təbrizi əlli
ildən artıq davam edən yaradıcılığı dövründə bunu yaxşı başa düşmüşdü. O, böyük ordu ilə Aran üzərinə
yeriyən knyazlardan birinin işğalçılıq məqsədi ilə mal-dövlət töküb, qoşun topladığına işarə edir. Şair öz xalqı
içərisində heç bir dayağı olmayan knyazın, hətta süvarı və piyada dəstələrinin tərkibinə nəzər salır:
‫بمال وملك سپاهی بهم فرا آورد‬
‫فزون زبرگ درختان و قطرۀ باران‬
‫سوارشان همه گردان ارمن وآبخاز‬
‫پياده شان همه شيران لگزی وشروان‬
(1, 339-340)
…76…
(“Mal-dövlətlə qoşun yığıb düzəltdi, Onlar ağac yarpaqlarından, yağış qətrələrindən də çoxdu.
Süvariləri hamısı Ərmən və Abaz cəngavərləri, Piyadaları hamısı ləzgi və Şərvan şirləri idi...”)
Müharibə əvvəlcə Gəncə əhlinə ağır gəlir. Yağış qətrələrindən çox olan düşmənə qarşı Aran
hökmdarının (Ləşkəri olmalıdır)3 az bir qüvvə ilə hərəkət etməsi adamları qorxudur. Ancaq hərb meydanında
qoşunun sayı yox, tədbir və cəsarət həlledicidir. Aranlılar düşməni dağdan düzənə çəkərək, ağır döyüşdə əsas
qüvvələrini sıradan çıxarırlar. Knyaz əsir alınır. Şair istiqlaliyyət yolunda döyüşən gəncəlilərin rəşadət və
qəhrəmanlığını coşqun vətənpərvərlik hissi ilə tərənnüm edir.
‫زنيزه ها همه صحرا چو نيستا ن شده بود‬
‫همه چوشير ان د ر نيستان گرفته مکان‬
‫بسان طوفان ازکه بر آمد ند و ليك‬
‫بخاست برزميی ازخون خلقشان طوفان‬
‫ بسا عتی تنشان شد نشا نۀ زوبين‬....
‫بساعتی دلسشان شد نشانۀ پيکان‬
‫زهول تير سواران تير قد عدو‬
‫شدند گوابرنك شبه شد زمين بر نگ عقيق‬
‫( يکی زتير روان و يکی ز خون دوان‬1, 340)
(“ Atlılan mızraqlardan bütün səhra qamışlığa dönmüşdü
Döyüşçülər şirlər kimi bu qamışlıqda məskən salmışdı.
Düşmən dağdan tufan kimi qalxıb gəldi, fəqət,
Hulqumlarından vuran qandan yer üzündə tufan qopdu.
... Bircə saatda bədənləri zubinə (haçalı gödək nizə) nişanə oldu,
Bircə saatda ürəkləri oxa nişangah oldu.
Oxun vəhmindən düşmənin ox qamətli süvariləri
Döyüş meydanında kaman kimi əyildilər.
Süzən oxlardan, axan qanlardan
Göy şəvə, yer əqiq rəngi aldı...”)
Aranlıların qələbəsi şair tərəfindən haqq və ədalətin qələbəsi kimi qələmə alınır. Müəllifin sevgisi
də, nifrəti də tam aydındır; nəyi müdafiə, nəyi rədd etdiyi yalnız mübarızə aparan qüvvələrə münasibətində
deyil, hətta şeirin ruhunda ahəngində də hiss olunur. Seçdiyi ağır, təmkinli müctəs bəhri ( məfAilün fəilAtün
məfAilün fəilün) əsərin qəhrəmanlıq ruhunu təmin edir,bədii təyinlər: “ox qamətli süvarilər”, “Kaman kimi
əyildilər”, “süzən oxlar”, “göy şəvə, yer əqiq rəngi aldı” bənzətmə və müqayisələr bədii təsir gücünü artırır.
.Ölkə zəbt etmək, başqa bir eli kölə eləmək üçün tufan kimi yatağından qalxan işğalçı nə qədər güclü, nə qədər
mücəhhəz olur-olsun, doğma torpağın istiqlalı uğrunda vuruşanlardan zəifdir. Tufan qoparmaq istəyənin gec-
tez qılıncla üzülən boğazından tufan qalxacaqdır! Əsər haqq işinin qələbəsinə böyük inam doğurur: “Hanı
kamanlarını boşaltdıqda göyün üzünü örtən o ordu? Hanı insan qanından sel-su axıdan o şirlər? Hanı
mizraqlarını cəkib hərb meydanında şirlər kimi cövlana gələn o pəhlivanlar? Hanı düşmənin ox qamətli
süvariləri? O şirlər boğazlanmış, o pəhləvanların kürəyi yerə gətirilmiş, ox qamətli süvarilər kaman
kimi qatlanmış, o ordu qəhr edilimiş!”
Burada hər söz, hər təşbeh, hər istiarə bilavasitə hadisənin, vəziyyətin özündən doğduğuna görə təbii
və təsirlidir, müharibənin parlaq və unudulmaz mənzərəsini canlandırmağa xidmət edir:”tufan qoparmaq
istəyən”, “ boğazından tufan qaxacaq”, “ kamanları göy üzünü örtən”, “insan qanından sel-su axıdan şirlər”,”şir
kimi cövlana gələn pəhləvanlar”, “ox qamətli”, “kürəyi yerə gəlmiş ”.
Xaçlı qoşunlar qara kilsənin fitvası ilə yalnız Arana deyil, Naxçıvan,Təbriz üzərinə də yürüşlər
edirdilər. Bu yürüşlər bəzən azəri hakimlərini və qüvvələrini birləşdirməyə, birgə mübarizəyə məcbur edirdi.
Azərbaycan və Aranın işğalçılara qarşı birgə mübarizəsi təsvir olunan "‫"رخ چوال له شگفته برگل سور‬mətləli şeirdə
(Təbriz valisi Əbu Mənsur Vəhsudana yazılmış) hətta müharibədə Gəncə hökündarı I Fəzlunun (1030/31-ci
ildə vəfat etmiş) Vəhsudan tərəfindən “qılınc gücünə” xilas edilməsi faktı qeyd olunur (1, 148).
Qətran bəzən Ərmən knyazları ilə Rum sərkərdələrinin Azərbaycana hücumlarını ümumiləşdirir:
‫( هميشه نازش گرد نکشان ارمن وروم بفتح ارکون بود وبفتح ارزنگان‬1, 341)
Bu motiv Azərbaycan hakimi Əbülxəlil Cəfərin hərbi səfərləri təsvir olunan səhifələrdə daha qabarıq
hiss olunur. Onun müharibələrində, (daha sonralar baş vermiş bu müharibələrdə səlib yürüşləri ilə əlaqədar
idi) Qətranın yazdığına görə Aran və Xəzər qoşunları da iştirak edirdi. Şair mənzuməsində Azərbaycana qarşı
3 Görünür Əbülhəsən Əli Ləşkərinin adı olan beyt düşmüşdür. S.Ə.Kəsrəvi də əsrin Aran hökmdarı II Ləşkərinin
müharibələrindən bəhs etdiyini göstərir.(2, 280-281).
…77…
qoşun çıxaran sərkərdənin dili ilə Vizantiyanın Şərqdə yeritdiyi siyasəti – işğalçılıq məqsədlərini ifşa edir:
“Dedi ki, dünyada mənə tay-bərabər yoxdur, şahlıq tacı mənə yaraşar. Dünya tacidarlarının tacı mənəm!...”
(1,150) Fəqət bütün mənəm-mənəm deyənlərin aqibəti kimi, özünü “dünya tacidarlarının tacı” sanan, başqa
torpaqlar üstündə qoşunkeşlik edən bu hakimin yurd-yuvası da Təbriz və Aran atlılarının tapdağı altında “zir-
zəbər” edilir.
Əsərdə azəri ordusunun, həmçinin, köməyə gələn Aran qoşun hissələrinin yüksək hərbi texnikası, orta
əsr hərb alətlərini (qılınc, ox, mizraq, sədağ oxu, gürz və s.) işlətmək məharəti, dözüm və qətiyyətləri tərif və
təqdir edilir. Qətran yaxşı hərbi təlim görmüş, uzun-uzadı davam edən ara muharibələrində, yadellilərə qarşı
mübarizədə bərkimiş aranlıları istiarə və təşbehlə belə təqdim edir:
‫يکی بتير فکندن بسان آرش نيو‬
‫يکی بدرع دريدن بسان رستم زر‬
‫بجای جامه بتنشان هميشه بر جوشن‬
‫بجای تاج بسر شان هميشه بر مغفر‬
‫بسال وماه بود طرف ز ينشان بالين‬
‫بسال و ماه بود پشت اسبشان بستر‬
‫نيايد از دهن آواز سوی گوش چنا نك‬
‫( کجا رود زکمان تيرشان بسوی بصر‬1, 150)
(“ Biri ox atmaqda cəsur Arəş, Yataqları ayla, illə kəhər kürəyi.Biri zireh yırtmaqda sanki Rüstəmi-
Zərdi.Qılıncla baş yaran,nizə ilə gözçıxaran
Əyinlərində paltar yerinə həmişə zireh, Oxla aslan oxlayan, gürzlə şah şikar edəndilər...Başlarında külah
yerinə həmişə dəbilqə, Balışları ayla, illə at yəhəri,Ağızdan çıxan söz qulağa çatmamış Kamanlarından
çıxan ox gözü tutardi.”)
Qətranın başqa mənzumələrində olduğu kimi, burada da qəhrəmanlıq yalnız ayrı-ayrı sərkərdələrə,
şahzadə və hökmdarlara deyil, həm də süvari ordu nəfərlərinə xasdır. Şair daim zireh, qalxan altında olan,
polad dəbilqə qoyan, “balışı at yəhəri, yatağı kəhər kürəyi” olan Azərbaycan döyüşçülərinin mətanət və
yenilməzliyini təşbehlərlə tərənnüm edir. Qətran qəhrəmanlarını Firdövsi qəhrəmanlarına oxşadaraq Rüstəm,
Söhrab, Siyavuş, Bijən, Giv, Kudərz, Firidun, Gavə kimi yenilməzlik, fədakarlıq və sədaqət rəmzi olan
surətlərlə müqayisə edir, bəzən qəhrəmanlarını onlardan üstün tutaraq sanki elinin, torpağının böyüklüyünü
nümayiş etdirmək istəyir. Mənsub olduğu xalqın estetik tələblərinə cavab vermək meyli Qətranı Firdövsi
motivlərinə əl atmağa vadar edən birinci səbəbdir. Qədim azəri türkünün (qismən hal-hazırkı azərinin belə)
təsəvvüründə Rüstəm – şücaət, Söhrab – nakamlıq, Siyavuş – günahsızlıq, Cəmşid – cah-cəlal, Yusif –
gözəllik, Züleyxa – riyakarlıq, Yaqub – səbr, Zöhhak – zülm (şər), Firidun – ədalət (xeyir), Gavə, ya Gaveyi-
ahəngər – xalq qəzəbi, xalq üsyanını təmsil edirdi. Bu istiarələri hesaba almamaq mümkün deyildir. Əksinə,
“Avesta”dan və nağıllarımızdan gələn bir sıra təsəvvürlərlə birlikdə xalqın şüurunda əsrlərdən bəri möhkəm
yer eləmiş, xəyalında, bədii təsəvvürlərində az qala həyata estetik münasibətlərinin məcmui kimi təzahür edən,
mərdlik və riyakarlıq, gözəllik və çirkinlik, yaxşılıq və yamanlıq, xeyir və şər haqqındakı qənaətlərinə, ruhi
ölçülərinə yiyələnmək – şeiri xalqa yaxınlaşdırmaqdan başqa, mətləbi yığcam və sərrast ifadə üçün sənətkara
geniş imkan verirdi..İstiarələrdən geniş istifadə edərkən Qətran, hətta, qəhrəmanlarını sadəcə Firdövsi
qəhrəmanlarına oxşadanda da əsl sənətkar kimi hərəkət edərək, ümumiləşdirmə yolu ilə gedir:
‫همه بتير فشاندن بسان آرش وگيو‬
‫( همه بتيغ کشيدن چو رستم داستان‬1, 306)
(“ Ox atmaqda hamısı Arəş və Giv,Qılınc çalmaqda hamısı Rüstəmi-dastan!”)
Yaxud, sərkərdə Əbu Nəsr Mənsuru səciyyələndirdiyi aşağıdakı beytə diqqət edək:
‫وفر افريدون‬
ّ ‫وفای ايرج وفرهنگ سلم‬
‫( زبان زا ل وسهم سام ودست رستم داستان‬1, 325)
(“İrəcin vəfası, Səlimin elmi, Firidunun cəlalı ,Zalın dili, Samın səhmi,Rüstəmi-dastanın əli...”).
Firdövsinin altı qəhrəmanının altı müşəxxəs keyfiyyətinin Əbu Nəsr Mənsurun üzərinə köçürülməsi
obraz haqqında tam təsəvvür yaradır. Şair qəhrəmanın səciyyəsini açmaq üçün gətirdiyi keyfiyyətlərə burada
bir sifət kimi, istiarə – bədii ifadə vasitəsi olaraq müraciət etmişdir. Qətran öz qəhrəmanlarını Firdövsi
qəhrəmanları ilə qarşılaşdırmaq, müqayisə etmək üsulundan daha çox istifadə edir. Bəzən müqayisəni birbaşa,
əhvalatı xatırlatmadan aparır:
‫خدای تيغ تو را از ازل بزال نمود‬
‫( زبيم تيغ تو نازاد ه خشك شد سر زال‬1, 210)
(“Tanrı sənin qılıncını əzəldən Zala göstərdiyi üçündür ki,
Qılıncının qorxusundan hələ doğulmamış Zalın başı qurudu...”)
…78…
Rüstəmin atası Zal (Zali-Zər) “Şahnamə”də çox zəhmli bir pəhləvandır. Saçı, kiprikləri anadangəlmə
ağ olan Zal atıldığı başı qarlı Əlbürz dağına bənzəyir. Firdövsi yazır ki, onun üzü dünyanı işıqlandıran günəşə
oxşasa da, saçı ağappaqdır. Atası Sami-Nəriman bunu “bəd nişan” kimi yozaraq, “doğuluşundan qoca olan”
körpəsini Əlbürz dağına atdırmışdır (Фирдовси, 1960: c. 138-139). Qətran “şir südü əmmiş”, “ov qanı udub”
“Simurq qanadında böyümüş”, pəhləvanlar yenib ordular qəhr etmiş Zali-Zərlə Azərbaycan sərkərdəsi
Məmlanı qarşılaşdırıb göstərir ki, Zali-Zər sənin qılıncını gördüyündən ana bətnində ikən qorxudan başını
ağartmışdı! Şair çox vaxt Azərbaycan tarixinin ayrı-ayrı hadisələri ilə “Şahnamə” əhvalatlarını müqayisə edir.
(1, 148). Bitmək, tükənmək bilməyən bu müharibələrdə qanı tökülən, öldürən-ölən, cəsədlərini qalibiyyət
körpüsü edən azəri qəhrəmanları istiqlaliyyət vuruşlarında, Qətranın yaratdığı canlı lövhələrilə- bədii təyin
vasitələrilə nəzərimizdə böyüyür, əbədiyyətə qovuşur.
Ədəbiyyat
1. .‫ ص‬544 ،1954 ،‫ حکيم قطران تبريزيک چاپخانه شفق‬.‫ديوان‬.‫تبريزی قطران‬
.‫ ص‬120 ،1335 :‫ تهران‬.‫ چاپ دوم‬.‫ جلد دوم‬.‫ شهرياران گمنام‬.‫کسروی سيد احمد‬ 2
3. Фирдовси. Шахнаме. Том I. Москва: издат. Восточный литературы, 1960, 272 стр.
4.Sadıqzadə F.Qətranın öyrənilmə tarixindən.”ADU-nun elmi əsərləri”,1960, №1, s.31-40.
WOMEN'S PROBLEM IN AZERBAIJAN'S CRISIS-REALIST DRAMATURGY
Aida Azimova
PhD student
Baku State University, Azerbaijan
Abstract: In the article facing with such ignorance odoured mysery laws muslim women’s playces in
society her confronted rightlessness, violents, temporary wedlock distroying many muslim women’s lives,
forced marriages, forced marriges of underage women with old men etc. and reflection of these in our literary
literature had been researched. Simultaneously opportunities like women value in islam religion, women rights
its possesing equal right with men, etc. had been spoken in the research.
In research Azerbaijan famous playwright, writer Mirza Jalil creation muslim woman’s life, their faced
violonce, victims of ignorance and uneducation muslim women’s lives try to enlighten.
This article deals with the image of the women of the 19th and 20th centuries in the work of Mirza
Jalil. Beside this, the problem of the image of a woman in fiction depends on the political, social and
psychological characteristics of a particular society are described in this paper. In the works of art, the image
of a woman is presented as a typical of a particular society.
Key words: woman, poetry, realist, society, dramaturgy, social
Introduction: At the end of the 19th century and early 20th century, Azerbaijan is a very important
milestone in the history of public opinion, as well as in the history of literature. In this period, the problem of
women is identified as one of the leading topics of artistic thinking. It is precisely in this period that a number
of highlights of the woman and her position in society were clarified. It is well known that the wave of renewal
and progress has been introduced into the Azerbaijani society in the direction of enlightenment ideas, and in
subsequent periods this movement has continued in a new direction in literary and artistic thinking. The
progress of society on the path of progress, the struggle of progressive innovation with the exaggerated old
age, the strengthening of the revolutionary atmosphere in Tsar Russia has been based on literary realism from
the literary realism. In this sense, the woman's image is, in fact, the protagonist of old problems, but has been
pursued by new perspectives and different contexts. It should be noted that this innovation was not only due
to changes in contexts, but also from the evolution of literary and art forms. This stage in drama was mainly
based on the creativity of C.Mammadguluzade and reflected his unique features in his plays. Therefore, when
speaking of the critical and realistic image of the Azerbaijani woman, it is necessary to refer to her drama. The
image of women goes a step further in the playwrights of the 19th and 20th centuries in the work of Mirza
Jalil. This path basically began with his play “The Dead”. In general, there is no such thing as a female problem
in the playwriting until “The Dead”. It is true that even before this play, women play an active role in the
drama, becoming the subject matter of the work, but this theme finds its most problematic character, the most
dramatic development, the most dramatic solution in the play "Dead" by Mirza Jalil. Here, the woman is not
just a character, but a subject-matter, or a basic detail of the subject-matter. Also, the playwright solved the
problem - not just in the character of the woman, but in the general artistic aspect of the work. M. Akhundzad's
…79…
comedies and Wazirov's plays, female characters are at the forefront of the artistic development of the plot, in
the dramatic structure. Both Shahrebaba and Mrs. Felicity are more memorable than any female characters in
the Dead. However, these images do not draw the attention of the woman to the problem of the period. In the
"Dead" play, Nazli and even the female characters of the work are included in the text as an artistic expression
of the problem. Even in the extraterrestrial text, there is a hint of such a problem in the presentation of
characters. In our playwrights, none of the work has been opened up to the "social" view of the social
environment, from women's issues to the dead. On the cemetery scene, the face of pilgrims and carboys, the
main driving force of this society, formed on the basis of religious conditions and parameters, complements
itself as a feminine theme. The light of the subject-matter of women lies not only in the inner layers of the
"dead" but also in the spiritual world of Sheikh Nasrallah, whose "death" is the target of their deceptions. Let
us also note that, as the female subject penetrates into the social layers of the "dead" environment, the cartoons
of the environment are a powerful tool for understanding the subject and its characters. The scientific-
theoretical analysis of female images in Russian literary criticism also addresses the issue of the transition
from this image to society, from society to society:
Analyzing the images of women in fiction, it should be remembered that these images are formed by
the authors in a certain social context and their content reflects and is determined by everyday ideas about the
desirability and adequacy of certain characteristics of women. In other words, the image of a woman in fiction
depends on the political, social and psychological characteristics of a particular society in which the author
lives and creates and which is described in a work of art. In the works of art, the image of a woman is presented
that is typical of a particular society, is desirable and necessary and reflects those traits that are considered
characteristic of a woman in this society. Therefore, when analyzing a particular image of a woman, it is also
necessary to take into account the characteristics and ideology of the social layer to which the belong
(http://rumagic.com/ru_zar/sci_ psychology/avtorov/3/j102.html).
In the creation of Mirza Jalil, the conflict between the dead and the living is solved in such a way that
the controversies or the boundaries of the mind and mind are resolved. If we pay attention to the social, social,
spiritual and psychological realities of the period, we can see that chaotic events, social and religious
intolerance, and so on. In the first place, negative events have had a negative impact on the lives and destinies
of the society. From a very conservative view of the scholastic Orientalism, the woman has lost the right to be
a person who can easily be sold, sold, illegitimate, or socially abused. C.Yusif summarizes the environment of
the "dead" by analyzing the spatial concept: "It seems that events occur only in a single room, there is no
division in the home, and the house is like a cemetery," the other is the revival of "dondduulul-mush" signs in
the world, the footsteps of the dead (Yusifli, 2014: p.43). The dead come in, talk about things, and touch them
very seriously. But as the events change, they all roll into the deep sink (they return to the place where they
were killed), and they squeeze as they curl in them.
The woman is the deadliest hero of this "dead" environment. Men seem to be more alive than they are
in this environment. But this vitality is not in their minds, but in their actions. Let's take a look. In "The Dead,"
they also believe that Sheikh Nasrullah, like women, is capable of resurrecting the dead, but in the play
"Mousse Jordan, the witch and the Mastali Shah caduquni," men do not believe in witchcraft. But the man is
also targeted by Sheikh Nasrallah, and he is not afraid of men because of his own cheating as Matali.
This society of the dead, portrayed by Mirza Jalil, is a prison for women. Here they live under conviction and
under intense control. They have no way of escape from their fallen lips, they are condemned, they are destined
to live the fate of the victim. Not only does a woman not rebel against this style, she does not seem to be
dissatisfied at all. Only in the dialogue with Iskander Nazli's rebellion will not be said, and the weakest
objection is heard: "Nazir-Dadash, by God, I will not go to Mir Bagir Aga. I will not harm anyone" [2, 398].
But the whole society is infected with ignorance syndrome. Nazli is the image that remains between this
syndrome and his brother's enlightened, innovative ideas. He was also infected with ignorance syndrome, as
he responded to Alexander's propaganda, albeit poorly. When Nazli Sheikh Nasrallah heard of his arrival, he
hopes his sister, Sara, who has died, will be raised from the dead. "It reveals religious psychology, not just the
writer's, but the growth and upbringing environment of the writer” (Alimirzayev, 1979: p.102).
The most tragic picture of women in the play is drawn by the monologue of Sheikh Nasrallah referring
to the "dead", referring to the little girls who left after a night's pleasure. Mirza Jalil himself noted that most of
his life-long pencil was about the Eastern issue. In her drama, for the first time, the woman has been subjected
to artistic analysis from hard and sharp angles. And for the first time, Mammadguluzadeh's female role in the
playwrights turns into a hero who embraces all her ideas in the image of Gulbahar, collects other characters,
both in thoughts and in physical terms.
…80…
Conclusion: In general, the drama of the woman in her dramas appears to be the weakest (the victim
of men's "death" in the "Dead" and Sheikh Nasrallah's overnight enjoyment) and the strongest (in the "mother's
book" of the shattered masses). However, it should be noted that although Mirza Jalil is more focused on the
subject-matter ("Dead") in dramas, she becomes a decisive force in the resolution of the conflict (in "The Book
of Mother"), where she rises to the floor of a powerful dramatic hero and failed to realize all its dramatic
potential.
References:
1. Alimirzayev H. (1979). Drama of problems and character. Baku: Publisher. – 263 p.
2. Mamedguluzadeh C. (2004). Activities: in 4 volumes. Volume I. – Baku: Leader. – 490 p.
3. Jalal M., Huseynov F. (1982). XX century Azerbaijani literature. – Baku: Maarif. – 425 p.
4. Yusifli C. (2014). Poetics of Azerbaijani comedy. – Baku: YYSQ. – 456 p.
5. http://rumagic.com/ru_zar/sci_psychology/avtorov/3/j102.html
SOVET REJİMİNDƏ BƏXTİYAR VAHABZADƏ YARADICILIĞINDA MİLLİ MÜSTƏQİLLİK

DÖVRÜ
Əzimova Təranə Məhəmməd qızı
Orcid id: 0000-0001-6951-5844
Azərbaycan ədəbiyyatında fəlsəfi poemanın, müasir intellektual poeziyanın formalaşmasında və

inkişafında böyük xidmətləri olan görkəmli şair və dramaturq kimi tanınır. B.Vahabzadə müasir ədəbi- nəzəri
fikir sahəsində özünəməxsus yeri olan alimlərdəndir. Ədəbiyyatşünaslıq sahəsində şairi ən çox XX əsr
ədəbiyyatının tarixi-nəzəri problemləri və müasir ədəbi prosesin ideya-bədii axtarışları maraqlandırırdı.
Görkəmli Azərbaycan şairi Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığının bütün mərhələlərində ənənəvi zəngin
Azərbaycan poeziyasını orijinal lirik şeirləri ilə zənginləşdirmişdir. Sosial-fəlsəfi lirikanın üstünlük təşkil
etdiyi illərdə Bəxtiyar Vahabzadə xoş şeirlər yazmaq ənənəsinə sadiq qalıb. 1960-cı illərdə qələmə alınan
“Dodaqda gəz”, “Biri sənsən, biri mən” “Bəhanəm” şeirləri, “Kəpənək” poetik nümunələri 1970-80-ci
illərdə yazılmış və “İnsan göydə ay kimidir”, “Küsəndə” yazıldıqları dövrə nümunə olmaqla yanaşı,
bütövlükdə bütün Azərbaycan lirik poeziyasının nadir şəxsiyyətlərindən birinə çevrilmişdir. Bununla belə,
ötən əsrin sonlarında Vahabzadənin küçə nümayişlərində qabağa getdiyi, vətənin müstəqilliyini
möhkəmləndirmək uğrunda mübarizə apardığı dövrlərdə “Ömür qatarı”, “İnsana aldanmaq istəmirəm”
“Sənsizliyin içində”“Borcludur” şairin qəlbinin dərinliyində lirikanın sonsuzluğunu, tükənməzliyini əks
etdirir. Onun şeirlərinin əksəriyyətini görkəmli Azərbaycan bəstəkarlarının bəstələməsi müstəsna lirik
poeziyanın, ahəng və səmimiyyətin asanlıqla musiqiyə çevrilməsi ilə sıx bağlıdır.
XX əsr Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Bəxtiyar Vahabzadənin
çoxşaxəli yaradıcılığında tarix mühüm rol oynayır. Şair ilk olaraq Azərbaycan xalqının mənşəyi haqqında
ətraflı fikirləri ilə diqqəti cəlb etmişdir. Sonra xalqın tarixinin formalaşması və inkişafı ilə bağlı maraqlı
fikirlər irəli sürmüşdür. Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq tarixindən, azadlıq və müstəqillik uğrunda
mübarizəsindən bəhs edən əsərlər yazan Bəxtiyar Vahabzadə ermənilərin Azərbaycana və türk dünyasına
qarşı törətdikləri vəhşilikləri də qələmə almış, keçmiş sovet rejiminin saxtakarlığına aydınlıq gətirmək üçün
əsərlər yazmışdır. Bu əsərlər bizə Sovet dövrünün real məqsədlərini ortaya qoymuşdur. Bu yazıda Bəxtiyar
Vahabzadənin Azərbaycan tarixinin müxtəlif mərhələlərini əhatə edən əsərlərinin təhlilindən bəhs edir.
Böyük şair özünün mühüm poetik dövrünü sovet dövründə yaşamışdır. Bu dövr Azərbaycan
poeziyası milli rəmzlərlə, ritmik sözlərlə, səslərin ahəngdar istifadəsi və siyasi-milli elementlərlə zəngin
olmuşdur. Bunu Bəxtiyarın poeziyasında da görürük. Lakin B.Vahabzadə təkcə simvolizmlə yaşayan şair
deyildi. Simvolizm-ideyanın poetik ünsürlərlə ifadəsi onun aşıb-daşan millət sevgisi üçün yetərli deyildi;
şairin ilhamının qarşısını alardı. B.Vahabzadə də dövrünün bütün qadağalarına, təzyiqlərinə baxmayaraq,
açıq milli ruhlu şeirlər yazıb. Təbii ki, bu şeirlər jurnal və qəzetlərdə dərc olunmurdu; lakin onlar xalq arasında
əl yazısı şəklində paylanmış və dildən-dilə yayılmışdır. Belə əsərlərdən biri də şairin 1959-cu ildə yazdığı
“Gülüstan” poetik hekayəsidir. Bəxtiyar Vahabzadənin Azərbaycanın iki hissəyə bölünərək taleyindən bəhs
etdiyi “Gülüstan” poemasının tarixi bir dəyəri vardır. Araşdırma göstərir ki, Bəxtiyar Vahabzadənin poetik
dehası və poeziyası böyük sənət və ədəbi fəaliyyət olmuşdur. Şeirin adı 1813-cü ildə Gülüstan bölgəsində
ruslarla farslar (Rusiya İranla) arasında bağlanmış müqaviləni ifadə edir. Azərbaycanın tarixi taleyini kəsənlər
öz adları və ünvanları ilə göstərilib. Sovet dövründə Rusiya ilə İran arasında 1813-cü il müqaviləsi və Şimali
…81…
Azərbaycanın keçmiş Sovet imperiyasının tərkibinə daxil edilməsi Azərbaycan xalqının xoşbəxtliyini təmin
edən bir vəziyyət kimi hökumət tərəfindən göstərildi. Lakin Bəxtiyar Vahabzadə öz poeziyasında bu
siyasətin nöqsanlarını göstərməklə siyasi yalanlara etiraz edib, onları açıq-aşkar üzə çıxarıb, parçalanmış
Azərbaycanın eynəkli rusla saqqallı fars arasında fəlakətli vəziyyətini nümayiş etdirib. Bu araşdırmanın
sonunda Sovet imperiyasının xalqlar üçün həbsxana olması, stalinizmin bu qədər milyonlarla insanı heç bir
səbəb olmadan edam etməsi şeirin fonunda öz əksini tapıb. Əsərdə Azərbaycanın parçalanması, millətin
susdurulması, məmləkətin ürəyinin deşilməsi, bir xalqın qılıncla parçalanması, böyük bir xalqın kədərinin
başlanğıcı, qəlbin qəlbdən ayrılması olaraq qiymətləndirilib. Bəxtiyar Vahabzadənin fikrincə, ölkəni torpaq
baxımından iki yerə bölmək mümkün olsa da, xalqın ruhunu, çoxəsrlik ənənələrini, mənəvi birliyini məhv
etmək mümkün deyil. Əsərdə vətəndaş şair “Şəhriyar öz döyüntüsünün həsrət nəğmələrinə Təbriz elindən
cavab verdi” və ya “Mustafa Payan o tərəfdən Vahidin qəzəllərini oxuyur bu tərəfə” misraları ilə sarsılmaz
milli mənəvi birlik ideyasını əks etdirmişdir.
Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə Vyetnam xalqının azadlıq mübarizəsindən bəhs edən “Təzadlar”
poemasında Azərbaycanın istiqlaliyyəti və istiqlalı haqqında fikirlərini aydın şəkildə əks etdirə bilmişdir.
Ötən əsrin 60-cı illərində Vyetnam xalqının azadlıq mübarizəsi o zaman ABŞ-ın qarşısında duran Sovet
İttifaqının maraqlarına uyğun idi. Bu səbəbdən Vyetnama dair əsərlər yazmaq, ədəbi- ictimai mühitdə əsas
mövzulardan biri idi. Bəxtiyar Vahabzadə də bu fürsətdən istifadə edərək Vyetnam mübarizəsinə əsaslanan
azadlıq və müstəqillik ideyalarını “Təzadlar” əsərində əks etdirə bilmişdir. Şair “Təzadlar” poemasında
xalqının azadlığının mənasını açıqlamış, ölkəsini gələcək mübarizəyə hazırlamaq məqsədini heç bir
ölkəyə, ümumiyyətlə, Vyetnama aidiyyəti olmayan ayrı-ayrı misra və bəndlərdə bildirmişdir. Azadlığı dərk
etmək və milli istiqlal fəlsəfəsini işıqlandırmaq üçün dahi sənətkar üçün bir fürsət idi. Beləliklə, şair ötən əsrin
60-cı illərində çətin şəraitdə də xalqına azadlıq arzularını çatdıra bilmişdir.
Bəxtiyar Vahabzadənin çoxşaxəli fəaliyyətində və yaradıcılığında azadlıq ideyası baxımından yeni
mərhələ XX əsrin 80-90-cı illərinə aiddir. Bu mərhələdə məşhur şair bir tərəfdən azadlıq ideyasını və mənsub
olduğu xalqı dərinləşdirmək və təkmilləşdirmək vəzifəsini ardıcıl və aydın şəkildə yerinə yetirir, digər
tərəfdən isə öz mənfəətləri üçün ölkədə xaos, qarışıqlıq və nizamsızlıq yaratmaq istəyənlərə qarşı, azadlıq və
demokratiya adı altında mübarizə aparırdı. Onun millət, vətən, azadlıqla bağlı əsərlərində mövzunun hər iki
tərəfi öz əksini tapmışdır. Ölkənin, xalqın istiqlaliyyətinin, azadlığının poetik mahiyyətini izah edən zaman
Bəxtiyar Vahabzadə düşünən şairə, azadlıq adı altında yalançı milli qəhrəman kimi tanınmaq istəyənləri ortaya
çıxaran zaman isə vətəndaş sənətkarına çevrilirdi.
Bəxtiyar Vahabzadənin “Latın dili” şeiri XX əsrdə təkcə Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, bütün
keçmiş Sovet İttifaqında milli müstəqilliyin ən mühüm şərtlərindən biri sayılan ana dili uğrunda
mübarizədən bəhs edən ən qüdrətli və mükəmməl əsər hesab edilməkdədir. Sovet rejimində Azərbaycan
ədəbiyyatında ana dili uğrunda mübarizənin bundan uca zirvəsi yoxdur. Öz dilinin təhlükədə olduğu illərdə
1967-ci ildə Bəxtiyar Vahabzadə canından qorxmadan “Latın dili” şeiri ilə Azərbaycan dilinin müdafiəsinə
qalxdı. “Latın dili” poeması bütün həyatı boyu bu mövzuda düşünmüş, fikirlərini ən yüksək templə əks etdirən
Bəxtiyar Vahabzadənin bu istiqamətdə yazdığı əsərlərin ən yüksək zirvəsini təşkil etməkdədir. Bəxtiyar
Vahabzadənin ana dili uğrunda mübarizəsi Azərbaycan ictimai fikrində böyük əks- səda doğurmuş, nəticədə
Azərbaycan dilinin təsir və mövqeyini qoruyub saxlamış, öz təsirini göstərmişdir. Ölkədə hamı, istər dövlət
məmurları, istərsə də oxucular “latın dili” şeirini Azərbaycan poeziyası kimi qəbul edirdilər.
Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra qan və qurbanlar bahasına əldə etdiyi milli azadlığı
qoruyub gizlədə bilməyən və ölkədə iğtişaşlar yaradanları Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında
işıqlandırılmışdır. O, bu istiqamətdə yazdığı silsilə şeirləri ilə xalqın gözünü açmağa, kütləvi
psixologiyadan qurtulmağa, cəmiyyətdə gedən prosesləri anlatmağa çalışıbdır. Vətəndaş şairin bu
mövzuda yazdığı müraciətli və ünvansız şeirlərində mühüm məsələ azadlığın müdafiəsinə, onun
möhkəmləndirilməsinə yönəlmişdir. Belə şeirlərdə daha çox ittihamlar, tənqidlər, çağırış qeydləri formasında
olmuşdur. Cəmiyyətin hökmranlığı təbiətin hökmü ilə uyğun olmalıdır. İnsanları istəməsələr, müəyyən
bir şəkildə düşünməyə vadar edə bilməzsiniz. Əgər onlar müəyyən inanclara sahibdirlərsə, həqiqətən onları
fərqli düşünməyə məcbur edə bilərsinizmi? - Bəxtiyar Vahabzadə
Azərbaycanda sovet senzurası çox sərt olsa da, şair Bəxtiyar Vahabzadə, onlardan yan keçməyin ağıllı
yolunu tapmışdır. Sovet sisteminə nifrətini ört-basdır etmək üçün simvolik olaraq yazıb. Vahabzadə bilirdi
ki, tamaşaçıları simvolizmi başa düşəcək və sətirlər arasında oxuyacaqlar.
Sovet İttifaqının dağılmasının qaçılmaz olduğuna əmin olsa da, 1925-ci ildə anadan olan Vahabzadə
deyir ki, Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etdiyi günü görəcəyini heç ağlıma da gətirmirdi. İndi onun millət
vəkili kimi həyatı boyu onu narahat edən, xüsusən də azərbaycan dilinin məhvi ilə bağlı problemlərdən azad
şəkildə danışmaq üçün artıq imkanı vardı.
…82…
Azərbaycanın Sovet İttifaqından ayrılaraq müstəqilliyini elan etdiyi gün - 1991-ci il noyabrın 18- i
mənim həyatımın ən xoşbəxt günü idi. Bütün günü sevincdən ağladım. Bu mənim Azərbaycanla bağlı ən
böyük arzum idi.-Bəxtiyar Vahabzadə.
Ümumiyyətlə, Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan ədəbiyyatının milli-poetik müstəqilliyinin ən böyük
banilərindən biridir. Onun ən yüksək mükafatlardan olan “İstiqlal” ordeni ilə təltif edilməsi müstəqillik
yolunda vicdanla xidmət etmiş xalq şairinə verilən yüksək qiyməti əyani şəkildə göstərir. Milli istiqlalın
böyük carçısı Bəxtiyar Vahabzadənin adı və peşəsi Azərbaycanın və bütün türk dünyasının ədəbi-milli
sərvətidir.
Bəxtiyar Vahabzadənin çoxşaxəli yaradıcılığı bütün parametrləri ilə müasir dünya sivilizasiyası ilə
bağlıdır. Onun bədii-fəlsəfi mahiyyətini türk dünyası ilə əlaqələr kontekstində daha yaxşı anlamaq olar. Şair
gen və qan baxımından böyük türk olduğu üçün onun poeziyasında türkçülüyün pislikləri daha qabarıq görünür.
“Bəxtiyar Vahabzadə bu xalqa necə yaşamağı, necə yanmağı öyrətdi və özünü bu yolda şam kimi əritdi... min
ildən artıq poetik ənənələri ilə Azərbaycan poeziyasının layiqli davamçısı oldu, fəlsəfi ziyalı poeziyasını
qabaqladı. , sovetlərin qılıncını kəsdiyi bir vaxtda “Gülüstan” yazdı, iki yerə bölünmüş Azərbaycan
faciəsindən danışdı... bir sözlə, XX əsrdə Azərbaycan poeziyasına özünəməxsus şəkildə rəhbərlik edən
sənətkar oldu.
Şairin azərbaycançılıq məfkurəsi ilə dərindən bağlı olan, milli özünüdərkə çağıran əsərləri
ədəbiyyatımızın inkişafına çox dəyərli töhfələr olmuşdur. Bəxtiyar Vahabzadə bədii-fəlsəfi baxımdan çox
mükəmməl, orijinal teatrımızın tarixində mühüm yer tutan mənzum dramlar yazıb. Bəxtiyar Vahabzadə
poeziyasında əqidə birliyi fikir birliyində görünür. Şair xalqı azadlığa, hürriyyətə, vətənpərvərliyə, torpağa
bağlılığa, “torpaqdan pay yoxdur”a, ölkədə sülhə səsləyən Mustafa Kamal Atatürk kimi dahi şəxsiyyətin
ölməz ideyalarına səsləməyə çağırıb.
Bəxtiyar Vahabzadə bəsirət və idrak gücü ilə dərk edilən bu sistemin görünməz, lakin real
simasını, vətəndaş-şair nöqteyi-nəzərindən sistemin infrastrukturunu aydın görür və dərk edirdi. O, görmə
və anlama qabiliyyətinin əsiri idi. Anlaya bildiklərini anlatmaq isə ağrılı idi, içində kədər vardı. Bu məqamda
o, böyük Füzuli ilə birləşdi. Onun dövründə taxtda totalitar rejim var idi. Zamanın dönüşü hər addımda hiss
olunurdu. “Mənəvi ləzzət cəhalətdə idi”. Anlayan hər kəs peşmanlıq dünyasını dərk edə bilərdi. Bəxtiyar
Vahabzadə 20-ci əsr sosialist quruluşunun diktə etdiyi böyük vətəndaş ağrısı ilə yaşayanlardan idi.
Bəxtiyar Vahabzadə həm poetik dehası, həm də şeirlərinin quruluşu baxımından möhtəşəm sənət və
yaradıcılıq hadisəsidir. O, təkcə şair deyil, Azərbaycan xalqının danışan dili, düşünən beyni idi. Xalq onu
həmişə milli dəyərlərin yorulmaz qoruyucusu kimi sevibdir və indi yaddaşlarda məhəbbətlə yaşayır.
Bəxtiyar Vahabzadə sovet dövründə mənəvi təzyiqlərə məruz qalmış şairdir. Lakin o, heç vaxt öz
əqidəsindən dönmədi. Şairi iki qüvvə yaşatdı və onun sınmasına, əyilməsinə imkan vermədilər. Bunlardan
birincisi Bəxtiyar Vahabzadənin fitrətindən qaynaqlanan inancı idi. Azərbaycan xalqının öz müstəqilliyinə
qovuşacağına onun heç bir şübhəsi yox idi. İkincisi, xalqın ona olan sevgisi idi. O, bu sevgi ilə yaşayırdı.
Azərbaycan xalqının qəlbində sevimli Bəxtiyar adı var idi. Sevindirici haldır ki, şair xalqından, xalqı da ondan
razı idi. Bu ilahi sevgi, bu ilahi sədaqət həm Bəxtiyar Vahabzadəni, həm də canından çox sevdiyi xalqını
azad etdi. Bəxtiyarın bu əqidəsi Azərbaycan xalqının qəlbində həmişədir. İndi Cənub və Şimal Azərbaycan
bir-biri ilə təmasdadır. Bu bağın, bu bağlılığın yaranmasında Bəxtiyar Vahabzadənin danılmaz xidmətləri
olub. Ona görə də onun şeirləri Azərbaycan xalqının yaddaşında həmişə yaşayır.
ТАЛЫШСКИЕ ПОСЛОВИЦЫ И ИХ АНАЛОГИ В УСТНОМ НАРОДНОМ

ТВОРЧЕСТВЕ ДРУГИХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДОВ, ПРОЖИВАЮЩИХ НА
ТЕРРИТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА
Новрузова Нурангиз Али гызы
Тьютор, преподаватель
Бакинский славянский университет, Азербайджан
Orcid id: 0000-0002-8792-2299
Abstract. This article is devoted to the study of Talysh proverbs and their analogues in the folklore of
minority ethnic groups other small peoples living in Azerbaijan – avars, budugs, khynalygs, ingilos, kurds,
lezgins, rutuls, tsakhur, tats, udins.
There are several important factors that have a fundamental impact on human psychology, one of the
most important of which is language. Language is an integral part of culture, and the words and sentences and
…83…
expressions used in everyday life have a profound effect on the way people think and behave. Azerbaijani
folklore and literature are an integral part of the Azerbaijani language. Azerbaijani oral folk literature consists
of very rich samples and has a very ancient history. Oral folk literature, starting with labor songs, epics, fairy
tales, legends, riddles, proverbs, etc., consists of very interesting examples. These examples introduce us to
the traditions, origins, history, views and beliefs of our people, and also instill us heroism, honesty, humanity,
kindness, conscienceless, etc. It should also be noted that proverbs are important part of folklore, and all
subsequent literary work is based precisely on the folklore foundation. For comparison, a sufficient number of
examples in Talysh and in the languages of the above-mentioned ethnic minorities are given. It is noted that
proverbs are a mirror of the wisdom of each nation and proverbs can be studied from various angles, such as
semantics, lexicology, ethnography, history, national traditions and others.
Key words: folklore, folk art, proverbs, ethnic minority groups, Talish, analogue, national customs and
traditions.
Литературное творчество любого народа начинается с формирования и развития национального
устного творчества – фольклора. «Фольклор» – понятие широкое и многогранное. В различных источниках
фольклор определяется как «устное народное творчество», искусство, создаваемое народом и бытующее в широких
народных массах [5, c. 9]. Различают фольклор словесный (народнопоэтическое творчество), музыкальный,
танцевальный и др. Что касается словесного фольклора, то литература, как и другие виды творческой
деятельности является способом познания и преобразования жизни, отражения ее художественными
средствами. С этой точки зрения фольклор занимает особое место в развитии литературы всех без исключения
народов, поскольку именно фольклор представляет собой основу всего последующего литературного
творчества. Фольклор отражает в себе самые различные аспекты словесности – богатство лексики, особенности
фразеологии, содержит и сохраняет в себе признаки уклада, быта народа, его историю и многие другие. И возможно
ни в одной из форм языкового творчества мудрость народа, его исторический опыт, особенности общественного
развития и уклада, мировоззрение не отражается так ярко, как в пословицах. Эпохи, породившие пословицы
различны. Необозримо многообразие человеческих отношений, которые запечатлелись в чеканных народных
изречениях и афоризмах. Из бездны столетий до нас дошли в этих сгустках разума, мудрости, знание жизни и
радость, страдания, смех и слезы, вера и безверие, правда и ложь, честность и обман, трудолюбие и лень, красота
истины и уродство предрассудков. Именно в пословицах точность знаменитого чеховского афоризма –
«краткость – сестра таланта» предстает во всем своем великолепии. Пословицы, состоящие из двух-трех строк,
содержат в себе такую мудрость и глубину, какую не всегда можно встретить в большом произведении. И здесь
же необходимо отметить, что основные нравственные ценности, такие как патриотизм, любовь к родному
народу, уважение к старшему поколению, трудолюбие, правдивость, верность данному слову и многие другие
одинаковы у всех народов. При всех различиях национальных обычаев и традиций, вероисповедания и путей
исторического развития нравственные устои народов близки и незыблемы. Это проявляется особенно выпукло
при сопоставлении пословиц различных народов.
В данной статье представлены талышские пословицы и их аналоги в фольклоре проживающих в
Азербайджане других малочисленных народов – авар, будугов, хыналыгов, ингилоев, курдов, лезгин, рутулов,
цахур, татов, удин. Каждый из названных выше малочисленных народов создал свою неповторимую словесную
культуру и в пословицах выразил свое отношение к родной земле и родному языку, общечеловеческим
нравственным ценностям. Не случайно такие высокие моральные качества как почитание старших, уважение к
родителям, честный труд, этика повседневной жизни и поведения в социуме отражены в пословицах кратко и
точно. Здесь необходимо отметить очень важный момент – пословицы самых разных народов подчас близки
друг другу не только по содержанию, но также лексически.
На азербайджанском языке пословица называется «atalar sözü» [аталар сёзю], что дословно означает
«слово отцов». Само это словосочетание указывает на то, что в пословицах отражена мудрость предков –
аксакалов, накопленная тысячелетиями и эта мудрость предстает во всем своем величии при сопоставлении
пословиц различных народов. В связи с изучением устного народного творчества различных народов
необходимо отметить очень примечательный факт. 21 февраля во всем мире отмечается как Международный
День Родного языка. В ноябре 1999 года по инициативе посольства Народной Республики Бангладеш на
главной конференции ЮНЕСКО 21 февраля был объявлен Днём Родного языка, странам членам
ЮНЕСКО было поручено проведение в университетах и школах различных мероприятий,
конференций, семинаров, связанных с родным языком. Как известно, всего в мире насчитывается 7105
языков, из них около 35 языков функционируют в Азербайджане [2, с. 5]. С самых древних времен
Азербайджан был родиной для многих народов, и играл роль своеобразного «моста», был связующим звеном
между Западом и Востоком. Талышский язык является одним из языков, активно функционирующих на
…84…
территории республики. Талышский язык входит в индоевропейскую группу языков. В результате
определенных исторических процессов часть талышского народа осталась на территории современного Ирана,
другая часть проживает в настоящее время в Азербайджане, наиболее компактно – Масаллинском,
Лянкоранском, Астаринском и Лерикском районах. Талышский народ создал очень своеобразный и очень
богатый фольклор. Здесь следует отметить, что понятие «фольклор» включает самые различные жанры
народного творчества, среди которых есть формы, специфические именно для восточных народов. Баяты, весф
(восхваления), плачи, праздничные песнопения, стихотворные тексты, связанные с древними верованиями
талышского народа, анекдоты, поговорки, сказки, притчи, мифы, легенды, предания, загадки, дуа (молитвы),
ритуальные стихотворные формы, колыбельные, назлама (назламаг [nazlamaq] – лелеять, азерб.) и многие
другие формы словесного творчества по сути своей являются неисчерпаемым источником творческого
вдохновения, показателем мудрости народа [1, с. 28]. Именно поэтому сопоставление пословиц различных
народов (в данном случае малочисленных народов, проживающих на территории Азербайджана) представляет
большой интерес с самых различных точек зрения, т.е. в пословицах представлены этнографический и
лингвистический аспекты, особенности жизненного уклада и религиозных представлений, национальной
культуры и многие другие. Говоря об аналогах пословиц в фольклоре различных народов необходимо
подчеркнуть очень важную особенность этого вида творчества. Как уже отмечалось выше, пословицы
различных народов часто соответствуют друг другу, поскольку отражают аналогичные проблемы и вопросы.
По этой причине различают различные виды соответствий, а именно полное совпадение, частичное совпадение
и совпадение по смыслу. В приводимых далее примерах обнаруживаются самые различные виды соответствий.
Талышские пословицы и их аналоги в фольклоре других малочисленных народов:
1. Написанное пером не стереть мечом. (тал. Ğələmi nıvıştəy şimşi pozmiş nyəzne) – Что написано пером
не вырубишь топором (русск.). Полный аналог существует в аварском, будухском, лезгинском фольклоре.
2. Глупец поверил, что муж с женой побранились. (тал. jen de merdi bəd bəbe, səfe lovə bəka) – Милые
бранятся только тешатся. (русск.). Ссора мужа и жены – летний дождик. (Хыналыгская пословица,
частичное соответствие).
3. Не делай так, чтобы мост остался на другом берегу реки. (тал. Jıqo məkə, pard bımando çəton ruy).
Не сжигай за собой мост (русск.). Ссорься так, чтобы мог помириться. (Лезгинская пословица, смысловое
соответствие, цахурская пословица – частичное совпадение).
4. Только из яйца вылупился, а клюв длиннее моего. – (тал. Moğnəku zinə beşə-qəvış mısə yole) Яйца курицу
учат; молодой да ранний. (русск.). Сегодняшний птенец вчерашнюю курицу поучает. (Татская пословица,
смысловые аналоги есть в удинском, татском и лезгинском фольклоре). В данном примере налицо смысловое
соответствие.
5. Дереву пригрозили: «Идем тебя рубить». Дерево в ответ: «Без деревянного топорища не срубите»
(т.е. рубит и губит близкий). (тал. Bə doy voteydən: Omeydəm boştı bırnıye. Voteydə: Çımıno bətı umjən nıbo, bırne
əziniş). Смысловые аналоги, связанные с дружбой и человеческой надежностью, есть в фольклоре всех народов,
например, курдская пословица «Если бы топорище не было деревянным, дерево не рухнуло бы».
6. Когда делишь хлеб со слепым, не забывай Аллаха.) (тал. De kuy nun hardeədə, Xıdo yodo beməkə) –
Подашь убогому, примет Бог. (буквально – Не обижай убогого и сирого (русск.). Смысловые аналоги
существуют в фольклоре всех народов.
7. Кровь кровью не смывают (тал. Xuni de xuni əşıştınin). (Дословный аналог есть в русском языке, а
также в аварском, лезгинском, татском фольклоре).
8. Запятнанную рубаху лучше сжечь, чем постирать (тал. Ləkə eqiniyə şəy şışteysə,sute çoke). – Береги
платье снову, честь смолоду (русск.). (Смысловой аналог есть в татском, ингилойском, будугском фольклоре).
9. Не откладывай сегодняшнее дело на завтра (тал. İmrujnə koy bo maşkinə mahaşt). (Дословный аналог
существует в фольклоре всех народов.)
10. Нефть везет в Баку, хлопок – в Сальяны. (Сальяны – район Азербайджана, известный развитым
хлопководством). (тал. Nati bə Boku barde, pambə bə Səlyun) – Ехать в Тулу со своим самоваром (русск.). В
данном примере налицо полное смысловое соответствие, аналоги есть в ингилойском, лезгинском,
хыналыгском фольклоре.
11. На «салам» отвечают «алейкум салам» (тал. Səlomi dumo əleyke). – Каков привет, таков ответ
(русск.). (Смысловой аналог существует в фольклоре всех народов).
12. Большой кусок застревает в горле (тал. Yolə cılmə xırtədə bəmande). Будь малым доволен – больше
получишь(русск.). Смысловые аналоги существуют в фольклоре многих народов, например, в аварском
фольклоре – «Когда мёду слишком много, он горчит».
…85…
13. У умелого пастуха и козёл родит (тал. Fərasətinə Ğələvoni niəbızən). Кто ленив с сохой, тому и год
плохой; Была бы охота, будет много работы. Воля и труд дивные всходы дают (русск.). Смысловые аналоги
есть в фольклоре всех народов.
14. Не можешь поймать черта – не собирай вокруг себя чертей. (т.е. не берись за дело, которого не
умеешь) (тал. Cın əğətniş, cınon bə ıştə sə qırdə məkə). Аналоги есть в удугском, аварском, татском, цахурском
фольклоре.
15. С гостем делись не горем, а хлебом (тал. Bo ğonəği dard əvotnin, hard bədon). Мое горе в миру не
годится на пиру (русск.). Аналоги существуют в хыналыгском, удинском, лезгинском, рутульском фольклоре.
16. Богач одел обновку – сказали: «Носи на здоровье!»; бедняк надел обновку – спросили: «Откуда?»
(тал. Ərdobi tojə olətış tankarde, votışone: Mıborəke! Kosibi tojə olətış tankarde, votışone: Çı konco varde!) –
Убогатого мужика борода помелом, у бедного – клином – Косматому теплота, голодному – нагота(русск.). У
богатого глаза кровью наливаются, у бедного щёки румянцем заливаются (хыналыгская пословица); От
бедняка все отворачиваются (Удинская пословица) … . Смысловые аналоги существуют у всех народов.
17. Теряешь время – теряешь судьбу (тал. Vaxti qin bıkə, bəxti qin bəka). – Делу время – потехе час.
Полениться – хлеба лишиться. Добывай всяк своим горбом. Век долог – час дорог. Кто рано встает, тому бог
подает. Дело вовремя – не бремя (русск.). Смысловые аналоги встречаются в фольклоре всех народов.
18. На каждого фараона есть свой Моисей (тал. Har fironi Musaş heste.). – (Имеется в виду
противостояние египетского фараона и пророка Моисея, т.е. на всякого мучителя найдется управа). Будет
волку на холку (русск.). Таскал волк – потащили волка (русск.). На всякую дурость ум найдется (русск.). Ещё
одно толкование – терпение и смирение в испытании, надежда на спасителя Мессию.), т.е. в данном примере
налицо смысловое соответствие.
19. Откуда свинье знать, что такое святилище? (тал. Xuq çı bəzine, tıbə çiçe?) (согласно правилам
Ислама, свинья считается нечистым животным и мусульманам запрещено употреблять в пищу свинину. В
данном случае свинья – олицетворение невежества, т.е. аналогия с русской пословицей «метать бисер перед
свиньями»). Синоним – Ишак шафрана не оценит (будухская пословица). Аналогичные пословицы есть у всех
народов, исповедующих Ислам, т.е. Невежа не способен ценить прекрасное. В данном примере налицо
смысловое соответствие пословиц различных народов, например, лезгинская пословица «Розу оценить может
лишь соловей».
20. Если бы не видел твоего отца, считал бы себя принцем (тал. Iştə pıəş vindənəbəy, əvoti, podşo zoəm.).
Овсяная каша хвалилась будто с коровьим маслом родилась (русск.). Имеются ввиду люди зазнавшиеся, не
помнящие своих корней. Аналоги есть в фольклоре всех народов, например, «Иван родства не помнящий»
(русск.).
21. Человек должен знать куда ногой ступает (тал. Odəm bəpe iştə lınqi şodoə vırə bızını.). – Не зная
броду, не лезь в воду(русск.). Не дойдя до реки обувь не снимают (Ингилойский фольклор). В приведенных
примерах отчетливо видно смысловое соответствие.
22. Не говори, пока не сделал (тал. Nav koy sıxam məkəyş.). Не говори «гоп», пока не
перепрыгнешь(русск.). Не ставь казан на печь, пока заяц бегает в поле (авар.). Не дели шкуру зверя заранее.
(Рутульская пословица). Частичный лексический аналог – «Не дели шкуру неубитого медведя» (русск.).
23. Он с шахом плов не ест (тал. De şay şıtə pılo hardəmi bəçiye.). (О кичливом, спесивом человеке с
необоснованным самомнением) – Кто зазнается, с уважением расстается (русск.). Аналоги есть в
хыналыгском, аварском, цахурском фольклоре.
24. И глупец выглядит мудрецом, когда молчит (тал. Qəp nıjano, axmaxən ağılmande.). – Молчи – за
умного сойдешь. Кстати промолчать – что большое слово сказать; Держи язык за замком. Язык без костей
(русск.). Смысловые аналоги есть в каждом национальном фольклоре.
25. Пустые слова уважения не вызывают (тал. Hədərə qəp hurmət erızındə.). – На словах густо, в голове
пусто. Молчание – золото, слово серебро (русск.). Длинный язык с умом не в родстве (русск.). Смысловые
аналоги есть в фольклоре всех народов.
26. Почему Аллах дал человеку один язык и два уха? – Чтобы говорить вдвое меньше, чем слышать
(тал. Xıdo bə insoni dıqlə quş, iqlə qəvış boçi doə? Ve bıməso, kam bıvoto.). Больше слушай – поменьше говори, не
зря у тебя два уха и только один язык(русск.). Язык говорит – голова болит. (Курдская пословица). Смысловые
аналоги есть у всех народов.
27. Сердишься – краснеют глаза, остынешь – краснеют уши. (тал. Ğıyz omyədə çaş sı bedə, ğıyz emyədə
qüş sı bedə!) Стыдливый покраснеет, бесстыжий – побледнеет (русск.). Частичные лексические аналоги есть
в татском, будугском, аварском и удинском фольклоре, например, татская пословица «Не подумав, не говори».
…86…
28. Дрова не горят – костерне дымится (тал. Otəş nıbu, duəvulə benibəşe.). – Нет дыма без огня.
(русск.). В данном примере лексическое соответствие и полное смысловое соответствие. Смысловые аналоги
есть у всех народов, часто встречаются частичные лексические совпадения.
29. Слово – старшему, воду – младшему (тал. Sıxan çe yoli ov çe ruki.). (Вода на Востоке всегда являлась
огромной ценностью, отождествлялась с самой жизнью, поэтому самое ценное отдавалось младшим, однако
решающее слово оставалось за старшим.). Эта пословица в определенной степени имеет сугубо восточную
окраску, однако с точки зрения отношения к старшему и младшему поколению имеет аналоги у всех народов.
Например, «Старшего не слушать – в большую беду попасть» (Курдская пословица.).
30. Вещи хороши новые, друзья хороши старые (тал. Çe har çiy tojə, dusti kanə.). – Старый друг лучше
новых двух(русск.). Надежный друг – дороже денег. (хыналыгская пословица). Здесь налицо частичное
соответствие с русской пословицей «Не имей сто рублей, а имей сто друзей» [2, с. 28; 5, с. 91].
Как видно из приведенных выше примеров, с точки зрения смыслового контекста и содержания
пословицы различный народов во многом соответствуют друг другу, а различия объясняются особенностями
национальных традиций и обычаев и многих других факторов.
Список литературы
1. Məlikova İ. (2018). Azərbaycanda yaşayan xalqların əfsanə, rəvayət və nağılları. – Bakı. – 196 s.
2. Məlikova İ. (2016). Azərbaycanda yaşayan xalqların atalar sözləri və deyimləri. – Bakı. – 168 s.
3. Məlikova İ. (2019). Talış folkloru. Azsaylı xalqların folkloru. IV kitab. – Bakı. – 224 s.
4. Əliyev C. (1990). Yolon Sıxan. – Bakı: Azərnəşr. – 72 c.
5. Azərbaycan atalar sözləri. (2013). – Bakı: Nurlan”, (Азербайджанские пословицы. На азерб. языке). – Баку:
Нурлан. – 2013.
6. Пословицы и поговорки русского народа. (1987). – Москва: Изд-во «Правда». – 649 с.
XURŞİDBANU NATƏVAN YARADICILIĞINDA DİL VƏ ÜSLUB XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Quliyeva Azadə Əliağa qızı
Müəllim
33 saylı Ağdam tam orta məktəb
Orcid id: 0000-0003-3430-7636
Xülasə: XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı öz zənginliyi və əhatə dairəsi ilə ədəbiyyat tariximizdə
mühüm yer tutur. Həmin dövr həm şifahi xalq ədəbiyyatı, aşıq şeiri, həm də yazılı ədəbiyyatımız öz inkişafının
yüksək səviyyəsində idi. Yazılı ədəbiyyatın görkəmli nümayəndələrindən biri də öz lirikası ilə şöhrət qazanan
Xurşidbanu Natəvandır. Natəvan incə ruhlu qəzəlləri ilə lirikamızı zənginləşdirməklə bərabər "Məclisi-üns"
ədəbi məclisinə rəhbərliyi ilə digər sənətkarların da yetişib formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Ədib
klassik ənənələri qoruyub saxlamaqla özünəməxsus yaradıcılıq yolu ilə gedərək ədəbiyyatın inkişafına böyük
xidmət göstərmişdir.
Açar sözlər: Qarabağ, Natəvan, lirika, yaradıcılıq, qəzəl, beyt
Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən biri də Xurşidbanu Natəvandır. Natəvan incə
ruhlu şair olmaqla bərabər, həm də fəal ictimai xadim idi. Natəvan mütərəqqi fikirləri ilə nəinki Qarabağı,
bütöv Azərbaycanı, dünyanı heyran qoyurdu. Onun Qarabağda gördüyü xeyirxah işlər bir əfsanə idi. Sarıbaba
dağından Şuşaya su çəkdirməsi, Qarabağın düzlərinə kanal çəkdirmək təşəbbüsü, xalqı üçün gördüyü digər
xeyirxah işlər şairənin xalqa sevgisindən irəli gəlir. Natəvanın Bakı ziyarətlərini təmir etdirməsi, Bakıdan digər
ərazilərə yol çəkdirməsi də gördüyü xeyirxah təqdirəlayiq işlərindəndir.
Şairənin incə ruhlu şeirləri daima sevilir. Xurşidbanu Natəvan yaradıcılığı klassik sənətkarların
yaradıcılığından bəhrələnməklə yanaşı, müasirlərinin yaradıcılığı ilə səsləşmiş, özündən sonrakı sənətkarlara
nümunə olmuşdur. Görkəmli sənətkar xüsusilə, Məhəmməd Füzuli yaradıcılığının layiqli davamçılarındandır.
Xurşidbanu Natəvan yaradıcılığı Heyran xanım, Fatma xanım Kəminə, Gövhər ağa, Ağabəyim ağa və s.
şairlərin yaradıcılığı ilə səsləşir. İncə ruhlu şeirlər yazan şairə ədəbiyyatımızda özünəməxsus yer tutur.
XIX əsrin görkəmli ədəbi məclislərindən olan "Məclisi-üns" 1872 -ci ildə Xurşidbanu Natəvan
tərəfindən yaradılmışdır. Qarabağda "Məclisi-üns" ədəbi birliyinə başçılıq etməsi Natəvanın ədəbi aləmdə
şöhrətini daha da artırdı. İyirmi ilə qədər fəaliyyət göstərən bu ədəbi məclisin əhatə dairəsi böyük idi. Burada
Azərbaycan, fars, cığatay dillərində şeirlər söylənirdi. Eyni zamanda klassiklərin əsərlərindən tərcümələr
edilirdi. "Məclisi-üns"ün əhatəsi təkcə Qarabağ şairlərinin yaradıcılığı ilə məhdudlaşmırdı. Azərbaycanın digər
şəhərlərindən, eləcə də dünyanın bir çox məkanlarında olan şairlər də bu məclislə əlaqə saxlayırdılar. Bu
…87…
yaradıcılıq əlaqələri Bağdad, Buxara, Həştərxan, Tiflis, Orenburq və s. şəhərləri də əhatə edirdi. "Məclisi-
üns" iştirakçıları öz məclislərində müaşirəyə geniş yer verirdilər. Bu şeirləşmənin bütöv mənası ilə bahəm, hər
bir şairin özünəməxsus yaradıcılıq yolunun məntiqi mənası da misralarda aydın nəzərə çarpır. Beləliklə, hər
bir şairin orijinal fikrinin sintezindən bütöv bir fikir yaranırdı.
Natəvan: Kaş əzəldən gəlməyəydim, ey fələk, dünyaya mən,
Kəminə: Gəldiyim gündən əsirəm bir quru sevdayə mən.
Fəna: Vermişəm dü, bağlayıb bel bir vəfasız dilbərə,
Növrəs: Salmışam billah, bəlasız başımı qovğayə mən.
Həsən: Əhli-aləmdə, könül, nə sidq vardır, nə səfa,
Məxfi: Mehrisizdirlər sərasər, kimsədə yoxdur vəfa.
Təhib: İndi ki, var dustaqlarda hiyləvü kizbi-riya,
Aşiq: Nə görəydim hiyləni, həm nə düşəydim va yə mən. (1. s.13)
Xurşidbanu Natəvan yaradıcılığında həyati gözəlliklər tərənnüm edilir. Şairənin həyatında olan
faciələr onun yaradıcılığından da yan keçməmişdir. Onun şeirlərində həyata nikbin baxış duyulur. Natəvanın
taleyi nə qədər kədərli olsa da, onun şeirlərində həyata vurğunluq, dünya gözəlliklərindən zövq almaq duyğusu
hakimdir.
Hicran ilə kim, daməni-qəm dəstrəsimdir,
Şadəm ki, xəyalın, gözəlim, həmnəfəsimdir.
... Görmək üzünü qayəti-hər fikrü xəyalım,
Öpmək ayağın maeyi-şövqü həvəsimdir. (1. s.20)
Natəvanın bu qəzəli məzmun və bədii cəhətdən mükəmməldir. Yüksək sənətkarlıqla qələmə alınmış
bu qəzəl vəzn, qafiyə, bədii təsvir və ifadə vasitələrinin işlənməsi baxımından qiymətlidir. Gözəl, biçimli
ifadələrin seçilməsi, alliterasiyalar, inversiya və ellipsis nümunələri şeirin bədii gözəlliyini daha da artırır. Şeir
həm də obrazlılıq, orijinallıq baxımından qiymətlidir. Saib Təbrizi, Heyran xanım, Qövsi Təbrizi və başqaları
kimi Xurşidbanu Natəvanın da yaradıcılığında Füzuli ədəbi məktəbinin təsiri güclüdür. Lakin bununla bərabər
şairənin özünün qiymətli orijinal fikirləri xüsusilə seçilir.
Natəvan yaradıcılığı həsrətlə, hicranla nə qədər bağlı olsa da, şairənin şeirlərində həyat eşqi var. Şairin
ilhamı tükənməzdir. Şairənin dərdi belə onun üçün doğmadır. Odur ki, onun şeirlərinə biganəlik yaddır. Ustad
Füzuli kimi, dərdi, hicranı özünə həmdəm seçən şairə taleyin ona bəxş etdiyi acıları doğma, məhrəm bir istəklə
vəsf edir.
Oğlu Abbasın dərdi Natəvanın yaradıcılığında dərin iz qoyub. Şair sevimli övladının ayrılığına
dözməyə taqəti olmadığını yanıqlı, təsirli dillə ifadə edir:
Bahar əyyamıdır, açıldı güllər, ey cavan sənsiz!
Təəccübdür, nədən divanə olmaz Natəvan sənsiz?
...Nə ümidim vüsalə, nə fəraqə tabü taqət həm,
Gözümdə tirəvü tar oldu, billah, bu cahan sənsiz. (1. s.46)
"Xudahafiz!", "Sənsiz", "Əfsus", "Ağlar" kimi rədifli şeirlərində şairə oğlunun nakam taleyini, cavan
ikən dünyadan köçdüyünü təsirli dillə nəzmə çəkib. Şairənin incə, lirik hisləri, övlad məhəbbəti fədakar ananı
həyata bağlayır. Şairə öz ayrılıq çəkən halını obrazlı şəkildə nəzmə çəkir:
Səbəb noldu ki, məndən mehr.kəsdin, mehriban bülbül!
Olub qumri kimi ku-ku yenə virdi-zəban sənsiz! (1. s.49)
Şairə sevimli övladının həyatdan getməsini, "ondan üz döndərməsini" bülbülün çəməni tərk etməsinə
bənzədir. Özünün həsrətli, ağlar halını isə qumru quşunun ürək parçalayan ayrılıq nəğməsi ilə müqayisə edir.
Şairə oğlu ilə bərabər keçirdiyi günləri yad edərək, hicrana dözmədiyini söyləyir:
Xoş ol günlər ki, vəslindən edərdim kami-dil, hasil
Olunca mübtəla hicrə, çıxaydı kaş can sənsiz. (1. s.49)
Şair bu qəmi çəkməkdənsə, bu ayrılığa dözməkdənsə, candan keçməyi arzulayır. Oğlunun surətini
obrazlı şəkildə təqdim edən şairə ana-oğul məhəbbətinin ülviliyini ürək ağrısı ilə dilə gətirir.
Əlif tək sərv qəddin, can içində getdi, qəmxarim,
Necə aram tutsun, bilməzəm, cism içrə can sənsiz? (1. s.49)
Bu misralarda həzin ana məhəbbətini, lirik hisləri ilə qəlbləri oxşayan incə ruhlu zərif duyğuların
tərənnümünü görürük. Sənətkarın poetik vasitələrdən məharətlə istifadə etməsi şeirin bədii gözəlliyini və təsir
gücünü daha da artırır. Oğlunun həyatdan getməsi ilə ürəyinə çalın-çarpaz dağlar çəkilməsini şairə ana
məhəbbəti və şair dühası ilə, yüksək şeiriyyətlə qələmə alıb.
Nəzər qıl, qönçeyi-lalə misalı bir-biri üstən
Çəkilmiş sinəmə, gör kim, necə daği-nəhan sənsiz! (1. s.49)
…88…
Şairənin seçdiyi ifadə gözəlliyi təkcə oğul itkisini deyil, ana sevgisini, ana məhəbbətinin qüdrətini
oxucuya təqdim edir. Bu misralar qəlbi həyat eşqi ilə qaynayıb coşan fədakar ananın fəryadıdır. Oğlu Abbasın
nisgilinə həsr etdiyi "Yanar canım" qəzəlində bədii təsvir və ifadə vasitələrinə geniş yer verilib. Məsələn,
qəzəlin ikinci beytində şair mübaliğənin gözəl bədii nümunəsini yaradıb.
Guli-ruyin həvasilə çıxar əflakə əfğanım,
Olur bülbül nəvası gül fəraqü iştiyaqında. (1. s.39)
Həmin şeirin digər beytlərində təşbehin gözəl nümunələri vardır:
Uçub şəhbaz tək könlüm, gəzərdi vəsl bağında,
Pərü-balını sındırdı fələk, bu pir çağında. (1. s.39)
Burada gözəl bənzətmə nümunələri, inversiya , təkrir, daxili qafiyələrdən istifadəyə geniş yer verilib
ki, bu da alliterasiya yaradaraq, şeirin ifadə gözəlliyini artırır .
Gözümdə tardır dövran, məhü xurşidi-nurəfşan,
Məhaq içrə olub pünhan, sanasan çərx tağında. (1. s.39)
Bu cür misralar yüksək səviyyədə bədiiliyin və obrazlılığın parlaq təzahürüdür. Şairə yeri gəldikcə
obrazlılıq yaradan vasitələrdən məharətlə istifadə edərək şeirlərinin məzmun gözəlliyinə yüksək səviyyədə
ifadəlilik qatmışdır.
Nolaydı kur olaydım, görməyəydim gül kimi cismin,
Qalıbdır tirə xak içrə, məzarın gün qabağında. (1. s.40)
Bu beytlərdə şairə dərdinin ona təsirini ən yanıqlı incə dillə ifadə edir. Bu misralar bir ananın
fəryadıdır.
Nədəndir intizar ilə, o şəhla göz baxar heyran,
Gözüm ol gözlərə qurban, baxar ahu sayağında. (1. s.40)
Şairə burada təşbehin ən gözəl nümunəsini yaratmışdır. Bütün incəliyi, kövrəkliyi ilə dərdini dilə
gətirərək obrazlı şəkildə ifadə edən ölməz sənətkar sözdən abidə yaradır.
Səhərgəh nagahan gördüm, dili-zarım nihan ağlar,
Sirişki-al ilə hərdəm çəkər ahü fəğan ağlar. (1. s.43)
– mətləli qəzəli başdan-başa təşbeh və istiarələrlə zəngindir. Şairə oğlunu xəzan yelinin qurutduğu sərvə, özünü
isə əməyi bada getmiş bağbana bənzədir. Şairə öz dərdini bütün qəmlərdən üstün bilir, fərağından hər zaman
nalan olub , qan ağladığını etiraf edir.
Mədad olsa əgər dərya, qələm olsa əgər əşcar,
Başa yetməz qəmim şərhi, qələm hər ləhzə qan ağlar. (1. s.44)
Ümumiyyətlə, "Getdi", "Bülbül", "Ağlaram", "Məni", "Mən idim", "Getmə", "Gülün", "Əfsus",
"Xudahafiz ", "Sənsiz" kimi şeirlərində ana məhəbbətinin təmkinlə təsviri şairənin kədərinin bədii boyalarla
canlandırılmasıdır.
Natəvan yaradıcılığında fikri çatdırmaq üçün klassik aşiq obrazlarından geniş istifadə edilib.
Naqənin varmı şüuru bula aşıq guyin,
Onu Məcnunə tərəf cəzbeyi-Leyla gətirir.
Yusifin sanma, dübarə görə Yəqub üzün,
Mehr bazarına gör getsə, Züleyxa gətirir.
Yusifi Misrdə gər aldı Züleyxa nəqdə,
Nəqdi-can, aşiq olan, əldə mühəyya gətirir. (1. s.19)
Göründüyü kimi, “Gətirir” rədifli şeirində Natəvan Leyli, Məcnun, Yusif, Züleyxa kimi klassik aşiq
obrazlarının adlarını çəkir, onların vasitəsilə beytlərdəki məntiqi mənanı daha qabarıq vurğulayır.
Der idin: kim, nədəndir Qeys olub divaneyi-aləm?
Cünun sərriştəsi ol turreyi-tərrarə bənzətdim. (1. s.24)
Burada inversiya, bədii sual, bənzətmədən istifadə etməklə bərabər Füzuli yaradıcılığının təsiri özünü
göstərir. Şairənin bütün misraları bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə zəngindir.
Cəfayi-xarı görüb köçdü bağdən bülbül,
Görən kim oldu bu gülşəndə aşinası gülün? (1. s.30)
Burada bülbül, xar, gül haqqında olan əfsanəyə işarə edilir. Eləcə də, şeirin bütün misralarındakı bədii
gözəllik, ifadə zənginliyi məzmunu daha da gözəlləşdirir.
Sənin vəslin xəyaliylə gözü-könlüm gəzər daim
Ki, çün Məcnuni-sərgəştə, gəzər Leyla sorağında.
...O şirin ləblərin şövqü günü-gündən olur əfzun,
Əgər Fərhad tək yüz il dolansam hicr dağında.
... Sənin hicrin odu, Abbas, dəxi, çıxmaz ki, canımdan,
…89…
Səməndər tək yanar daim anan nari-fəraqında. (1. s.39)
Bu beytlərdə şair özünü Məcnun, Fərhad kimi klassik aşiq obrazları ilə müqayisə edir. O, oğlunun
həsrətilə çəkdiyi iztirabları, oğul həsrətinin klassik aşiq obrazlarının həsrətindən ağır olduğunu bədii şəkildə
ifadə edir. Əfsanəvi səməndər quşu tək oğlunun həsrətilə odlara yandığını söyləyir. Qəzəl bədii təsvir və ifadə
vasitələrinin zənginliyi, ifadə gözəlliyi və dərin məzmunu ilə qiymətli sənət nümunəsidir.
Xurşidbanu Natəvanın “Nə mən olaydım...” şeiri orijinal məzmunu, bədii sənətkarlıq xüsusiyyətləri
ilə qiymətlidir. Şeir boyunca anafora-təkrirlərin işlənməsi, incə, dərin məzmunlu ifadələrin seçimi şeirin
məzmun və ifadə gözəlliyini artırır. Şeirdə təzadlar, təşbeh və istiarələr, zəngin qafiyələr, alliterasiya oynaqlığı,
ifadəliliyi təmin edir. Sənətkarın bu məşhur şeiri ədəbi aləmdə böyük marağa səbəb olmuş, dahi sənətkarların
nəzərini cəlb etmişdir. Ustad sənətkar Hüseyn Cavid "Şeyx Sənan" əsərində "Kor ərəbin mahnısı" ilə bu gözəl
sənət nümunəsindən məharətlə istifadə etmiş, bu şeirə orijinal nəzirə yazmışdır:
Nə eşq olaydı, nə aşiq, nə nazlı afət olaydı!
Nə xəlq olaydı, nə xaliq, nə eşqi-həsrət olaydı! (7.s.127)
Eləcə də Fatma xanım Kəminə də eyni rədif və qafiyəli şeir yazmışdır.
Nə dam olaydı, nə danə, nə zülf olaydı, nə xal,
Nə mürği-dil düşüb ol dam içrə bipər olaydı. (3.s.107)
Hətta ustad şair M.Ə.Sabir öz ictimai-siyasi məzmunlu satirik şeirində Natəvanın bu şeirinin vəzn,
qafiyə quruluşunu əsas götürərək ona nəzirə yazmışdır:
Nə Şərq olaydı, nə Əqsayi-Şərq, həm nə Japonya,
Nə onların hünəri xəlqə dərsi-ibrət olaydı! (8.s.205)
Göründüyü kimi, Natəvanın incə ruhlu qəzəli dahi satirik şairin qələmində ictimai-siyasi fikirlərini əks
etdirmək üçün bir vasitə olmuşdur.
"Neçin gəlməz?" rədifli qəzəlində oynaq ritm, ahəng, ifadə gözəlliyi heyranedicidir. Şeirdə daxili
qafiyələr ahəngdarlığı artırır. Şeirin mətlə beytindən sonra gələn bütün beytlərin misralarını yarıya bölərək
bənd şəklinə salmaq da mümkündür. Bu cür bölgü apardıqda şeirin hər beyti bəndlər şəklində formalaşır, aşıq
şeirinin gəraylı janrına uyğun gəlir. Bu da şairənin xalq yaradıcılığına dərindən bələd olmasının təsdiqidir.
Alıbdır canımı hicran, olubdur gözlərim giryan,
O məhvəş, nazənin canan, neçin gəlməz, neçin gəlməz? (1.s.56)
Natəvanın poeziyası qəm yüklü olsa da, ağlayıb sızlamır. Oxucu şairin böyük məhəbbətindən, həyat
sevgisindən zövq alaraq dərdlərindən hali olur.
Bilən bu dərdimi yoxdur, bu halətdə, bu halətdə
Tutubdur könlümü möhnət bu firqətdə, bu firqətdə. (1.s.58)
– mətləli qəzəli də bu baxımdan yüksək bədii dəyəri ilə seçilir. Şeir poetik bədii xüsusiyyətlər, dərin məzmun,
istifadə olunan bədii təsvir və ifadə vasitələri baxımından zəngindir. Şeirdə obrazlılıq yaradan hər bir vasitənin
seçimi, işlədilməsi mükəmməldir. Bədii təkrarlar, bədii xitab, təzad və s. fonetik, leksik və qrammatik
səviyyədə obrazlılıq hər bir beytdə məna duyumunu təmin edir. Bütün bunlar qəm yüklü məzmunun olmasına
baxmayaraq, oxucu qəlbinə rahatlıq verir.
Varımdı sinədə dərdü qəmi-nəhan, ölürəm,
Fəda olum sənə, gəl eylə imtəhan, ölürəm. (1.s.59)
– mətləli qəzəli şairənin böyük oğlu Mehdiqulu xana həsr edilmişdir. Şeir yüksək sənətkarlıqla qələmə alınıb.
Dərin məna, incə məzmun şairənin qəlb çırpıntılarının təzahürü, hər beytin bədii gözəlliyi qəzəlin ümumi
gözəlliyini şərtləndirir, oxucuda məmnunluq hissi yaradır.
Bilin yaran, bu dünyada hərə bir kar ilən oynar!
Kimi xanənişin olmuş, kimi bazarilən oynar. (1.s.61)
– mətləli qəzəli M.Füzulinin
Səbadən gül üzündə sünbüli-pürpiçü tab oynar,
Sanasan pər açıb, gülşəndə bir mişkin qürab oynar. (2.s. 113)
– qəzəlinə nəzirə olaraq yazılmışdır. Bənzətmə olsa belə hər bir sənətkarın özünəməxsus üslub, ifadə tərzi bu
şeirlərdə özünü aydın göstərir. Füzulidə yüksək poetik məzmunlu təsvirə əsaslanan şeir daha nikbin
emosiyaları ifadə edir. Füzuli şeirinə dərin fəlsəfi mühakimələr hakimdirsə, Natəvan şeirində təzadlı fikirlər
öz əksini tapır. Natəvan şeirində gözəl məzmun dərin kədərlə müşahidə olunur. Misralarda növbələşən təzadlı
ifadələr oxucunu kədərlə yükləmir. Həyatda sevinclə kədərin vəhdətdə olduğunu ifadə edir.
Kimi təxti-mürəssədə, başında taci- şahanə,
Kimi zindan içində əl-ayağı dar ilən oynar.
Kimi talibdi dünyaya, kimi aşiqdi üqbaya,
Kimi sazə, kimi nazə, kimi tək tar ilən oynar. (1.s.61)
…90…
"Kimi" ifadəsinin misraların əvvəlində və misra daxilində təkrarlanması şeirə xüsusi bədii ifadə
gözəlliyi verir. İncə ruhlu şair təbindən süzülən misralar həyata vurğun, dərdli şairənin iztirablı qəlbinin
ifadəsidir.
Klassik sənətkarların yaradıcılığına dərin bələd olması, xüsusən Füzuli yaradıcılığına olan məhəbbəti
şairin beytlərində incə, lirik hislərin dərin mənalarla ifadə olunmasına yol açır. Füzuli sənətində xəyalçatmaz
mübaliğələr, ağlasığmaz qüdrətli təşbehlər var. Natəvan isə qafiyəni, rədifi ustadın qəzəlinə uyğunlaşdıraraq,
qənaətə gəldiyi fikir və düşüncələri poetik dillə , incə lirizmlə ifadə edərək anlaşıqlı mühakimələr ifadə edir,
anlaşıqlı şəkildə həyatın əksliklərin vəhdətindən ibarət olduğunu deyir.
Natəvan yaradıcılığında Həbibi, Xətai, Füzuli kimi ustad sənətkarların təsiri güclü idi. "Ey dust" rədifli
qəzəli şairin daxili aləminin, yaşadığı iztirabların bədii təzahürüdür. Beytlərdə təkcə şikayət xitabı deyil, nikbin
əhval-ruhiyyə, məsləhət, nəsihət məzmunu da vardır. Bu şeir klassik sənətkarların oxşar məzmunlu şeirləri ilə
səsləşir. Eyni xitablı oxşar şeir nümunəsini Mir Möhsün Nəvvab yaradıcılığında da görürük.
Həbibi : Görəndən zülfi-ənbərbarın, ey dust,
Pərişandır bu diləfgarın, ey dust. (4.s.66)
Xətai : Bu aləm hüsnünə heyrandır, ey dost,
Sənə bu qönçə ləbxəndandır, ey dost! (5.s.41 )
Natəvan: Rəqib töhməti etdi məni cüda, ey dust!
Bu zülmü gördü rəva, görməsin səfa, ey dust! (1.s.26)
Şairənin bir çox şeirləri klassik sənətkarların əsərləri ilə birbaşa bağlıdır. “Könlüm” , “Oynar” rədifli
şeirlərində Füzuli ədəbi məktəbinin davamçısı olduğu klassik irsə vurğunluğu aydın görünür.
Natəvan "Könlüm" rədifli qəzəlində şeir texnikasından məharətlə istifadə etmişdir. Qafiyə cəhətdən
çox zəngin olan bu şeiri daxili qafiyələr daha da gözəlləşdirir. Gözəl ifadə üsuluna malik olan şeir məzmun
cəhətdən də mükəmməldir. Təzad, təşbeh, istiarə kimi bədii təsvir və ifadə vasitələrindən yerli-yerində istifadə
edən şairə misradaxili qafiyələrdən istifadə etməklə məzmun və ifadə gözəlliyinin vəhdətini yaratmışdır.
Görübdür yari-əğyarə, olubdur məhvi-nəzzarə,
Edibdir sinəsin parə, mənim abad olan könlüm.(1.s.28)
Eyni rədifli qəzəl uyğun sənətkarlıq üsulu ilə dahi Füzuli qələmində və XIX əsrin görkəmli şairəsi
Heyran Xanım yaradıcılığında işlənmişdir.
Məhəmməd Füzuli: Tutuşdu qəm oduna şad gördügün könlüm,
Müqəyyəd oldu ol azad gördügün könlüm. (2.s.231)
Heyran Xanım: Olubdu qəm yatağı, şad gördüyün könlüm
Dağıldı qüssədən, abad gördüyün könlüm. (6.s.64)
Xurşidbanu Natəvan: Yenə ya rəb, nə qəmgindir mənim bu şad olan könlüm,
Rumuzi-eşqdən agah olub, ustad olan könlüm. (1.s.28)
“Getmə”, “Etdim”, “Bənzətdim” rədifli qəzəllərində də bu uyğunluq müşahidə olunur. Klassik irsə
bağlılığı, folklora dərin bələd olması tüənməz yaradıcılıq ilhamı şairənin yüksək sənətkarlığından xəbər verir.
Övlad həsrəti, bala dərdi şairəni bir an tərk etmirdi. Bütün varlığı ilə həyatsevərliyi ilə xalqına bağlı
olan Natəvanın qəlbi övlad yanğısı , bala dağı ilə naxışlanmışdı.
Salıb məni qəmü eşqin bir özgə hala, balam,
Gözünlə görməyəsən gəlməzəm xəyalə, balam. (1.s. 62)
Yüksək sənətkarlıqla qələmə aldığı "Əfsus " rədifli qəzəlində oğlunun xatirəsini əziz tutaraq oğlunu
gülə bənzədir , ona behişt çəməninin qibtə etdiyini, indi isə yer altında qərar tutduğunu söyləyir. Oğlunun
dünyadan getməsi ilə gül fəslinin bitməsini, dərdli bülbülün biçarə qalmasını, bir ulduz kimi parlayıb
sönməsini vurğulayır. Şairə ipək köynəyin belə incitdiyi balasının indi "torpaqla xakisar" olduğunu söyləyərək
sevimli oğlunu torpağa əmanət edir:
Sən allah, ey qara torpaq, onu əziz saxla!
Odur mənim gözümün nuru, ey məzar, əfsus! (1.s. 63)
Natəvan hisləri ilə danışır, dərdini pıçıldayır. Onun misraları qışqırıq, fəryad, üsyan deyil, bir ana
qəlbinin kədər, təəssüf hıçqırıqlarıdır.
Dərdli şairənin qələmə aldığı "Mərsiyə"si Kərbəla faciəsini əks etdirən zəngin bir əsərdir. Şairə dərdli
ürəyinin naləsi ilə qələmə aldığı bu şeiri sənətkarlıqla yazmış, sevgisini ifadə etmişdir. Dini şəxsiyyətlərə dair
fikirlərin yerli-yerində işlənməsi Natəvanın dərin dini biliyə malik olmasının sübutudur.
Söylə Hüseynə, ey səba, Kərbübəlaya gəlməsün,
Gəlsə, düşər bu dəştidə dərdü- bəlayə, gəlməsün... (6.s.227)
Görkəmli şairə təbiət gözəlliklərindən də ilhamlanırdı. "Qərənfil ", "Bənövşə" şeirləri şairin təbiətə
vurğunluğunun ifadəsidir.
…91…
...Üzündən pərdəyi-nazın kənar et!
Unutma aşiqi, haşa, qərənfil! (1.s. 53)
...Səni şövqi-bahar aşüftə qılmış,
Çəkər aşiq olan qayğu, bənövşə! (1.s. 54)
Göründüyü kimi, şair hər iki zərif çiçəklə söhbət edir, dərdini bölüşür. Bənövşə ilə söhbətində şairə
obrazın məhzun halını təsvir edir. Hər iki şeirdə bədii xitabın gözəl nümunəsi yaradılmış, metaforik
təşbehlərdən istifadə olunmuşdur.
Natəvan şeirləri klassik ədəbiyyata söykənən, müasirləri ilə səsləşən, xalq yaradıcılığına bağlılığı olan
poeziya nümunələridir. Şairənin şeirləri Füzuli, Heyran xanım, Raci və digər sənətkarların əsərləri ilə səsləşir.
Şairənin yaradıcılığı onun dərdi ilə dostdur, həmdəmdir. O öz itirdiklərinin xəyalı ilə yaşayır. Dünyanın,
axirətin mənasını dərindən dərk edən şair taleyin ona verdiyi dərd "töhfə"sinə təəssüf etsə də, üsyan etmir.
Xurşidbanu Natəvan təkcə nəğməkar şair kimi deyil, xeyriyyəçi qadın, həyatsevər şəxsiyyət, rəssam,
nəcib, incə ruhlu xanım, övladını dərin məhəbbətlə sevən ana kimi daim xalqın qəlbində yaşayır.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Xurşidbanu Natəvan. Əsərləri. Bakı, "Lider nəşriyyat", 2004,. 88 səh.
2. Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. I cild. Bakı, “Şərq-Qərb”,2005, 400 səh.
3. Azərbaycanın aşıq və şair qadınları. Bakı.Gənclik, 1991 – 288 səh.
4. Həbibi. Şeirlər. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 88 səh.
5. Şah İsmayıl Xətayi. Əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, 384 səh.
6. XIX əsr Azərbaycan şeri antologiyası, Bakı, "Şərq-Qərb", 2005, 424 səh.
7. Hüseyin Cavid. Əsərləri. Beş cilddə. II cild. Bakı, “Lider nəşriyyat”, 2005, 352 səh.
8. Mirzə Ələkbər Sabir. Hоphоpnamə. İki cilddə. I cild. Bakı, “ŞərqQərb”, 2004, 480 səh.
…92…
LINGUISTICS / DİLBİLİM / DİLÇİLİK
FRANSIZ DİLİNDƏ ATALAR SÖZLƏRİNİN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ SƏSLƏNMƏ

VARİANTLARI
Əkbərova Əsmayə Bəxtiyar qızı
Kafedra müdiri, baş müəlim
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Şəki filialı Azərbaycan
Orcid id: 0000-0001-9970-0602
Abstract: The study of a foreign language involves the study of its grammar, phonetics, vocabulary.
The main indicator of language acquisition is the ability to speak the target language fluently and fully
understand those who speak that language. For this, grammar, phonetics, and vocabulary must be studied in
depth. Examining how proverbs are used in French lessons, we see that they are used to study both grammar
and phonetics, as well as vocabulary. The proverb in the Campus l Chaier d 'exercices textbook, as well as in
the 5th grade French textbook for 5th graders: Aide- toi, le eiel t 'aidera! There is a proverb in our language
that corresponds to these proverbs: Action from you, blessing from me. Another proverb in that textbook: Qui
dort dine. There is a saying in our language that has a similar meaning: He wakes up at noon hungry. Another
example from the Campus l textbook: La nuit porte le conseil. There is such a proverb in the Azerbaijani
language: The evil of the day is better than the good of the night. Here is another proverb from the same page:
Rien ne sert de courir, il faut partir tout temps. There are fathers who have a similar meaning: they fall into the
oven in a hurry.
Key words: Oral folk literature, spoken language, proverbs, different cultures, focus, previous
generations, collective action
Atalar sözü populyar bir fikir, bir ifadə olub həm forması, həm də quruluşu ilə öz mənşəyini əks
etdirir. Atalar sözləri böyük bir ehtimalla fundemental, bəşəri və əbədi olan doğruları və həqiqətləri ifadə edir.
Atalar sözləri əksər hallarda qısadır, şifahidir, amma, həmişə deyil. Bəzi atalar sözləri həm ədəbi, həm məcazi
mənaya malikdir, bunların hər ikisi də aydın şəkildə başa düşülür, lakin əksər hallarda atalar sözləri bu
ikisindən birini əksər etdirir. Atalar sözləri semantik cəhətdən avtonom, transparant, metoforik mənaya malik
bir fikir, cümlədir. M.Maloux “Proverbes, sentences, et meximes” əsərində atalar sözünü belə tərif edir.
“Atalar sözləri mənəviyyat dərsi verən və bunu çox az sözlə və ya göz önündə bir səhnə canlandıracaq
şəkildə verməklə (praktik fəlsəfə) onun yadda qalmasını təmin edən, bəzən şeir şəklində olan məşhur
deyimdir” (Girardet, 2002: s.19).
Qərb ölkələrində hər zaman atalar sözlərinə böyük maraq olmuşdur. O cümlədən, Fransada atalar
sözləri həmişə dilçilərin, yazıçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Tarixi nə qədədr qədim olsa da, atalar sözləri
həmişə müasir səslənir, öz aktuallığını itirmir.
Proverbe sözü paroemia terminindən yaranıb. Paroemia yunan dilində anonim ifadə, fikir kimi qəbul
edilir və əvvəlki nəsillərin qoyub getdiyi bir irs kimi qiymətləndirilir.
Məşhur fransız dilçisi Maurice Maloux 1960- cı ildə Parisdə nəşr etdirdiyi “ Dictionnaire des
proverbes, sentences et maximes “əsərində Volterdən sitat gətirir.“ Atalar sözləri həyatı, gündəlik qayğıları
işıqlandırır, verdiyi tövsiyyə, gəldiyi nəticə insanı düşünməyə vadar edir” (Girardet, 2002: s.14)
Atalar sözləri bu gün də öz aktuallığını qoruyur. Kütləvi informasiya vasitələrində, ədəbiyyatda,yazılı
və şifahi nitqdə atalar sözlərindən ifadə vasitəsi kimi istifadə olunur. Eyni zamanda atalar sözləri siyasi
çıxışlarda, müasir reklam mətnlərində də çox geniş yer alır. Atalar sözlərinin ən çox istifadə olunduğu
sahələrdən biri də yazılı mətbuatdır.Mətnlərin daha dolğun,daha maraqlı olması üçün atalar sözlərinə çox
sıxlıqla müraciət edilir. Hal-hazırda atalar sözlərinin analizinin, öyrənilməsinin iki əsas səbəbi var:
1. Atalar sözləri aid olduqları xalqın müdriklik konservatoriyasi (məktəbi) kimi qiymətləndirilir.
2. Digər tərəfdən atalar sözləri aid olduqları xalqın mədənı irsi kimi qorunur. Ona görə də atalar
sözlərinin müqayisəli şəkildə öyrənilməsi daha çox tətbiq edilir.
Atalar sözləri tamamlanmış, elliptik cümlədir. Dilçilərin nöqteyi nəzərinə görə atalar sözləri formal
quruluşa malik cümlədir. O,yiğcam, dəqiq, harmonikdir, ritmikdir, alliterativ və assonans istifadə edilməsi ilə
xarakterizə oluna bilər.Semantik cəhətdən simmetrik quruluşa malik olan fikir, bəyandır. Fransız dilindəki
…93…
atalar sözlərinndən müəyyən artiklin işlənməsi, yaxud artikılın işlənməməsi,digər determinativlərdən istifadə
edilməsi onun ümumiləşdirici xarakterini əks etdirir. Məsələn:
Les chiens aboient, le caravane passe. İt hürər, karvan keçər.
La nuit tous les chats sont gris Gecə qara, cücə qara.
Chats et chiens, mauvais voisins. Odla barıtın bir yerdə nə işi
Sel et sucre ne s’accorde pas İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz.
Grands diseurs ,petits faiseurs. Söz üçün usta ,iş üçün xəstə.
Deux s’amusent, trois s’ennuient. İki nəfər danışanda üçüncüsü sən olma.
Rien n’est plus difficile que de commencer Başlanğic işin yarasıdır.
Les loups ne se mangent pas entre eux. It itin ayağını basmaz.
L’union fait la force Güc birlikdədir.
Bəzi atalar sözlərində ya feil olmur,ya da indiki zamanda olur: tarixi vaxtın göstərilməməsi atalar
sözlərinin zamansız olduğuna işarə edir :
Jamais deux sans trois. Atalar üçdən deyib
Loin des yeux, loin du coeur . Gözdən uzaq,könüldən iraq
L’intention fait l ‘action Niyyətin hara, mənzilin ora
Silence est d’or . Susma qızıldır
Atalar sözlərində məsləhət verilirsə, yaxud nə isə tələb olunursa əmr formasından istifadə olunur, və
ya “ il faut “ konstruksiyasına yer verilir :
Connais –toi, toi même! Özünü tanı!
Aide-toi, le ciel t’aidera. Səndən hərəkət ,məndən bərəkət.
İl faut bonne memoire après qu'on a menti. Yalançının gərək yaxşı yaddaşı ola.
İl faut battre le fer pendant quìl est chaud. Dəmiri isti-isti döyərlər.
Ne mets ton doigt en anneau trop étroit. Burnun girməyən yerə başını soxma.
Ne réveillez pas le chat qui dort. Yatan pişiyi oyatma.arı dəliyinə çöp soxma.
Atalar sözünün digər bir xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, məntiqə əsaslanır, cəmiyyətdə hökm sürən
dəyərlər sisteminə əsaslanan davranışı , düşüncə tərzini təbliğ edir.
Aussitôt dit, aussitôt fait. Söz ağızdan çıxan kimi edilməlidir.
Qui se ressemble s’assemble. Taylı tayını tapmasa, günü ah-vayla keçər.
On perd tout en voulant tout gagner Çox istəyən azdan olar.
Qui trop se hâte reste en chenim. Tələsən təndirə düşər.
Atalar sözlərində alterativ (allitération) ve asonans (assonance) çox geniş şəkilde istifadə olunur.
Qui va à la chasse perd sa place. Qaz uçdu, qarğa qondu.
A bon chat, bon rat. Daş qayaya rast gələr.
Atalar sözünün fəlsəfəsi sadə, praktikdir, o düşüncələrin ortaq nöqtəsini ifadə edir:
Les cordonniers sont les plus mal chaussés. Başmaqçının başmağı yırtıq olar.
Ce qu’on apprend au berceau dure jusqu’au tombeau. Südlə gələn sümüklə çıxar.
A cheval donné on ne regarde pas la bride. Bəy verən atın dişinə baxmazlar.
Atalar sözlərinin digər bir xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada xüsusi adlardan istifadə
olunmur. Çünki by atalar sözünü ümumiləşdirici xarakterinə ziddir. Amma bəzi xüsusi adlar var ki onlar atalar
sözlərindən geniş istifadə olunur:
Qui langue a à Rome va. Dili olan Romaya gedir.
Tous les chemins mennent à Rome. Bütün yollar Romaya aparır.
Atalar sözlərində feilin işlənməsinə gəldikdə , ilk növbədə onu qeyd etmək lazimdir ki, atalar sözləri
bütün dövrlərdə özünü doğruldan hikmətli sözlərdir. Ona görə də atalar sözlərində zaman, məkan anlayişları
işlədilmir. Atalar sözlərində felin indiki zamanda işlədilməsi onların hər zaman öz aktuallığını qoruyub
saladiğını göstərir.Çox nadir hallarda gələcək zaman işlənir:
Rira bien qui rira le dernier. Gülüş son gülənindir.
Tel qui rit vendredi, dimanche pleurera. Çox gülən, çox da ağlar.
Tel qui rit le matin, le soir pleurera. Sabah gülən axşam ağlar.
Qui a bu boira. Qozbeli qəbir düzəldər.
Qui vivra verra. Yaşayarıq görərik.
Atalar sözlərinin üslubi xüsusiyyətlərinə gəldikdə, ilk növbədə onun iki hissədən ibarət olmasını qeyd
etmək lazımdır. Bu iki hissə bir-birinin ardınca gələn sadə cümlələrdən ibarət ola bilər:
Les chiens aboient , le caravane passe. İt hürər ,karvan keçər.
L’homme propose , Dieu dispose. Allah deyir:səndən hərəkət, məndən bərəkət
…94…
Və yaxud elliptik cümlələrin bir-birinin ardınca gəlməsi ilə yaranir:
Ami au préter , ennemi à rendre. Dostuna borc ver, düşmən qazan.
Main froides, coeur chaud. Əli soyuq olanın, ürəyi isti olar.
Bəzən isə bu iki hissə əsas cümlə və budaq cümləsindən ibarət olur.Bu, atalar sözlərinin ən geniş
yayilmiş formasıdır.
Qui va lentement, va sûrement. Asta gedən mənzil keçər.
Qui cherche, trouve. Axtaran tapar.
Comme tu fais ,on fera. Nə ekərsən ,onu da biçərsən.
Atalar sözlərinin prototipləri onunla səciyyələnir ki, onları təşkil edən iki hissə arasında ritm və
qafiyə oxşarlığı olur :
À chaque oiseau son nid est beau. Hər kəsə öz vətəni gözəldir
Chats et chiens, mauvais voisins. Odla barıtın bir yerdə nə işi?!
Bəzən bu iki hissə arasında ritm və alliterariv və ya assonansdan istifadə olunur :
Sel et sucre ne sàccorde pas. İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz.
Qui trop sèxcuse, sàccuse. Qarğa məndə qoz var.
Qui se ressemble, sàssemble. Taylı tayını tapmasa günü ah- vayla keçər
À bon chat, bon rat. Daş qayaya rast gəlib.
Digər bir üslub xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, atalar sözlərində ellips nəticəsində cümlə quruluşu
pozulmuş olur :
Ami au préter ,ennemi au rendre. Dostuna borc ver düşmən qazan .
Qui trop embrasse mal étreint. Çox istəyən azdan olar.
Atalar sözlərində hər iki hissədə eyni bir sözün təkrar olunması çox rast gəlinən üslub
xüsusiyyətidir:
Chose promise, chose due. Söz ağızdan çıxanadək ağasısan, çıxdıqdan sonra qulu
Aussitôt dit, aussitôt fait. Söz ağızdan çıxan kimi etmək
Birinci və ikinci hissələrdə antonimlərin işlənməsi qarşılaşdırma yaratmağa və atalar sözünün təsir
gücünü artırmağa xidmət edir:
Mains froides, coeur chaud . Əli soyuq olanın ürəyi isti olar.
Grands diseurs, petits faiseurs. Söz üçün usta, iş üçün xəstə.
Petite pluie, abat grand vent. Asta keçən mənzili keçər.
Nitqdə istifadə olunan atalar sözlərinin praqmatik rolu hər şeydən əvvəl xəbərdarlıq etməkdir. Bu
cür atalar sözlərinin quruluşu xarakterikdir : feil əmr formasında işlənir,ikinci şəxsin təkində və ya cəmində
ola bilir :
Dis – moi qui tu hantes et je dirai qui tu es. Dostunu göstər, deyim necə adamsan.
Ne réveillez pas le chat qui dort. Yatan iti oyatmazlar.
“ il faut /il ne faut pas “ konstruksiyaları da çox genis istifadə olunur .
İl faut battre le fer pendant quìl est chaud. Dəmiri isti-isti döyərlər.
İl faut quùne porte soit ouverte ou fermée. Ya hə, ya yox.
İl faut bonne mémoire après quòn a menti. Yalançının gərək yaxşı yaddaşı olsun.
İki hissədən ibarət atalar sözlərində birinci hissədə xəbərdarlıq edilir, ikinci hissədə isə mümkün
təhlükə göstərilir :
Qui sème le vent, récolte le tempète. Nə əkərsən, onu da biçərsən.
Bəzi atalar sözləri isə sadəcə təcrübə yolu ilə əldə edilmiş biliyi, məlumatı paylaşır. Çünki bu
məlumat gələcəkdə başqaları üçün də faydalı ola bilər:
Qui va lentement va sûrement. Asta gedən mənzil keçər.
Qui cherche trouve. Axtaran tapar.
Bəzən atalar sözlərinin bir hissəsi təhdid edir :
Ce qui arrive à lùn peut arriver làutre. Gülmə qonşuna, gələr başına.
Beləliklə, müxtəlif müəlliflərin atalar sözləri sahəsindəki araşdırmalarını yekunlaşdıraraq bu nəticəyə
gəlmək olar ki, atalar sözlərini xarakterizə edən əsas xüsusiyyətlər bunlardır:
Xarici dillərin öyrənilməsi zamanı atalar sözləri, söz birləşmələrinə geniş yer verilir. Çünki onlar dilin
söz ehtiyatının böyük bir hissəsini təşkil edir. Digər tərəfdən atalar sözləri və söz birləşmələri nitqi daha
dolğun və daha mənalı edir.
Xarici dili öyrənərkən atalar sözlərindən istifadə olunması həm söz ehtiyyatını artırmağa kömək edir,
həm də hədəf dilin danışıldığı ölkənin keçmişi, mənəvi dəyərləri barədə zəngin məlumat əldə etmək imkanı
yaradır.
…95…
Digər tərəfdən xarici dilin öyrənilməsi, hədəf dilin danışıldığı ölkənin tarixi ,mədə-niyyəti , adət-
ənənələri, insanların düşüncə tərzi,dəyərləri, danışıq üslübları, ifadə tərzləri barəsində biliklərin əldə
edilməsini nəzərdə tutur.
NƏTİCƏ
Atalar sözlərinin mələhət, tövsiyə, xəbərdarləq xarakteri daşıdığını nəzərə alsaq, onlardan təlim
prosesində istifadəsi labüddür. Təlim – tərbiyə işinin əsas məqsədi əvvəlki nəsillərin bilik və təcrübələrini gənc
nəsillərə ötürməkdir. Atalar sözləri də eyni məqsədə xidmət edir. Bu baxımdan istər orta məktəb, istərsə də ali
məktəb dərsliklərində atalar sözlərinə müraciət olunması məqsədəuyğundur. Fransız dili atalar sözləri ilə
zəngindir və onlardan yazılı və şifahi nitqdə geniş istifadə olunur. Fransız atalar sözləri həm danışıq dilində,
həm ədəbi dildə çox sıxlıqla işlənir. Xüsusilə,kütləvi informasiya vasitələrini izlədikcə görürük ki ,atalar
sözləri həm ənənəvi formasında, həm də dəyişdirilmiş formada çox geniş istifadə olunur. Yazılı mətbuatda da,
atalar sözlərinə tez-tez müraciət edilir. Tədris prosesində “ authentique “ yəni original materialların
istifadəsinə üütünlük verildiyini nəzərə alsaq, fransız dilinin tədrisi zamanı atalar sözlərinin öyrənilməsinin
zəruri olduğunu görərik. İstər Azərbaycanda ,istər Rusiyada , istərsə də Fransa nəşr olunan fransız dili
dərsliklərində atalar sözlərinə yer verilməsi bu zərurəti əks etdirir.
Araşdırmalar zamanı müəyyən etdik, atalar sözləri dərsliklərində geniş və hərtərəfli əhatə olunmuş və
fransız dilinin bütün aspektlərinin öyrənilməsi üçün tətbiq olunmuşdur. Son illər ərzində nəşr olunmuş
dərsliklərdə fransız atalar sözlərinə daha çox müraciət olunduğu aşkar edilmişdir. Xüsusən orta məktəb
dərsliklərində atalar sözlərinə böyük yer verilmişdir. Beləliklə, gələcək nəsillərin düzgün
formalaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynayacaq dərsliklərdə atalar sözlərinin geniş tətbiqi məqsədəuyğundur.
Bu şagirdlərin həm xarici dil bilikləri əldə etməsində, həm də, cəmiyyətə yararlı müstəqil fərdlər kimi
formalaşmasında müstəsna əhəmiyyətə malikdir.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
Azərbaycan dilində
1. Atalar sözü. (2004). Tərtib edən C. Bəydili. – Bakı.
2. Əfəndiyev P. (1992). Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. – Bakı.
3. Sadıqova G. (1999). Fransızca-Azərbaycanca müxtəsər atalar sözləri lüğəti. – Bakı.
Fransız dilində
4. Grevisse M. L.e. Bon Usage. Paris. 1964.
5. Girardet J. Pécheur J. Campus.l, Cahier d' exercices. – Paris. 2002.
6. Girardet J. Pécheur J Campus.l, Méthode de français. – Paris. 2002.
7. Girardet J. Pécheur J. Campus.2. Cahier d' exercices. – Paris. 2002.
8. Girardet J .Pécheur J Campus.2 .Méthode de français. – Paris. 2002.
9. Des proverbes français. (2012). // www. Teachitlanguages.co.uk.
FRANSIZ DİLİNDƏ QEYRİ-MÜƏYYƏN VƏ MÜƏYYƏN ARTİKLİN İŞLƏNMƏ

XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Qasımova Aytən Fərman qızı
Baş müəllim
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Şəki filialı, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-4488-9206
Abstract: In French, an article is used before the noun. Because the article is the main indicator of the
grammatical categories of the noun. There are three grammatical categories of nouns in French: 1.Gender
category, the nouns are male and female. 2. Quantitative category, the nouns are singular and plural. 3.
Category of certainty and uncertainty, the nouns are definite or indefinite. For example, a book - "a" indicates
that "book" is a noun, singular, masculine and indefinite. a table - "a" indicates that "table" is a noun, singular,
feminine and indefinite.
The article is an auxiliary word. The article is used in front of the name to indicate its gender, quantity
and definiteness. The article is always pronounced with the name to which it belongs, and emphasis is placed
on it. There are the following types of articles in French: 1) İndefinite article 2) Definite article 3) Combined
article 4) Partial article. The article is not translated into Azerbaijani separately, but it often affects the overall
style of translation.
Key words: an article, noun, male, female, definite, indefinite, singular
…96…
Fransız dili öz qrammatik quruluşuna görə analitik (şəkilçisiz) dillər qrupuna daxildir. Bu dildə söz
sırası sabitdir, hər cümlə üzvünün cümlədə öz konkret yeri vardır. Sözlər arasında qrammatik münasibətlər
şəkilçilər olmadığına görə köməkçi sözlərlə həyata keçirilir.
Həmin köməkçi sözlər aşağıdakılardır: 1. Artikllar 2. Sözönülər 3. Mənsubiyyət və ya işarə (sifətləri)
determinativləri 4. Köməkçi fellər (avoir, être) 5. Köməkçi şəxs əvəzlikləri 6. Köməkçi zərflər və s.
Fransız dilində isimlərin qarşısında həmişə artikl işlənir. Artikl köməkçi sözdür. Artikl ismin
qarşısında işlədilərək onun cinsini, kəmiyyətini, müəyyənliyini bildirir. Artikl həmişə aid olduğu isimlə
birlikdə tələffüz olunur və onun üzərinə vurğu düşür.
Fransız dilində artiklların aşağıdakı növləri var:
1) Qeyri - müəyyən artikl
2) Müəyyən artikl
3) Birləşmiş artikl
4) Hissə bildirən artikl.
Artikl Azərbaycan dilinə ayrılıqda tərcümə olunmur, lakin çox vaxt o, tərcümənin ümumi üslubuna
təsir edir. Qeyri - müəyyən artiklların aşağıdakı formaları var:
1. UN - bu artikl tək halda olan kişi cinsli isimlərin qarşısında işlənir. Məsələn: un stylo – qələm,
un carnet – gündəlik.
2. UNE - bu artikl tək halda olan qadın cinsli isimlərin qarşısında işlənir. Məsələn: une leçon – dərs,
une saison – fəsil.
3. DES - bu artikl cəm halda olan həm kişi, həm də qadın cinsli isimlərin qarşısında işlənir.
Məsələn: des leçons – dərslər, des stylos – qələmlər.
Qeyri - müəyyən artikl aşağıdakı hallarda işlənir:
1. Qeyri - müəyyən artikl hər hansı bir isim haqqında söhbət ilk dəfə gedirsə onda işlənir. Məsələn:
Cèst une gomme – Bu pozandır, yaxud bu hər hansı bir pozandır.
2. İl y a, avoir, il existe, il se trouve, il était une fois (biri var idi, biri yox idi) kimi ifadələrdən sonra;
Məsələn: İl y a une balle sous la table-Stolun altında bir top var.
3.İsim sifətlə işləndikdə;
Məsələn:Elle a vu une belle poupée.-O, bir gözəl gəlncik gördü.
4.Təbiət hadisələri bildirən sözlər təyinedicilərlə işləndikdə;
Məsələn: Le vent -un vent froid, külək-soyuq külək
5. Xüsusi isimlərlə;
a) Əgər xüsusi isim ölkənin, yaşayış yerinin sakinini bildirirsə;
une Parisienne-parisli, des Russes-ruslar
b) Qeyri-müəyyən artikl məşhur soyad qarşısında işləndikdə, ailənin bir üzvünü bildirir.
Un Bertrand -Bertran ailəsinin bir üzvü
Une Duval-Düval ailəsinin bir üzvü (Həsənova, Məmmədova, İsmiyeva, Ağayeva, 2019: s.27).
c) Qeyri-müəyyən arikl məşhur soyad qarşısında işləndikdə (şair, bəstəkar, rəssam və s.) onların
əsərlərindən biri mənasını verir.
Un Maupassant= un roman de Maupassant-Mopasanın bir romanı
d) Xüsusi ad təyinlə işlənərsə, bu zaman artikl ``başqası`` kimi tərcümə olunur.
Cèst un autre Pierre- Bu başqa bir Pyerdir.
Qeyd 1: İnkar cümlədə, feildən sonra qeyri-müəyyən artikl ``de`` sözönüsü ilə əvəz olunur.
Məsələn : Je lis une lettre-Je ne lis pas de lettre. Nous achetons des pommes-Nous nàchetons pas de
pommes .
Istisna: ``être`` feilindən sonra gələn qeyri-müəyyən artikl inkar formada `` de `` ilə əvəz olunmur.
Məsələn : Cèst un stylo-Ce nèst pas un stylo- Bu qələmdir-Bu qələm deyil
Qeyd 2: ``Des`` artiklı özündən sonra `` de`` sözönü tələb edən feil və birləşmələrdən sonra
yazılmır.Yəni yalnız `` de `` sözünü yazılır.
Məsələn: Nous avons besoin de professeurs capables-Bizim bacarıqlı müəllimlərə ehtiyacımız var.
Qeyd 3: Təyin funksiyasında ismin artiklı ilə isim arsında istifadə olunan sifət yazılarsa, həmin isim
qeyri-müəyyən və cəm olduğu halda, ismin artiklı `` de `` ilə əvəz olunmalıdır.
Məsələn: Nous avons passé un bon jour-Nous avons passé de bons jours. Biz yaxşı bir gün keçirdik -
Biz yaxşı günlər keçirdik.
İstisna: Diqqətli olmaq lazımdır ki, sifət müəyyən isimlər vardır ki, onlarla birlikdə mürəkkəb isimlər
əmələ gətirir. Həmin mürəkkəb isimlər qarşısında ``des`` olduğu kimi qalır.
…97…
Məsələn: des grands-parents, des grands-pères, des grands-mères, des jeunes-gens. (Axundov, 2015:
s. 18).
Qeyri - müəyyən artiklla işlədilmiş isim Azərbaycan dilinə aşağıdakı yollarla tərcümə oluna bilər:
1) Qeyri - müəyyən artikllın tək forması Azərbaycan dilinə əksər hallarda, qeyri - müəyyənlik bildirən " bir "
sözü ilə tərcümə olunur.
Cèst un livre-Bu bir kitabdır
2) Qeyri - müəyyən artiklla işlədilən isim cümlənin vasitəsiz tamamlığı olduqda, Azərbaycan dilinə
tərcümə zamanı, həmin isim təsirlik hal şəkilçisi qəbul etmir.
Je lis une lettre-Mən məktub oxuyuram.
3) Qeyri - müəyyən artiklla işlədilmiş isim Azərbaycan dilinə tərcümə olunarkən bilavasitə xəbərdən
əvvəl yerləşir.
Nous voyons une fille.-Biz bir qız görürük.
4) Cəmdə qeyri - müəyyən artiklla işlədilmiş isim Azərbaycan dilinə tərcümə olunduqda bəzən cəm
şəkilçisi qəbul etmir.
Ce sont des livres- Bunlar kitabdır
Müəyyən artiklların aşağıdakı formaları var:
1) LE - bu artikl tək halda olan, samitlə başlayan kişi cinsli isimlərin qarşısında işlənir.Məsələn: le
livre - kitab, le banc - skamya.
2) LA - bu artikl tək halda olan, samitlə başlayan qadın cinsli isimlərin qarşısında işlənir. Məsələn: la
pomme - alma, la balle - top.
3) L ' - bu artikl tək halda olan, sait və lal " h " hərfi ilə başlayan həm kişi, həm qadın cinsli isimlərin
qarşısında işlənir. Məsələn: l'amie – rəfiqə, làmi-dost, l'habit – geyim.
4) LES - bu artikl cəm halda olan həm kişi, həm də qadın cinsli isimlərin qarşısında işlənir. Məsələn:
les pommes - almalar,les amis - dostlar.
Müəyyən artikl ismin həm danışan, həm dinləyən üçün müəyyən olduğunu bildirir. Müəyyən artikla
aşağıdakı hallarda rast gəlmək olar:
1) Sayılan isimlərdən əvvəl işlədilir, əşyanın danışan tərəfindən müəyyən bir əşya kimi düşünüldüyünü
göstərir.
2) Sayılmayan isimlərdən əvvəl işlədilir, əşyanın və abstrakt məfhumun ən ümumi, geniş mənada
düşünüldüyünü göstərir.
3) " la Lune " - ay, " le Soleil " - günəş, "le Dieu" -Allah, "la Terre" -yer, " le Ciel" -səma və bu kimi
tək olan isimlər, adətən, müəyyən artiklla işlədilir.
Müəyyən artiklla işlədilmiş isim Azərbaycan dilinə bir çox yollarla tərcümə olunur:
Cümlədə müəyyən artiklla işlədilmiş isim vasitəsiz tamamlıq olduqda, tərcümə zamanı həmin isim
təsirlik halın şəkilçisini qəbul edir. Məsələn: Je lis la lettre-Mən məktubu oxuyuram. Müəyyən artiklla
işlədilmiş isim təyin olduqda, Azərbaycan dilinə təyin etdiyi isimlə birlikdə III növ təyini söz birləşməsi kimi
tərcümə edilir. Məsələn: Je prends la balle de Marie.-Mən Marinin topunu götürürəm.
Fransız dilində, bəzi hallarda, artikl vasitəsi ilə ifadə olunmuş müəyyənlik Azərbaycan dilinə isimin
mümkün qədər xəbərdən uzaq yerləşməsi ilə bildirilir.
Bir çox hallarda isə fransız dilində artiklla bildirilən müəyyənlik Azərbaycan dilində yalnız geniş mətn
vasitəsi ilə ifadə olnur.
Cümlədə birinci dəfə istifadə olunan ismin qarşısında qeyri-müəyyən artiklın əvəzinə müəyyən artikl
istifadə olunarsa, bu o deməkdir ki, həmin isim ümumiləşib.
Məsələn: Le mouton bêle; La vache beugle ( Yəni qoyunun mələməsi və inəyin böyürməsi bütün inək
və qoyuna şamil olunduğu üçün müəyyən artikl yazılır.)
Eyni cümlə daxilində iki müxtəlif isim ard-arda gələrsə, onlardan birincisinin qarşısına müəyyən,
ikincisinin qarşısına birləşmiş artikl yazılmalıdır.
Məsələn: Ce sont les livres des enfants. Cèst la maison du prof.
Soyadların qarşısında `` les`` arikli işlənəndə nəsil, ailə, sülalə kimi tərcümə olunur.
Məsələn: Les Romonov- Romonovlar ailəsi
``La`` artikli qadın adları qarşısında işlənəndə ana kimi, danışıqda kişi adlarının qarşısında işləndikdə
onun arvadı kimi tərcümə olunur.
Məsələn: La Sevda-Sevda ana, la Michel-Mişelin arvadı.
İsmə aid olan sifət superlatif (üstünlük) dərəcəsində olduqda;
Məsələn: Cèst le livre le plus facile- Bu ən asan kitabdır. ``
Aimer``, `àdorer``, ``détester``, `àdmirer`` , ``préférer`` feillərindən sonra müəyyən artikl işlənir. İstər
…98…
təsdiqdə, istər inkarda, istər sayılan, istər sayılmayan isimlərin qarşısında gələrsə bu feillərdən sonra həmişə
müəyyən artikl işlənir.
Məsələn: Jàime la musique, Je nàime pas la musique.
Coğrafi adların qarşısında (materik, qitə, region, dağ, çay, ada və s.).Şəhər adları istisnadır. Əgər şəhər
adları təyinedicilərlə işlənərsə onda müəyyən artikl yazılır.
Məsələn: La Seine, la France, les Alpes, lÈurope, la Bretagne
Şəhər adları istisnadır. Əgər şəhər adları təyinedicilərlə işlənərsə onda müəyyən artikl yazılır. Paris-le
vieux Paris.
Bəzi şəhər adları müəyyən artikllə işlənir.
Məsələn: le Havre, la Rochelle. (Həsənova, Məmmədova, İsmiyeva, Ağayeva, 2019: s.28)
Cəhətlər müəyyən artikllə işlənir və hamısı kişi cinsindədir.
Məsələn: Le Sud-Cənub, le Nord-Şimal.
Əgər xüsusi adlar təyinlə işlənərsə bu zaman onların qarşısında müəyyən artikl işlənir.
Məsələn: le petit Michel- balaca Mişel, la petite Cosette-balaca Kozetta
Ayın tarixləri müəyyən artikllə işlənir.
Məsələn: le 28 mai-28 may
Həftənin günləri artiklsiz işlənir, əgər artikl işlənərsə ``hər`` kimi tərcümə olunur.
Məsələn: Lundi je vais au cinéma- Bazar ertəsi mən kinoya gedirəm. Le lundi je vais au cinéma-Hər
bazar ertəsi mən kinoya gedirəm.
Sayın qarşısında `` les`` müəyyən artikl işləndikdə hər kimi tərcümə olunur.
Məsələn: les deux filles-hər iki qız
Sıra sayları qarşısında, ``dernier``, `èssentiel``, ``principale``,``seul``, `ùnique`` sifətləri qarşısında
müəyyən artikl işlənir.
Məsələn: La deuxième leçon, le dernier mois.
Fransız dilində ismin qarşısında mütləq artikl işlənir. Çünki artikl ismin qrammatik kateqoriyalarının
əsas göstəricisidir. Fransız dilində ismin üç qrammatik kateqoriyası var: 1. Cins kateqoriyası (le genre), yəni
isimlər kişi və qadın cinsində olur. 2. Kəmiyyət kateqoriyası (le nombre), yəni isimlər tək və cəm olur. 3.
Müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik kateqoriyası (la détermination et l’indétermination), yəni isimlər müəyyən
və ya qeyri-müəyyən olurlar. Artikl məhz bu üç kateqoriyanın üçünü də ifadə edir. Məs: un livre – “un” göstərir
ki, “livre” isimdir, təkdir, kişi cinsindədir və qeyri-müəyyəndir. une table – “une” göstərir ki, “table” isimdir,
təkdir, qadın cinsindədir və qeyri- müəyyəndir. (Vekilova, Nabıyev, 2017: s.21) Artikl ismin qarşısında
işlədilərək onun cinsini, kəmiyyətini, müəyyənliyini bildirir.
Ədəbiyyat:
1. Vekilova A., Nabıyev N. (2017). XARİCİ DİL (bütün ixtisaslar üzrə). – Bakı: Elm və təhsil. – 159 s.
2. Попова И.Н., Казакова Ж.А. (1998). Фрaнцузский язык. Cours pratique de grammaire française. – Москва:
Типография «Новости. – 475 s.
3. Həsənova X., Məmmədova G., İsmiyeva X., Ağayeva F. (2019). Le français pour tous. – Bakı: LƏMAN
NƏŞRİYYATI. – 300 s.
4. Axundov Y. (2015). Le français Grammaire. – Naxçıvan. – 174 s.
“AİLƏ” KONSEPT SAHƏSİNİN İFADƏSİNDƏ METAFORİK VASİTƏLƏR

(U.ŞEKSPİRİN ƏSƏRLƏRİ ƏSASINDA)
Əhmədova Sevinc İslam qızı
Müəllim
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Orcid id: 0000-0002-3409-0951
Abstract There are many ideas and quontes about the family,its importance for society,the need to
create and strengthen it.These ideas are universal. But along with universal ideas about the family,there are
also historical and cultural ideas of different peoples.These ideas are reflected in various lexical and
phraseological means,proverbs and sayings,in the works of oral folk literature. The study found that the English
ideas about the family have the same vertical kinship structure according to the scheme family/generation,
clan/clan, tribe-nation/nation. In such schemes, the family plays the role of the foundation of a hierarchical
system that reflects the development of social relations from each individual to a large state, not only in a
hyperconceptual plan, but also within the framework of this study, nationality, culture. and even out of time.
…99…
It can be done. Regardless of the characteristics of society, both in languages and cultures, the horizontal
section of the Ailə/Family concept is based on three types of relationship: direct blood relationship, indirect
blood relationship, relationship through marriage and extra-family relations within the family.
Key words konsept, semantik, termin, metaforikləşmə,konseptsfera
“Ailə” sözünün konseptləşməsi prosesi konseptual strukturu və konsept mühitini
(konseptosfera)formalaşdırır.“Ailə”konsepti anlayışında“qohumluq münasibətləri” konseptosferası qohumluq
terminlərindən, həmçinin ev, ailə, qan qohumluğu münasibətləri və evlilikdə qohumluqla bağlı kollektiv
təsəvvürlərə aid sözlərdən ibarət olan ingilis semantik sahəsində öz əksini tapır.İngilis linqvomədəniyyətində
ailə münasibətlərinin metaforikası ingilis ailə quruluşunun əhəmiyyətli dərəcədə konservatizmindən və
tradisionalizmindən xəbər verir. Qohumluq terminlərinin semantik xüsusiyyətlərindən məlum olur ki, “ailə”
konsepti nuklear ailəyə xas olan ən yaxın və doğma münasibətlərdən ibarətdir. Eyni zamanda, digər qohumluq
münasibətləri daha çox “klan” konseptinə daxildir. Beləliklə, qohumluq dərəcələrinin qradasiyası açıq izlənilir
və bu, öz növbəsində, leksik semantikada öz əksini tapır. XX əsrin 80-90-cı illərində linqvokulturoloji
tədqiqatlar elmə subkultura, mədəni universalilər, mədəni konsept və s. anlayışları gətirdi ki, bu da konsept
termininə yeni çalar verdi. Eyni zamanda,konseptin və konsept dairəsinin (konseptosfera) daha geniş mənada
dərk olunması da mövcuddur. Koqnitiv dilçiliyin əsas vahidi kimi “konseptlər müşahidə edilən və təsəvvür
edilən hadisələr müxtəlifliyini nə isə bir şeylə əlaqələndirirlər”(Abdullayev, 2006: s.45). M.B.Pimenovanın
verdiyi tərifə görə, “konsept obyektivləşdirilmənin mürəkkəb sisteminə malik olan milli, mental obraz kimi
anlaşıla bilər” (Пименова, 2003: s.81). S.Q.Vorqaçovun fikrincə, “konseptlər hər bir millətin mənəvi
zənginliyini özündə cəmləşdirir və xalqın ruhunu əks etdirir. Bu da konseptlərin antroposentrikliyini, yəni etnik
şüur daşıyıcılarının mənəviyyata yönəldilməsini, subyektivliyini, sosiallığnı və “şəxsi sahəni” müəyyən edir”
(Воркачев, 2006: s.7). Konsept dil vasitələrinin cəmində reallaşır. Həmin cəmə konseptin adı və məzmununu
dəqiq, yaxud vasitəli yolla izah edən (eksplisit), dəqiqləşdirən və inkişaf etdirən dil vasitələri aid edilir.
“Fəlsəfi qrammatistlər səciyyəvi olaraq belə bir fikri əsas tuturdular ki, dillər öz strukturlarında az fərqlənir,
halbuki üst qat təzahürlərində böyük müxtəliflik mümkündür” (Xomski, 2006: s.116). Şübhəsiz, N.Xomskinin
bu fikri dilə aid olsa da, konseptə də şamil edilə bilər. Üst qat təzahürləri dedikdə, konseptin dil vasitələri ilə
ifadəsi başa düşülür.
Y.S.Stepanov öz tədqiqatlarında ayrı-ayrı konseptlərin tarixinin öyrənilməsinin vacibliyini qeyd
edirdi. “Konseptin məzmunu çoxəsrlik inkişaf tarixinə baxmayaraq, kifayət qədər sabitdir. Bununla bağlı
dilçilikdə konseptlərin sinxronik və diaxronik təsvir metodu tətbiq edilir. Konseptin “laylı” strukturu da
məhz tarixi dəyişikliklərlə şərtlənir. Bu, tam məntiqidir, çünki hər bir tarixi mərhələdə çoxsaylı mənaların biri
aktual olur” (Степанов, 2005: s.40 Linqvokulturologiyanın obyekti konsept sayılır. A.Vejbitskaya “konsept”
terminini obrazlı şəkildə belə aydınlaşdırır: “Konsept insan təfəkkürünün, şüurunun mədəniyyət laxtasıdır. Bu
laxta insanın biliyini, doğurduğu assosiasiyanı, həyəcanı sözlə birlikdə müşayiət edir” (Воркачев, 2005 s.213-
214).
Metaforikləşmə dilin lüğət tərkibini yeni terminlərlə zənginləşdirən amillərdən biridir. Dildə
ümumişlək sözlərin terminlərə çevrilməsi prosesində semantik motivləşmə baş verir. Məlum olduğu kimi,
dillər arasında motivləşmə olmadıqda söz hazır şəkildə bir dildən başqasına keçir. Müxtəlif sistemli dillərdə
motivləşmiş vahidlərin mövcudluğu təsadüfi deyildir. Belə dil vahidlərinin varlığı təbiət hadisələrinin
təfəkkürdə ümumi inikas qanunauyğunluqlarının nəticəsi kimi özünü göstərir.
Metaforikləşmə çox zaman nüvə üzrə aparılır. Lakin bu, metaforikləşmənin periferiyadan
yönlənməsini istisna etmir. Yəni sözün sonrakı mənalarını əhatə edir. Qeyd etməliyik ki, sözün nüvəsi əsasında
metaforikləşmə nəticəsində yaranan yeni söz dildə özünə daha tez yer tapır, lüğətin yeni vahidinə çevrilir. Bu
ondan irəli gəlir ki, təcrid olunmuş şəkildə götürüldükdə sözün mənası nüvədə və ya nüvənin ətrafında axtarılır.
Periferiya əsasında metaforikləşmə vasitəsini təyin etmək üçün çox zaman kontekst tələb olunur.Bədii
ifadənin, nitqin ötürülməsinin, üslubi vasitələrin bəzəyi kimi metaforanın yozulması ənənəsi qədim dövrlərə
gedib çıxır. Aristotelin davamçıları “metafora” (yunanca “dəyişiklik”,“köçürmə”) anlayışını bir sözün digəri
ilə əvəzlənməsi kimi başa düşürlər. Bu hadisənin belə şərhi lüğətlərdə mühüm yer tutur. Müqayisə edin:
“Metafora geniş yayılmış məna köçürmə növlərindən biri, hadisə və hadisələrin oxşarlığına əsaslanan
köçürmə növüdür. Məcaz gizli müqayisə olmaqla, müqayisə edilən şeyin mənasını qeyd etmədən, müqayisə
edildiyi şey (yəni onu ifadə edən söz) vasitəsilə ifadə edir” (Abdullayev, 1998: s.170). İngilis dilindəki
lüğətlərdə metafora nitqi bəzəmək üsulu kimi təsvir olunur.
Bədii ifadənin, nitqin ötürülməsinin, üslubi vasitələrin bəzəyi kimi metaforanın yozulması ənənəsi
qədim dövrlərə gedib çıxır. Aristotelin davamçıları “metafora” (yunanca “dəyişiklik”, “köçürmə”) anlayışını
bir sözün digəri ilə əvəzlənməsi kimi başa düşürlər. Bu hadisənin belə şərhi lüğətlərdə mühüm yer tutur.
…100…
Müqayisə edin: “Metafora geniş yayılmış məna köçürmə növlərindən biri, hadisə və hadisələrin oxşarlığına
əsaslanan köçürmə növüdür. Məcaz gizli müqayisə olmaqla, müqayisə edilən şeyin mənasını qeyd etmədən,
müqayisə edildiyi şey (yəni onu ifadə edən söz) vasitəsilə ifadə edir” (Abdullayev, 2006: s.170). İngilis
dilindəki lüğətlərdə metafora nitqi bəzəmək üsulu kimi təsvir olunur.
Ailə Uilyam Şekspirin pyeslərində istifadə etdiyi əsas mövzulardan biridir. Bruce Young əvvəllər
dediyi kimi, Şekspirin pyeslərindəki ailələr hər cür əlaqələri olan normal insan bədəninə bənzədilir. Şekspir öz
əsərində ailələrin davranışlarını Yelizaveta dövrünün ailələrinə təqlid edir və buna görə də dövrün ictimai
qaydalarını tətbiq edir. İstər Romeo, istər Cülyetta, istərsə də Kral Lir, yüksək patriarxal gücə malik XVI əsrin
sosial gözləntilərini, ya da “Sizin xoşunuza gələn kimi” və “On ikinci gecə” filmlərində bu patriarxiyadan xilas
olmaq istəyən uşaqların davranışlarında fərqliliklər tapmaq olar.“Romeo və Cülyetta”, “Kral Lir”, “İstədiyiniz
kimi” və “On ikinci gecə” filmlərində insan həqiqətən də valideyn-uşaq münasibətindən istifadə etmək istəyir,
çünki bu, ev işinin açarıdır.Burada göstərildiyi kimi, Şekspir əslində öz cəmiyyətində təqdim olunan gözlənti
kodlarından və sosial kodlardan xarakter konstruksiyasını və tamaşaçıların ata və uşaqlar arasındakı
münasibəti qavrayışını manipulyasiya etmək üçün istifadə etmişdir. Tənqiddən istifadə edərək, burada əvvəlcə
ananın rolunu araşdırır. Sonra ata-qız münasibətindən və nəhayət, ata-oğul münasibətindən söhbət açmışdır.
Bu dörd pyesdə diqqət çəkən ümumi elementlərdən biri ananın rolu və onun hekayələrdə nə qədər az iştirak
etməsidir.
Tədqiq olunan bu dörd tamaşada fiziki olaraq iştirak edən yeganə analar Romeo və Cülyettada Ledi
Kapulet və Ledi Montaqudur. Həm Montaqu, həm də Kapulet yüksək cəmiyyətə aiddir, proloqda deyildiyi
kimi, "iki ailə, hər ikisi eyni dərəcədə layiqdir". Aydındır ki, hər iki ailədə uşaqların davranışı və tərbiyəsi ilə
bağlı eyni sosial meyarlar olacaqdır. Bu iki ana eynidir. Ledi Montaqq Benvoliodan soruşduqca, hər ikisi
yeganə övladlarının harada olduğuna məhəl qoymurlar: “Oh, Romeo haradadır? səni bu gün gördüm? və Ledi
Kapulet də qızının yerini soruşur "Dayə, qızım haradadır?" Onu yanıma çağır”.
Ancaq təəccüblərinin səbəbi fərqli olduqları yerdədir. Ledi Montaque oğlu üçün əsl narahatlıq göstərir,
oğlunun yaxınlarda xəstə olduğunu və onu tək qoymaqdan qorxduğunu bilirdi, lakin o və əri onun davranışını
təhlil edərək onun son fəaliyyətlərindən xəbərdar idilər, Ledi Kapulet, digər tərəfdən daha çox gələcək
mütəfəkkirinin rifahı ilə maraqlanır və qızına olan bu maraqsızlıq Cülyettanın “Madam, mən buradayam”,
Cülyettanın dayəsi tərəfindən tərbiyə olunurdu və bu ana sevgisinin olmaması Cülyettanın cavabında özünü
göstərirdi. Lisa Jardine tərəfindən qeyd edildiyi kimi, o dövrdə mühüm ailələrdə olan uşaqlar, ailənin adının
xətti bir gələcəyi təmin etmək üçün yaşayacağına zəmanət idi və beləliklə, onlar doğuşdan ictimai kimliyə
sahib idilər, bu da uşaqların daha az uyğunlaşması ilə nəticələndi. Ledi Kapulet tamaşada Ledi Monteqdən
daha çox iştirak edir və bu daimi mövcudluq uşaqların cinsi ilə bağlı ola bilərdi. Cülyetta bir qadın olduğu
üçün itaətkar olmalı idi və Ledi Kapulet artıq bu yolu keçmişdi, qızını hazırlamaq üçün necə hərəkət edəcəyini
bilirdi. Bu ana-uşaq münasibəti dövrün sosial normaları ilə kodlaşdırılıb, lakin bu fiziki sevginin olmaması
demək deyil, çünki hər iki ana övladlarının öldüyünü eşidəndə əziyyət çəkirdi. Kral Lir, İstədiyiniz kimi və On
ikinci gecədə ana fiquruna bir neçə istinad var idi, lakin onların tam təsviri göstərilməmişdir. Ana fiqurunun
ətrafındakı bu cəhaləti Oliver Davies belə izah edir: "Ölən və ya yox olan bir ana gənc qızını və ya oğlunu
onları əsasən tərbiyə edən və başa düşən böyüklərin dəstəyi olmadan tərk edir" . Kral Lirdə ananın olmaması
qeyri-qanuni ideyanı gücləndirmək üçün istifadə olunurdu. Canet Adelmanın fikrincə, Lirin süjeti Qlosterin
süjetinin qeyri-qanuni olması məntiqinə uyğundur. Həqiqətən də, Lirin fikrincə, əgər Qlosterin pis oğlu sözün
əsl mənasında qeyri-qanunidirsə, o zaman onun öz itaətsiz qızlarının da “zinakar bətnin” qeyri-qanuni
məhsulu olduğu açıq-aydın görünürdü.
İstədiyiniz kimi və On ikinci gecə üçün ana ilə münasibət bir az daha mürəkkəbdir. Hər iki pyesdə
ananın adı yalnız bir dəfə çəkilir və hər iki halda bu istinad identifikasiya prosesində işlədilir, lakin heç vaxt
xarakterin tam dərk edilməsi üçün istifadə olunmur. Kannın fikrincə, ilkin olaraq oğlan uşağının anadan
ayrılması ilə qız uşağı arasındakı əsas fərq qızın və oğlanın inkişaf edən şəxsiyyət hissi arasında mühüm fərq
yaradır. Şekspirin ana fiqurundan istifadə etməsi ya atanın nüfuzunu gücləndirməyə və dövrün sosial
normalarını tənqid etməyə xidmət edirdi, ya da uşaqları daha müstəqil, həm də qalan yeganə valideyn fiquru
olan atadan daha çox asılı vəziyyətə gətirirdi. Cennifer Hiqqinbothamın iddia etdiyi kimi, Şekspirin qızlarının
əksəriyyəti atalarının həyatını başa düşmək üçün əsas element kimi istifadə olunur. Onlar öz həyatlarında
personajlar deyil, atalarının oyununda piyadadırlar. Şekspirin faciələrində atalar və qızlar arasındakı münasibət
adətən hakimiyyət ətrafında cəmlənir, qızlar iki kateqoriyaya bölünür: “üsyan edən qız” və “razı olan qız”. Lir
və qızları arasındakı münasibət, onun bir kral və qızlarına qarşı eyni davranan bir ata olduğunu nəzərə alsaq,
mürəkkəbdir. Razı olan qız gözəl qızdır: sakit və itaətkar qadındır. Bu məntiqə əsasən, Qoneril və Reqan ideal
qızlardır, özlərini onun əmrini yerinə yetirən obyektlər kimi aparırlar.
Bununla belə, Lir Kordeliyada onu ən çox sevən gözəl qızı görür və sualının “Hansınız bizi daha çox
…101…
sevdiyini söyləyəcək” (Şekspir, 2021: s.51) bu sualı özünəməxsus asılılıq yaradır. O, artıq öz hökmünü
vermişdi və onların cavablarının nə olacağını təsəvvür edirdi. Kral Lir qarşısında baş verənlərə kordur və bu
"görmə" ideyası bütün tamaşada mövcuddur: "göz" sözünün təkrarlanması bu korluq fikrini gücləndirir, çünki
Lir ayırd edə bilmir: əsl sevgi ilə yalançı sevgi arasındakı fərqi. Bu vəziyyətdə Kordeliya səssizcə "üsyan edən
qızıdır", Qoneril və Regan "razı olan qız"lardır. “Heç nə” cavabını verən və bunu birinci pərdə boyu
təkrarlayan o, dili bağlı deyil, bacılarından çox danışırdı,onun dili konkretdir, o, atasının fiziki səslənməsini
çətinləşdirirdi, Qoneril mükəmməl bir səslə "ağzı qoxusu və nitq qabiliyyətini itirən sevgi" təmin edir. Lir,
Qoneril və Reqan arasındakı münasibət yalandır, güc və xəsislik üzərində qurulur, Lir isə Kordeliyanı qayğıkeş
tərəf kimi görür və onu sevən və sonda onu bağışlayaraq onun yanına qayıdır. Elizabeth Finn iddia etdiyi kimi,
"üsyan və səs səbəb əlaqəsi deyil: biri mütləq digərini yaratmır" Şekspir bu dinamikadan tamaşaçıları
əyləndirəcək bir qız yaratmaq üçün istifadə edirdi. Cülyettanın vəziyyəti belədir, o, əvvəlcə dünyanı görmək
üçün çox gənc, itaətkar bir atanın qızı idi: “Bu qədər tez doğulanlar isə tez doğulur” .
"On ikinci gecə" və "İstədiyiniz kimi" də şablon fərqlidir. Bu tamaşaların hər ikisində qızlar
atalarından qaçmağa yox, onları axtarırlar, qız valideyn nəzarətinin olmaması səbəbindən daha müstəqil oldu
və kişi fiquru ilə eyniləşdi.
On ikinci gecədə onlar nüvə ailəsi deyillər, komediya Oliviyanın atasının ölümünün xatırlanması ilə
başlayır. Suzanne Penuelin izah etdiyi kimi, atanın olmaması və Olivianın güc mövqeyi gənclərin libidosunu
idarə edən yaşlı nəslin sui-qəsdindən azad edir. Olivia kimi, Viola da atasını və ehtimal ki, qardaşını itirdi,
lakin atasının ölümü yalnız qardaşı ilə görüşdükdən sonra xatırlanır. “Belə Sebastian”ın işlədilməsi onun
qardaşı və atasının bir-birinə adından daha çox bənzədiyini nəzərdə tutur və bu oxşarlıq əkiz Sebastian olan
Violaya da aid edilə bilər. O, özünü atasının qızı kimi tanıdır və onun çarpaz geyinməsi atasının adını və nəslini
əbədiləşdirməyin bir yoludur. Həm Viola, həm də Olivia atalarının fiziki itkisinə məruz qalıb və bu kişi
fiqurunu eşqdə tapmağa çalışırlar. “İstədiyiniz kimi”də vəziyyət tamamilə fərqlidir. Rozalind ata fiqurunu yox,
sadəcə ata axtarır. Viola kimi, Rosalind də atası ilə eynidir, çünki o, böyük bir hersoqun qızı olduğuna görə
sürgün edilir. Bununla belə, Rozalindin atasına münasibəti onun şəxsiyyəti üçün daha az əhəmiyyət kəsb edir
və daha çox vəzifə və hörmətə, həm də emosiyaya əsaslanır. Onun Orlandoya “Özümü sənə verirəm, çünki
mən səninəm” sözləri “bu qadına bu kişi ilə evlənmək imkanı verən” toy nitqini əks etdirir.
Faciələrdə Şekspir ataları və qızları adətən atalarının davranışının ən böyük cəzası olaraq qızlarının
ölümü ilə nəticələnirlər. Komediyalarda isə qızlar atalarının cəzası kimi yox, müstəqil qadın kimi göstərilir.
Louis Montrose görə, Şekspirin pyesləri daha çox ataları və ya böyük bacıları ilə qohum olan oğul və
qardaşlardan ibarətdir. Bu dörd pyesdə ata fiquru ilə oğlan uşağı arasındakı ailə əlaqələrini iki hissəyə bölmək
olar: tək uşaq və qardaşların vəziyyəti. Tək uşağa gəldikdə, araşdırmağa dəyər ilk münasibət Romeo ilə atası
arasındakı münasibətdir. Montaj ailəsinin yeganə varisi olan Romeonun atasına qarşı davranışı yeniyetmə
davranışıdır.
Bununla belə, Lord Montaqunun davranışı oğlu üçün əsl qayğını göstərir. O, nəyinsə səhv olduğunu
fərq edir, eyni zamanda Romeonun onunla danışmaqdan imtina etdiyini də bilir: “Mən bunu bilmirəm və bu
haqda məlumat ala bilmirəm” (Şekspir, 2021: s.100). Ailə Uilyam Şekspirin pyeslərində istifadə etdiyi əsas
mövzulardan biridir. Bruce Young əvvəllər dediyi kimi, Şekspirin pyeslərindəki ailələr hər cür əlaqələri olan
normal insan bədəninə bənzədilir. Şekspir öz əsərində ailələrin davranışlarını Yelizaveta dövrünün ailələrinə
təqlid edir və buna görə də dövrün ictimai qaydalarını tətbiq edir. İstər Romeo, istər Cülyetta, istərsə də Kral
Lir, yüksək patriarxal gücə malik XVI əsrin sosial gözləntilərini, ya da “Sizin xoşunuza gələn kimi” və “On
ikinci gecə” filmlərində bu patriarxiyadan xilas olmaq istəyən uşaqların davranışlarında fərqliliklər tapmaq
olar.“Romeo və Cülyetta”, “Kral Lir”, “İstədiyiniz kimi” və “On ikinci gecə” filmlərində insan həqiqətən də
valideyn-uşaq münasibətindən istifadə etmək istəyir, çünki bu,ev işinin açarıdır.Burada göstərildiyi kimi,
Şekspir əslində öz cəmiyyətində təqdim olunan gözlənti kodlarından və sosial kodlardan xarakter
konstruksiyasını və tamaşaçıların ata və uşaqlar arasındakı münasibəti qavrayışını manipulyasiya etmək üçün
istifadə etmişdir. Tənqiddən istifadə edərək, burada əvvəlcə ananın rolunu araşdırır. Sonra ata-qız
münasibətindən və nəhayət, ata-oğul münasibətindən söhbət açmışdır. Bu dörd pyesdə diqqət çəkən ümumi
elementlərdən biri ananın rolu və onun hekayələrdə nə qədər az iştirak etməsidir.
Şekspir bu dinamikadan tamaşaçıları əyləndirəcək bir qız yaratmaq üçün istifadə edirdi. Cülyettanın
vəziyyəti belədir, o, əvvəlcə dünyanı görmək üçün çox gənc, itaətkar bir atanın qızı idi: “Bu qədər tez
doğulanlar isə tez doğulur”
Cülyettanın atası qızına qulluq edir, lakin sonra yorğun olduğu üçün öz nüfuzunu təsdiqləyir və
davranışı tamaşada həlledici dönüş yaradır.O,artıq sakitləşmir, “dəlidir”, Cülyettaya “asmaq, dilənmək,
acından ölmək, küçədə ölmək” ola biləcəyini söyləyir. Lir, Qoneril və Reqan arasındakı münasibət yalandır,
güc və xəsislik üzərində qurulur, Lir isə Kordeliyanı qayğıkeş tərəf kimi görür və onu sevən və sonda onu
…102…
bağışlayaraq onun yanına qayıdır. Elizabeth Finn iddia etdiyi kimi, "üsyan və səs səbəb əlaqəsi deyil: biri
mütləq digərini yaratmır" (Şekspir, 2021: s.58).
Şekspir bu dinamikadan tamaşaçıları əyləndirəcək bir qız yaratmaq üçün istifadə edirdi. Cülyettanın
vəziyyəti belədir, o, əvvəlcə dünyanı görmək üçün çox gənc, itaətkar bir atanın qızı idi: “Bu qədər tez
doğulanlar isə tez doğulur” (Şekspir, 2021: s.15).
Ədəbiyyat
1. Abdullayev, Ə.Ə. (2006). Koqnitiv dilçiliyin əsasları. – Bakı: Sabah. –228 s.
2. Abdullayev, K. (1998). Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. – Bakı: Maarif. – 281 s.
3. Xomski, N. (2006). Dil və təfəkkür. – Bakı: Kitab aləmi. –– 152 s.
4. Koseriu, E. (2006). Ümumi dilçiliyə giriş. – Bakı: Mütərcim. – 248 s.
5. Степанов, Ю.С. (2005). Методы и принципы современной лингвистики. – Москва: Едиториал УРСС. – 309 с.
6. Şekspir, U. (2021). Romeo və Cülyetta. – Bakı: Qanun. – 191 s.
7. Воркачев, С.Г. (2005). Постулаты лингвоконцептологии / Антология концептов (Под ред. В.И.Карасика,
И.А.Стернина). T.1. – Волгоград: Парадигма. – с. 10-13.
DİLDƏ SOSİAL SİNİF və SOSİAL DİALEKTLƏRİN QARŞILIQLI MÜNASİBƏTİ MƏSƏLƏSİNƏ

ÜMUMİ BAXIŞ
Zeynalova Münəvvər Teymurxan qızı
Müəllim, dissertant
ADU, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0003-3217-8957
Abstract: The article is devoted to the study of social classes and strata in language as the cause of
social dialects. Every society consists of a set of different social classes and groups. They act as users of
dialects (sociolects). Every social class in society becomes a participant in the process of communication using
only the phonetic and lexical language norms of their class. At the same time, the author tries to clarify the
question of what a social class is. Social classes are formed according to the economic classes of individuals
and similar political and economic interests between these classes.
In linguistics, a sociolect (social dialect) is a language variant used by members of a particular social
group or social class within the same society. The term sociolect has emerged as a combination of the words
"social" and "dialect". Sociolects typically develop among people who share the same social environment and
affiliation. By social factors, we mean socio-economic status, age, occupation (position) and gender.
Key words:socio-economic status, social class, slang, idiolect, social dialect, instrumental function,
supporting function.
İnsanların həyatının bütün tarixi onların digər insanlarla münasibətləri və eyni zamanda qarşılıqlı
münasibətləri tarixidir. Bu qarşılıqlı əlaqə zamanı hər cəmiyyətdə sosial icmalar və qruplar yaranır.Sosial
qrup - xüsusi sosial qurumlar tərəfindən tənzimlənən və ümumi normalara, dəyərlərə və adət-ənənələrə
əsaslanan insanların birliyi olaraq nəzərdən keçirilir. Sosial qrup, həmçinin sosial quruluşun əsas
komponentlərindən biridir. Sosial qruplar, cəmiyyətin sosial quruluşunun elementlərindən biri olaraq da
xarakterizə edilir. Sosial qruplar ümumi , xüsusi xüsusiyyətlər (cins, yaş, milliyyət, peşə, gəlir, güc, təhsil
və sair), maraqlar, məqsədlər və fəaliyyətlər ilə əlaqəli olaraq yaranan insanların birliyidir. Yer üzündə
fərdlərdən daha çox sosial qrupun oldugunu deyə bilərik,çünki , eyni bir fərd yaşamı boyunca bir neçə
qrupa daxil ola bilir. Pitirim Sorokinin də” tarix bizə qrupdan kənar insan vermir” fikri burada yerinə duşər.
Doğurdan da, doğuşdan hər bir fərd hansısa bir qrup üzvu olur,məsələn, üzvləri qohumluq əlaqələri və
həyat icması ilə bağlı olan bir ailə buna misal ola bilər .Yaşlandıqca qrupların dairəsi genişlənir, həyət
yoldaşları, bir məktəb ,bir sinif, idman komandası, iş kollektivi, şənlik iştirakçıları və s. Sosial qrup daxili
təşkilat, ümumi məqsəd, ortaq fəaliyyət, qayda və normalar, qarşılıqlı əlaqə (aktiv ünsiyyət ) kimi
əlamətlərlə xarakterizə edilir.
Sosiologiyada sosial qrup termini ilə yanaşı, sosial cəmiyyət termini də istifadə olunur. Hər iki
termin insanlar birliyini xarakterizə edir, lakin cəmiyyət anlayışı daha genişdir. İcma – bu, və ya hər hansı
bir səbəbdən və ya həyat şəraitindən asılı olaraq müxtəlif insanların, kütlələrin birliyidir. Bir icma və
bir qrup arasındakı əsas fərq, icma üzvləri arasında qrupda mövcud oldugu kimi sabit və təkrarlanan
əlaqələrin olmamasıdır. Sosial birliyin nümunələri: kişilər, uşaqlar, tələbələr, gürcülər və s. Ameriklalı
sosioloq Neil Smelser sosial qrupların dörd mühüm əhəmiyyətli funksiyasını müəyyənləşdirdi:
…103…
1. İnsanın ictimailəşməsi funksiyası ən vacibidir. Yalnız bir qrupda olan zaman insan bir insan
olur və sosial-mədəni mahiyyət qazanır. Sosiallaşma prosesində bir insan bilikləri, dəyərləri, normaları
mənimsəyir. Sosiallaşma təhsil və tərbiyə ilə sıx bağlıdır. Bir şəxs məktəbdə, kollecdə və ya üniversitetdə,
əsasən də ailədə təhsil və tərbiyə alir, təbii olaraq da, bu zaman sosiallaşmış olur.
2. İnstrumental funksiya- birgə fəaliyyət göstərməkdir. Bir qrupda kollektiv surətdə görülən iş
insan və cəmiyyətin inkişafı üçün vacibdir, çünki çox zaman insan təkbaşına fəaliyyət göstərə bilmir .Hər
hansı qrupda iştirak edərək bir insan maddi vasitə əldə edir , özünü daha yaxşı tanıdır və realizə etmiş
olur.
3. Qrupun ifadəli funksiyası- insanın hörmət, sevgi, qayğı, təsdiq, etimad ehtiyaclarını ödəməyə
xidmət edir. Qrup üzvləri ilə ünsiyyət insana sevinc bəxş edir.
4. Dəstəkləyici funksiya -insanların mürəkkəb və problemli həyat vəziyyətlərində birləşmək
istəyində özünü göstərir. Qrup dəstəyi hissi insana xoşagəlməz hissləri yüngülləşdirməyə kömək edir.
Sosial siniflərin sosial –iqtisadi təsnifat növü fərdlərin ortaq xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq
cəmiyyətin bölündüyü qrupları yaratmaq üçün istifadə olunur.
Sosial siniflərin təbəqələşməsi sənaye inqilabından sonra yaranmışdır və bu səbəbdən müasir
sənayeləşmiş ölkələrdə ümumi istifadə edilən bir termindir. Sosial siniflər, cəmiyyətin fərdlərinin sosial
və iqtisadi səbəblərlə bağlı paylaşdıgı bir sıra meyarlara görə qruplaşdıgı zaman formalaşır; sərvət, pul
gəlir, iş, peşə, təhsilə əlçatanlıq, siyasi güc, alıcılıq qabiliyyəti, inanclar, dəyərlər, istehlak vərdişləri və s.
Bu meyarlara əsasən sosial siniflər qurulur, fərdlər arasında mövcud olan fərqlər və oxşarlıqlar sayəsində
daha yaxşı bir həyat keyfiyyətinə çatmaq mümkün olur və bir sosial təbəqədən digərinə yüksəlmək
imkanları açıq şəkildə ortaya çıxmış olur. Bununla birlikdə, kasta və mülklərə gəldikdə, insanların
statuslarını dəyişdirmək imkanı yoxdur, çünki sosial mövqeləri zadəganların adlarından və ya ailə
miraslarından asılıdır. Digər tərəfdən, sosial siniflər qapalı olmayan və insanların bacarıqlarına və
müvəffəqiyyətlərinə görə iqtisadi sinif və statuslarını qazanmaq üçün bir sinifdən digərinə keçmələrini
təmin edən sinifli bir sistemi təşkil edir.
Cəmiyyətin iyerarxik strukturunda təbəqələrin yerləşdirilməsi, sosial təbəqələşmə adlanır. Adətən
sosial təbəqələşmədə üç ən böyük təbəqə fərqlənir: cəmiyyətin aşağı, orta və yuxarı təbəqəsi. Bildiyimiz
kimi, bütün cəmiyyətlərin yuxarı təbəqələri həmişə azlıqda olub. Orta və aşağı təbəqələrin sayına gəldikdə
isə, onlar müxtəlif nisbətlərdə ola bilər (Daha çox ya aşağı, ya da orta təbəqələr şəklində). Cəmiyyətin
bütövlükdə və yaxud təbəqələr şəklində dilə təsiri məsələsinə gəldikdə isə, bu proses dolayı yolla baş
verir. (Məsələn, latın dildə ancaq patripis (lat. Patrius) “atalıq” sifəti var idi. Lakin “ana” mənalı sifət yox
idi, çünki qədimdə patriarxal cəmiyyətdə yalnız ata hər şeyə sahib ola bilərdi. Belə təsir formalarından
biri də cəmiyyətin sosial heterogenliyinə görə dilin sosial differensiallaşmasıdır (dilin sosial variantları –
peşəkar nitq, jarqonlar, xalq dili, kasta dilləri və s. cəmiyyətin strukturu ilə müəyyən edilir). Dilin belə
sosial differensiallaşmasının parlaq nümunəsi müxtəlif cəmiyyətlərdə dildə inqilablardan sonra baş verən
dəyişikliklərdir. Belə ki, tarix boyu baş vermiş istənilən inqilabdan sonra dilə çoxlu sayda yeni, sosial
rəngli sözlər daxil olduqda, dilin əvvəlki normativ-üslubi strukturu pozulduqda, ədəbi dilin mənimsənilməsi
ənənələrində, xüsusən də tələffüz normalarında dəyişiklik baş vermiş, ölkədə siyasi vəziyyətin dəyişməsi
əvvəllər tamamilə fərqli məna kəsb edən yeni sözlərin və yaxud tamamilə yeni sözlərin dilə daxil olmasina
səbəb olmuşdur.
Həyatımızda mövcud olan bir çox faktorlar nitqimizə təsir edir və bu faktorlar bizim yaşadığımız
coğrafi məkan və ana dilimizlə yanaşı nitqimizi səciyyələndirə bilir. Çox sayda fərqli vəziyyətlər –zaman,
ətraf mühit, cografi məkan, sosial mənsubiyyət -bunların hər biri dildə variantların yaranmasına gətirib
çıxarır. Məhz bu səbəbdən heç bir halda iki şəxs eyni yolla danışmır.Hər kəsin beyin ,düşüncə tərzlərinin
fərqliliyini nəzərə alaraq da dediklərimizi təsdiqləyə bilərik. Çünki,danışıgımız,nitqimiz zehni fəaliyyətimizin
nəticəsi olaraq meydana çıxan fundamental bir prosesdir. Beləliklə, niyə bizim hər birimiz fərqli danışırıq?
Hansı faktorlar bu fərqliliklərə səbəb olur? Və biz fərqli variantları necə sinifləndiririk? Bu kimi sualları
cavablandırmaq üçün bizim sosiolekt və idiolekt kimi terminləri daha dərindən araşdırmağımız vacibdir.
Sosiolektlər və idiolektlər ətraf mühit və sosial faktorların təsirinə məruz qalır və müəyyən lüğət,
tələffüz və qrammatik fərqliliklər fonunda meydana çıxmış olurlar. Qısacası: sosiolekt müəyyən sosial
qrupların, idiolektlər isə ayrı-ayrı fərdlərin eyni bir dildən dildən istifadə formasıdır.
Linqvistikada sosiolekt (sosial dialekt) eyni cəmiyyət daxilində müəyyən sosial qrup yaxud sosial
sinif nümayəndələrinin istifadə etdiyi dil variantıdır. Sosiolekt termini “Sosial” və “dialekt” sözlərinin
birləşməsi olaraq meydana çıxmışdır. Sosiolektlər tipik olaraq cəmiyyətin eyni sosial mühitini və
mənsubiyyətini paylaşan insanlar arasında inkişaf edir. Biz burada sosial faktorlar dedikdə sosial-iqtisadi
status, yaş, peşə (vəzifə) və cins faktorlarını nəzərdə tuturuq.
…104…
Sosial-iqtisadi status şəxsin (dil daşıyıcısının) aid olduğu sosial sinifi nəzərdə tutur. Son
araşdırmalara əsasən Birləşmiş Krallıqda hal-hazırda yeddi sosial sinif mövcuddur:
1. Proletariat (precarious proletariat)
2. Təcili xidmət sahəsi çalışanları (Emergeney service workers)
3. Ənənəvi fəhlə sinifi (Traditional workine class)
4. Yeni əcnəbi işçilər (New affluent workers)
5. Texniki orta sinif (Technical middle class)
6. Nüfuzlu orta sinif (Established middle class)
7. Elit sinif (təbəqə) (Elite).
Şəxsin istifadə etdiyi dil, onun sosial-iqtisadi statusu tərəfindən müəyyənləşdirilir. Bu onların
aldığı təhsil, birgə zaman keçirdikləri insanlar, gördükləri iş (peşələri) və əldə etdikləri gəlir ilə də
əlaqələndirilə bilər.
Hər il dillərin lüğət tərkibinə yeni sözlər əlavə edilir və eyni zamanda çoxlu sayda sözlər
istifadə edilməmə səbəbindən dildən çıxırlar. Bu proses dilin daima dəyişikliyə məruz qaldığından baş
verir. Bu cür dəyişikliklər biz dili yaş üzərindən nəzərdən keçirən zaman daha çox özünü biruzə verir.
Bu zaman nənə-babalarımızın və yaxud bizlərdən əhəmiyyətli dərəcədə böyük olan insanların nitqini
düşünək. Düşünürsünüzmü, onlara xitabən dediyimiz “Aldığınız email “suss” (suspect, suspicious) təsiri
bağışlayır” cümlənsini anlayacaqlar və yaxud “Your outfit is cheugy” (no longer deemed cool or
fashionable) cümləsini başa düşəcəklər. Məhz bu anlaşılmazlıq yaş faktorundan dolayı yaranmışdır.
Peşə fəaliyyətindən irəli gələn sosiolektlər cəmiyyət üzvlərinin məşğul olduqları iş sahələri ilə
əlaqədar olaraq yaranır. Hər bir peşə sahəsində məşğul olan insanlar həmin fəaliyyətlə bağlı çoxlu sayda
texniki “jarqon” sözlər istifadə edirlər və bu digər insanlar və digər peşə sahibləri üçün anlaşılmaz ola
bilir: Məsələn, komputer proqramçısının istifadə etdiyi sosial dialekt beyin cərrahı üçün tamamilə yad
lüğət ola bilməkdədir və yaxud əksinə. Komputer proqramçısının istifadə etdiyi “garbage collection” ifadəsi
əksər insanlar üçün gündəlik atıqların toplanması mənasını daşıyırsa, həmin fəaliyyət sahəsində bu
ifadə onlayn şəkildə avtomatik yaddaş nizamlanması mənası ifadə etməkdədir.Bu cur nümunələri çoxlu
sayda təqdim edə bilərik. Jarqon - əsasən professional məzmuna malik olub, xüsusi fəaliyyət sahələrində
istifadə olunan terminologiyanı ehtiva edir.
Cins faktoru sadaladığımız digər faktorlar içərisində daha çox mübahisə doğurmaqdadır. Buna
səbəb kişi və qadın nitqləri ətrafında aparılan çoxlu sayda bir-birinə ziddiyyət təşkil etməkdə olan
tədqiqatları göstərə bilərik. Bəzi tədqiqatçılar kişi və qadın nitqində meydana çıxan fərqlilikləri genetik
və fizioloji faktorlarla əlaqələndirirsə, digərləri bunu qadınların tarixən cəmiyyətdə tutduqları aşağı statusla
bağlayırlar. Bununla yanaşı , bəzi tədqiqatlar aşkara çıxarmışdır ki, qadınlar daha nəzakətli və ifadəli,
kişilər isə nisbətən birbaşa və “quru”nitqə üstünlük verirlər. Daha sonrakı araşdırmalarda kişilərin sərt,
qadınların isə daha “qayğıkeş” (caretakes`s speech) nitqə üstülük verdikləri faktları ortaya qoyulmuşdur.
Bütün bunlardan danışarkən bir faktı unutmaq olmaz ki, əksər insanlar öz həyatları boyunca
fərqli-fərqli sosiolektlərdən istifadə etməkdədirlər. Çünki bizim nitqimiz kiminlə və harada danışdığımız
faktından asılı olaraq dəyişəcəkdir. Misal olaraq, dostlarımızla görüşərkən istifadə etdiyimiz nitqin işdə
olarkən istifadə etdiyimiz nitqdən necə fərqləndiyini göstərə bilərik. Bu zaman nitq və sosial mühit
münasibətlərinə toxunmuş oluruq.
Sosiolekt və dialekt terminlərinin bir-birinə qarışdırılmaması üçün aşağıdakı açiqlamaya ehtiyac
duyula bilər. Sosiolekt fərqli sosial qrupların nitqində özünü biruzə verən dil variasiyasıdırsa, dialektlər
coğrafik məkana bağlı olaraq özünü göstərən dil variasiyası kimi xarakterizə edilir. Misal olaraq qeyd edə
bilərik ki,Birləşmiş Krallıqda dialektlər ərazidən əraziyə fərqlənir və əsasən tələffüz, qrammatik və lüğət
tərkibi baxımından standart ingilis dilindən fərqlənir. Ən əsas ingilis ərazi dialektlərinə misal olaraq Georic
(Newcatle ərazisində), Scouse (Liverpool ərazisində) və Cocney (Londonda) dialektlərini göstərə bilərik:
Nümunə:
“New web” = “New trainers” in Scouse
“Giz a deek” = “Let`s have a look” in Geordie
“Rosie Lee” = “Cuf of tea” in Cocney.
Sosiolekt nümunəsi olaraq isə Bob Marleyin məhşur “No woman, no cry (1974) mahnısını göstərə
bilərik. Baxmayaraq ki, Marley ingilis dilli idi, dilçilər onun Jamaican Patois sosiolektindən istifadə
etdiyini vurğulayırdılar. Bu sosiolekt İngilis və Qərbi Afrika dillərinin birləşmiş nümunəsi olaraq meydana
çıxmışdır və əsasən aşağı kəndli sinifi tərəfindən istifadə edilməkdədir. Patois sosiolektindən istifadə edərək
Marleyin mahnısını kobud şəkildə “Qadın, ağlama” kimi tərcümə edə bilərik. Ancaq uzun müddət bu
sosiolektdən məlumatsız insanlar üçün yanlış məna kəsb etmişdir. Əslində isə bu ifadə qadın olmadan
…105…
ağlama səbəbimiz olmaz mənasında istifadə edilmişdir. Sosiolektlərdən danışarkən idiolekt terminin
də araşdırılmasına ehtiyac duyulur. İdiolektlər hər hansı fərdin özünə məxsus nitqi kimi xarakterizə
edilir. İdiolekt termini yunan sözləri olan idio (şəxsi) və lekt (dialekt sözündən) birləşməsi kimi bilinir
və dilçi Bernard Bloch tərəfindən araşdırılmışdır.
İdolektlər fərdi, şəxsi xarakter daşıyır və daima dəyişikliklərə məruz qalır. İdiolektlər də
sosiolektlər kimi sosial faktorlardan asılıdır – cari ətraf mühit, təhsil , dost qrupları, hobbi və maraqlar və
bu kimi çoxlu sayda amillər. Əslində hər bir fərdin idiolekti birbaşa onun həyatının hər bir aspekti,
sahəsi ilə sıx əlaqədədir. Sosiolektlər kimi idiolektləri də hər bir fərd özünə uyğun şəkildə seçir və ona
ən uyğun olanına daha çox üstünlük verir. Hər kəsin idolekti onun dildən fərdi şəkildə istifadə forması
və tərzidir deyə bilərik.
1.Bloch B. (1942). Outline of Linguistic Analysis (with G.L.Trager). –Baltimore: Waverley Press. – 54 p.
2.Smelser N. (1963). The Sosiology of Economic life. – Englewood Cliffs: N.J.Prentice-Hall. – 95 p.
3.Питрим.A.C. (2008). Система социологии. – Acтрель. – 115 c.
AZƏRBAYCAN VƏ FRANSIZ DİLLƏRİNDƏ CÜMLƏNİN QURULUŞU VƏ NÖVLƏRİ

Rəhimova Çimnaz Xasməmməd qızı
Müəllim
Orcid: 0000-0002 -9376 -4485
Abstract: Sentence formation in Azerbaijani and French languages is completely different. It is

essential that the face of the sentence is placed properly. The ink formations of question sentences and budaq
sentences are diqqət tələb. As it can be seen from the discussion, the sentence formation in the French language,
the order of words in these sentences is one of the linkers, placeholders, question words and their dəqiq
settlement. In French and Azerbaijani language, it is the same as saying sentence numbers (just sentence,
complex sentence, question sentence, shouting sentence, order sentence, etc.) (La phrase est une unité du
discours exprimant une penseé complète). End the expression of thoughts through verbal nitqdə name,
intonasia, and in writing with stop signs ( nöqtə, nöqtə-vergül, two nöqtə, question, call, etc.). In both languages
(both french, həm azərbaycan) sentences are divided into two places: plain and mrəkkəb. In the French
language, a finished idea is expressed in simple sentences, accordingly, they are also called a detached
sentence.
Key words: finished idea, intonasiya, sifahi nitq, independent sentence, sentences of the sentence
Bildiyimiz kimi bitmiş bir fikri ifadə edən nitq cümlə adlanır. (La phrase est une unité du discours
exprimant une penseé complète).Biz düşüncələrimizi: məlumatlar, sualları, cavablar, hisslər, istəklər,
mülahizələr və.s.lə əlaqə yaratmaqla ifadə edirik.
Düşüncələrin ifadə tərzləri şifahi nitqdə adətən intonasiyalar vasitəsilə, yazıda isə durğu işarələri ilə (
nöqtə, nöqtə-vergül, iki nöqtə, sual, nida və.s ) bitir. Hər iki dildə ( həm fransız həm azərbaycan) cümlələr
quruluşuna görə iki yerə bölünür: sadə və mürəkkəb. Fransız dilində də sadə cümlələrdə bitmiş bir fikir ifadə
olunur, buna görə də bunlara müstəqil cümlə də deyilir.
İfadə tərzlərinə görə cümlələr: nəqli, sual, əmr, nida olmaqla fərqləndirilir.
Bu cümlələrin hər birinin təsdiq və ya inkar forması ola bilir.
Nida cümlələrinin adətən həyəcanlı xüsusiyyəti olur.
Sadə nəqli cümlə. Sadə nəqli cümlə fransız dilində söz sırası ilə xarakterizə olunur, yəni, baş üzvlər:
mübtəda ilə xəbər cümlənin əvvəlində gəlir və düşən intonasiya ilə ifadə olunur. Azərbaycan dilində isə
bildiyimiz kimi mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər isə sonunda gəlir.
Təsdiq forması: Ex:J'écris au tableau les mots nouveaux – mən lövhəyə yeni sözləri yazıram.
İnkar forması: Ex:Je n'écris pas au tableau les mots nouveaux - mən lövhəyə yeni sözləri yazmıram.
Sual forması:Sual cümləsi müxtəlif üsullarla düzəlir:
a) İntonasiya vasitəsilə - bu zaman cümlə olduğu kimi qalır, ancaq səsimizin tonu sual şəklində
səslənir, yazıda cümlənin sonuna sual işarəsi qoyulur.
Ex:Les enfant vont à l'école. Les enfant vont à l'école ?
…106…
b) Hər hansı bir cümlənin əvvəlinə “ est-ce-que” sual ifadəsi artırmaqla ( “ est-ce-que” azərbaycan
dilinə “ mı4 ”kimi tərcümə olunur). Bu ifadə fransız dilində cümlənin əvvəlində, cümlədən ayrı yazılır.
Azərbaycan dilində isə cümlənin sonunda, sözə bitişik yazılır )
Ex:Est-ce que le professeur entre dans la classe ? – müəllim sinfə daxil olurmu?
Əgər “ est-ce que” ifadəsindən sonra gələn söz saitlə başlayarsa onda “ que” ifadəsindəki “ e ” düşür,
əvəzinə apostrof ( ’ ) qoyulur.
Ex:Est-ce qu'il parle à sa mère ?
c) İnversiya ( yerdəyişmə ) vasitəsilə düzələn sual cümlələri. Bu növ sual cümlələri fransız dilinə
məxsusdur. İnversiya iki yolla düzəlir.
1.Sadə inversiya ( l'inversion simple)
2.Mürəkkəb inversiya ( l'inversion composé)
Sadə inversiya:Əgər cümlənin mübtədası şəxs əvəzliyi ilə ifadə olunarsa bu zaman sadə inversiyadan
istifadə olunur.
Ex:Tu es étudiant – sən tələbəsən
Ex:Es -tu étudiant – sən tələbəsən ?
Sadə inversiya zamanı nəqli cümlədəki söz sırasında dəyişiklik edilir, yəni, şəxs əvəzliyi ilə xəbərin
yeri dəyişilir, ortaya defis işarəsi qoyulur.
Qeyd: Bəzi sual ifadələri vasitəsilə:
1. N'est ce pas – elə deyilmi?
Ex:Michel est marié , n'est ce pas ? ( söz sırası düz, ardıcıl olur )
2.Mübtədası şəxs əvəzliyi ilə ifadə olunan cümlədə 1-ci şəxs təkdən başqaları inversiya edilir.
Ex:Tu lis ce livre ? – Lis-tu ce livre ?
Mürəkkəb inversiya: Mübtədası isimlə ifadə olunan cümlələri sual formasına saldıqda mürəkkəb
inversiya edilir. Mürəkkəb inversiya etdikdə mübtəda və xəbər öz yerlərində qalır, xəbərdən sonra mübtəda ilə
eyni kəmiyyətdə və eyni cinsdə şəxs əvəzliyi əlavə olunur. Əgər cümlənin xəbəri 3-cü şəxsin təkində saitlə
bitərsə, xəbərlə şəxs əvəzliyinin arasına “ t ” samiti qoyulur.
Ex:Pierre fait-il ses études à l'Université ?
Ex:Arzu étudie-t-elle ces verbes ?
Əgər cümlənin mübtədası müxtəlif cinsli iki və daha çox isimlə ifadə olunarsa bu zaman cəmdə olan
kişi cinsli şəxs əvəzliyi işlədilir.
Ex:Marcel et Claire travaillent-ils à la fabrique ?
Cansız vasitəsiz tamamlığın sualının düzəldilməsi
İsimlə ifadə olunmuş cansız vasitəsiz tamamlığa “ que ” sual əvəzliyi vasitəsilə sual verilir.
Ex:İl lit ce livre – Que lit-il ?
Ex:Aleksandr prépare le petit déjeuner à sa fille – Que Aleksandr prépare-t-elle à sa fille ?
Ex:Benzema prépare le café – Que prépare Benzema ?
Danışıq dilində “que” sual əvəzliyinin yerinə çox vaxt “qu’est-ce que” sual ifadəsi işlədilir. Bu ifadə
“que” sual əvəzliyindən və “est-ce que” sual ifadəsindən ibarətdir. “ Est-ce que” sual ifadəsində olduğu kimi
“qu’est-ce que” sual ifadəsindən sonra da cümlədə söz sırası nəqli cümlədəki kimi olur.
Ex:Qu’est-ce qu’il lit ?
Ex:Qu’est-ce que Aleksandr prépare elle à sa fille ?
Əgər mübtəda 1-ci şəxsin tək əvəzliyidirsə ( je ) “qu’est-ce que” sual ifadəsinin işlədilməsi zəruridir.
Ex:Qu’est-ce que je prépare ?
Bu ifadə bir neçə 3-cü qrup feili müstəsna olmaqla bütün feillərlə işlənə bilir. Həmin 3-cü qrup feilləri
ilə işlənən cümlələrdə həm “que” həm də “qu’est-ce que” vasitəsilə sual verilir.
Ex:Qu’est-ce que j’apporte ?
Ex:Qu’est-ce que je dit ? Que dis-je ?
Ex:Qu’est-ce que je fais ? Que fais-je ?
Où sual zərfliyi
Yer zərfliyinə sual vermək üçün où – hara ? haraya?harada ? sual zərfindən istifadə olunur.
Ex:Où travaille-t-il ? – İl travaille dans une banque
Où sual zərfi ilə başlayan cümlələrdə söz sırası
1. Əgər cümlənin mübtədası şəxs əvəzliyi ilə ifadə olunubsa sual cümləsində inversiya edilir.
Ex:Où va-t-il après les cours ?
Mübtəda 1-ci şəxsin tək əvəzliyi ilə ifadə olunubsa, sual cümləsi “est-ce que” ilə düzəlir, belə ki “est-
ce que” où sual zərfindən sonra işlənir.
…107…
Ex:Où est-ce que je travaille ?
2. Cümlənin mübtədası isimlə ifadə olunubsa, həm sadə, həm də mürəkkəb inversiya edilə bilər.
D’où( de + où ) ( haradan ? ) sual zərfi ilə düzələn cümlələrdə söz sırası où sual zərfi ilə düzələn
cümlələrdəki kimi olur.
Ex:D’où viennent ces jeunes filles ? - D’où ces jeunes filles viennent-elles ?
Ex:D’où Valentine apporte-t-elle ces livres ?
Ex:D’où est-ce que j’apporte des fraises ?
Quand, comment sual zərfləri.
Quand? sual zərfi vasitəsilə cümlədə zaman zərfliyinə sual verilir. Comment? sual zərfi vasitəsilə
aşağıdakı cümlə üzvlərinə sual verilir.
1. Tərzi-hərəkət zərfliyinə ( necə ? nə cür ? )
Ex:Comment écrit-il les dictées? – O, imlaları necə yazır ?
Ex:İl écrit bien les dictées – O, imlaları yaxşı yazır. Comment écrit-il les dictées?
Ex:İl les écrit bien – O, onları yaxşı yazır. Comment les écrit-il?
2. İsmi xəbərin sifətlə ifadə olunmuş xəbərin ad hissəsinə ( necə? nə cür? )
Ex: Notre appartement est très confortable – bizim mənzilimiz çox rahatdır
Comment est votre appartement ? – Sizin mənziliniz necədir ?
Quand, comment zərfi ilə başlanan sual cümlələrində söz sırası
Quand, comment zərfləri ilə başlayan sual cümlələrində söz sırası où sual zərfi ilə başlanan cümlələrdə
olduğu kimidir.
1. Əgər mübtəda əvəzliklə ifadə olunubsa, sadə inversiya edilir.
Ex: Quand venez-vous ?
Ex: Comment prononcent-ils ces mots ?
2. Əgər mübtəda isimlə ifadə olunubsa, həm sadə həm də mürəkkəb inversiyadan edilə bilər
Cümlənin həm mübtədası həm də vasitəsiz tamamlığı isimlə ifadə olunubsa, yaxud cümlədə yer
zərfliyi varsa onda mütləq mürəkkəb inversiya edilməlidir.
Ex: Quand votre mère arrive-t-elle de la campange ?
Ex: Comment Michel répond-il à tes questions ?
Canlı mübtədaya “ qui? ” – “ kim? ” sual əvəzliyi vasitəsilə sual verilir.
Ex: İl va à la gare - Qui va à la gare ?
Ex: Elle travaille à la fabrique - Qui travaille à la fabrique ?
Əmr şəkli (Mode impératif )
Feilin əmr şəkli əmr, xahiş, məsləhət, təklif, nəsihət bildirir. Feilin əmr şəkli məzmunca indiki, yaxud
gələcək zamanı bildirir.Əmr şəklini düzəltmək üçün feili “Présent de l'indicatif-də II şəxsin təki, I və II şəxsin
cəmində götürüb, şəxs şəkilçisini atmaq lazımdır. 1-ci qrup feilləri vəl-ci qrup feilləri kimi təsrif olunan III
qrup feillərində və “aller” feilində II şəxsin təkində “-s” düşür.Əmr cümləsi adətən xəbərlə başlayır və bu
cümlənin sonuna nida işarəsi qoyulur. Əmr cümləsinin əvvəlində xitab da işlənə bilər, bu zaman müraciət
olunan şəxsin adından sonra vergülişarəsi qoyulur.
Ex :Lucie, prends ton livre! – Lüsi, kitabını götür!
Ex :Tu parles- Sən danışırsan Parle! - Danış!
Vous parlez – Siz danışırsınız Parlez!- Danışın!
Nous parlons – Biz danışırıq Parlons!- Danışaq!
Lakin bu feillərdən sonra “en, y”zərfəvəzlikləri işlənərsə, “-s” şəkilçisi düşmür.
Tu parles de tes souvenirs d'enfance. - Sən uşaqlıq xatirələrindən danışırsan.
Parles-en! – Ondan danış!
Tu vas à ta place. - Sən yerinə gedirsən.
Va à ta place! – Yerinə get!
Tu y vas. Sən ora gedirsən.
Vas-y! - Ora get!
Mürəkkəb cümlə - ( la phrase complexe )
Azərbaycan dilində olduğu kimi fransız dilində də mürəkkəb cümlənin iki növü vardır.
1. La proposition de coordination – Tabesiz mürəkkəb cümlə
Tabesiz mürəkkəb cümlə iki sadə cümlənin birləşməsindən əmələ gəlir.
Bu cümlələr bir-birinə ya vergüllə, ya da tabesizlik bağlayıcıları ilə bağlanır.
Ex :On sonne, le maître entre dans la classe. - Zəng vurulur, müəllim içəri daxil olur.
Les conjonctions de coordination – Tabesizlik bağlayıcıları.
…108…
Bu bağlayıcılar iki və daha çox sadə cümləni bir-birinə bağlayır.
et- və, ou-ya, ya da, ni, ni-nə, nədə, mais-lakin, amma, cependant – halbuki, pourtant- baxmayaraq,
donc - beləliklə, car- beləki, c'est pourquoi - bunun üçün
Ex : Le train courait à grand vitesse et par la portière ouverte nous voyions les champs, les forêts,les
montagnes - Qatar böyük sürətlə gedirdi və biz açıq pəncərədən çölləri, meşələri, dağları görürdük.
Ex :Le premier janvier est une grande fête, car nous célébrons le Nouvel An. - 1 yanvar böyük
bayramdır, belə ki, biz yenii liqeyd edirik.
Ex : Lili est très belle, mais elle a un caractère insupportable. - Lili çox qəşəngdir, amma, onun
dözülməz xasiyyəti var.
Ex : Michel n'a pas eu le temps de tout faire, pourtant il s'est levé très tôt. - Tezdən durmağına
baxmayaraq, Mişelin hər şeyi etməyə vaxtı çatmadı.
Demain, c'est le 21 mars, donc les enfants auront une semaine de vacances de printemps. - Sabah 21
martdır, beləliklə, uşaqların bir həftə yaz tətili olacaq.
La proposition de subordination – Tabeli mürəkkəb cümlə
Tabeli mürəkkəb cümlənin bir tərəfi o biri tərəfə tabe olur. Tabe edən tərəf baş cümlə tabe olan tərəf
isə budaq cümlə adlanır və baş cümləyə tabelilik bağlayıcıları ilə bağlanır. Tabelilik bağlayıcıları
aşağıdakılardır:
Qui - mübtəda budaq cümləsini (proposition subordonnée de sujet) baş cümləyə bağlayır.
Qui cherche trouve. – Axtaran tapar.
Qui langue a, à Rome va. – Çox dil bilən yol biləndir.
Que, qui, dont, où – təyin budaq cümləsini (proposition subordonnée d'attributive) baş cümləyə
bağlayır.
Ex : Nous voyons les garçons qui jouent au football. – Biz futbol oynayan oğlanları görürük.
Ex : Les jeunes filles que vous voyez devant la caisse sont mes socurs. – Kassanın qabağında
gördüyünüz qızlar mənim bacılarımdır. etc.
Ədəbiyyat:
1. Папова И.Н., Казакова Ж. (1990). Грамматика французского языка. – Москва.
2. Steinberg N. (1972). Çrammaire française. – Moskow.
3. Zeynalov Ə., Nəcəfova S., Mustafayeva S. (2010). Manuel de français. Ali məktəblər üçün dərslik. – Bakı:
Mütərcim.
4. Məmmədova G., Həsənova X., İsmiyeva X., Ağayeva F. (2019). Le français pour tous. – Bakı: Ləman nəşriyyatı
MMC.
ABREVİATURLARIN MEDİA DİSKURSDA İŞLƏNMƏSİNİN BƏZİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Cəlilzadə Aidə Məhəmməd qızı
Dissertant
Naxçıvan Dövlət Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-7223-3001
Abstract: The article deals with the characteristics of the abbreviations used in the media discourse.
The position of abbreviations in the media discourse and the reasons of their frequency are analysed and
numerical characteristics of them are studied.
Two newspapers are the objects of research in order to study the frequency of the usage of
abbreviations in different newspapers. It is done both for American and British media discourses separately.
The results have been compared to light the difference. Two tables are prepared as a result of frequency
comparisons of abbreviations. Another comparative frequency list of abbreviations is given as a result of the
study of two British newspapers as “The Guardian” and “The Independent”. According to the F ≥ 5 principle,
the abbreviations used in these newspapers, with the frequency of greater than five or equal to, are studied. It
became obvious that UK abbreviation is the most frequently used one in both newspapers.
Key words: abbreviation, media discourse, frequency, newspaper, UK, numerical characteristics
Giriş: Müasir dövrdə informasiya mübadiləsinin sürətlənməsi kommunikasiyanın bir çox sahələrində
təkrarlanan sözlərin, xüsusən də təkrarlanan mürəkkəb söz birləşmələrinin daha qısa və sadə vahidlərlə əvəz
edilməsinə olan tələbi kəskin şəkildə artırmışdır. Bu amilin təsiri nəticəsində abreviasiyadan və onun nəticəsi
kimi meydana çıxan abreviaturlardan istifadə olunmasına meyil xeyli dərəcədə güclənmişdir.
…109…
Müxtəlif funksional üslublara aid nitq məhsullarında abreviaturların işlənməsi məsələsini nəzərdən
keçirsək, bədii mətndə, elmi dildə, rəsmi və epistolyar üslublarda ixtisarların az istifadə olunması müddəasını
irəli sürə bilərik. Qeyd edilən müddəanı abreviaturların müvafiq mətnlərdəki kəmiyyət xarakteristikalarını
öyrənməklə də təsdiq etmək olar. Dil özünün metadil funksiyasını həmişə yerinə yetirir. Məsələn, elmi dildə
dilin metadil funksiyası elmi araşdırmanın ardıcıllığını, elmi anlayışların izah və şərhini, tədqiqat nəticələrini
ortaya qoymaq, onların adresat üçün aydınlığını təmin etməkdir. Bədii mətndə nəql edilən hadisənin
mahiyyətini oxucuya çatdırmaqdır. Əgər elmi mətndə müəyyən terminoloji abreviaturlardan istifadə edilirsə,
bəzi anlayışların təkrar-təkrar işlədilməsi zamanı qənaət prinsipini reallaşdırmaq üçün ixtisarlar lazım gəlirsə,
bədii əsərdə abreviaturlara, demək olar ki, ehtiyac olmur. Müxtəlif bədii əsərləri varaqlamaqla onlarda
ixtisarların, abreviaturların nadir hallarda işlənməsinin şahidi olarıq.
Media diskurslarda isə bunun əksini müşahidə edirik. Qəzet yazılarında abreviaturlara çox yer verilir.
Bu cəhət media diskursda bir sıra mürəkkəb adların tez-tez təkrarlanması, eləcə də kiçik həcmli materialda
daha çox informasiya ötürmək istəyi ilə bağlıdır.
Media diskursda abreviaturların bəzi xüsusiyyətlərinin, xüsusən onların kəmiyyət xarakteristikalarının
öyrənilməsi, zənnimizcə, xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu məsələnin Britaniya və Amerika media diskursları
əsasında həm ayrılıqda, həm də müqayisəli şəkildə araşdırılması maraq kəsb edir. Eyni zamanda
abreviaturların tematik qruplar üzrə, həmçinin ayrı-ayrı qəzetlərdə işlənmə xüsusiyyətləri də tədqiqat üçün
əhəmiyyətlidir.
Kəmiyyət hesablamaları aparmaq, müəyyən statistik nəticələr çıxarmaq üçün əvvəlcə ayrıca qəzetləri
təhlilə cəlb edək. Britaniyanın “The Guardian” qəzetinin 30.03.2012 tarixli sayının 50 səhifəlik hissəsində həm
kəmiyyətcə, həm strukturca, həm də tematikaya görə bir-birindən fərqlənən abreviaturlar qeydə alınır. Maraqlı
faktlardan biri abreviaturların işlənməsində qəzetdəki məqalənin hansı sahəyə aidliyinin xüsusi rol
oynamasıdır. Bundan başqa, bəzi abreviaturlar qəzetin yalnız müəyyən bir məqaləsində işlənirsə, bəziləri isə
müxtəlif tematikaya aid yazılarda istifadə olunur. Bu xüsusiyyəti qəzetin müxtəlif nömrələrinə əsasən tədqiq
etsək, başqa cəhətlər də aşkara çıxır. “The Guardian” qəzetinin göstərilən nömrəsində işlənmiş abreviaturlar
cədvəldə verilmişdir (Cədvəl 1).
“The Guardian” qəzetinin 30.03.2012 tarixli nömrəsində işlənmiş abreviaturların tezlik siyahısı
Cədvəl 1
Abreviatur Miqdarı Abreviatur Miqdarı

UK 58 NHS 9
M 32 MHRA 2
MP 16 MHCBT 1
Nato 18 PC 6
BBC 14 VAT 4
No 4 GB 2
P 3 RAM 2
tn 3 AA 3
Bn 16 Lib Dems 3
Prof 3 Acas 1
Mr 18 Pm 2
Ms 9 RAC 1
Mrs 4 EFSF 1
US 15 OECD 5
Ed 8 NSBC 1
INRA 2 Co-op 3
RWE and E.ON 7 IPO 1
E.ON 3 FSA 10
6GW 1 RBS 1
EDP 6 EU 12
NuGen 1 IMF 2
TUC 3 Dr 2
ACE 5 Nasa 3
DPJ 1 GMB 3
MEMiPA 1 SCR 3
UNHCR 4 WSP 1
MNLA 5 M16 2
NGO 1 ISA 2
…110…
UN 4 UKIP 2
CQC 8 Afghan 20
HFEA 3 NoD 4
DH 2 NDZ 1
PA 2 BIS 1
QC 3 CCTV 1
Ex-News 1 ESM 1
TV 4 IAG 2
NDC 9 BA 2
ON 2 NBN 4
ITV 2 BT 1
Ondigital 4 3Com 1
PCC 2 ZTE 1
IPCC 11 IBM 2
RMP 1 CA 1
Met 2 ABC 1
HTC 1 LBS 1
PR 4 ENB 2
RSVP 1 MCC 2
LSE 1 FA 2
BAE 1 O.M.G. 1
BP 1 RFU 4
M15 2 PE 1
L 1 CV 1
No 1 RFU 1
FCO 4
GM 3
CT 1
PMS 4
LP 1
Verilmiş cədvəl yalnız qəzetin bir nömrəsi əsasında düzəldilmişdir. Təbii ki, qəzetdə işlənmiş
abreviaturların hamısının dəqiq sayını göstərmək çətindir və burada nisbi xəta nəzərə alınmalıdır. Bu tipli
hesablamaların kompüter vasitəsilə aparılması daha dəqiq nəticə verə bilər. Aydındır ki, qəzetin bir nömrəsi
üzrə hesablamalar yalnız ümumi mənzərəni göstərə bilir. Daha dəqiq nəticələr üçün çox sayda qəzetin oxşar
tədqiqini aparmaq tələb olunur. Biz eyni qəzetin daha iki nömrəsində işlənmiş abreviaturları və onların
miqdarını təyin etmişik.
Britaniyanın iki qəzetinin bir nömrəsində işlənmiş abreviaturların müqayisəli tezlik siyahısı cədvəldə
verilmişdir (Cədvəl 2).
“The Guardian” və “The Independent” qəzetlərinin bir nömrəsində işlənmiş F ≥ 5 tezlikli abreviaturlar
Cədvəl 2
The Guardian The Independent
Abreviatur Miqdarı Abreviatur Miqdarı
UK 58 UK 34
M 32 TV 28
Afghan 20 m 25
Nato 18 Mr 22
Mr 18 US 21
MP 16 GM 21
Bn 16 NHS 16
US 15 UN 12
BBC 14 NDS 10
EU 12 iPad 9
IPCC 11 BBC 7
FSA 10 DNA 7
NHS 9 LRA 7
…111…
NDC 9 bn 6
Ms 9 DCRI 6
Ed 8 Euro2012 6
CQC 8 Mrs 6
RWE and E.ON 7 Ms 6
EDP 6 VAT 6
PC 6 RAM 5
OECD 5 ODC 5
ACE 5 MP 5
MNLA 5 FSA 5
RFU 4 HD 5
UNHCR 4 ITV 5
Tematik qruplara aid abreviaturların media diskursda işlənməsi nöqteyi-nəzərindən təhlil aparsaq hər
qrup üzrə işlək abreviaturları ayıra bilərik.
Nəticə: Dövlət adlarını ifadə edən abreviaturların işlənmə tezlikləri Britaniya və Amerika media
diskurslarında fərqli şəkildədir. Təhlil göstərir ki, Britaniya media diskursunda ən yüksək tezliklə işlənən UK
abreviaturudur. Bu abreviatur Britaniya qəzetlərinin hər birində ən çox qeydə alınandır.
Britaniyanın iki qəzetinin bir nömrəsində işlənmiş abreviaturların yuxarıdakı cədvəllərdəki məlumatlar
əsasında müqayisəsinin işlənmə tezliyi F ≥ 5 olan abreviaturlar əsasında aparılmışdır.
“The Guardian” qəzetinin bir nömrəsində işlənmə tezliyi 5 və ondan çox olan abreviaturların ümumi sayı 43-
ə, “The Independent” qəzeti üçün isə bu say 45-ə bərabərdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, eyni formata malik bu
qəzetlərdən birincisinin 50, ikincisinin isə 72 səhifəsi tədqiqata cəlb edilmişdir. Yəni ikinci qəzetin müqayisədə
böyük həcmdə materialında, demək olar ki, eyni sayda abreviatur qeydə alınmışdır. Müqayisəli tədqiqat üçün
maraqlı olan məsələlərdən biri yüksək tezlikli vahidlərin hansı abreviaturlar olmasıdır.
Ədəbiyyat
1. The Guardian. 30.03.2012
2. The Independent. 30.03.2012
…112…
PEDAGOGY AND PSYCHOLOGY / EĞİTİM BİLİMLERİ VE PSİKOLOJİ /

PEDAQOGİKA VƏ PSİXOLOGİYA
AZƏRBAYCANIN İŞĞALDAN AZAD EDİLMİŞ ƏRAZİ TOPONİMLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİNƏ

DAİR
İdrisov Qələmşah Seyidəhməd
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Pedaqoji fakültənin dekanı
ADPU-nun Quba filialı, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0001-6298-9617
Abstract: The article discusses modern research in the field of toponymy in Azerbaijan, As a result of
the resettlement of Armenians in the ancient lands of Azerbaijan, Yerevan, Zangazur, Goycha districts, in order
to invent a false history, first of all, the issues of Armenianization of toponyms belonging to our language are
clarified. In addition, the methods of Armenianization of toponyms of the Karabakh region of Azerbaijan for
about 30 years are discussed. Some city (astionim) and village (komonim) names of formerly occupied
territories, which were changed to Armenian names in full, in full and in part, and adapted to the phonetic
system of the Armenian language, are analyzed. The importance of enriching textbooks and teaching aids on
toponymy in universities with the latest toponymic research is emphasized. At present, the main goal of the
restoration of our territorial names is to protect, preserve and pass on our toponyms to future generations,
focusing on the work done by relevant government agencies. Because toponyms are our history, our identity.
Keywords: Azerbaijan, Karabakh toponyms, astionim, komonim, occupation, kalka, research.
Müstəqil dövlət quruculuğunun başlıca amillərindən biri də təhsil sahəsində aparılan məqsədyönlü,
gələcəyə ünvanlanmış islahatlardır. Hər bir ölkənin inkişafı intellektual inkişafla sıx bağlıdır. Bu gün təhsilimiz
ümumbəşəri dəyərlər, demokratik və dünyəvi prinsiplər əsasında formalaşmışdır.
Azərbaycan toponimiyası sahəsində aparılan müasir tədqiqatlar onun hərtərəfli öyrənilməsinə daha
yaxından təkan vermişdir. Hazırda respublikamızın ayrı-ayrı regionlarının makro və mikro toponimlərinin
araşdırılıb öyrənilməsi ən aktual məsələlərdəndir. Son illərdə bu sahədə bir çox qəzet və jurnallarda dərc edilən
məqalələr və çap olunan monoqrafiyalar, toponimik tədqiqatlar bu sahəyə böyük marağın təzahürüdür. Bu
mənada, əvvəllər Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin “Onamastika” jurnalında dərc olunan gənc
tədqiqatçıların apardığı araşdırmalar toponimikanın ayrı-ayrı sahələrinin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Son dövrlərdə Mahir Balasıyevin (Quba rayonundakı bəzi toponimlərin əmələgəlmə üsulları), Pərviz
İsmayılovun (Kəlbəcər rayonunun oronimləri), Çapar Kazımov və Şakir Albalıyevin (Cəbrayıl toponimləri),
Etibar İnancın (Bəzi toponimlərdə təhriflər), Qələmşah İdrisovun (Xaçmaz toponimləri), Çinarə
Qəhrəmanovanın (Toponimlərin yaranmasında iştirak edən bəzi coğrafi terminlər), Nuranə Allahverdiyevanın
(Xocavənd rayonunun toponimlərinin linqvistik təhlili) və başqa adlarını çəkmədiyimiz tədqiqatçıların məqalə
və kitabları toponimikanın ayrı-ayrı problemlərinə həsr edilmişdir.
Hazırda da AMEA Akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunda Azərbaycanda coğrafi obyekt
adları, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Toponimika sektorunda isə respublikamızın ərazisindəki makro və
mikro toponimlərin toponimik fondunun yaradılması sahəsində əməli işlər görülür.
Bütün bunlarla yanaşı, müasir dövrdə toponimika sahəsində həlli vacib olan ən mühüm işlərdən biri
Qarabağ toponimlərinin öyrənilməsi və onun universitetlərdə tədrisi məsələsidir. İşğaldan azad olunmuş
Qarabağ torpaqlarımızın toponimlərinin öyrənilməsi həm gənc nəslə vətənpərvərlik tərbiyəsinin
aşılanmasında, həm də xalqımızın dili və tarixini onlara sevdirilməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu
mənada universitetlərin müvafiq ixtisaslarında Toponimika fənni üzrə dərslikləri və dərs vəsaitlərini aktuallıq
kəsb edən son toponimik tədqiqatlarla zənginləşdirmək daha məqsədəuyğundur.
Qarabağın otuz ilə yaxın bir dövrdə erməni işğalı altında olması nəticəsində həmin ərazilərdəki
Azərbaycan tarixini əks etdirən toponimlər kütləvi şəkildə dəyişdirilmişdi. Bəzi toponimlərə erməni dilində
yeni adlar verilmiş, bəzilərinə isə tamamilə başqa adlar qoyulmuşdu.
Ordumuzun 2000-ci il sentyabrın 27-də başladığı əks-hücum əməliyyatı nəticəsində torpaqlarımız
işğaldan azad edildi.
Ölkə Prezidenti İlham Əliyev işğaldan azad edilən rayonlara səfəri zamanı deyib ki, indiki Ermənistan
ərazisi qədim Azərbaycan torpağıdır. Bu faktlar, tarixi faktdır. Heç uzağa getmək lazım deyil. XX əsrin
…113…
əvvəllərində çar rusiyası tərəfindən dərc edilmiş xəritələrə baxmaq kifayətdir. Hər kəs görür ki, indiki
ermənistanın bütün ərazisindəki toponimlərin, demək olar ki, mütləq əksəriyyəti Azərbaycan mənşəlidir. Bu
qədim toponimlər əsl adları ilə çağırılmalıdır.
Bu bir həqiqətdir ki, Azərbaycanın qədim torpaqları olan İrəvana, Zəngəzura, Göyçə mahalına
köçürülmə siyasəti nəticəsində zorla yiyələnən ermənilər özlərinə saxta tarix uydurmaq üçün ilk növbədə,
qədim toponimlərimizi dəyişdirərək erməniləşdirmişlər. Yer adlarımızı dəyişdirib uydurma erməni adları
quraşdırmaqla riyakarcasına türk dilinə mənsub olan yer adlarını ermənicəyə çevirmiş, özlərini “yerli sakinlər”
hesab etmişlər.
Tədqiqatçı alim Sitarə Mahmudovanın “Ermənistan ərazisində Azərbaycan mənşəli oykonimlər və
onların erməniləşdirilməsi” əsərində vaxtilə Ermənistan ərazisindəki etnik əhalinin azərbaycanlılar (türklər)
olduğunu sübut edən kifayət qədər toponimik dəlillər var (Mahmudova, 2015) Bu kitab toponimika sahəsində
indiyədək aparılmış ən uğurlu tədqiqat əsəri kimi böyük dəyərə malikdir.
Erməni müəllifi Z.Qordobyanın “1831-1931-ci illərdə Sovet Ermənistanının əhalisi” kitabına
əsaslanaraq S.Mahmudova yazır ki, Ermənistan ərazisindəki 2310 oykonimin (yaşayış məntəqəsinin) 2000
mindən çoxu türk mənşəli, 300-ə yaxını isə ərəb və fars mənşəli olması haqqında məlumat var. Ümumiyyətlə,
XX əsrdə 2 milyon azərbaycanlı indiki Ermənistandan (Qərbi Azərbaycan) -tarixi-etnik torpaqlarından
qovulub və bundan sonra toponimlərin kütləvi şəkildə erməniləşdirilməsi siyasəti dövlət səviyyəsində həyata
keçirilib (Mahmudova, 2015). Mənbələrdə qeyd olunur ki, Ermənistanın saxtalaşdıra bilmədiyi bir çox yer
adları hələ də aborigen xalqların- Azərbaycan türklərinin tarixini, türk tayfalarının adını (xələc, sak, əfşar,
qıpçaq, peçeneg, və s.) əks etdirir. Bu adların bəziləri erməni dilinin fonetik sisteminə uyğunlaşdırılaraq
dəyişdirilmişdir. Ermənistanın ərazi toponimlərinin çox böyük əksəriyyəti qədim türk sözləri və coğrafi
terminləri ilə yaranmış toponimlər olmuşdur. Məsələn, qara, yazı, bək, bay, dağ, səngər, dərə və s. Vaxtilə
Ermənistan toponimiyasında Bayandur, Xələc, Çəpni, Çaxmaq, Əfşar, Zəngilər, Dəmirçi, Sabunçu, Sofulu,
Qaraman və s. kimi (Yusifov, Kərimov, 1987) yer adlarının mövcud olması da onu deməyə əsas verir ki, hələ
lap qədimlərdən səlcuq oğuzları bu ərazilərin yerli sakinləri olmuşlar. Onlar bu qism toponimləri
erməniləşdirsələr də tarixi faktlar öz sözünü deyir.
Toponimlərin erməniləşdirilməsi siyasi proseslərlə bağlı olsa da buna sovet dövründə ermənilər
hiyləyə əl ataraq bu adların guya dini məna daşıması və köhnə feodal ünsürlərinin qalıqları ilə əlaqədar
olduğunu iddia edirdilər. Əsas səbəb isə bu toponimlərin türk mənşəli olması idi. Türkləşmə meyllərinə qənim
kəsilən ermənilərə havadar çıxan sovet rijimi də kütləvi şəkildə repressiyalara əl atırdı.
Toponimlərin dəyişdirilməsi, həm də azərbaycanlıların Ermənistan ərazilərindən kütləvi şəkildə
deportasiyaları nəticəsidə sürətləndirilirdi. Belə deportasiyalar II Dünya müharibəsindən sonra daha çox
kütləvi hal almışdı.
Ermənistan ərazisində öz niyyətlərini həyata keçirən ermənilər toponimlırin dəyişdirilməsinin
coğrafiyasını genişləndirərək Azərbaycan dövlət sərhədlərini də aşmağa nal ola bildilər və bu prosesi
Qarabağda həyata keçirməyə başladılar.
Hələ sovet dövründə Rəmzi Yüzbaşov Dağlıq Qarabağ toponimlərini tədqiq edərkən müəyyən
etmişdir ki, buradakı mənası aydın 171 toponimdən 114-ü Azərbaycan (türk) mənşəli sözlərdən ibarətdir. Bu
toponimlərin yalnız 31 adda olanı ermənicə 21-i isə hibrid şəklindədir (Yüzbaşov, Əliyev, Sədiyev, 1972)
Otuz ilə yaxın bir müddətdə ermənilər bu saxta əməllərini müvəqqəti olaraq işğal altında saxladıqları
ərazilərdə - Qarabağda və Şərqi Zəngəzurda da həyata keçirərək bu torpaqlardakı ərazi toponimlərini də
erməniləşdirmişdilər. Araşdırmalar nəticəsində məlum olub ki, işğal olunmuş ərazilərdə adı dəyişdirilən belə
toponimlərin sayı təxminən 300-ə qədərdir. Bu prosesdə toponimlərlə yanaşı Azərbaycan toponimiyasında
iştirak edən toponimik terminlər də kalka edilərək qondarma toponimlərə qoşulmaqla erməniləşdirilərək
mənimsənilmişdir. Məsələn;
- relyef formalarına aid: dağ – “sar”, təpə - “blur”, dərə - “dzor” və s.
-hidronimlərə aid toponimik terminlər: göl – “lic”, çay – “get”, bulaq – “axbyur” və s.
-digər leksik vahidlərlə ifadə olunanlar: daş – “kar”, su – “cur”, gül – “vard” və s.
Ermənilər qeyd olunan anlayışlardan istifadə etməklə Daşaltı toponimini “Kirintağ”, İstisu toponimini
“Cermasur”, Gülablı toponimi “Varder”, Qaragöl toponimini “Selvic” və s. Kimi adlandırmışlar [Nazim
Mustafa.Ermənistanın toponimik cinayətləri. Xalq qəzeti, 09 iyun 2020, №108]
Ümumiyyətlə, tarixin müxtəlif dövrlərində Azərbaycan (türk) mənşəli toponimlərin
dəyişdirilməsi tariximizə, mənəvi irsimizə vurulan ən böyük zərbədir. Bu toponimlərin dəyişdirilməsi
aşağıdakı üsullarla baş vermişdir. Onlardan bəzilərinə diqqət yetirək:
1. Azərbaycan xoronimlərinin (inzibati mərkəz adları) bütövlükdə erməni adları ilə əvəz edilməsi ;
Şəhər adları (astionimlər):
…114…
-Ağdam şəhəri – Akna; (noyabrın 10-da imzalanmış üçtərəfli bəyanata əsasən 20 noyabr 2020-ci il
tarixində Ağdam şəhəri Azərbaycana təhvil verilib).
-Xocalı şəhəri – İvanyan; (Xocalının 9 kəndi – Qarabulaq, Dəmirçilər, Çanaqçı, Mədətkənd, Sığnaq,
Çuçakənd, Muxtarkənd, Daşaltı və Moşxmat kəndləri işğaldan azad edilib).
-Qubadlı şəhəri – Sanasar; (25 oktyabr 2020-ci ildə Azərbaycan Ordusu tərəfindən işğaldan azad
edilib).
-Laçın şəhəri – Berdzor; (noyabrın 10-da imzalanmış üçtərəfli bəyənata əsasən 01 dekabr 2020-ci ildə
Laçın şəhəri Azərbaycana təhvil verilib).
-Cəbrayıl şəhəri – Jrakan; ( 04 oktyabr 2020-ci ildə Azərbaycan Ordusu tərəfindən işğaldan azad
edilib).
-Füzuli şəhəri – Varanda; (17 oktyabr 2020-ci ildə Azərbaycan Ordusu tərəfindən işğaldan azad
edilib).
-Şuşa şəhəri – Şuşi; (08 oktyabr 2020-ci ildə Azərbaycan ordusu tərəfindən işğaldan azad edilib).
-Kəlbəcər şəhəri – Karvaçar; (noyabrın 10-da imzalanmış üçtərəfli bəyanata əsasən 25 noyabr 2020-
ci ildə Kəlbəcər şəhəri Azərbaycana təhvil verilib).
-Zəngilan şəhəri – Kovsakan; (20 oktyabr 2020-ci ildə Azərbaycan ordusu tərəfindən işğaldan azad
edilib) və s.
Kənd adları (komonimlər):
-Aşağı Veysəlli kəndi – Gevorkavan k.,Yuxarı Veysəlli kəndi – Zoravan k. (Füzuli rayonu);
-Edişə kəndi – Vardaşat k., Dağdöşü kəndi – Tiak k., (Xocavənd rayonu);
-Ağcakənd kəndi – İskanik k., Qılınclı kəndi – Nor Bnajur k., Dəvədaşı kəndi – Paqosaqaler k.,
İstibulaq kəndi – Extsi k. (Kəlbəcər rayonu);
-Eyvazlı kəndi – Vanandk k., Qarakişilər kəndi – Dzorap k. (Qubadlı rayonu);
-Qalaça kəndi – Berduk k., Alxaslı kəndi –Arvakan k., Qoşasu kəndi –Ani k., Vəlibəyli kəndi –
Soqavank k., Mollalar kəndi – Gihut k., Nağdalı kəndi – Shamk k. (Laçın rayonu);
-Xaçındərbətli kəndi – Armenakavan k., Xıdırlı kəndi – Xnapal k., Kürdlər kəndi – Nor Ayqestan k.,
Gülablı kəndi – Varder k. (Ağdam rayonu);
-Dağ Tumas kəndi – Tiqranavan k., Ağtəpə kəndi – Arajamuğk k. ( Cəbrayıl rayonu);
-Çöpədərə kəndi – Tsabatzor k. (Zəngilan rayonu);
-Həsənqaya kəndi – Aygestan k., Qapanlı kəndi – Artsvaşen k., Suqovuşan kəndi – Madagiz k.Tərtər
rayonu) və s.
2. Keçmiş sovet dövründə dəyişdirilmiş toponimlər:
-Xocavənd şəhəri – Martuni;
-Xankəndi şəhəri – Stepanakert;
-Ağdərə şəhəri – Mardakert;
-Şəmkir şəhəri – Şamxor;
-Ağbulaq kəndi – Mısmına k. (Xocavənd rayonu);
-Dağyurd kəndi – Saruşen, Almalı kəndi -Xındırıstan, (Xocalı rayonu) və s.
3. Tam və yarımçıq kalka (hərfi tərcümə) edilərək dəyişdirilmiş toponimlər:
-Ağbulaq kəndi – Aknaxbyur k., Mirikənd kəndi – Mirişen k., Böyük tağlar kəndi - Mets Tağer k.,
Şıx Dursun kəndi – Şxtoraşen k. (Xocavənd rayonu);
-Naxçıvanlı kəndi – Navsepavan k., Aşağı Yemişcan kəndi – Nerkin Sznek k. (Xocalı rayonu);
-Yuxarı Oratağ kəndi – Verin Orataq k.(Kəlbəcər rayonu);
-Yuxarı Ağcakənd qəsəbəsi – Verinşen (Goranboy rayonu);
- Çay Tumas kəndi – Getames (Qubadlı rayonu);
- Mığıdərə - Meqvadzor (Laçın rayonu) və s.
4. Erməni dili fonetik sisteminə uyğunlaşdırılaraq dəyişdirilən toponimlər:
-Gurzallar kəndi – Gurzalar k., Buzluq kəndi – Buzuq k. (Goranboy rayonu);
- Kolatağ kəndi – Kolataq, Vəngli kəndi – Vank k., Əsrik kəndi – Asrik k., Çəpli kəndi – Çapni k.,
Çıldıran kəndi – Çıdran k., Qar-qar kəndi – Herher k. (Kəlbəcər rayonu);
-Sor kəndi – Tsor k., Azıx kəndi – Azok k., Qar-qar kəndi – Herher k., Sıraqüz kəndi – Jrakuz k.
(Xocavənd rayonu);
-Muşavak kəndi – Muşavan k., Şahvələdli kəndi – Şahveli k., Dəstəfur kəndi – Dastapor k. (Daşkəsən
rayonu);
-Əskəran qəsəbəsi – Askaran (Xocalı şəh.);
-Zəylik kəndi – Zaqlik k., Canyataq kəndi – Cankatax k. (Tərtər rayonu);
…115…
-Məlikpəyə kəndi – Melikaxor k. (Laçın rayonu);
-Fərəcən kəndi – Parajant k. (Qubadlı rayonu) və s. (525, az/new/4369-ermenistan-azerbaycan-
erazilerindeki-277-coğrafi-adi-ermenileşdirilib]
Beləliklə, aydın olur ki, Ermənilər təkcə torpaqlarımıza deyil toponimlərimizə də qənim kəsilərək
mənimsəmişlər. Toponimlərin dəyişdirilməsi oykonimlərlə yanaşı oronim və hidronimlərdə də baş vermişdir.
Məsələn, Ermənilərin çap etdirdiyi xəritə və kitab-albomlarda Murov dağının adı Mrav, Kəpəz dağının adı
Aqarak, Göygölün adı Kaputan, Tərtər çayı Trtu, Quruçayın adı İşxanaget kimi göstərilmişdi. (Nazim
Mustafa, 2020) Göründüyü kimi, ermənilər işğal etdikləri ərazi toponimlərindən başqa “Böyük Ermənistan”
xülyası ilə xaincəsinə digər coğrafi adlarımıza da qanunsuz müdaxilə edərək öz nəşrlərində erməni, rus və
ingilis dillərində təqdim etmişlər.
Məlumdur ki, hər hansı bir arealda toponimik stratiqrafiyanın fornalaşması uzun zaman tələb edir. Bu
toponimlər isə həmin ərazilərdə yaşayan xalq, yaxud da etnik qrup tərəfindən yaradıldıqdan sonra öz təsdiqini
tapır. İstər indiki Ermənistan adlanan dövlətin ərazi toponimləri olsun. (Mahmudova, 2015) İstərsə də
Qarabağın bütün yer adları Azərbaycan (türk) mənşəli adlar olmuşdur. (Xalıqov, 1984)
Ordumuzun şanlı qələbəsi nəticəsində torpaqlarımızla bərabər toponimlərimiz də işğaldan azad edildi.
Vaxtilə işğal altında olan azərbaycanlı yaşayış məntəqələri xarabalığa çevrilsə də hazırda bu yaşayış
məntəqələrinin bərpa olunması sahəsində mühüm işlər görülür.
Hazırda ərazi adlarımızın bərpası işində müəyyən addımlar atılır. Bu məsələ Milli Məclisin
Toponimiya Komissiyası ilə dəqiqləşdirilmələr aparıldıqdan sonra müvafiq sənəd və vəsaitlərdə üz əksini
tapır. Məsələn, Tərtər rayonunun Madagiz kəndinin Suqovuşan, Xocavənd rayonunun Tsakuri kəndinin
Hünərli, Xocalı rayonunun Quşçubaba kəndinin Baharlı adlandırılması və s. haqqında qərar qəbul edilərək
təsdiqlənmişdir.
Toponimlər bizim tariximizdir, bizim kimliyimizdir. Onları qorumaq, mühafizə etmək hər birimizin
borcudur.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
1. Yusifov Y.B., Kərimov C.K. (1987). Toponimikanın əsasları. – Bakı.
2. Yüzbaşov R.M., Əliyev K.H., Sədiyev Ş.M. (1972). Azərbaycan coğrafi adları. – Bakı.
3. Mahmudova S. (2015). Ermənistan ərazisində Azərbaycan mənşəli oykonimlər və onların erməniləşdirilməsi. –
Bakı.
4. 525.az/new/4369-ermenistan-azerbaycan-erazilerindeki-277-coğrafi-adi-ermenileşdirilib-siyahi
5. Nazim Mustafa.(2020). Ermənistanın toponimik cinayətləri. // Xalq qəzeti. 09 iyun. №108.
6. Xalıqov F. (1984). Qarabağın toponimiyası // Namizədlik dissertasiyası. – Bakı.
MÜNAQİŞƏ ANLAYIŞI VƏ ONUN SOSİAL-PSİXOLOJİ TƏHLİLİ

Əskərova Yeganə Baxış qızı
Psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, baş müəllim
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitet, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-0590-9630
Abstract: The article notes that the conflicts that arose with the emergence of the first human societies
and continue to this day have occurred continuously in every social group and have not long been the object
of scientific research. Opinions about the conflict have changed over time. It is said that in the past, conflict
was seen as a factor that negatively affects individuals and groups, but recently, conflict has been seen as an
important process in relations between individuals and groups. Confirmation of a conflict requires that three
conditions overlap: the first party consciously and actively acts to the detriment of the other party (action
means both physical actions and the transmission of information); the other party (opponent) realizes that these
actions are against his interests; In this regard, the opponent takes retaliatory action against the first party.
When one of the interacting parties commits aggressive actions, the conflict does not occur if the other party
takes a passive position.
Keywords: social, conflict, contradiction, psychological, analysis, personality, attitude.
Sosial varlıq olan insan müəyyən bir ictimai mühitdə iştirak edən fərdlər ilə davamlı ünsiyyət və
qarşılıqlı təsir halındadır. Fərdlər mövcud qarşılıqlı təsirin təbii nəticəsi olaraq bəzən şəxsiyyətlərarası
münasibətlərdə ziddiyyət və anlaşılmazlıq yaşaya bilir və bu zidiyyətlər tərəflər arasında gərginliyə gətirib
çıxarırsa münaqişə baş verir.
…116…
Münaqişə latın dilində conflictus sözündən götürülüb mənası "toqquşma", "ixtilaf", "mübahisə" olub,
insanların bir-birinə münasibətdə mənafe və meyllərinin toqquşması, sonda qarşıdurma ilə nəticələnən ciddi
ixtilaf, kəskin mübahisədir. Münaqişə sosial həyatın əsas elementidir. İnsanların, müxtəlif xarakterli
birliklərinin təbiətində rəqabət, fikir ayrılığı və münaqişə subyektin özünüreallaşdırma vasitələrindən biri kimi
mühüm rol oynayır. Psixoloji mənada münaqişə ünsiyyət növüdür, hansı ki, insanlar arasında ziddiyyətlərə və
bu ziddiyyətlərin emosional qaydada həlli cəhdinə əsaslanır. Sosial psixologiyada da münaqişə maraq, meyl
və baxışların, həmçinin fərdlər və qruplar arasında ideologiyaların toqquşması hesab olunur. Psixoloqlar
münaqişəni pedaqoji, sosial və psixoloji baxımdan müxtəlif əsaslarla təsnif edirlər: 1) Tərəflər arasında baş
verən ziddiyyətlərin real olub-olmamasına görə: real münaqişələr və qeyri-real münaqişələr; 2) Baş verən
ziddiyyətlərin xarakterinə görə: obyektiv və subyektiv. Obyektiv münaqişə adından da göründüyü kimi
obyektiv ziddiyyətlərə əsaslanır, subyektiv münaqişə isə baxış və motivlərin toqquşmasına əsaslanır; 3)
Münaqişəli vəziyyətin dərk olunma dərəcəsinə görə: dərk edilən, dərk edilməyən münaqişələr; 4) Miqyasına
görə: fərdlər arasında olan məhdud və qruplar arasında olan əhatəli münaqişələr; 5) Ziddiyyətlərin təzahür
xüsusiyyətlərinə görə: açıq və gizli; 6) Baş verən münaqişənin məzmununa görə: şəxsi və fəaliyyətlə bağlı
yaranan münaqişələr: 7) Münaqişənin baş verdiyi şəxsiyyətlərarası münasibətin tipinə görə: asılı və status
bərabərliyi münasibətlərində yaranan münaqişələr. Asılı münaqişəyə nümunə olaraq rəhbər və işçi arasında
baş verən, status bərabərliyinə isə işçilər, dostlar, övladlar və s. arasında baş verən münaqişələri misal göstərə
bilərik; 8) Ziddiyyətin baş verdiyi sahələrə görə: hərbi, sosial, siyasi, iqtisadi və s. münaqişələr; 9) Münaqişə
obyektinə görə: şəxsiyyətlərarası, qrupdaxili, ailə-məişət, qruplararası, etnik, pedaqoji münaqişələr; 10)
Funksiyalarına görə münaqişələr: konstruktiv və destruktiv. Konstruktiv münaqişələr qrupun inkişafına
müsbət, destruktiv münaqişələr isə əksinə qrupdakı qarşılıqlı münasibətlərə mənfi təsir göstərir (Çələbiyev,
2015: s.277). Strukturuna görə hər bir münaqişədə münaqişə tərəfləri, münaqişə obyekti, münaqişə şəraiti və
bəzən də əlavə iştirakçılar olur. Münaqişə şəraiti dedikdə münaqişənin bütün səbəb və şərtləri başa düşülür.
İştirakçıların sayından asılı olaraq münaqişələr sadə və mürəkkəb olaraq qruplaşdırılır. Yalnız münaqişə
obyektlərinin iştirak etdiyi münaqişə sadə, kənar şəxslərin də münaqişəli vəziyyətə daxil olduğu münaqişə
mürəkkəb adlanı. Münaqişə mürəkkəb bir prosesdir. İnsanların psixoloji həyatında, onların formalaşmasında,
həqiqətin üzə çıxmasında, insanların bir-birini anlamasında, başqa insanlarla ünsiyyətində, bütövlükdə
cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayır. Buna görə də insan həyatını münaqişəsiz təsəvvür etmək mümkün
deyil və gündəlik həyatımızın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilmişdir. Çünki eyni cəmiyyətdə yaşayırıq və daim
başqa insanlarla ünsiyyətdə oluruq. Ünsiyyət qurarkən isə müxtəlif münaqişəli vəziyyətlərin yaşanması
qaçılmazdır (Nollerp, 1990: s.38).
Münaqişə barəsində konsepsiyalar XIX-XX əsrlərin ayrıcında yaranmışdır. Lakin əvvəlki
yüzilliklərdə da bəşəriyyətin ən üstün zəkaları münaqişələrin qarşısının alınması və həlli yollarına dair
baxışlarını açıqlamışlar.
Psixologiyada münaqişə dedikdə tərəflərin gərginləşməsi və hər iki tərəf üçün iş və ya şəxsi əhəmiyyət
kəsb edən problemin həll edilməsində iki və daha çox şəxsin qarşı-qarşıya gəlməsi başa düşülür. İlk öncə qeyd
edək ki, münaqişəli vəziyyətin olub-olmadığı, tərəflərin prosesi necə qavramasından asılıdır. Ümumi mənada
münaqişə tərəflər və ya qruplar arasında müxtəlif səbəblərə görə yaranan ziddiyyət, anlaşılmazılıq, qarşıdurma
olaraq qiymətləndirilir [3, s.53]. Münaqişənin öyrənilməsi tarixində iki mərhələni fərqləndirmək olar. Birinci
mərhələ XX əsrin 50-ci illərinə qədər olan dövr, ikinci mərhələ isə XX əsrin 50-ci illərinin sonundan indiyə
qədər olan dövrü əhatə edir. XX əsrin birinci yarısında münaqişə ayrıca tədqiqat obyekti kimi nəzərdən
keçirilməyib, ona daha geniş konsepsiyaların tərkib hissəsi kimi baxılırdı. Bu dövrdə psixoloqları
münaqişələrin nəticələri və ona gətirib çıxaran ayrı-ayrı səbəblər maraqlandırırdı, lakin münaqişə özü
tədqiqatın mərkəzi hissəsini təşkil etmirdi. 50-60-cı illərin ayrıcında psixoloqların diqqətinin bilavasitə bu
istiqamətə yönəldiyi tədqiqatlar yaranmağa başladı. XX əsrin birinci yarısında münaqişənin xarici psixoloji
tadqiqat istiqamətləri arasında bunlar fərqləndirilir: ✓psixoanalitik (Z.Freyd, A.Adler, K.Horni, E.Fromm);
✓sosiotrop (U.Mak-Dauqall, S.Siqele və b.); ✓etoloji (K.Lorens, N. Tinberqen); ✓qrup dinamikası
nəzəriyyəsi (K.Levin, D.Kreç, L.Lindsey); ✓frustrasiya-təcavüzkar (D.Dollard, L.Berkovits, N.Miller); ✓
davranış (A.Bass, A.Bandura, R.Sire); ✓sosiometrik (D. Moreno, E.Ceniqs, S.Dodd, Q.Qurviç);
✓interaksionist (D.Mid, T.Şibutani, D.Spigel) [Konfliktologiya, 2006: s.13]. Psixoloji ədəbiyyatlarda müxtəlif
alimlərin, tədqiqatçıların münaqişə barədə düşüncələrindən qısa məlumat verək. Avstriya psixoloqu Ziqmund
Freyd (1856-1939) qeyd edirdi ki, münaqişələr, münaqişəli situasiyalar insanın instiktiv meylləri və onlara
qarşı qoyulmuş müxtəlif qadağalarla bağlıdır. Z.Freyd şəxsiyyətdaxili və şəxsiyyətlərarası münaqişələri
araşdırmış, şəxsiyyətlərarası münaqişələrin səbəblərinin şüursuzluq səviyyəsində axtarılması zərurətini
göstərmişdir. Ziqmund Freydə görə, psixikanın təməlində iki əsas meyl durur: birici həyat meyli, yəni eros,
…117…
ikinci bizim ölümə olan meylimiz, yəni tanatos deməkdir. Bu iki başlanğıc arasında zidiyyətlərin vəhdəti və
mübarizəsi baş verir.
Ziqmund Freydin nəzəriyyəsinə əsaslanaraq L.S. Viqotski deyirdi: "İnsan özünün erkən uşaqlıq
illərinin əsiridir, o, həyatının ilk aylarından başlayaraq yaranmış münaqişələrdən, bütün ömür boyu yaxa
qurtarmağa və onları həll etməyə çalışır". Alfred Adler münaqişəni şəxsiyyətin mikro mühitdə yaşadığı
natamamlıq hissindən xilas olmaq cəhdi kimi nəzərdən keçirir. Başqa sözlə desək, hər bir insanın istənilən bir
davranışı onun natamamlıq hissinə qalib gəlməsi cəhdi ilə bağlıdır.
Erik Eriksonun psixososial inkişaf nəzəriyyəsinə görə, münaqişə fərdi psixoloji keyfiyyət qazanmaq
üçün insanı mübarizəyə sövq edən amildir. Erik Fromm hesab edirdi ki, münaqişələr insanların cəmiyyətdə
şəxsi tələbatlarının, cəhdlərinin reallaşmasının qeyri-mümkünlüyü səbəbindən səbəbindan baş verir. Karen
Horni şəxsiyyətdaxili münaqişə problemini araşdırmışdır. O, Ziqmund Freyddən fərqli olaraq deyirdi ki,
insanlarda olan nevroz və narahatlıqların yaranması cinsi istəklərlə deyil, məqsəd vǝ sosial qadağalar arasında
gedən münaqişələrlə bağlıdır. Kurt Levin münaqişəni bu cür izah edir: Münaqişə - müəyyən bir situasiyada iki
əks istiqamətin eyni vaxtda, bərabər kəmiyyətdə fərdə təsiridir. Deyilənlərdən də göründüyü kimi münaqişə
haqqında alimlərin yekdil fikirləri yoxdur. Hər biri məsələyə fərqli aspektdən yanaşılmışdır (Seyidov ..., 2007:
s.100). Yəni münaqişəyə yalnız mənfi bir proses kimi deyil müsbət nəticələr də verə bilan bir amil kimi baxılır.
Aşağıdakı qeyddə münaqişəyə olan ənənəvi və müasir yanaşmanı görə bilərik.
Ənənəvi yanaşma:
1. Münaqişə fərd və qrupların bacarıqlarının va enerjisinin azalmasına səbəb olur;
2. Münaqişə səhv siyasətin, qaydaların nəticəsidir;
3. Münaqişə insan psixologiyasına tasir edir, insanları incidir və buna görə də onlar sahib olduqları
imkanlardan istifadə edə bilmirlər;
4. Münaqişə qaynaqların, mənbələrin azalmasına səbəb olur;
5. Münaqişə mənfi və istənilməyən bir proses olduğu üçün ondan qaçmaq lazımdır.
Müasir yanaşma:
1. Münaqişə rəqabəti artırır, fərdin, qrupun və təşkilatların inkişafına səbəb olur;
2. Münaqişə insan varlığının təbii nəticəsidir;
3. Münaqişə rəqabət yaradaraq bacarıqların üzə çıxmasına səbəb olur;
4. Münaqişə dəyər, qaynaq, mənbə yaradır və bu da təşkilat, ölkələrarası fəaliyyətlərin artmasına
gətirib çıxarır;
5. Münaqişə hər zaman pis, qəbul olunmaz bir proses deyil. Müəyyən səviyyəyə qədər qəbul oluna
bilər (Hellriegel, 1986: s 43).
Ənənəvi yanaşma münaqişəni istənilməyən, qaçılması lazım olan bir vəziyyət kimi dəyərləndirir.
Ənənəvi yanaşmadan fərqli olaraq müasir yanaşma münaqişənin olmasını təbii bir hal kimi qiymətləndirir.
Təbii ki, bu yanaşma müəyyən səviyyəyə qədər olan münaqişələri dəstəkləyir. Qeyd etmak lazımdır ki,
münaqişələr insan həyatında özünü həmişə neqativ hal kimi göstərmir. Çox zaman münaqişələr müəyyən işin
gedişində həlledici xüsusiyyətlərə malik olur. Əsas məsələ münaqişələrin idarə olunması və düzgün həlli
yolları müəyyən olunmasıdır. Bəzi ədəbiyyatlarda münaqişə güc, status, mənfəət və digər istəklərə sahib olmaq
kimi qiymətləndirilir. Münaqişə şəxslərarası münasibətlərin təbii və inkar edilməz bir hissəsidir. O, eyni
zamanda inkişaf və öyrənmə üçün bir fürsətdir (Аfonkova, 1982: s.35]. Münaqişənin konstruktiv və destruktiv
olmaqla iki funksiyası fərqləndirilir. Münaqişənin konstruktiv funksiyası şəxsiyyətlərarası münasibətlərin və
qurupun inkişaf mənbəyinə çevrilir. Destruktiv münaqişə isə əksinə münasibətlərin pozulması ilə nəticələnir
(Bayramov, 2003: s.240). Hər bir sosial təzahür kimi, münaqişənin müəyyən zaman çərçivəsində cərəyan edən
proses kimi nəzərdən keçirməsi mümkündür. Münaqişə müəyyən mərhələlərə malikdir, onların gedişində
münaqişə yaranır, inkişaf edir va başa çatır. Münaqişənin dinamikası daxili mexanizmlərin və xarici amillərin
təsiri ilə münaqişənin inkişafının gedişini təmsil edir (Konfliktologiya, 2006: s.28).
Münaqişələrin bir neçə tipi vardır: daxili-şaxsi, şaxsiyyət və qruparası, qruplararast, kollektivlərarasi,
dövlətlərarası və s. Bunlar arasında ən geniş yayılanı şaxsiyyətlərarası münaqişədir. Bu müxtəlif subyektlər
arasında baş verən münaqişədir. Bu münaqişələr müxtəlif səbəblərdən baş verə bilər. Bəzi tədqiqatçıların
fikrinə görə şaxsiyyətlərarası münaqişələr daha çox insanın öz içində yaşadığı ziddiyyətlərdən, problemlardən
qaynaqlanır. Bu məqamlar özümüzdə qəbul edə bilmədiyimiz, başqa sözlə varlığından utandığımız,
günahkarlıq hiss etdiyimiz ehtiyaclarımız, duyğu, düşüncə və davranışlarımızdır. Qabul edə bilmədiyimiz bu
xüsusiyyətlərimizlə düşmən olur və bu keyfiyyətlərə sahib olmayan insanlarla qarşılaşdıqda münaqişəli
situasiyalar meydana gəlir. R.L.Pondy münqişəyə bir proses kimi baxır və onun özünəməxsus 4 mərhələsini
fərqləndirir. Bura aiddir: potensial (gizli) münaqişə, açıq münaqişə, qavranılan münaqişə, hiss edilən münaqişə
(Pondy, 1967: s.152). Münaqişəyə münasibətdə idarəedici təsirlər arasında onun həlli əsas yer tutur.
…118…
Münaqişənin sonu - müxtəlif formalara, nəticələrə malik ola bilir. Lakin bir - birinə qarşı yönəlmiş hərəkətlər
artıq başa çatır. Təbii ki, heç də bütün münaqişələrin qarşısını almaq mümkün deyil. Burada önəmli olan
münaqişədən konstruktiv şəkildə çıxmağı bacarmaqdır (Konfliktologiya, 2006: s.164).
Ədəbiyyat
1. Çələbiyev N.Z. Ailə psixologiyası. Ali pedaqoji məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı: Mütərcim, 2015, 424 s.
2. Nollerp, Callan, V.J. Adolescents Perseptions of the Nature of Their Communication with Parents Journal of Youth
and Adolescence, 1990, 400 p.
3. Seyidov S.I., Həmzəyev M.Ə. Psixologiya, Bakı: Nurlan. 2007, 700s
4. Konfliktologiya. Dərslik. B.: 2006. Bakı Dövlət Universitetinin nəşriyyatı. 251s.
5. Hellriegel, D., Slocum, J.W., Woodman, R.W. Organizational Behavior. West Publishing Company, New York,
1986, 366 s.
6. Афонькова, В.М. К вопросу о конфликтах в процессе общения в коллективе. Общение как педагогическая
проблема. Москва: 1982, 200 с.
7. Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə.. Sosial psixologiya. Bakı Qapp-Poliqraf .2003, 356 s.
8. Pondy, R.L. Organizational conflict: Consepts and models. Administrative Science Quarterly. 1967. 200 p
UOT: 372.8:811.512.162.
AZƏRBAYCAN DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ CÜMLƏNİN DAXİLİ KOMPONENTLƏRİNİN TƏDRİSİ
Abdullayeva Gülarə Abdurahman qızı
Orcid id: 0000-0003-1162-0275
Abstract: The article explores ways of teaching sentence parts, one of the main units of the Azerbaijani
language, and deals with the role of new learning technologies in this process. It is noted that mutual
comparisons, comparative instruction of similarities and differences of parts of sentence have a positive effect
in the teaching of parts of sentence, other phrases that are not grammatically related to the parts of sentence
and a number of additional words used in the sentence. In this case, the use of “Venn diagram”, “Cluster” and
“Round table” methods not only increases the student's effectiveness, but also has a positive effect on instilling
in them practical skills. The use of ICT tools in the teaching process of sentence parts aims to reveal new
information during teacher-student discussions, the student plays the role of subject rather than an object in
this process, inculcates the skills of using ICT in the teaching process, develops students' habits of using the
Internet, and results in the growth of the student as a specialist with creative thinking.
Key words: part of sentence, apposition, address, morphological question, syntactic question,
component
Mövzunun aktuallığı. İctimai hadisə olan dil cəmiyyətdə baş verən hadisələri özündə əks etdirir,
cəmiyyət inkişaf etdikcə dil də təkmilləşir, inkişaf edir. Ən mühüm ünsiyyət vasitəsi hesab edilən dilin bitkin
vahidi olan cümlə kommunikativ funksiyanı yerinə yetirməkdə son dərəcə böyük əhəmiyyətə malikdir. Məhz
məlum olan informasiyanı başqalarına çatdırmaq, məlum olmayanı öyrənmək, istək arzularımızı ifadə etmək,
qarşı tərəfi hər hansı işin icrasına təhrik etmək məqsədilə cümlədən istifadə olunur. Cümlənin, onun
qurulmasında rolu olan vasitələrin öyrənilməsi dilin yaxşı mənimsənilməsi baxımından son dərəcə vacib və
əhəmiyyətlidir. Azərbaycan dilçiliyinə dair yazılmış elmi ədəbiyyatda cümlə problemi ilə bağlı kifayət qədər
məlumat verilmiş, fərqli meyarlar əsas götürülməklə təsnif edilmişdir.(Kazımov, 2008: s.77-88; Abdullayev,
1992:s.130-146; Abdullayev, Seyidov, Həsənov, 1972: s.99-105) Cümlənin ilkin təsnif prinsipi kimi məqsəd
və intonasiyaya görə aparılan bölgü götürülmüşdür. Əslində, cümlənin təsnif prinsiplərinin sıralanmasında ilk
yerdə üzvlərə ayrıla bilməsinə görə aparılan bölgü durmalıdır. Dilçilik ədəbiyyatında bu məsələyə münasibət
müxtəlif olmuşdur. Cümlənin tədrisi prosesində qarşıya çıxa biləcək çətinlikləri aradan qaldırmaq məqsədilə
bu xüsusiyyət ilk olaraq öyrədilməli, “üzvlənən”, “üvlənməyən” terminlərinin mahiyyəti açıqlanmalıdır.
Tədqiqat işində də cümlənin Azərbaycan dilində tədqiqi və təsnifi, onun tədrisi ilə bağlı aktual problemlərlə
bağlı araşdırma aparılır. “Cümlə” bəhsinin tədrisinin düzgün qurulması nitqin yaxşı qurulmasına, eləcə də dilin
yaxşı mənimsədilməsinə müsbət təsir etmiş olur.
Tədqiqat mövzusunun interpretasiyası. Azərbaycan dilində sadə cümlənin tədrisi prosesində diqqət
yetirilməli məqamlardan biri də cümlənin daxili komponentlərinin tədrisidir. Cümlənin daxili komponentləri
geniş və dar mənada başa düşülə bilər. Dar mənada cümlənin komponentləri dedikdə cümlə üzvləri, geniş
…119…
mənada isə cümlə üzvləri ilə yanaşı, cümlədə fikrin ifadə olunması prosesində iştirak edən bütün vasitələr –
cümlə üzvləri və onların əlavəsi, xitablar, ara sözlər və s. başa düşülə bilər. Adları qeyd olunan bütün vasitələr
fikrin ifadə olunmasında bu və ya digər dərəcədə rol oynadığı üçün onların hər birinin düzgün mənimsənilməsi
son nəticədə cümlənin yaxşı öyrənilməsinə gətirib çıxarır. Bu məsələlərin tədrisi zamanı ənənəvi metodlardan
daha çox, yeni texnologiyalara üstünlük verilməli, öyrənən tərəfin fəallığı təmin edilməlidir.
Təlim prosesinə daim diqqətlə yanaşmaq, qabaqcıl dövlətlərin təcrübəsindən istifadə etmək diqqət
mərkəzində duran məsələlərdəndir. Tədris prosesində qabaqcıl pedaqoji texnologiyalardan istifadə, interaktiv
təlim metodlarının tətbiqi müəllimin işini asanlaşdırmaqla bərabər, fənnə marağın artmasına, təlim prosesinin
daha da inkişaf etməsinə səbəb olur. Texnologiyalardan səmərəli istifadə etməklə sistemin bütün elementlərini
öyrətmək, təlim prosesini layihələndirmək mümkündür. Ənənəvi təlim metodları ilə yanaşı, yeni metodlardan
isifadə, pedaqoji texnologiyaların tətbiqi öyrənənlərin dərsdə passivliyinin qarşısını alır, şüurlu mənimsəməyə
şərait yaradır. Nəticədə, təlim prosesi öyrənəndə fəallığı, məntiqi düşünməyi, ətrafdakı şeylərə və hadisələrə
tənqidi yanaşmağı, müstəqil bilik almağı, fərdi inkişaf etmək bacarığını tərbiyə edir. Bir sözlə, tədris
prosesində yeni pedaqoji texnologiyaları məqsədəuyğun və kompleks şəkildə tətbiq etməklə təhsilalanın
hərtərəfli şəxsiyyət kimi inkişaf etməsinə, daha yüksək uğurlar qazanmağa nail olmaq mümkündür. Bu zaman
məqsədə və təlimin məzmununa uyğun seçim etmək əsas şərtdir. Şəxsiyyətyönümlü-inkişafetdirici pedaqoji
texnologiyalardan olan əməkdaşlıqla təlim texnologiyası, layihələr metodu ilə təlim texnologiyası, modulla
təlim texnologiyası hazırda daha çox istifadə olunan texnologiyalardandır. (Nəzərov, 2012: s.12) İnteraktiv
təlim metodları, yeni pedaqoji texnologiyalar digər fənlərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilinin, o cümlədən sadə
cümlə və onun komponentlərinin tədrisi prosesində də müsbət nəticə verir. Bu vasitələr təkcə orta ümumtəhsil
müəssisələrində deyil, ali məktəbdə də tətbiq edilməlidir. Ana dilini yaxşı bilmədən tədrisi bu dildə aparılan
bütün digər fənləri mənimsəmək qeyri-mümkündür. Ona görə də istər orta, istər ali məktəbdə Azərbaycan
dilinin incəliklərini öyrədən müəllim öz məsuliyyətini dərk etməli, işinə həssas və diqqətli yanaşmalıdır. Hər
hansı bir mövzunu öyrədərkən iki məsələ xüsusi olaraq diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır: 1. Mövzu ilə bağlı
müfəssəl, əhatəli elmi biliyə malik olmaq, 2. Mövzunu mənimsətmək, məqsədə nail olmaq üçün metod,
priyom, texnologiyaları düzgün seçmək, yerli-yerində istifadə etmək. Bu şərtlər ödəndiyi halda dərsin
keyfiyyətindən və məqsədə nail olmaqdan danışmaq olar.
Qrammatikanın bir şöbəsi olan sintaksis daha mürəkkəb dil vahidlərini öyrənən bir şöbə kimi, dilin
mənimsənilməsində, həmçinin nitqin düzgün formalaşmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sintaksisin
tədqiqat obyekti olan cümlə isə ünsiyyyətin əsasını təşkil edən dil vahidi kimi daha mükəmməl öyrədilməli,
Azərbaycan dilində cümlənin qurulması, onun komponentləri, cümlə üzvləri, cümlədə işlənib cümlə üzvü ola
bilməyən, lakin fikrin daha dəqiq ifadə olunmasında rolu olan başqa vasitələr, aktual üzvlənmə kimi
məsələlərin tədrisinə xüsusi önəm verilməlidir. Bu da müəllimdən cümlənin tədrisi zamanı daha çox diqqət
və peşəkarlıq tələb edir. Yeni texnologiyalardan dərs prosesində səmərəli istifadə müəllimin bu prosesdə işini
bir qədər asanlaşdırır. Cümlə ilə bağlı bir mövzunun tədrisi üzərində dayanmaqla fikrimizi izah edək: Sadə
cümlə ilə bağlı tədris olunan mövzulardan biri “Cümlə üzvləri” mövzusudur. Ali məktəbdə bu mövzu üzrə
mühazirə və seminar məşğələsi keçirilir. Müəllim mühazirədə mövzu üzrə lazımi məlumatları çatdırmalı,
seminar məşğələsində onun nə dərəcədə mənimsənilməsini yoxlamalıdır. Əvvəllər ənənəvi olaraq müəllim
auditoriyada mühazirə oxuyur, öyrənənlər isə dərsdə passiv olaraq – dinləyici kimi iştirak edirdilər. Lakin
təcrübə göstərir ki, bu cür mühazirələr yorucu və maraqsız olur. Mühazirə mətni əvvəldən hazırlanıb tələbələrə
verildikdə, tələbələr mühazirəyə mövzu ilə ilkin tanışlıqdan sonra gəldikdə dərs daha maraqlı olur. Bu zaman
öyrənən tərəf mövzu haqqında məlumat əldə edir, nəyi öyrənəcəklərini dəqiqləşdirir, nəyi öyrənmək
istədiklərini müəyyənləşdirir, mühazirə yalnız müəllimin aktivliyi ilə deyil, hər iki tərəfin iştirakı ilə qurulur.
Mühazirə mətni əvvəldən təqdim edildiyindən, müəllim mühazirədə problem situasiya yaratmaqla, bəzi
məsələlərin araşdırılmasını, müəyyən suallara cavab verilməsini tələbələrə istiqamətləndirməklə daha yaxşı
nəticə əldə edə bilər.Cümlə və onun üzvləri haqqında tələbələrin müəyyən məlumatı olduğundan, bu
məlumatlara istinad etməklə müəllim mühazirədə motivasiya qurmaq üçün “Qoça, sən bu işlərə qarışma; Qoca
bu işlərə qarışmadı “, – cümlələrini təqdim edə və onların bir-birindən nə ilə fərqləndiyini, daha konkret desək,
cümlələrdə işlənən qoca sözlərinin bir-birindən nəyə görə fərqləndiyini soruşa bilər. Şübhəsiz ki, cavablar
fərqli olacaq: birinci cümlə əmr, ikincisi nəqli cümlədir, birinci cümlədəki qoca sözü müraciət, ikinci
cümlədəki isə işi icra edən şəxsi bildirir, birincisi cümlə üzvü deyil, ikincisi cümlə üzvüdür və s. Əslində, bu
cavabların hamısı düzgündür və müəllim bu cavabları qəbul edərək, “Nə üçün birinci qoca sözünü cümlə üzvü
hesab etmirik?” - sualını verə, cavab aldıqdan sonra mühazirə mövzusunun cümlə üzvlərinə həsr olunacağını
elan edə bilər. Mühazirələrdə İKT-dən istifadə etmək müəllimin işini bir qədər də asanlaşdırır. Bunun üçün bir
sıra kompüter proqramlarını: PowerPoint, MİMİO və s. bilmək lazım gəlir. Müəllim müəyyən məsələləri izah
edərkən hazırladığı slaydları da nümayiş etdirə bilər. Bu zaman slayd hazır məlumatı göstərmək üçün deyil,
…120…
eyni zamanda, qarşı tərəfin müəyyən məsələləri araşdırması üçün də istifadə olunmalıdır. Məsələn, cümlə
üzvləri ilə bağlı hazırlanmış slaydı nümayiş etdirməzdən əvvəl müəllim mübtəda ilə tamamlığın fərqlərini
soruşmalıdır. PoverPoint proqramı imkan verir ki, cavab alındıqca cədvəl hissə-hissə ekrana gəlsin. Cavabları
genişləndirmək, mübtəda ilə tamamlığın oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirmək üçün Venn
diaqramından da istifadə etmək olar. Göründüyü kimi, əlavə vaxt itkisinə yol vermədən, həmçinin tələbələrin
fəallığını təmin etməklə oxşar və fərqli məqamları əyani şəkildə slaydla nümayiş etdirmək mümkündür.
Bundan sonra bu iki cümlə üzvünün başlıca fərqi kimi cümlənin qurulmasında onların oynadığı rol ətraflı izah
edilməli, eyni zamanda ifadə vasitələri əsasən eyni olsa da, tamamlığın ifadə imkanlarının daha geniş olması
və bunun səbəbləri izah olunmalıdır. Bu zaman da tələbələrin mülahizələrini dinləmək, cavablarda olan
səhvləri düzəldərək izahat vermək məqsədəuyğundur. Cümlə üzvlərinin tədrisi zamanı morfoloji və sintaktik
sualın mahiyyətini düzgün mənimsətmək çox əhəmiyyətli məsələdir. Çünki cümlədə hər bir nitq hissəsinin iki
məqamda: öz təhkim olunduğu sintaktik vəzifədə və müəyyən dəyişməyə məruz qalmaqla başqa bir sintaktik
vəzifədə işlənməsi müşahidə edilməkdədir. Öyrənən tərəf morfoloji və sintaktik sualın mahiyyətini anlamadan
cümlə üzvlərini düzgün müəyyənləşdirməyə nail ola bilməz. Müəllim, hər şeydən əvvəl, izah etməlidir ki,
cümlə üzvlərini müəyyənləşdirərkən bizi morfoloji sual deyil, sintaktik sual maraqlandırır. Bundan sonra
morfoloji və sintaktik sualın eyni və fərqli olduğu məqamlar izah olunmalıdır. Müəllim nümunələr verməklə
prosesi öyrənən tərəfin özünün izah etməsinə nail ola bilər. Bundan sonra müəllim belə bir tapşırıq verə bilər:
Cümləni elə dəyişin ki, qoca sözü cümlə daxilində də necə? sualını tələb etsin. Yaranan vəziyyətin səbəbini
izah etmək tələbələr üçün də çətin olmayacaq: nitq hissəsi təhkim olunduğu sintaktik vəzifədə işləndikdə onun
morfoloji və sintaktik sualları eyni, fərqli vəzifədə işləndikdə isə bu suallar fərqli olur.
Bütün cümlə üzvlərinin tədrisi prosesində belə müqayisələr aparmaqla, müəyyən problem suallar
qoymaqla tələbələrin dərs prosesində fəallığını artırmaq mümkündür. Cümlə üzvləri tədris olunub başa
çatdıqdan sonra isə onların bir-biri ilə müqayisəsini aparmaqla oxşar və fərqli cəhətləri müəyyənləşdirmək
mövzuların daha yaxşı mənimsənilməsinə səbəb olur. Təcrübə göstərir ki, tələbələrin cümlə üzvləri ilə bağlı
ən çox çətinlik çəkdikləri məsələlərdən biri də yönlük, yerlik, çıxışlıq halda olan sözlər və birləşmələrin
tamamlıq və ya yer zərfliyi vəzifəsində işlənməsinin müəyyən edilməsidir. Bəzən eyni bir söz bu hallardan
birində işləndikdə bir cümlədə tamamlıq, başqa bir cümlədə isə zərflik ola bilir. Belə halların düzgün
qiymətləndirilməsi və cümlə üzvlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi məqsədilə müəllimin paralel nümunələr
təqdim edərək, onların təhlil edilməsini qarşı tərəfə tapşırması məqsədəuyğundur. Təbii ki, tələbələrin bir
qismi tamamlıq, bir qismi isə yer zərfliyi kimi qiymətləndirdiyi belə sözlərin əsl həqiqətdə hansı cümlə üzvü
olduğunu dəqiqləşdirmək məqsədilə müəllim auditoriyaya “Nə üçün tamamlıq və ya nə üçün zərflik?” -
deyərək müraciət edə bilər. Hər kəs öz fikrini əsaslandırmaq üçün düşündüklərini söyləyəcək. Müəllim isə
deyilənlərin içərisində səhv fikirləri düzəltməli, məsələnin əsl mahiyyətini izah edərək bildirməlidir ki, bu iki
cümlə üzvünü fərqləndirmək üçün onun əlaqələndiyi feili xəbərə diqqət yetirmək lazımdır. Əgər xəbər dinamik
feillə ifadə olunmuşdursa, yəni hərəkətin icrası nəticəsində məkan dəyişikliyi baş verirsə, bu zaman yer
zərfliyi, stabil feillə ifadə olunmuşdursa, onda tamamlıq vəzifəsində olacaqdır. Məsələn, Dağa qalxırıq; Dağa
baxırıq. – cümlələrindən birincisində dağa sözü zərflik, ikincisində isə tamamlıqdır.
Ali məktəb proqramında cümlə üzvləri ilə bağlı tədris edilən məsələlərdən biri də cümlə üzvlərinin
əlavəsidir. Cümlə üzvünün əlavəsi aid olduğu üzvün mənasını izah edən, aydınlaşdıran söz və ya söz
birləşməsidir. (Kazımov, 2008: s.160). Aid olduğu üzvü izah etmək, aydınlaşdırmaq cümlə üzvü kimi təyini
də xarakterizə edən əsas cəhətlərdəndir. Əlavə və təyin arasındakı bu oxşarlıq onların bir-biri ilə müqayisəsini
aparmağa imkan verir ki, müəllim seminar məşğələsi zamanı bu tapşırığı verə və tələbələrdən bu iki cümlə
komponentini bir-biri ilə müqayisə etməyi tapşıra bilər. Bu zaman Venn diaqramından istifadə etmək faydalı
olar. Əvvəlcə təyinə xas olan xüsusiyyətlər sadalanır, sonra cümlə üzvlərinin əlavəsi xarakterizə edilir, daha
sonra isə onların ortaqlı və fərqli cəhətləri tutuşdurularaq müqayisə edilir. Bu cür müqayisələrin nümunələr
söyləməklə aparılması mövzunun daha yaxşı öyrənilməsinə səbəb olur. Bu üsuldan istifadə etməklə həmcins
üzvlərlə əlavələri də müqayisə etmək mümkündür. Onlar arasında da kifayət qədər fərqin olduğu qeyd
edilməli, qarşılıqlı şəkildə onların müqayisəsi aparılmalıdır.
Bütün cümlə üzvlərinin tədrisi başa çatdıqdan sonra Venn diaqramından istifadə etməklə qarşılıqlı
müqayisələr aparılması effekt verir. Seminar məşğələlərində müəllim tələbələrə ev tapşırığı olaraq belə
müqayisələr aparmağı tapşıra bilər.
Cümlənin komponentləri ilə bağlı diqqət yetirilməli məqamlardan biri də cümlədə işlənib, cümlənin
üzvləri ilə məna cəhətdən əlaqələnən, lakin qrammatik əlaqəyə girə bilməyən vasitələrdir ki, belə vasitələrə
xitablar və ara sözlər aiddir.
Ümumiyyətlə, cümlə üzvlərinin tədrisi prosesində mövzudan asılı olaraq, interaktiv təlim
metodlarından istifadə etmək müsbət nəticə verir. Bəzən belə başa düşülür ki, ənənəvi metodlardan tamamilə
…121…
uzaqlaşmaq, yalnız yeni təlim metodlarından istifadə etmək lazımdır. Əslində, bu, tam yanlış bir fikirdir.
Müəllim tədris edəcəyi mövzudan asılı olaraq, metod və priyomları düzgün seçməli, qarşıya qoyduğu məqsədə
nail olmalıdır. Bəzən bu metodlardan kombinə olunmuş şəkildə, bəzən də ayrı-ayrılıqda istifadə edilə bilər.
Cümlə üzvlərinin tədrisi zamanı yeni təlim metodlarından istifadəyə dair nümunələrə diqqət yetirək:
Klaster (şaxələndirmə) metodu. Klaster metodundan hər hansı bir mövzu və ya firkin mümkün qədər
açılmasına, öyrənənlərin bu ətrafda geniş, sərbəst düşünməsinə yönətlmə, həm də düşünmə mərhələsində
istifadə etmək olar. Bu metoddan müəllim həm mühazirə, həm də seminar məşğələlərində istifadə edə bilər.
Şaxələndirmə metodunu keçirmək üçün iri ağ kağız götürülür. Kağızın mərkəzində hər hansı termin, söz,
cümlə və s. yazılır. Klaster metodu cümlə üzvlərinin tədrisinin yekunlaşdırılması mərhələsində faydalı olar.
Məsələn, müəllim cümlə üzvləri haqqında bilikləri möhkəmləndirmək məqsədilə qruplara verilmiş kağızın
ortasına “cümlə üzvləri” yazır. Qruplar onlara verilmiş tapşırığı bildikləri kimi klasterləşdirirlər, sonda
müəllim kağızları lövhədən asır və ümumiləşdirir. Nəticədə, maraqlı bir sxem alınır.
“Dəyirmi masa” metodu. Bu zaman da qruplarla iş formasından istifadə olunur. Hər qrupa bir
vatman kağızı və qrupun üzvlərinin sayı qədər rəngli marker verilir. Hər kəs ona verilən rəngli marker ilə
yazmalıdır. Yazılı “Dəyirmi masa” elə metoddur ki, bu zaman tapşırıq yazılmış vərəq qrupun daxilində dairə
üzrə daim bir nəfərdən digərinə ötürülür. Məsələn, cümlə üzvlərinə aid hər hansı bir fikri yazır, sonra vərəq
qrupa verilir.Qrup üzvlərinin hər biri mövzu ilə bağlı öz mülahizələrini vərəqə əlavə edir. Məsələn, müəllim
kağızın üzərində bir cümlə yazır: “Qafar dayı söz alıb ayağa duranda həmişə onun maraqlı söhbətlərinin şahidi
olanlar alqışlayaraq səbirsizliklə onun nə barədə danışacağını gözləməyə başladılar” və tələbələrə həmin
cümlənin təhlili, cümlə üzvləri ilə bağlı bir fikir yazmağı tapşırır. Sonda həmin cümlənin üzvləri haqqında
bütün xüsusiyyətlər qeyd olunur. Təqdimat zamanı bütün yazılanların düzgünlüyü müəllim tərəfindən
yoxlanır, səhvlər varsa, izah edilir. Nəticədə, müəllim bu metoddan istifadə etməklə mövzu üzrə bilik və
bacarıqları yoxlamış olur. “Dəyirmi masa” metodundan sintaksisin bütün məsələlərinin öyrədilməsi zamanı
istifadə etmək olar.
Venn diaqramı kəsişən iki və daha artıq çevrə üzərində qurulur.Çevrənin üst-üstə düşdüyü hissədə
kifayət qədər yer olmalıdır. Həmin hissədə sözü gedən məsələnin ümumi cəhətləri qeyd olunmalıdır. Venn
diaqramı vasitəsilə oxşar və fərqli cəhətləri vermək olar. Bu üsullar öyrənənlərdə düşünmə, analizetmə bacarığı
aşılayır, dərsdə fəallığı təmin edir. Beləliklə, müəllim yaradıcı olmalı, dilimizi yaxşı öyrətmək üçün birinci
növbədə onu sevdirməli, ana dilimizin gözəlliyini, ahəngdarlığını yeri gəldikcə xatırlatmalıdır.
Nəticə: Sintaksisin tədqiqat obyektinə daxil olan cümlənin quruluşca sadə növünün və onun daxili
komponentlərinin tədrisi zamanı innovasiyaların tətbiqi mövzunun yaxşı mənimsənilməsi ilə yanaşı, bacarıq
və vərdişlərin formalaşmasında müsbət rol oynayır. Tədris prosesində innovasiyaların tətbiqi zamanı aşağıdakı
müsbət cəhətlərə nail olmaq mümkündür: 1.Müəllim – tələbə müzakirələri zamanı yeni biliklərin üzə
çıxarılmasının hədəflənməsi; 2.Bu prosesdə tələbənin obyekt deyil, subyekt rolunu oynaması; 3.Tədris
prosesinə İKT-nin imkanlarının tətbiqi vərdişlərinin aşılanması; 4.Tələbələrdə internet imkanlarından istifadə
vərdişlərinin formalaşması; 5.Bu prosesdə tələbənin kreativ düşüncəyə sahib bir mütəxəssis kimi yetişməsi.
Ədəbiyyat:
1. Abdullayev Ə.Z., Seyidov Y.M., Həsənov A.Q. (1972). Müasir Azərbaycan dili. IV hissə. – Bakı: Maarif. – 476 s.
2. Abdullayev Ə. Z. (1992). Azərbaycan dili məsələləri. –Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı. – 332 s.
3. Abdullayeva G. (2014). Müasir Azərbaycan dili. II hissə. – Bakı: Təhsil. – 308 s.
4. Kazımov Q.Ş. (2008). Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. – Bakı: Nurlan. – 500 s.
5. Mehrabov A., Abbasov Ə., Zeynalov Z., Həsənov R. (2006). Pedaqoji texnologiyalar. – Bakı: Altunnəşr. – 372 s.
6. Nəbiyeva Ş. (2010). Ana dilinin tədrisi metodikasının aktual problemləri. – Bakı: ADPU-nun nəşriyyatı. – 148 s.
7. Nəzərov A. (2012). Müasir təlim texnologiyaları. –Bakı: ADPU nəşriyyatı. – 104 s.
8. Veysova Z. (2007). Fəal/interaktiv təlim: müəllimlər üçün vəsait. –Bakı. – 150 s.
İBTİDAİ SİNİF ŞAGİRDLƏRİNDƏ ORFOQRAFİK VƏRDİŞLƏRİN FORMALAŞDIRILMASI

PROBLEMİ METODİK TƏDQİQATLARIN OBYEKTİNDƏ
Qasımova Maya Rəhim qızı
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, baş müəllim
Orcid id: 0000-0001-9116-4331
Abstract: In the article the problem of forming orthographic skills in primary school students in the
scientific and methodological literature was examined. For this purpose, many scientific works of Azerbaijani
…122…
and Russian linguists and methodologists were applied, these works were analyzed widely in terms of
problems. The analysis gave a basis to come to such kind of a conclusion that the formation of orthographic
skills as a central problem of the school was extensively studied by specialists in this field in separate years,
and the results were reflected in a number of methodological works. These fundamental works are used today
by primary school teachers in order to form orthographic skills of the students in primary school. However, in
recent years, the improvement of a content of teaching, the application of curriculum, the writing of new
generation textbooks, the organization of the teaching process based on interactive methods requires a new
approach to the issues of teaching orthography in primary schools, which actualizes to conduct special
researches in this field.
Key words: primary school, orthographic training, dictations, primary school students, orthographic
exercises, orthographic habits, orthographic skills, orthographic rules.
Müasir dövrdə ibtidai məktəbdə təlim şagirdlərin idrak fəallığı üzərində qurulur, dərslər interaktiv
metodlarla təşkil edilir, yeni təlim texnologiyaları tətbiq edilir. Şagirdlərin müstəqilliyinin, tədqiqatçılıq
qabiliyyətlərinin inkişafına önəm verilir. Bununla da “yaddaş məktəbi” kimi səciyyələndirilən ənənəvi
təhsildən “təfəkkür məktəbinə” keçid təmin edilir. Müasir pedaqoji yanaşmalara diqqət yetirdikdə bir daha
əmin oluruq ki, bugünkü məktəb şagirdi sadəcə çoxsaylı biliklərlə yükləyən qurum olmayıb, onları əqli, əxlaqi,
psixi cəhətdən hərtərəfli inkişaf etdirərək gələcək həyata hazırlayan, həyatda maraq və qabiliyyətlərinə görə
yer tutmalarına şərait yaradan təhsil ocağıdır. “Hərtərəfli inkişaf” məfhumunda isə mükəmməl şifahi və yazılı
nitqə yiyələnmə, fikirlərini istər şifahi, istərsə də yazılı formada düzgün, aydın, dəqiq, dolğun, müfəssəl, şüurlu
çatdıra bilmə bacarığı vacib amil kimi çıxış edir. Sözsüz ki, düzgün yazılı nitq dedikdə isə, orfoqrafik
bacarıqların formalaşdırılmasının zəruriliyi və önəmliliyi, bu prosesdə səmərəli yolların axtarışının aktuallığı
bir daha sübutunu tapır.
Orfoqrafik vərdişlər sadə və ya mürəkkəb əqli fəaliyyət əsasında formalaşan və insanın yazılı formada
cərəyan edən şüurlu nitq fəaliyyətinin avtomatlaşdırılmış komponenti kimi nəzərdən keçirilir. Orfoqrafik
vərdişlər davamlı məşq prosesində formalaşır. Bu vərdişlərin yaranması üçün daha sadə vərdişlərin formalaşdı-
rılması şərtdir. Bunalra: yazı vərdişi, sözü səs-hərf tərkibinə görə təhlil etmə bacarığı, sözdə orfoqramı ayırmaq
və onu müvafiq qrammatik qaydaya uyğunlaşdırmaq bacarığı və s. aid edilir.
Orfoqrafik vərdişlərin formalaşdırılması məktəbin mərkəzi problemi kimi ayrı-ayrı illərdə bu sahənin
mütəxəssisləri – A.Abdullayev, H.Balıyev, Ə.Əfəndizadə, Y.Kərimov, B.Əhmədov, N.Abdullayev,
A.Rəhimov, N.Cəfərova və başqaları tərəfindən geniş şəkildə tədqiq edilmiş və nəticələr bir sıra metodik əsər-
lərdə, dərslik, dərs vəsaiti və məqalələrdə əks olunmuşdur. Həmin əsərlərdən ibtidai məktəbdə şagirdlərin
orfoqrafik vərdişlərinin formalaşdırılması məqsədilə bu gün də istifadə olunur. İbtidai sinif dərslikləri dəyişsə
də, təlim müasir texnologiyalar üzərində qurulsa da bir çox görkəmli dilçi-metodistlərin yaratdığı fundamental
əsərlər ibtidai sinif müəllimlərinin gələcək nəslin təlim-tərbiyəsi məqsədilə tutduqları yolu işıqlandırmaqda
davam edir.
Bu sahədə Ə.Əfəndizadənin əməyi xüsusilə qeyd edilməlidir. Belə ki, orfoqrafiya və onun təlimi
məsələlərinin tədqiqi Ə.Əfəndizadənin elmi-metodik fəaliyyətinin başlıca mövzusu olmuşdur. “Düzgün yazı
təliminin elmi əsasları” (5) əsərində Ə.Əfəndizadə Azərbaycan dili orfoqrafiyasının linqvistik, metodik, tarixi
əsaslarından bəhs etmiş, bu sahədə uzun illərdən bəri apardığı eksperimental tədqiqatlarının nəticələrini əks
etdirmişdir. Əsərdə Azərbaycan dili əlifbası, qrafikası və orfoqrafiyasının xüsusiyyətləri və yazı təlimində bu
xüsusiyyətlərdən irəli gələn bir sıra mühüm məsələlər geniş şərhini tapmışdır. Dilçi-metodist məktəbdə orfo-
qrafiya təliminin orfoepiya, nitq inkişafı və qrammatika tədrisi ilə müvazi şəkildə həyata keçirilməsinin
zəruriliyini elmi cəhətdən əsaslandırmışdır. Lakin bəzi məsələlərə münasibətdə nəzərə almalıyıq ki, əsər 1975-
ci ildə yazılmış və bu günə qədər keçən dövrdə orfoqrafiyamızda bir sıra dəyişikliklər həyata keçirilmiş, Azər-
baycan dili orfoqrafiya lüğətləri (2004, 2013, 2021-ci illərdə) yenilənmişdir.
Azərbaycanın dilçi metodistlər məktəbinin qurucusu olan prof.A.Abdullayev ibtidai məktəbdə
şagirdlərin orfoqrafik vərdişlərin formalaşdırılmasına xüsusi diqqət yetirərək yazırdı: “Orfoqrafik savadlılığın
bünövrəsi ibtidai siniflərdə qoyulur... Orfoqrafiya sahəsində görülən işlər, şagirdlərin savadlı yazıya
yiyələnməsinə, dil hadisələrinin daha dərindən başa düşülməsinə və onun quruluşunun praktik şəkildə
mənimsənilməsinə imkan yaratmalıdır” (Abdullayev, 1968, s.295). Dilçi-metodist ibtidai məktəbdə şagirdlərin
müvəffəqiyyət faizinin aşağı düşməsi hallarının, əsasən onların yazıları ilə əlaqədar olduğunu vurğulayaraq,
orfoqrafiya təliminə ciddi fikir verilməsini tövsiyə edirdi.
Y.Kərimovun “İbtidai siniflərdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası” (6) adlı dərs vəsaitində ibtidai
məktəbdə orfoqrafiya təlimi üzrə işin metodikasına ayrıca bir bölmə ayrılmış, həmin bölmədə orfoqrafiya
təliminin məqsəd və vəzifələri, prinsipləri, orfoqrafiya təliminə verilən tələblər, orfoqrafik çalışmaların
…123…
xarakteri, orfoqrafiya təliminə təsir göstərən amillər, ibtidai məktəbdə yazılışı çətin sözlər üzrə işin təşkili,
lüğətçənin tutulması, orfoqrafik rejimin təşkili, yazılı çalışmaların növləri, yazılarda yol verilən səhvlər
üzərində işin təşkilinin metod və priyomları ətraflı şərh olunmuşdur.
Y.Kərimov ibtidai məktəbdə orfoqrafiya təliminin elmi əsaslar üzərində aparılmasını təmin etmək
üçün aşağıdakı prinsiplərə əməl olunmasını zəruri sayır: a) Şüurluluq; b) Tədricilik və ardıcıllıq; c)
Çalışmaların rəngarəngliyi; ç) Yazılı çalışmaların şifahi çalışmalara əsaslanması.
Y.Kərimov orfoqrafik vərdişlərin formalaşdırılmasında orfoqrafik çalışmaların əvəzsiz rolunu
vurğulayaraq qeyd edir ki, “hər bir orfoqrafik vərdiş uzunmüddətli çalışmaların köməyi ilə illər ərzində
formalaşır, təkmilləşir... Əvvəllər qaydaya aid sözü müəllim seçir, şagirdlər isə o sözə nə üçün həmin qaydanın
tətbiq olunduğunu aydınlaşdırırlar. Sonralar isə şagirdlər özləri orfoqrafik qaydanı deyir, cümlələrdən ona
uyğun nümunələr tapır, eynicinsli bənzər hallarla müqayisə edir, ümumiləşdirmə aparırlar. Beləliklə, qaydanı
tez və dəqiq tətbiq etməyi öyrənirlər. Orfoqrafik qaydanın bu yolla formalaşması onun avtomatlaşmış yazı
vərdişinə çevrilməsinə səbəb olur” (Kərimov, 2013, s.376).
Y.Kərimov orfoqrafik çalışmaları şagirflərin dərketmə fəaliyyətinin xarakterinə (analitik (təhlili),
sintetik (tərkibi), analitik-sintetik çalışmalar); yerinə yetirilərkən üstünlük təşkil edən analizatorlara görə
(görmə, eşitmə, kinestezik qavrayışa, müxtəlif təsəvvürlərə əsaslanan çalışmalar); dərsin məqsədinə görə (sor-
ğu məqsədilə, yeni biliklərin mənimsənilməsi məqsədilə, ev tapşırıqları ilə əlaqələndirmək məqsədilə verilən
çalışmalar) təsnif edir.
Y.Kərimov ibtidai məktəbdə yazılışı çətin olan sözlər üzərində işin təşkilinin zəruriliyini vurğulayaraq
ibtidai sinif müəllimlərinə dərs ilinin əvvəlindən həmin sözləri qruplaşdırmağı və vaxtaşırı olaraq imla
mətnlərində, çalışmalarda, qrammatik-orfoqrafik təhlillər zamanı, şagirdlərə iş vərələri hazırlayarkən onlara
müraciət etməyi tövsiyə edir. O, məktəb təcrübəsinə əsaslanaraq, yazılışı çətin sözlərin qruplaşdırılması im-
kanlarını aşağıdakı kimi konkretləşdirir:
• ardıcıllıqla, sözləri iki-iki, üç-üç qruplaşdırmaq;
• qrammatik mövzular üzrə qruplaşdırmaq (məsələn: qoşasaitli sözlər və s.);
• semantik məna qrupu üzrə qruplaşdırmaq (vəhşi heyvanlar, ev quşları və s.);
• bir-birinə əks olan orfoqramlara nəzərən qruplaşdırmaq (igid-söyüd, əgər-əyri);
• qrafik bənzərliyinə və oxşar orfoqramlarına görə qruplaşdırmaq (kənd, qənd, bənd, fənd; corab, qutab,
dolab, sincab; ağac, umac, tıxac və s.).
Y.Kərimov yazılışı çətin sözlərin oxşar orfoqramlara görə qruplaşdırılaraq öyrədilməsini daha
məqsədəmüvafiq hesab edir və qeyd edir ki, “qrafik cəhətdən və səslənməsinə görə yaxınlıq şagirdlərin
beynində müəyyən assosiasiya yaradır və həmin sözlərin yazılışının daha asan yadda
qalmasını təmin edir” (Kərimov, 2013, s.383).
Y.Kərimov yazılışı çətin sözlərin şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsini təmin etmək üçün müxtəlif
tipli, rəngarəng çalışmalardan istifadə etməyi məsləhət bilir:
• buraxılmış orfoqramı yerinə qoymaqla sözü tamamlayıb yazmaq;
• diktəyə əsasən yazılmış sözdəki orfoqramı və sözün mənasını izah etmək;
• 4-5 söz üzrə izahlı lüğət-orfoqrafik imla;
• əşya şəkilləri əsasında yazı (kombayn, ekskalator, ekskavator və s.)
• keçilmiş qrammatik mövzuya aid 12-15 sözdən ibarət lüğət-orfoqrafik imla;
• tapmaca xarakterli imla (müəllim sözün leksik mənasının qısa izahını verir, uşaq sözü tapıb yazır.
Məsələn: “yazı taxtasında yazı yazdığımız əşya” (təbaşir) və s.);
• sözün qrammatik-orfoqrafik təhlili;
• pəncərəli cədvəl üzrə imla (müəllim hər hansı bir sözü iri hərflərlə qalın kağıza yazır, orfoqram olan
hissəni yanlardan kəsərək arxaya qatlayır, söz şagirdlər tərəfindən yazıldıqdan sonra, qatlanan hissəni
açır, şagirdlər yazdıqlarını yoxlayırlar, səhv yazanlar düzəliş edirlər).
N.Abdullayevin pedaqoji təmayüllü ali məktəblərdə təhsil alan magistrlər üçün nəzərdə tutduğu
“Orfoqrafiya və orfoepiya təlimi məsələləri” (2) vəsaiti də məktəbdə orfoqrafiya təliminin səmərəli təşkili ilə
bağlı bir sıra məsələlərin aydınlanmasında mühüm rol oynayır. Müəllif əsərdə məktəb müəllimlərinin iş təc-
rübəsində orfoqrafiya təlimi metodikası ilə bağlı bir sıra qüsurların müşahidə olunduğunu, müəllimlərin
öyrədici imlaların növləri, aparılması qaydası ilə bağlı kifayət qədər məlumatlı olmadıqlarından həmin yazı
növlərini az tətbiq etdiklərini, onların yalnız lüğət üzrə imladan istifadə etdiklərini qeyd etmişdir. Yoxlama
imlaların aparılması, şagirdlərin orfoqrafik səhvlərinin qruplaşdırılması, səhvlər üzərində işin təşkili ilə bağlı
görülən işlərdə ümumi dolaşıqlığın, fikir müxtəlifliyinin mövcudluğunu vurğulamışdır. Müəllif son illərdə ali
…124…
məktəbə qəbul imtahanlarının test üsulu ilə aparılmasının dilimizin orfoqrafiya qaydalarına etinasız münasi-
bətə yol açmasına səbəb olduğunu söyləyərək qeyd edir: “Dilimizin orfoqrafiya qaydalarını bilib-bilməməyin
buraxılış və qəbul imtahanlarına elə bir təsiri olmadığı qənaətinə gələn şagirdlər keçmiş illərlə müqayisədə
orfoqrafiya qaydalarına az əhəmiyyət verirlər. Test üsulu ilə ali məktəblərə qəbul olunan tələbələrin bir
çoxunda orfoqrafik savadsızlıq nəzərə çarpır. Onlar yalnız yaradıcı xarakterli yazılarda deyil; ərizə, tərcümeyi-
hal və s. kimi əməli yazılarda da orfoqrafik qüsurlara yol verirlər” (Abdullayev, 2008, s.5).
N.Abdullayevin ərsəyə gətirdiyi vəsait bu sahədə olan boşluğu qismən doldurmaq, orfoqrafiya təlimi
ilə bağlı məsələlərə bir qədər aydınlıq gətirmək, orfoqrafik qaydaların ibtidai və orta məktəblərdə öyrədilməsi
yolları və üsullarını göstərmək baxımından əhəmiyyətlidir. Vəsaitdə orfoqrafiya təliminin yolları və vasitələri
əhatəli şəkildə şərh edilmiş, orfoqrafiya təlimində etimoloji və orfoqrafik təhlillərdən, məqamı gəlincə
orfoqrafik-orfoepik cədvəl və sxemlərdən istifadənin səmərəliliyi qeyd edilmişdir.
A.Rəhimov “Ana dilinin tədrisi metodikası (ibtidai siniflərdə)” (7) dərsliyində ibtidai məktəbdə
şagirdlərdə orfoqrafik vərdişlərin formalaşdırılması məsələlərini geniş tədqiq etmişdir. O, şagirdlərə öz
fikirlərini savadlı şəkildə qələmə almaq vərdişlərinin aşılanmasını ibtidai siniflərdə Azərbaycan dili təliminin
qarşısında duran mühüm vəzifə kimi dəyərləndirmişdir. A.Rəhimov bu barədə yazır: “Orfoqrafiyanı öyrənmə
məktəblilərin nəinki dilə dərindən yiyələnmələrini, həmçinin onların nitq və təfəkkürlərinin inkişafını və digər
fənləri şüurlu mənimsəmələrini də təmin edir... Yuxarı siniflərdə təhsil alan şagirdlərin yol verdikləri müxtəlif
xarakterli səhvlərin bir qrupu, şübhəsiz, həm də ibtidai siniflərdə bu sahədə kifayət dərəcədə bacarıq və
vərdişlərə yiyələnməmələri ilə bağlıdır.” (Rəhimov, 2015, s.360). Müəllif qeyd edir ki, ibtidai məktəbdə
orfoqrafık normalar fonetika, leksikologiya, morfologiya və sintaksis şöbələrinin tərkibində öyrədilir və
şagirdlərin aydın, dəqiq, səlis və savadlı yazı vərdişlərinə yiyələnmələri, ümumiyyətlə, təlimdə müvəffəqiyyət
qazana bilmələri orfoqrafiya üzrə işin elmi zəmində qurulması ilə sıx bağlıdır.
A.Rəhimov orfoqrafik çalışmalara orfoqrafik təhlilləri, izahlı yazıları (kommentarili yazı), üzündən
köçürmə yazıları, çap olunmuş mətnləri olduğu kimi köçürməyi, əl yazısı ilə olan mətnlərin üzündən
köçürülməsini aid edir. Dilçi-metodist yoxlama imlaların yazdırılması zamanı şagirdlərin mənimsədikləri
nəzəri məlumatları təcrübəyə tətbiq etmə səviyyəsini müəyyənləşdirmək məqsədilə imla mətninin həsr
olunduğu bölməyə (orfoqrafik qaydaya) aid xüsusi tapşırıqların verilməsini lazım bilir. A.Rəhimov bunun
seçilən mövzu və ya orfoqrafik qayda üzrə şagirdlərin nə kimi bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnmələrinin
daha dərindən öyrənilməsində əhəmiyyətli olduğunu vurğulayır. O həmin tapşırıqları şagirdlərə iki formada:
ya diktə olunan mətnin üzərində, ya da mətnlə bağlı olub, lakin ayrıca (yazılmış mətndən aşağıda) icra
etdirməyi məsləhət görür.
N.Cəfərova ibtidai sinif şagirdlərinin orfoqrafik vərdişlərinin formalaşdırılmasında müxtəlif növ yazı
növlərindən istifadə etməyi məsləhət bilir və bəzi yazı növləri ilə bağlı nümunələr də təklif edir. O, ibtidai sinif
şagirdlərinin orfoqrafik savadlılığının yüksəldilməsində mətnində müəyyən dəyişikliklər edilməklə yerinə
yetirilən üzündənköçürmə yazıları əhəmiyyətli hesab edir, dərsliyində “Qartalla döyüş” başlığı altında imla
mətni nümunəsi təqdim edir və şagirdlərə həmin imla mətnində olan sifətləri yaxınmənalı sifətlərlə əvəz edib
köçürmək tapşırığı verməyi təklif edir (Cəfərova, 2016, s.245).
N.Cəfərova orfoqrafik vərdişlərin formalaşdırılmasında imlaların rolunu yüksək qiymətləndirərək
yazır: “ İmlalar orfoqrafik çalışmaların ən məhsuldar növüdür. İmlalar şifahi və yazılı nitqi əlaqələndirən
inteqrativ yazıdır...Orfoqrafiya və orfoepiyanın sintezi olan imlalar Azərbaycan dili dərslərinin vacib tərkib
hissəsidir. Dərsin 10-15 dəqiqəsinin imlalar üçün ayrılması müəllimin uğurunu təmin edir ...İbtidai sinif
müəllimi kiçik və böyük summativ qiymətləndirmə vasitəsi kimi öyrədici və yoxlayıcı imlalardan istifadə edə
bilər” (Cəfərova, 2016, s.246).
N.Cəfərova ayrı-ayrı imlaların əhəmiyyəti, keçirilmə metodikası ilə bağlı geniş şərh verir. Məsələn,
öyrədici imlaların bir növü kimi lüğət üzrə imlanın aparılmasına şagirdlərə tək-tək sözlərin (zəif, saat, dairə,
bədii, radio, ailə, mətbəə və s.) yazdırılmasından başlayıb, söz birləşmələrinin (kitab evi, kitab mağazası, çiçək
ətri, çiçək ləçəyi, qonaq otağı, qonağın gəlişi və s.) yazdırılmasına qədər mürəkkəbləşdirməyi məsləhət bilir.
H.B.Balıyev və A.H.Balıyev “Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası” (3) əsərində şagird yazılarındakı
səhvlərin kökündə duran səbəbləri geniş araşdırmış və bunların iki mənbədən törədiyi qənaətinə gəlmişlər.
Bunlardan birincisini təlimlə bağlı olmayan ümumi səbəblər kimi aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmışlar:
1) Müasir dil üzrə elmi-nəzəri tədqiqat sahəsindəki bəzi çatışmazlıqlar (orfoqrafiyanın bəzi məsələ-
lərində fikir ayrılığının müşahidə edilməsi orfoqrafiya təliminə mənfi təsir göstərir).
2) Orfoqrafiya qaydalarının çoxluğu və müxtəlifliyi (qaydaların çoxluğu onları yadda saxlamağa və
yeri gəldikdə tətbiq etməyə maneçilik törədir).
3) Azərbaycan dili orfoqrafiyasının son illərdə tez-tez dəyişikliyə uğraması (bir orfoqrafik qayda
mənimsənildikdən sonra onunla bağlı yeni vərdişin yaranması ağrılı prosesdir).
…125…
4) Kolleqrafik qaydalarla bağlı mənbələr (c-ç, g-ğ, o-ö, u-ü və s. bu tipli hərflər bir-birindən nöqtə və
ya bir xətlə fərqlənir və ixtiyari diqqəti zəif olan şagirdlər həmin hərflərin yazılışında səhvə yol verirlər).
5) Yerli dialekt və şivələrlə bağlı səhvlər (bəzi zonalarda şagirdlərin nitqində möhkəm oturuşmuş
şivələr həmin sözlərin yazılışının mənimsədilməsində çətinlik törədir).
6) Mətbuatda, elmi və bədii əsərlərdə bəzən orfoqrafik qaydaların gözlənilməməsi (mətbuatda və digər
KİV-də məktəbdə öyrəndiyi qaydanın əksini görən şagirddə çaşqınlıq yaranır və bu da onun düzgün yazı
vərdişlərinə yiyələnməsi işini xeyli çətinləşdirir).
7) Orfoqrafik savadlılıq uğrunda vahid cəbhənin yaradılmaması (yalnız cəmiyyətin bütün sferalarında
(ailədə, məktəbdə, ictimai yerlərdə, mətbuatda) orfoqrafik qaydaların mütəşəkkil olaraq gözlənilməsinin şahidi
olan uşaq bu qaydaların önəmliliyini dərk edəcək və davamlı orfoqrafik vərdişlərə yiyələnəcək).
8) Şagirdləri sinifdən-sinfə, məktəbdən-məktəbə keçirərkən orfoqrafik vərdişlərə yiyələnmə
səviyyəsinin nəzərə alınmaması (sürətli yazı texnikasına, zəruri orfoqrafik yazı vərdişlərinə yiyələnməmiş
şagirdlərin qeyd-şərtsiz sinifdən-sinfə keçirilməsi müəllimin bu sahədə operativ, səmərəli işləməsinə mane
olur).
9) Şagirdlərin bütün fənlər üzrə həddindən artıq çalışmalarla yüklənməsi (şagirdlər az vaxtda çox
tapşırıq icra etmək məcburiyyətində qaldıqları üçün tələskənliyə yol verirlər ki, bu da
orfoqrafik qaydaların gözlənilməməsinə və səhv buraxma hallarına yol açır).
H.B.Balıyev və A.H.Balıyev qeyd olunan ümumi səbəblərdən əlavə, şagird yazılarındakı səhvləri
törədən fərdi-subyektiv səbəbləri də konkretləşdirmişlər:
1) Ayrı-ayrı siniflərdə orfoqrafik vərdişlərə yiyələnmə üzrə işin müntəzəm və sistematik şəkildə təşkil
edilməməsi (məktəblərdə öyrədici yazılara, orfoqrafik lüğətlərdən istifadəyə lazımi diqqət verilmir,
ümumiyyətlə yazı standartlarının reallaşdırılması üzrə işə “ögey” münasibət hiss olunur).
2) Orfoqrafiya təlimi üçün metodlardan sistem şəklində istifadə edilməməsi (orfoqrafik vərdişlərin
inkişaf etdirilməsi üçün müəyyənləşdirilmiş və eksperimental yolla sınaqdan çıxarılmış metodlardan yerli-
yerində, əlaqəli şəkildə istifadə edilməməsi avtomatlaşmış yazı vərdişlərinin formalaşdırılmasını ləngidir).
3) Orfoqrafiya təlimi üzrə aparılan işlərin yoruculuğu (orfoqrafiya təlimində rəngarəng iş
növlərindən istifadə edilməməsi, eynitipli işlərin (məsələn, yalnız yoxlama imlaların) tətbiqi şagirdləri yorur).
4) Bir çox psixoloji amillərin nəzərə alınmaması (orfoqrafik qaydaları mənimsəmədə şagirdlərin yaşı,
fərdi qavrama, görmə, eşitmə qabiliyyətləri, idrak imkanları nəzərə alınmalıdır).
5) Orfoqrafik çalışmalarla qrammatik materialın əlaqələndirilməməsi (hər bir orfoqrafik qaydanın
əsasında duran qrammatik material mənimsənilməlidir, yəni orfoqrafik qayda təsadüfi xarakter daşımamalı,
qrammatikaya söykənməlidir).
6) Şagirdlərdə orfoqrafiyaya marağın azlığı (şagird onun gələcəyi üçün əhəmiyyətli olacağını dərk
etdiyi məsələlərə daha diqqətlə yanaşır və onları yadda saxlamağa çalışır. Bu baxımdan orfoqrafik bacarıqların
həyat üçün əhəmiyyəti şagirdlərə başa salınmalı, gələcəkdə səhvsiz yazan müəllim, həkim, mühəndis və s.
ixtisas sahibi olmanın önəmliliyi izah edilməlidir) (Balıyev H., Balıyev A., 2014, s.229-232).
İbtidai məktəbdə şagirdlərin orfoqrafik bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi yolları rus dilçi-metodistləri
tərəfindən də geniş şəkildə araşdırılmışdır. Orfoqrafiya təlimində əldə edilən nəticələrin şagirdlərin öz
qarşısında orfoqrafik vəzifə qoya bilmək bacarığının səviyyəsindən asılılığı Boçkareva T.D. (8), Jedek P.S.
(10), Lvov M.R. (9), Razumovskaya M.M. (11), Salnikova T.P. (12), Soloveyçik M.S., Xarçenko O. (13),
Savelyeva L.V. (14) tərəfindən vurğulanmışdır.
Jedek P.S. qeyd edir ki, “orfoqrafik fəaliyyət o zaman mövcuddur ki, yazan orfoqrafik qaydaya
müraciət etmək tələbatı duysun, belə olduqda deməli, o, sözdəki orfoqramı görür və onun varlığını dərk edir”
(Jedek, 1997, s.132). P.S.Jedekin bu fikri bir daha sübut edir ki, şagirdlərdə sözdəki orfoqramları görə bilmək,
onların sayını müəyyənləşdirmək bacarıqlarının formalaşdırılması orfoqrafiya təlimində önəmli mərhələdir və
bu işə barmaqarası yanaşmaq olmaz. P.S.Jedek “orfoqram” məfhumunun mahiyyətini bu cür açıqlayır:
“Orfoqram – eşitmə əsasında müəyyənləşməyən yazıdır (hərf, defis, sözlərin ayrı yazılması və ya digər yazı
işarələridir)” (Jedek, 1997, s.134).
Salnikova T.P. orfoqramın aşağıdakı əlamətlərini ayırır:
- yoxlanılmasını tələb edən yazı işarəsi (hərf, hərfbirləşməsi, morfem, kök və şəkilçi morfeminin
birləşdiyi məqam, sözlər arasında münasibət (defislə və ya ayrı yazılma baxımından), sətirdən-sətrə keçirilmək
üçün sözün bölündüyü yer);
- yazılması üçün yalnız birinin düzgün olduğu ən azı iki mümkün variantın mövcudluğu (Salnikova,
2001, s.89).
…126…
M.R.Lvov orfoqrafik vərdişi aşağıdakı şəkildə xarakterizə edir: “Orfoqrafik vərdiş – avtomat-
laşdırılmış fəaliyyətdir, o əvvəlcə şüurlu fəaliyyət kimi təzahür edir, daha sonra avtomatlaşmaya məruz qalır”
(Lvov, 2001, s.36).
M.R.Lvov orfoqrafik vəzifənin həlli üçün şagirdin fəaliyyətini altı mərhələdə birləşdirir:
1) sözdə orfoqramı görə bilmək;
2) onun xarakterini müəyyənləşdirmək: əgər yazılışı müəyyən qayda ilə tənzimlənən orfoqramdırsa,
onun yazılışının əsasında duran qrammatik-orfoqrafik qaydanı yada salmaq;
3) orfoqramın tipindən asılı olaraq orfoqrafik vəzifənin həlli üsulunu müəyyənləşdirmək;
4) qarşıya qoyulmuş vəzifənin həlli “addımlarının” ardıcıllığını, yəni fəaliyyətin alqoritmini
müəyyənləşdirmək;
5) qarşıya qoyulmuş vəzifəni həll etmək, yəni müəyyənləşdirilmiş alqoritmə əsasən ardıcıl olaraq
lazımi addımları atmaq;
6) sözü əldə olunan nəticəyə əsasən yazmaq və düzgün yazılıb-yazılmadığını yoxlamaq (Lvov, 2001,
s.46).
Lvov M.R. orfoqrafik vəzifənin uğurla yerinə yetirilməsi üçün şagirdlərin aşağıdakı bacarıqlara
yiyələnməsinin zəruriliyini önə çəkir:
- şagirdlərin kifayət qədər qrammatik biliklərə sahib olması;
- şagirdlərin nitq inkişafı;
- zəngin və fəal lüğəti;
- fonetika, qrafika, söz yaradıcılığı, qrammatika sahəsində təhlil-tərkib bacarıqlarının (analitik-sintetik
bacarıqlar) yüksək səviyyəsi;
- orfoqrafik gözüitiliyin zəruri inkişaf səviyyəsi;
- əqli əməliyyatların yerinə yetirilməsi cəldliyi (Lvov, 2001, s.46).
Jedek P.S. isə bu mərhələləri daha ümumiləşdirilmiş variantda təqdim edir: “Orfoqrafik fəaliyyət iki
mərhələdə həyata keçirilir: orfoqrafik vəzifənin qoyuluşu (orfoqramı görmək) və onun həlli (müvafiq qaydaya
əsasən düzgün yazılış formasını seçmək)” (Jedek, 1997, s.231).
M.R.Lvov qeyd edir ki, “orfoqrafik gözüitiliyin olmaması və ya zəif inkişafı yazıda yol verilən
səhvlərin əsas səbəblərindəndir. Bu, şagirdin qaydanı yaxşı bilmək və tətbiq etməklə bağlı bacarıqlarını heçə
endirir: belə ki, uşaq yazı prosesində orfoqramı görmür. Aparılmış tədqiqatların nəticələrinə görə, ibtidai sinif
şagirdləri mətndə yalnız 15-45 % orfoqramları müstəqil tapa bilirlər. Orfoqrafik gözüitiliyin formalaşdırılması
üzrə müəllimin davamlı olaraq iş apardığı ayrı-ayrı siniflərdə bu göstərici 70-90 %-ə qalxır” (Lvov, 2001,
s.17).
Savelyeva L.V. qeyd edir ki, biz orfoqrafik gözüitiliyi sadəcə şagirdin orfoqramı görmək bacarığı kimi
nəzərdən keçirsək, bu zaman şagird sadəcə orfoqramları görəcək, sayını müəyyənləşdirəcək və bu zaman onun
fəaliyyətini sonuna qədər şüurlu adlandıra bilmərik. Yox, əgər şagird orfoqramı sadəcə görmək deyil, tanıya
bilirsə, sözün məhz həmin hissəsində orfoqramın mövcudluğu səbəbini izah edirsə, qarşısına onu həll etmək
vəzifəsi qoyursa, bu zaman o, tam şüurlu fəaliyyət göstərir (Savelyeva, 2006, s.93). Deməli, Savelyevaya görə,
orfoqrafik gözüitilik orfoqramı üzə çıxarmaq, görmək, tipinə görə qruplaşdırmaq və düzgün yazmaq
bacarığıdır.
Boçkareva T.D. qeyd edir ki, hər orfoqramın düzgün yazılışını yoxlamaq üçün yazan orfoqrafik qay-
daya müraciət edir, çünki sözdə bir və ya bir neçə orfoqramın mövcudluğunu dərk edir. Burada qarşıya
orfoqrafik vəzifə qoymaq və onu həll etməklə bağlı olan şüurlu məqsədin reallaşdırılmasına istiqamətlənmiş
orfoqrafik fəaliyyətdən söhbət gedir. Bu orfoqrafik fəaliyyətin icrası üçün “orfoqrafik sahə” adlanan müəyyən
kəsiyin mövcudluğu şərtdir. Bu sahə çərçivəsində orfoqrafik fəaliyyət baş verir, yəni orfoqram yoxlanılır
(Boçkareva, 2001, s.34).
Razumovskaya M.M. şagirdlərdə orfoqrafik vərdişlərin formalaşdırılmasının əsasında sistemli
yanaşmanın durduğunu qeyd edir. O, hesab edir ki, sistemli yanaşma, problemi dilin bütün bölmələri
aspektindən nəzərdən keçirmək deməkdir. Yəni uğurlu orfoqrafiya təliminin vacib şərti dilin fonetika, söz
tərkibi, söz yaradıcılığı, morfologiya, sintaksis, leksika bölmələri ilə əlaqəli həyata keçirilən çalışma
kompleksinin tətbiqidir. Yalnız belə çalışma sistemi şagirdlərin savadlı yazı vərdişlərinə yiyələnməsini təmin
edə bilər (Razumovskaya, 1994, s.247).
Razumovskaya M.M. orfoqrafik bacarıqların formalaşdırılması üçün aşağıdakı fəaliyyətlərə
istiqamətlənmiş çalışmaların icrasını lazım bilir:
a) sözdə orfoqramı “görmək” bacarığını formalaşdıran çalışmalar (orfoqrafik gözüitiliyin inkişafına
yönəldilmiş);
b) orfoqrafik qaydanın tətbiqi ilə bağlı müxtəlif əməliyyatlara yiyələnməni təmin edən çalışmalar;
…127…
c) müxtəlif orfoqrafik əməliyyatlar arasında əlaqəni təmin edən, yəni ayrı-ayrı əməliyyatları vahid
fəaliyyət sistemində birləşdirən çalışmalar;
d) orfoqrafik qaydanın mahiyyətini şagirdlər üçün aydınlaşdıran, dəqiqləşdirən çalışmalar
(Razumovskaya, 1994, s.94).
Soloveyçik М. və Xarçenko О. şagirdlərin orfoqrafik vərdişlərə yiyələnməsində müxtəlif növ imlaların
rolunu xüsusilə qeyd edirlər. Bu baxımdan onlar lüğət üzrə imlalara, “özümü yoxlayıram”, “bir-birimizi
yoxlayaq” imlalarına üstünlük verilməsinin daha düzgün olduğunu düşünürlər. Onlar hesab edirlər ki, “özümü
yoxlayıram”, “bir-birimizi yoxlayaq” səpgili imlalar şagirdlərdə özünün və yoldaşının yazısına diqqətlilik,
tənqidi münasibət aşılamaq cəhətindən xüsusilə əhəmiyyətlidir. Bu imlalar, öyrədici xarakter daşıdığına görə,
yazdırılarkən şagirdlər şübhələndikləri sözün düzgün yazılışını müəyyənləşdirmək məqsədilə lüğətlərə
baxmaqda sərbəst olmalıdırlar (Soloveyçik, Xarçenko, 2006, s.63).
Metodik ədəbiyyatın təhlili belə bir ümumiləşdirmə aparmağa imkan verir ki, ibtidai məktəbdə
şagirdlərin orfoqrafik vərdişlərinin inkişaf etdirilməsinin səmərəli yollarının axtarılması vaxtaşırı olaraq dilçi-
metodistlərin araşdırma obyekti olmuşdur. Lakin son illərdə təlimin məzmunun təkmilləşdirilməsi, kurikulum
proqramının tətbiqi, yeni nəsil dərsliklərin yazılması, təlim prosesinin interaktiv metodlara əsasən təşkili
ibtidai siniflərdə orfoqrafiya təlimi məsələlərinə yeni yanaşma tərzi tələb edir ki, bu sahədə xüsusi tədqiqatların
aparılmasına ehtiyac duyulur.
Ədəbiyyat:
1. Abdullayev A. Kərimov Y. (1968). İbtidai siniflərdə ana dilinin tədrisi metodikası. – Bakı: Maarif. – 374 s.
2. Abdullayev N. (2008). Orfoqrafiya və orfoepiya təlimi məsələləri. – Bakı: ADPU mətbəəsi. – 150 s.
3. Balıyev H., Balıyev A. (2014). Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. – Bakı: Qismət.– 384 s.
4. Cəfərova N. (2016). İbtidai siniflərdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. II hissə, – Bakı: ADPU mətbəəsi. – 410 s.
5. Əfəndizadə Ə. (1975). Düzgün yazı təliminin elmi əsasları. – Bakı: Maarif – 174 s.
6. Kərimov Y. (2013). İbtidai siniflərdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. – Bakı: Səda. – 552 s.
7. Rəhimov A. (2015). Ana dilinin tədrisi metodikası (ibtidai siniflərdə). – Bakı: BQU nəşriyyatı. – 470 s.
8. Бочкарева Т. (2001). Предупреждение орфографических ошибок . – Начальная школа №3. – c.34
9. Львов М. (2001). Правописание в начальных классах. – М.: ООО Астрель, ООО АСТ. –
271 c.
10. Жедек П. (1997). Методика обучения письму. – Русский язык: Теория и практика обучения: Учеб. пособие
для студ. пед. учеб. заведений. М.: Изд. центр “Академия”.–476 с.
11. Разумовская М. (1994). Важнейшие проблемы обучения орфографии на современном этапе. – 341 с.
12. Сальникова Т. (2001). Методика преподавания грамматики, правописания и развития речи. – 187 с.
13. Соловейчик М., Харченко О. (2006). Современные подходы к обучению орфографии в начальных классах. –
Начальная школа №17. – с.183
14. Савельева Л. (2006). Значение умения различать орфограммы в овладении младшими школьниками
орфографической грамотностью. – Начальная школа №12. – c. 92-95.
DİL FAKÜLTƏLƏRİ TƏLƏBƏLƏRİNƏ DİSKURSİV KOMPETENSİYANIN AŞILANMASI

PROSESİNDƏ ROLLU OYUNLARDAN İSTİFADƏ
Babayeva Arzu Tahir qızı
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, müəllim
Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0003-3134-9187
Abstract. Discourse competence is part of the responsibility of communicative competence.

Communicative competence is divided into four components: grammatical competence, discourse
competence, socio-linguistic competence, and strategic competence according to the classification of
communicative competence given by M. Canale and M. Swain. They support discourse as the transformation
of broad speech into meaningful integers. Interpretation of discourse competence means that discourse
competence also refers to the use of language in a social context, especially the interaction and dialogue
between speakers. In contrast, M. Canale and M. Swain classify it as a separate component of communicative
competence. Widely used role-playing games in the formation of discursive skills in the requirements, they
provide the most required foreign language situations for players to use the foreign language correctly and
adequately, both in terms of the foreign language itself and the specific role played. This study focuses on
usage of role-playing games in the process of inculcating discourse competence in language faculty students.
Keywords: communicative skills, discourse competence, role-playing games, student, foreign
language
…128…
Diskursiv kompetensiya kommunikativ kompetensiynın tərkib hissəsidir. Kommunikativ səriştəlilik

dörd komponentə bölünür: qrammatik kompetensiya, diskursiv kompetensiya, sosial-linqvistik kompetensiya
və M.Canale və M.Swain tərəfindən verilmiş kommunikativ səriştənin təsnifatına uyğun olaraq strateji
kompetensiya. Onlar diskursiv kompetensiyanı daha geniş nitq nümunələrini mənalı tamlara çevirmək bacarığı
kimi müəyyən edirlər. Diskurs səriştəsinin sonrakı təfsiri o deməkdir ki, diskurs səriştəsi həm də sosial
kontekstdə dil istifadəsinə, xüsusən də danışanlar arasında qarşılıqlı əlaqə və dialoqa aiddir. Bunun əksinə
olaraq, M.Canale və M.Swain onu kommunikativ səriştənin ayrıca komponenti kimi təsnifləndirirlər.
D.Hymes-ə görə, kommunikativ kompetensiya gündəlik situasiyalarda ünsiyyət qurmaq bacarığıdır və
dilin həm struktur, həm də funksional tərəflərini əhatə edir. Buraya qrammatika, lüğət, nitq və cavab vermə
qaydaları və müxtəlif sosial kontekstlərdə dildən düzgün istifadə haqqında biliklər daxildir. Məsələn: Open the
door (Qapını aç) – qrammatik cəhətdən imperativ cümlədir, lakin funksional cəhətdən xahiş, əmr, fikir ayrılığı
və ya razılaşma ola bilər. Beləliklə, cümlə quruluşu sabit olsa da, müxtəlif sosial kontekstlərdə fərqli fəaliyyət
göstərə bilər.
Son illərdə dil biliyi və ya kommunikativ səriştənin bir neçə modeli təklif edilmişdir, lakin M.Canale
və M.Swain tərəfindən təqdim olunan model ən populyar model kimi görünür. Onlar kommunikativ səriştəni
aşağıdakı dörd komponentə ayırdılar: qrammatik səriştə, sosial-linqvistik səriştə, diskurs səriştəsi və strateji
səriştə. Qrammatik səriştə dil-leksik qaydaların qrammatik qaydalarını, morfoloji qaydaları, sintaksis
qaydalarını, cümlə qurma qaydalarını, semantik qaydaları və fonoloji qaydaları ön plana çıxaran
kommunikativ səriştənin ölçüsüdür. Sosial-linqvistik kompetensiya dil öyrənənin/natiqin dildən sosial-mədəni
qaydalara uyğun istifadə etməsinə aiddir. Diskurs səriştəsi mənalı nitq (şifahi və ya yazılı) üçün daha böyük
nümunələrdə cümlələrin məntiqi əlaqəsinə aiddir. Strateji səriştə, situasiyaya uyğun olaraq ünsiyyətin
pozulması strategiyalarına aiddir.
İki alt kateqoriya: qrammatik və diskurs səriştəsi linqvistik sistemin özünün istifadəsini əks etdirir.
Digər iki alt kateqoriya funksional sistemə diqqət yetirir. N.Xomskinin linqvistik səriştə anlayışı sayəsində
qrammatik səriştə populyarlaşdı. Bir çox dilçilər M.Canale və M.Swain-in kommunikativ səriştəlilik modelini
qəbul etmiş və onunla getmişlər. J.Schachter-ə görə, qrammatik səriştənin səciyyələndirilməsinə hazırki
yanaşmalardan biri səsi məna ilə qoşalaşdırmağa imkan verən təriflər və ya məhdudiyyətlər qaydalarını,
sintaktik konstruksiyaları və ya müxtəlif növ fonoloji və ya semantik nümunələri əmələ gətirən qaydaları
ehtiva edir (Schacter, 1990: s.39-40).
Beləliklə, qrammatik kompetensiya bizə dil strukturunun formalaşmasında kömək edir. Diskursiv
kompetensiya qrammatik səriştənin tamamlayıcısıdır. M.Stubbs deyir ki, diskurs səriştəsi dilin təşkilini
cümlənin üstündə və ya bəndin üstündə və daha böyük dil vahidlərini, məsələn, danışıq mübadiləsi və ya yazılı
mətni öyrənməyə çalışır (Stubbs, 1983: s.1).
Bununla belə, diskurs səriştəsi həm də dialoqla yanaşı mətn bilikləri kimi də nəzərdən keçirilə bilər.
İstər yazılı, istərsə də şifahi olaraq, ardıcıl və birləşdirici mətndən istifadə etməyə imkan verir. Diskurs biliyi
aydın şəkildə həm mədəni konvensiyaları, həm də müvafiq qrammatik seçimləri əhatə edir. Deməli, diskurs
səriştəsi qrammatik səriştə ilə bağlıdır və həm də sosial-linqvistik səriştə ilə üst-üstə düşür.
M.Canale və M.Swain-in kommunikativ səriştə modeli diqqəti qrammatika və lüğətin tədrisindən
sosial-linqvistik və diskurs səriştəsinin mənimsənilməsinə yönəltdi və bu model müasir dil pedaqogikasında
istifadə olunan metod və materiallarda nəzərəçarpacaq dəyişikliyi əks etdirir. Model qəbul olunmasına və
məşhurlaşmasına baxmayaraq, onunla bağlı bir sıra mübahisələr də mövcuddur. Bir çox dilçilər kommunikativ
səriştənin təklif edilən təsnifatından əmin deyillər. J.Schachter iddia etdi ki, diskurs səriştəsi və sosial-
linqvistik səriştə kommunikativ səriştənin iki hissəsi deyil, onlar eynidir.
Onun fikrincə, kommunikativ səriştə ən yaxşı şəkildə iki növ səriştədən ibarətdir: qrammatik və
praqmatik. O, sosioloji amillərin bütün səviyyələrdə bütün bu iki komponentlə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu
müdafiə edir (Schacter, 1990: s.44).
Kommunikativ səriştəyə diqqət diskurs və ya praqmatik səriştənin öyrənilməsi ilə nəticələndi və
həmçinin diskurs təhlilini təşviq etdi. Diskurs səriştəsi və diskurs təhlili 1960-cı illərdən və 1970-ci illərin
əvvəllərindən geniş və intensiv tədqiqatın mövzusu olmuşdur. Tədqiqat dilçilik, psixologiya, antropologiya və
sosiologiya kimi müxtəlif fənlərdən yaranmışdır. Diskurs səriştəsi ikinci dil öyrənmə tədqiqatının mühüm
məsələsi olaraq qalır. O, nitqi mətn və sosial kontekstlə bağlı hesab edir. Diskurs səriştəsi daha əvvəl qeyd
edildiyi kimi, kommunikativ bilik və təcrübədən istifadədir və ya insanların ünsiyyətdə iştirak etdiyi davranış,
münasibət və sosial-mədəni qaydalar və kontekstlər nümunəsidir.
Xarici dilin tədrisində tələbələrdə diskursiv səriştənin formalaşdırılması və inkişafında ən mühüm
fəaliyyətlərdən biri rollu oyunlardır. Rol oyunları və simulyasiyalar diskursiv səriştənin formalaşdırılmasında
…129…
ən çox istifadə olunanlar və ən effektiv olanlardır desək yanılmarıq. Rollu oyunlar ilə simulyasiya arasında
aydın şəkildə fərq qoymaq asan deyil. Hər ikisi də gerçək həyatın bir parçasını əks etdirən oyun formalarıdır.
Bir qayda olaraq simulyasiyalar daha yüksək səviyyədə qurulub, eyni zamanda məzmun və prosedurda daha
müxtəlif elementlər ehtiva edir. Simulyasiyalar, oyunçuların rollarda iştirak etdikləri real sosial proseslərin və
ya ünsiyyətin sadələşdirilmiş nümunələridir (Klippel, 1985: s.121).
Simulyasiyalardan fərqli olaraq, rol oyunları daha çox qısa səhnələrdən ibarətdir. Bu rol oyunları
gerçək həyatdan götürülmüş situasiyaların canlandırılması da ola bilər. Məsələn, alış-verişdə, restoranda,
aeroportda və s. olan situasiyanı canlandırmaqla tətbiq oluna bilər. Rol oyunları, oyunçuların həm xarici dilin
özü, həm də oynanan xüsusi rol baxımından xarici dildən düzgün və adekvat istifadə etmələri üçün ən çox
tələb olunan xarici dil situasiyalarıdır (Klippel, 1985: s.121).
Rollu oyunlardan istifadə zamanı müəllif tələbənin nəinki dilin formal sistemini öyrəndiyini, həm də
nə haqqında, kiminlə, harada və nə vaxt danışmalı və danışmamalı və necə qərar verməyi öyrəndiyini izah
etmək üçün əvvəlki faktı təhlil edir.
Rollu oyunlar daha çox tələbələrin dil bacarıqlarını inkişaf etdirdiyi halda, simulyasiyalar dörd
bacarığı da inkişaf etdirir (Klippel, 1985: s.121). Telephoning (telefon etmək), talk show (söhbət şouları),
controversy in the school (məktəbdə mübahisə), interview for a job (iş müsahibəsi), making a radio programme
(radio proqram hazırlamaq) kimi müxtəlif rol oyunları və simulyasiya çalışmaları mövcuddur. Bunların
bəzilərinin tətbiqi qaydalarına qısaca nəzər salaq.
Telephoning – Sinif iki komandaya (A və B) və hər komanda üç-beş tələbədən ibarət alt qruplara
bölünür. Hər A qrupu Α rol kartının, hər B qrupu B rol kartının surətini alır. Hər qrupdakı tələbələr rol kartında
göstərilən telefon danışıqlarında istifadə edilə biləcək bəzi ifadələr hazırlayırlar. Α qrupundan bir nəfər və B
qrupundan bir nəfər qrupun qarşısında telefon danışığını aparır. Bu prosedur fərqli rol kartları ilə təkrarlanır.
Bu çalışma daha çox tələbələrin danışıq bacarığının inkişafına xidmət edir (Klippel, 1985: s.12)].
Talk show – söhbət şoularının təşkil olunmasının üç alternativi mövcuddur: 1) Tələbələr özləri
oynayırlar – burada fəaliyyət isinmə kateqoriyasına aiddir və tələbələr bir-birlərini daha yaxşı tanımaq üçün
danışırlar. Hər tələbə adını bir kağıza yazır; 2) Tələbələr reallıqda mövcud olmayan insanlar üçün qarışdırılmış
rol kartları yazırlar; 3) hər tələbə öz şəxsi rol kartını hazırlayır. Bu zaman onlar hamısı eyni nümunəni tətbiq
etməlidirlər. Məsələn:
Ad: Ölkə: İş:
Yaş: Ailə vəziyyəti/uşaqlar: Hobbiləri:
Dörd-altı tələbədən ibarət bir qrup hər biri üç mövzu hazırlayır və verilişin söhbət mövzularını
hazırlayan biri kimi uyğun suallar hazırlayır. Hər bir qrupda söhbəti təşkil edən bir aparıcı olur. O, qrupdakı
maksimum beş nəfərlə sinif qarşısında söhbət aparır. Əgər video təchizatı olarsa, təşkil olunan söhbət şousu
qeydə alına və daha sonra müzakirə edilə bilər. Bu çalışma tələbələrdə kimisə təqdim etmə, ad, yaş, iş və s.
istənilən sahə ilə əlaqədar bir çox sualları vermə bacarıqlarını formalaşdıraraq onların danışıq bacarığını inkişaf
etdirir (Klippel, 1985: s. 124).
Beləliklə, daha əvvəl də qeyd edildiyi kimi, kommunikativ bilik və təcrübədən istifadə və ya insanların
ünsiyyətdə iştirak etdiyi davranış, münasibət və sosial-mədəni qaydalar və kontekstlər nümunəsi olan diskursiv
səriştənin dil fakültəsi tələbələrinə aşılanmasında ən mühüm və ən təsirli fəaliyyətlərdən biri rollu oyunlar və
simulyasiyalardır. Rol oyunları, oyunçuların həm xarici dilin özü, həm də oynanan xüsusi rol baxımından
xarici dildən düzgün və adekvat istifadə etmələri üçün ən çox tələb olunan xarici dil situasiyalarını təqdim edir.
Ədəbiyyat:
1. Canale M. and M. Swain. Theoretical Bases of Communicative approaches to second language teaching and testing//
applied Linguistics 1980, p.1-47
2. Chomsky N. Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. 1965
3. Klippel F. (1985). Keep Talking. Communicative fluency activities for language teaching. Cambridge, London, New
York, New Rochelle, Melbourne, Sydney: Cambridge University Press. – 206 p.
4. Hymes D.H. On Communicative Competence, in: J.B. Pride and J.Holms (eds) Sociolinguistics. Selected Readings.
Harmondsworth: Penguin, 1972, p.269-293.
5. Schacter J. (1990). Communicative competence revisited./ İn B.Harley, P.Allen, J.Cummins & M. Swain (eds.) The
development of second language proficiency. – New York: Cambridge University Press. – pp.39-49
6. Stubbs M. (1983). Discourse Analysis: The Sociolinguistic Analysis of Natural Language. – New York: Blackwell.
…130…
UOT: 37.02
MULTİKULTURAL RUHLU- AZƏRBAYCAN FƏDAİSİ ƏHMƏD BƏY AĞAOĞLU
Bayramova Nübar İsmayıl qızı
Baş müəllim, dissertant, Pedaqoji fakültə dekan müavini
ADPU-nun Quba filialı, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0001-6298-9617
Abstract: "This head can only be in one Turk" - Mustafa Kemal Ataturk - Multicultural spirit -
Azerbaijani martyr, socio-political figure Ahmad Bey Agayev, whose name is written in golden letters in the
history of philosophical thought in Azerbaijan, who dedicated his life not only to the renewal, modernization
and Europeanization of Azerbaijan, but also the East in general. As difficult as it is to characterize him as a
person, it is important that his legacy be studied and passed on to future generations. It is safe to say that
Ahmad Bey Agaoglu can be considered one of the foundations of the golden fund of the history of Azerbaijan's
national identity.
Ahmad Bey, who differed greatly from the intellectuals of his time with his unique analytical
appreciation and ability to generalize theoretically, is one of the intellectuals who instilled the idea of national
independence not only in his time, but also in our time. Ahmad Bey is one of the rarest treasures to be found
in humanity, a lover of freedom and democracy, who cries out with all his might to awaken the national
consciousness that has lain within us for centuries. The phenomenon of Ahmad Bey Agaoglu was not a
coincidence, a tribute to the gods, it was the current socio-political situation in Azerbaijan and in the East in
the late nineteenth and early twentieth centuries that revealed its potential and nurtured it.
Key words: selfless, national identity, freedom, democracy, multiculturalism, Islam, women
Bəs Ağaoğlu təşəkkürü necə formalaşdı?
Əhməd bəy Ağayev 1869-cu ildə Şuşada doğulmuşdu. Atası Mirzə Həsən bəy Qarabağın Qurdlar
elindən olmuş, mənşəcə XVIII ərdə Ərzurumdan Gəncəyə, oradan da Qarabağa məskunlaşan nəsildən idi.
Babası Mirzə İbrahim peşəcə xəttat olub, türk dilində şeirlər yazarmış. Əslində ailəsinə Mirzə titulunun
verilməsi onun ailəsini ziyalı olduğunu təsdiqlərən faktlardandır. Əhməd bəyə anasından keçən dəyərli genlər
(anası Şuşalı Rəfi bəyin qızı, Zeynalabdin bəy Rəfibəyovun bacısı olması), hələ 6 yaşından etibarən əmisinin
ona ərəb və fars dillərini öyrənməkdən ötrü müəllimlər tutması onun uşaqlıqdan multikultural ruhda
böyüməsinə təsir göstərən amillərdən olmuş və gələcəkdə onu türk, ərəb, fars, ingilis, rus, alman, fransız
dillərinə yiyələnmiş poliqlot bir maarifçi kimi yetişdirmişdir. İlk təhsilini Şuşa real məktəbində alarkən, tarix
müəllimi Şineyovckinin və riyaziyyat müəllimi Palekarpinin onun dünyağörüşünün formalaşmasına böyük
təsiri olmuşdur. Hər iki müəllimin çar rejiminə qarşı olması və tələbələri arasında çar rejiminin
ədalətçizliklərinə qarşı inqilabi təbliğat aparması gəncin hələ uşaqlıqdan ideologiyasına təsirsiz ötüşməmişdir.
Qərb ideologiyası ilə ilk tanışlığı bu məktəbdən başlaması da təsadüfi deyildi. Sonralar Əhməd bəy öz uşaqlığı
haqqında yazarkən sinifdə 45 şagirddən cəmi beşinin müsəlman uşağı olması, bu uşaqların erməni
uşaqlarından gördükləri haqsızlıqlar danışarkən sonuncu sinifə kimi yalnız özünün bu ədalətsizliklərə dözüb
qala bildiyini deyirdi. Təbii ki, onun uşaqlıqdan gördükləri, gələcəkdə onun yazılarına, siyasi fəaliyyətinə
əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmiş, ermənilər ilə münasibətlərin tənzimlənməsində ilkin təcrübəsini
qazandırmışdı. Ağağlu sonrakı təhsilini Tiflis gimnaziyasında almışdı. Maraqlısı da onda idi ki, o zaman
gimnaziyada təhsil alan bircə türk əsilli vardı- o da Əhməd bəy idi. Təhsilinin gimnaziya dövründə tez-tez
“Narodnik” Cəmiyyətinin gizli toplantılarına gedir, çar rusiyasının siyasətinin çirkinliklərini daha dərindən
anlayırdı. Gimnaziyanı fərqlənmə diplomu ilə bitirdikdən sonra təhsilini davam etdirməkçin Peterburqa gedir.
Peterburq həyatı Əhməd bəy üçün yeni dostluqların yaranması ilə deyil, gələcəkdə bu dostluqların cumhuriyyət
quruculuğunda birgə mübarizəsinin əsasının qoyulması ilə əhəmiyyətli oldu. Peterburqda qazanılan dostlardan
Əlimərdan Topçubaşovu və Qafqaz Şeyxülislamının oğlu Əli bəy Hüseynzadə önun sonrakı həyatında əsaslı
təsiri olmuşdu. 1888-ci ilə isə ali təhsilini davam etdirməkdən ötrü Fransaya gedir. Onu buna təşviq edən
səbəbin sonralar xatirələrində riyaziyyatdan məsələni fərqli üsulla həll etməsindən əsəbləşən müəlliminin onu
yəhudi sayaraq imtahandan kəsməsi olduğunu yazırdı. [Nəhəng fikir və əməl adamlarımızdan biri – Əhməd
bəy Ağaoğlu, F. Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası, Bakı – 2019] Fransanın Sorbonna universitetində
həm şərq dillərindən, həm də hüquq təhsilini alır. Fransa həyatı Əhməd bəyə Qərb ideologiyası ilə daha
yaxından tanış etməklə yanaşı, həm də problemlərə daha geniş və beynəlmiləl baxımdan baxmağa təşviq etdi.
Hələ Fransada onun dünyagörüşünü və təfəkkürünü qiymətləndirən müəllimləri onu itirmək istəmirdilər. Onun
müəəlimi olmuş dövrünün məşhur filosofu Ernst Renan onu vətəninə dönmək fikrindən daşındırmaq
istəyirdi:“Sən dünya miqyasında alim olacaq səviyyədə bir insansan, məmləkətinə getmə, Şərq səni udar”
…131…
Lakin, sevimli müəllimin sözlərinə baxmayaraq, Vətənə dönmək, Qərbdə öyrəndiklərini xalqına, millətinə
vermək niyyətində olduğunu bildirmişdi:“-Şərqin oxumuşlara ehtiyacı vardır, sizdən aldıqlarımı
soydaşlarıma çatsırmalıyam” (Əhməd bəy Ağaoğlu, 2006: s.5). Hələ Parisdə olarkən “Jurnal de Debat”,
“Nouvye Revyu”, “Revü Been” adlı qəzetlərdə ictimai-siyasi mövzularla çıxış edirdi.
Hələ, 1892-ci ildə şərqşünasların Londonda keçirilən Beynəlxalq konqresində “Şiə məzhəbinin
mənbələri” mövzusunda etdiyi məruzə Kembric Universitetinin xərci ilə bir neçə Qərb dillərində nəşr
olunmuşdu.
1894-cü ildə vətənə dönən ədib Qafqazda fransız dilini tədris etməyə başlıyır. Fransada təhsil aldığı
dövrlərdə Avropanın demokratik ideyalarından ilhamlanaraq Azərbaycana döndükdən sonra milli
özünüdərketmə və türkçülük ideyalarının təbliği ilə məşğul olmağa başladı. Müəllimlik fəaliyyətini 1894-cü
ildə Tiflis, 1896-cı ildə Şuşa gimnaziyasında fransız dilindən dərs deyərək davam etdirmişdir. Müəllimlik
dövründə ona hətta “Firəng Əhməd” ləqəbi də verilmişdi. Deyilənlərə görə, məhz bu ləqəb üzündən onun
gələcək həyat yoldaşı Sitarə xanımın ailəsi ona əvvəlcə rədd cavabı vermişdi.
1897-ci ildən sonra isə Əhməd bəy Hacı Zeynalabdinin dəvəti ilə Bakıya gəlir və həm fransız dili
müəllimi kimi, həm də Kaspi qəzetinin baş redaktoru kimi işləməyə başlıyır. Aktiv publisistik fəaliyyətində
Ağaoğlu onu hər zaman narahat edən qadın azadlığı, qadın təhsili, qadınlara bərabər hüquqların verilməsi kimi
mövzuları aktual problem kimi gündəmdə saxlayan ilk ziyalılardan idi. Ağaoğlu cəmiyyətin inkişafını qadının
inkişafı ilə düz mütənasib görürdü. Onun 1901-ci ildə Tiflisdə rus dilində çapdan çıxan “İslama görə və
müsəlmanlıqda qadın” adlı əsərində XX əsr qadının vəziyyəti elə həssaslıqla təhlil edilir, Qərb qadını ilə Şərq
qadınının hüquqları müqayisə edilir, türk dünyasında qadının cəmiyyətdə rolunun yüksəldilməsinin yolları
açıqlanır. Əsər zamanının aktuallığı kimi dövrünün tələblərindən irəli gələrək formalaşsa da, bu günümüzdə
də dəyərli multikultural fikirləri ilə səsləşir. Ədib dövrün qadın problemləri sırasında həyat şəraitinin
ağırlaşması səbəbindən ailə təməllərinin sarsılmasını, qadınların zəif, və cahil olmaları səbəbindən
ailələlərindən iqtisadi asılılıq səbəbindən zorakılığa, alçaldılmağa məruz qalmasını səbəb kimi göstərərək
qadın təhsilinin nə dərəcədə önəm daşıdığını vurğulamağa çalışırdı. Əslində bu əsər milli inkişafın onun
qadınlarının azadlığından nə dərəcədə asılı olduğunu təhlil edirdi. Gələcəkdə Azərbaycan Demokratik
Raspublikası yaradılarkən qadınlara seçki hüququnun verilməsi Əhməd bəy Ağaoğlunun misilsiz xidmətləri
sayəsində baş vermişdir. Gənc Respublikanın bu addımı nəinki Şərq dövlətləri üçün, Böyük Britaniya və ABŞ
kimi inkişaf edən demokratik dövlətlər üçün bir nümunə idi.
Ağaoğlu uzun müddət “Həyat” qəzetində də baş redaktor kimi çalışmışdır. Həyat qəzetində silsilə
məqalələrlə çıxış edərək ziyalıları islama milli sərvətimiz kimi sahib çıxmağa çağırırdı:“Əgər biz irəliləmək və
həyati birliyə malik bir millət olmaq istəyiriksə, biz hər şeydən öncə müsəlman olaraq qalmalıyıq. Bizim
irəliləmək istəyimiz, həyat şərtlərinin yaxşılaşdırılması istiqamətində olan səylərimiz islam qanunlarına
vabəstə olaraq əldə edilə bilər” (Əhməd bəy Ağaoğlu, 2007: s.12).
Əhməd bəy Ağaoğlunun redaktorluğu və aktiv müəllifliyi ilə nəşr olunan “Həyat”, “Kaspi”, “İrşad”,
“Tərəqqi” qəzetlərindəki məqalələri ilə dövrünün gənclərində sağlam milli hisslərinin tərbiyə olunmasında
böyük rolu olmuşdur. Lakin bu xüsusda “İrşad” qəzetinin əhəmiyyəti daha böyük idi. Bəlkə də bu Əhməd
bəyin qəzetin ətrafına N.Vəzirov, S.M.Qənizadə, M.Ə.Rəsulzadə, M.Ə.Sabir, F.Köçərli, Ü.Hacıbəyov və s
toplaşması ilə bağlı idi. Əhməd bəyin qayəsi bu qəzeti ümummilli nəşrə çevirərək, onun köməyi ilə
Azərbaycanın hər kəndinə, hər məhəlləsinə mədəniyyət nurunu yaymaqla insanları yuxudan oyatmaq, bir
azadlıq carçısı yaratmaq niyyətindəydi. Düzdür hər şey Əhməd bəyin istədiyi alınmasa da bu qəzetin
Azərbaycan mətbuatında rolu böyük oldu. Mətbuata yeni ruh, ictimai bərabərlik ideyaları və yenilikçi maarifçi
ideyalar gətiridi.
Əhməd bəy Ağaoğlunun o illərində atdığı qiymətli addımlardan biri də “Difai” təşkilatının
yaranmasında rolu idi. Həmin illərdə çar hökümətinin dəstəyi ilə daşnak ermənilərin azğınlıqlarına qarşı
mübarizə aparmaq üçün yaradılan bu təşkiat böyük əhəmiyyətə malikdir. Lakin çox keçmədi ki, bu təşkilatdakı
fəaliyyəti sayəsində çar hökümətinin və daşnaqsutun partiyasının üzvləri tərəfindən təqib olunması səbəbindən
1908-ci ilin sonlarında İstambula köçməli olur. Avtiv fəaliyyətini İstambulda da davam etdirərək “Türk ocağı”
milli hərakatının aparılmış simalarına çevrilir və tezliklə hərəkatın konqresinin prezidenti seçilir. Türkiyədəki
fəaliyyəti dövründə Süleymaniyyə kitabxanasının direktoru, “Türk yurdu” jurnalının redaktoru vəzifələrində
çalışır, “İttihad və tərəqqi” partiyasında siyasi fəalləq göstərir, İstambul universitetində rus dilini tədris edir.
1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yaranması ilə Ağaoğlunun həyatında yeni mərhələ
başlığır. 1918-ci ilin iyununda Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin köməyinə gələn Qafqaz İslam ordusunda
Nuri Paşanın siyasi müşaviri olmuşdu. Bakıya gəldikdən sonra Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin
Parlamentinə üzv seçilir və yeni dövlətin həyatında əhəmiyyətli qərarların alınmasında böyük rolu olmuşdur.
Bu səbəbdən idi ki, 1918-ci il dekabrın 26-da Cumhuriyyətin Paris Sülh Konfransında iştirak etmək üçün
…132…
Topçubaşovun rəhbərliyi ilə göndərilən nümayəndə heyətinin tərkibində Əhməd bəy Ağaoğlu da var idi. Səfər
zamanı Əhməd bəy ədalətsizliklərlə üzləşir. Müttəfiq dövlətlərin işğalçı qüvvələri Əhməd bəyi gənc türklərlə
əməkdaşlıqda və erməni qırğınlarında iştirakı kimi iddialarla günahlandırırlar və İstambulda “İttihad və
tərəqqi” partiyasının digər üzvləri ilə bərabər ingilislər tərəfindən həbs olunmasına gətirib çıxardır. Sürgün
həyatını Malta adasında keçirdir. Sürgün həyatı nə qədər ağır olsa da onu rundan salmır, Ağaoğlu özünün “Üç
mədəniyyət” adlı məşhur əsərini burada yazır. Ağaoğlunu Malta sürgünündən xilas etməkdən ötrü həm
Azərbaycan dövləti, həm də Türkiyə höküməti çox çalışır, dayanmadan ingilislərlə danışıqlar aparırdılar.
Maltadakı sürgün həyatı Ağaoğlunun düşüncə və təfəkküründə əhəmiyyətli dəyişikliklər edir. Əsirlikdə olduğu
müddətdə Nəriman Nərimanovla olan məktublaşmalarında görmək mümkün olur. Nərimanova yazdığı
məktubların birində:“Şərsiz xeyir olmaz demişlər. Bu əsirlik müddətində bən çox oxudum, fikirləşdim,
düşündüm. Qabaqcadan bənə tanış olan ingilis dilini əsaslı surətdə öyrəndikdən sonra, onun sayəsində və
fransız dilinin köməyi ilə bən Qərb kulturasının əsasları haqqında çox oxudum.Sizə də məlum olduğu kimi,
müsəlman millətlərinin də dillərini bildiyimdən bən çoxdan lazımınca Şərqi bitirdim. Bütün bu mütaliələr,
düşüncələr və bu müddət ərzində görmüş olduğum təcrübələr bəni qəti bir imana gəirmiş oldu ki, istər Şərqdə,
istər sə də Qərbdə bütün ictimai üsul və ictimai quruluş yalan, qaba arzu, güclülərin gücsüzləri əzməkləri
üzərində durmaqdır, o şeyə ki, mədəniyyət, hürriyyət, müsavat deniliyor, zəhərli bir yalan, alçaq bir
riyakarlıqdır ki, onların sayəsində yalnız qaba zülm və haqsızlıq səltənəti qurulq bilər” (Əhməd bəy Ağaoğlu,
2007: s.20] deyə yazırdı.
Əsirlikdə olarkən ürəyi vətəni üçün yanıb tutuşurdu. Baxmayaraq ki, vətənində artıq sövetlər
hakimiyyətdə idi o yenədə vətənə dönməyi hər şeydən üstün tuturdu. N.Nərimanova göndərdiyi məktublarının
birində yazır:“Möhtərəm doktor, əgər mənim nəzəriyyə və imanımın səmimiliyinə, qabaqca əhəmiyyət verə
bildiyinizdən simdi layiqli mövqeyini işğal etdiyiniz üşün qələbəsində əgər bir yararlıq göstərəcəyimə
inanırsanız isə, əmrinizə əcələ etmək üçün bir sözümüzü bəkliyorum. Açıq söyləyəlim: bəni bu işə vadar edən
xüsusi bir səbəb var. Bənim əlli bir yaşım var. Qocalığım yaxınlaşıyor. Bir neçə illik qüvvətim qalmışdır. Bən
istərdim ki, bu illərimi doğma vətənimə ithaf edim, son çağlarımı orada keçirim, vətənimin torpağında dəfn
olunum” (Əhməd bəy Ağaoğlu, 2007: s.21)
Əhməd bəy əsirlikdən İstambula geri qayıtdıqdan sonra Nərimanov ona məktub yazaraq Azərbaycana
dəvət edərək ona yüksək vəzifə vəd etmişdi. Lakin təəsüf ki, məktub çox geçikmişdi. Əhməd bəy İstambula
qayıtdıqdan sonra Türkiyə yoxsa Azərbaycan deyə soyuq başla götür qoy edib və onu əsirlikdən azad etmək
üçün Türkiyə hökümətinin xidmətlərini bildikdən sonra Türkiyədə qalaraq Mustafa Kamalın silahdaşlarına
qoşulmağı qərara alır. N.Nərimanova cavab olaraq göndərdiyi məktubunda yazır:“Pək əziz və möhtərəm
Nəriman Bəyəfəndi! Köhnə bir dost üçün göstərdiyiniz böyük bir ehtirama qarşı çox minnətdar və
mütəşəkkirəm. Fəqət üç türlü düşüncə mənə bu ehtiramdan yaarlanmağa mane olur: 1. Təmsil etdiyiniz fikir
sisteminə qatılmamaqdayam; 2. Türklər üçün qurtuluş imkanının təkcə Osmanlı türklüyündə olduğu haqqında
sizə də məlum olan fikir və qənaətimdə qalmaqdayam; 3. Məni əsarətdən qurtararaq mənə yenidən can və
varlıü vermiş Ankaraya getməyim mənim üçün bir namus borcu olmaq fikri. Bu üç düşüncə məni doğulduğum
yer olan Azərbaycana dönməkdən və təklif olunan yüksək məqamı qəbul etməkdən daşındırır. Sizin kimi, hər
şeydən əvvəl açıqlıq və doğruluğa qiymət verən bir şəxsin nəni məzur görəcəyindən şübhə etmirəm. Türklük
bölünmə qəbul etməyən tamdır.Məqsəd ona xidmətdir. Bu xidmət harda edilirsə, müqəddəsdir, mübarəkdir.
Sizin kimi doğru, səmimi bir şəxsin bütün türk aləminin və xüsusən türk mühitinin keçirməkdə olduğu bugünkü
fəci böhran zamanı Azərbaycanın başında olması bütün türk aləmi üçün faydalı əlamətdir. Siz orada qüvvətli
iş adamı kimi iş başındasınız. Mən də Ankara rəislərinin qulluğundayam və ikimiz də daşıdığımız fikir və
qənaətlər içində, hər şeydən üstün olan türkçülüyə xidmətdəyik. Budur məsafələrin uzaqlığına baxmayaraq,
bizi birləşdirəcək və təmin edəcək qayə!” (Əhməd bəy Ağaoğlu, 2007: s-22).
Bu sətirlərlə Əhmə bəy Ağaoğlu əslində özünün həyat manifestini yazırdı və bu manifestin
multikultural yönümlü olması da gün kimi aydındır. O, daima əsl türk idi və türklüyə xidməti özünün ən ali
vəzifəsi kimi qəbul edirdi. Bu vəzifə onu türkçülüyün savaşına, Anadoluya səsləyirdi. Mustafa Kamalın
yanında olmağı özünə vicdan borcu hesab edirdi.
Türkiyədəki fəaliyyəti zamanı (1921) Ankara İnformasiya Agentliyinə rəhbərlik edir, “Hakimiyyəti-
milliyə!” qəzetinin baş redaktoru olur və yazılarında Atatürkün ideyalarını təbliğ edir, Türkiyə Böyük Millət
Məclisinin ikinci və üçüncü çağırışlarında (1921-1927 illər) deputat seçilir və uzun müddət Mustafa Kamal
Atatürkün xarici məsələlər üzrə siyasi məsləhətçisi olur.
1933-cü ildə həyat yoldaşı Sitarə xanımın ölümü Əhməd bəyə ağır bir zərbə olur. Çünki Sitarə xanım
təkcə onun ömür-gün yoldaşı, övladlarının anası deyildi, Əhməd bəyi Qarabağla, doğma Şuşası ilə bağlayan
yeganə tel idi. Onun qırılması Əhməd bəy üçün böyük itki idi. Lakin bu vəziyyətə alışmamış aldığı ikinci zərbə
onu daha da dərindən sarsıtdı. Bu onun ürəkdən bağlı olduğu, türkün xilaskarı bildiyi Atatürkün ölümü idi.
…133…
Ağır günlərində qızı Tezerə yazdığı məktubda:“Neçə gündür ki, sənə məktub yazmaq istəyirəm. Qələmi əlimə
alıram, mənə qəribə hal gəlir. İki kəlmə söz tapıb yaza bilmirəm. Atatürkün ölümü məni təsəvvr edilməyəcək
dərəcədə sarsıdır. Həyatımda ikinci dəfədir sarsılıram. Birinci dəfə anamın ölümü zamanı özümü dərin və
qaranlıq bir uçurumun kənarında gördüm və başım fırlandı. Onsuz həyat mənə mənasız və acı gəldi. Onun
məndə bu qədər yaşadığını bu qədər təsəvvür edə bilməzdim. Bu gün Onun (Atatürk nəzərdə tutulur) ölümünə
heç cür inanmıram. Daha doğrusu, inana bilmirəm. O özü şəxsən bir həyat deyildirmi? O, nə tükənməz,
yorulmaq biləyən bir daşqınlıqdı! Bəzən coşğun dəniz dalğaları kimi hiddətli, bəzən də müdhiş fırtınalara
qədəm qoyan qəti və boğucu sükunətlər.... Onun hər dəqiqəsi digərinə bənzəyirdimi? O, hər şeyin gah altında,
gah da üstündə deyildirmi? Budur iyirmi ildən bəri Türkiyəni öz varlığı ilə dolduran şəxsiyyət! Gözlərimiz,
qulaqlarımız, ələxsus da qalıb və ruhumuz onunla o qədər dolmuşdur ki, onu dünyada hələ davam edirlər və
yoyluğuna inanmırlar” (Əhməd bəy Ağaoğlu, 2007: s.26).
Bəzən Ağaoğlunun millətçilik anlayışı ilə bağlı fikirləri fərqli anlaşılır. Bu Ağaoğlu fəlsəfəsinin
düzgün öyrəbilməməsi ilə əlaqədardır. Ağaoğlunun millətçilik anlayışı belə multikultural məzmununa görə
dəyərlidir. Ağaoğlu millətçiliyi nə qədər yüksək dəyərləndirsə də, öz millətinin eyblərini ört-bastır etməyi,
digər millətlərin isə müsbət keyfiyyətlərini gizlətməyi millətçiliyə xəyanət sayırdı: “Həqiqi millətçi millətini
tənqid etməkdən, millətinin eyiblərini qeyd etməkdən çəkinməməlidir. Eyni zamanda qeyri millətlərin arasında
olan gözəl sifətləri, adətləri öz milləti üçün örnək bilib, millətini buna təşviq etməlidir” (ÖRNƏK
ŞƏXSİYYƏT, 2014: s.11.) Bu fikirlər hətta millətçi anlayışında belə Ağaoğlunun multikultural yanaşmasının
olmasının təsdiqidir.
Çoxistiqamətli fəaliyyəti, həm elmi-mədəni məqalələri ilə Azərbaycanın elmi, siyasi, mədəni
inkişafında zəngin irs qoyub gedən Əhməd bəy Ağaoğlu yaradıcılığı öz dövründə olduğu tək zəmanəmizdə də
aktualdır.
Əhməd bəy Ağaoğlu bu gün Azərbaycan üçün bir fəxr, həm də ürək dağlayan bir yaradır. Fəxrdir ona
görə ki, özünün mübarizliyi, millətlərarası döstluğa və öz millətinə olan sevgisi,fikir, təfəkkür və düşüncə
arealının beynəlmiləlliyi ilə dünya səviyyəsində məşhurluğu ilə türk dünyasının qürur mənbəyi, lakin ürək
yanğısıdır ki, xalqın bu qiymətli oğlunu uzun onilliklər boyu gənc nəsillərə tanıda, təbliğ edə bilməmiş, xalqına
böyük bir zaman kəsiyindən sonra qaytara bilmişik.
1. Əhməd bəy Ağaoğlu, Üç mədəniyyət, 2006
2. Əhməd bəy Ağaoğlu, Seçilmiç əsərləri, Şərq-Qərb, Bakı, 2007, s-195
3. ÖRNƏK ŞƏXSİYYƏT Şərq.-2014.-15 may.-№ 84.
4. Nəhəng fikir və əməl adamlarımızdan biri – Əhməd bəy Ağaoğlu, F. Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası,
Bakı – 2019, s-35
ALİ MƏKTƏBDƏ MONİTORİNQ VƏ QİYMƏTLƏNDİRMƏNİN NƏZƏRİ MƏSƏLƏLƏRİ

Ələkbərova Zeynəb Tahir qızı
Müəllim
Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0001-7399-5692
Abstract The information obtained during the monitoring, in turn, becomes the subject of pedagogical
analysis. Diagnostic methods can vary greatly, starting with a comparative assessment based solely on external
features and ending with a quantitative assessment of the research object using pedagogical counters. However,
all pedagogical monitoring procedures are aimed at obtaining quality results on the state of the educational
process. Unlike monitoring, pedagogical assessment involves comparing test results with existing standards,
such as the state general education standard. The name "Pedagogical assessment" itself includes: pedagogical
activities, principles of implementation of the qualimetric approach, the main directions and areas of
application of complex qualimetric assessments. However, pedagogical assessment is ultimately a coherent
system of assessing, monitoring and evaluating students' knowledge.
Key words: pedagogical sciences, monitoring, assessment, quality of teaching, qualimetry, method.
Müasir pedaqoji elmlər sistemi ali məktəblərdədə vahid təhsil prosesini qərarlar qəbul etməyə, idarəetmə
obyektini müəyyən bir məqsədə uyğun şəkildə təşkil etməyə, idarə etməyə, qiymətləndirməyə, tənzimləməyə,
etibarlı məlumatlar əsasında təhlil və yekunlaşdırmağa yönəlmiş idarəetmə fəaliyyətləri nöqteyi-nəzərindən
dərk etməyə çalışır. Monitorinq və qiymətləndirmə ali məktəblərdə idarəetmə sistemlərin fəaliyyətinin
…134…
qanunauyğunluqları və qarşılıqlı əlaqələri ilə gətirilən obyektiv şərtlənmiş bir fenomendir. Pedaqoji
ensiklopedik lüğətdə aşağıdakı tərif verilir:
- “Monitorinq - bu, özünəməxsus təhsil quruluşunun qorunmasını, fəaliyyət rejiminin nəzarətini,
proqramlarının və məqsədlərinin həyata keçirilməsini təmin edən müxtəlif xarakterli mütəşəkkil
sistemlərin bir funksiyasıdır ” [5, s. 481].
Təhsil sistemlərinin idarə olunması və qiymətləndirilməsi, V.P. Sergeevaya gördə optimal bir nəticə
əldə etməyə yönəlmiş, təhsilin obyektiv qanunlarını bilməyə əsaslanan vahid bir pedaqoji proses iştirakçılarının
məqsədyönlü bir şüurlu qarşılıqlı əlaqəsini özündə ehtiva edir [7, s. 46].
Ali məktəbdə tədris kontekstində keyfiyyət komponentinin monitorinqinin və qiymətləndirilməsinin
tətbiqinin aktuallığı, fikrimizcə, aşağıdakı əsas məqamlarla əlaqədardır.
- Birincisi, üçüncü nəslin təhsil standartlarına keçidlə əlaqədar olaraq, öyrənmə nəticəsində səriştənin rolu
artır. Keyfiyyətli biliklərə və kvalimetrik bacarıqlara sahib bir mütəxəssis, təhsilin istənilən səviyyəsində
peşəkar fəaliyyətin keyfiyyətini təmin etmək üçün daha çox imkanlara malikdir. Bu, bir mütəxəssisin
keyfiyyətini səriştəsini artıraraq tələbələrin tələblərinə uyğunlaşdırma yolunda növbəti addım olacaqdır.
- İkincisi, yüksək keyfiyyətli təhsil bir tələbənin təhsil fəaliyyətinin yüksək keyfiyyətli nəticələrinə olan
daxili ehtiyacı ilə birlikdə yüksək keyfiyyətli mədəniyyətinin formalaşmasına şərait yaradır. Keyfiyyətli
mədəniyyət, təhsilin ən yüksək təzahürü, fəaliyyətin müəyyən bir forması və tələbənin yerinə yetirilən
işə münasibəti hesab olunur ki, bu da hərəkət və qərar qəbul etmə prosesinin istehsal və sosial mühit
məqsədləri üçün əhəmiyyətini dərk etməkdən ibarətdir.
- Üçüncüsü, təhsildə tədris keyfiyyətinin qiymətləndiriməsi və monitorinqinin idarə edilməsi sistemit
təhsildəki yeniliklərlə sıx bağlıdır. İnnovasiyanın mahiyyəti həm cəmiyyətin artan ehtiyaclarına cavab
verən yeni məhsulların, həm də təkcə mal və xidmətlərin istehsalı deyil, həm də mədəniyyət və təhsil
sahəsində yeni texnologiyaların yaradılması imkanlarını təmin etmək, inkişafına töhfə verməkdir.
Öz növbəsində yenilikçi fəaliyyətlər müddətində təqdim olunan keyfiyyətin müxtəlifliyi bizə ali təhsildə
bütün keyfiyyət idarəetmə sistemini təkmilləşdirməyə imkan verir. Bu baxımdan, hazırda təhsilin
keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi və monitorinqi ilə əlaqəli problemlər, bir obyektin keyfiyyəti haqqında
məlumat əldə etmə və işləmə qanunauyğunluqlarını araşdıran kvalimetriya kimi yeni bir elmi bilik sahəsində
təhsil dövrünün bütün mərhələlərində aparılan intensiv tədqiqatların mövzusuna çevrilmişdir [2, s. 331].
Qualimetriya - (Latın dilindən quolis - keyfiyyət və qr nədir. Metro - ölçü) hər hansı bir təbiətdəki
obyektlərin (canlı və ya cansız; obyektlərin keyfiyyətinin kompleks kəmiyyət qiymətləndirilməsi metodologiyası
və problemləri daxilində olan bir elmi nəzəriyyədir [1, s. 482-483].
Başlanğıcda kvalimetriya təhsil keyfiyyətinin ölçülməsi və qiymətləndirilməsi elmi olaraq təyin
olunmuşdur. Bu isə öz növbəsində olduqca təbii idi, çünki təhsil keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi və
monitorinqi problemi ən vacib problemlərdən biridir. XX əsrin ikinci yarısında yalnız texniki deyil, həm də
təbii və hətta humanitar elmlərlə əlaqəli olan əsas elmi kateqoriyalar getdikcə daha əvvəl rəsmiləşdirilməyə,
daha sonra kəmiyyət ifadəsinə - yəni qiymətləndiriməyə məruz qalmağa başladılar [4, s. 226].
Son zamanlarda pedaqoji ədəbiyyatlarda təhsil keyfiyyətinin kompleks kəmiyyət qiymətləndirmələri ali
məktəblərdə tədris fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinə getdikcə daha çox tətbiq oluduğu vurğulanır. Yerli və
xarici elmi-texniki, pedaqoji – psixoloji və ictimai-siyasi ədəbiyyatda ali məktəblərdə müxtəlif obyektlərin
keyfiyyətinin hərtərəfli qiymətləndirilməsi və ya müxtəlif proseslərin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi
problemlərinə getdikcə daha çox toxunulur. Hazırda mövcud ali məktəblərdə keyfiyyət qiymətləndirmə
metodları daxili birlik ilə xarakterizə olunur. Bu texnikanın ümumi kvalimetriya prinsiplərinə söykənməsində
öz əksini tapır. Buna görə ali məktəblərdə keyfiyyətin qiymətləndirilmə və monitorinqi baxımından bu nəzəri
üsullar homoqendir və müəyyən bir alqoritmlə təsvir edilə bilər.
Beləliklə, qeyd edə bilərik ki, keyfiyyətin kompleks kəmiyyət qiymətləndirmə metodları, tətbiqetmə
sahəsindən bir-birindən uzaq olan bütün yeni sahələri əhatə edir. Bu metodların alqoritmi və əsaslandıqları
prinsiplər nəzəri kvalimetriyada qəbul edilənlərdən fərqlənmir. Bu metodların çoxunun tətbiqi sahələri,
məsələn, tədris və tərbiyə keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi son dərəcə vacibdir. Buna görə də, şübhəsiz ki, bu
cür tədqiqatların elmi səviyyəsinin yüksəlməsinə töhfə verəcək müxtəlif sosial əhəmiyyətli sahələrdə
keyfiyyətin qiymətləndirilməsi problemi ilə məşğul olan tədqiqatçıların vahid fikir birliyi məsələsini
qaldırmaq məsləhətdir.
Əlavə olaraq, monitorinq və qiymətləndirmə sahəsinin genişlənməsi, ali məktəblərdə müxtəlif tədris
proseslərinin və obyektlərinin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsində problemlərin həlli üçün bir sıra metodlar
üçün elmi əsaslar yaratmağa kömək edir ki, bu da təbii ki, olaraq böyük praktik əhəmiyyət kəsb edir.
Monitorinq və qiymətləndirmə hər hansı bir obyektin keyfiyyətinin sistemli olaraq qiymətləndirməsini
və bəzi hallarda inkişaf metodologiyasını və problemlərini öyrənən elmi biliklər sahəsi əhatə etdiyindən, təhsil
…135…
prosesində bu anlayışları tədqiq edərkən keyfiyyət və kəmiyyət təsvirləri arasındakı əlaqəni aydın şəkildə
anlamaq lazımdır. [6, s. 251-252]. Kəmiyyət və keyfiyyət yalnız mücərrədləşmədə ayrı bir şey kimi görünür,
əslində bu keyfiyyətin dəyişdirildiyi, kəmiyyət dəyişikliyinə və fərdi əhəmiyyətsiz xüsusiyyətlərə görə
dəyişkən, öz əsas xüsusiyyətlərini qoruyub saxladıqları bir cəmdə mövcuddurlar.
Ali məktəblərdə qiymətləndirmənin əsası “kvalimetriya” termininin elmdə ilk dəfə 1968-ci ildə G.G.
Azgaldov işlətmişdir.
Qiymətləndirmə ali məktəblərdə tamamilə fərqli cisimlərin keyfiyyətini, kəmiyyət qiymətləndirmə
metodlarının metodoloji ümumiliyini aşkar edir. Eyni zamanda, bu metodların nəzəri ümumiləşdirilməsinin
zəruriliyi insan tərəfindən yaradılan təhsil obyektlərin keyfiyyəti, təhsil prosesində istifadə olunan texnoloji və
istehsal prosesləri, təhsilin keyfiyyəti haqqında elm olaraq müstəqil şəkildə tədbiq olunmağa və elmi
nəzəriyyələr çərçivəsində həyata keçirildi.
Təhsildə keyfiyyətin qiymətləndirilməsi A.İ. Subettoya görə bütün müxtəlifliyi ilə təhsilin keyfiyyəti
haqqında bir elmdir və bura: təhsil sistemlərinin işləmə və inkişaf keyfiyyəti; təhsil prosesi, tələbələr, müəllim
heyəti və s. daxildir. Vahid təhsil sistemində qiymətləndirmə prosesi müxtəlib obyekt və subyektlərin fəaliyyət
proseslərin keyfiyyəti elminin - kvalitologiya qovşağında formalaşır.
Təhsildə keyfiyyətin monitorinqi G.G. Azgaldova görə, müəyyən bir qiymətləndirilmiş obyektin
keyfiyyətinin verilmiş sosial və ya fərdi ehtiyacların obyektinin ödənmə dərəcəsini xarakterizə edən bir
rəqəmlə ifadə edilə biləcəyi metodların inkişafı və təkmilləşdirilməsini düşünür [3, s. 212-213].
N.S. Sagitovanın qeyd etdiyi kimi, təhsilin keyfiyyətini qiymətləndirmək və qiymətləndirmək üçün
müasir metodlardan istifadə edilməsinə ehtiyac var. Təhsil prosesinin kvalimetrik komponenti təhsilin
keyfiyyət idarəetməsini, təhsildə keyfiyyət təminatı sistemini, təhsil prosesinin səviyyəsinin
qiymətləndirilməsi və monitorinqini əhatə etməlidir [6, s. 253].
Beləliklə, bu termin və konsepsiyaların təhlilinə əsasən belə qənaətə gəldik ki, ali məktəbdə
qiymətləndirilmə və monitorinq müəllimin peşə fəaliyyətində təhsil prosesinin qurulmasını,
qiymətləndirilməsini, təmin edilməsi, idarə olunması üzrə bilik və bacarıqlarının birləşməsidir. Bunların vacib
sahələri bunlardır:
• təhsildə insan kvalimetriyası;
• təhsil proqramlarının keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi;
• mütəxəssis modellərinin və sosial keyfiyyət standartlarının keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi;
• elmi və pedaqoji potensialın keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi;
• elmi və maddi-texniki bazanın keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi.
Təhsil idarəetməsində keyfiyyətin ölçülməsi üçün monitorinq yanaşmasının əhəmiyyətini vurğulayan
F.R. Miftaxutdinova əsas məqsədi yeni bir məlumat ideologiyasının əsas bilik kimi inkişaf etdirilməsini irəli
sürür.
“Müasir informasiya cəmiyyətində keyfiyyətli təhsil, gələcək fəaliyyətinin sahəsindən asılı olmayaraq
hər kəs üçün lazımdır, çünki ixtisas təhsili bir mütəxəssisin metodoloji hazırlığının ayrılmaz hissəsidir və
istehsalın vacibliyini başa düşməkdən ibarətdir və özündə cəmiyyət üçün keyfiyyətli məhsullar, standartları
keyfiyyət səviyyəsini tənzimləyən bir vasitə kimi istifadə etmək bacarığı, bu səviyyəni qiymətləndirmək,
keyfiyyət idarəetmə sistemlərinin dizaynı və nəzarət fəaliyyətlərinin inkişafı bacarıqlarına sahib olmaq kimi
cəhətləri ehtiva edir ”[8, s. 227]. Qiymətləndirmə metodlarının, formalarının, texnologiyalarının psixoloji,
pedaqoji və didaktik obyektlərin qiymətləndirilməsinə çevrilməsini araşdıran elmi sahəyə pedaqoji
kvalimetriya deyilir. Pedaqoji kvalimetriya əsas məzmunu təhsil prosesinin hər hansı bir obyektinin
keyfiyyətinin kompleks kəmiyyət qiymətləndirmələrinin hazırlanması metodologiyası və problemləri olan
pedaqoji tədqiqatların nisbətən yeni bir elmi istiqamətini bildirir.
Pedaqoji diaqnostika və pedaqoji kvalimetriyanın pedaqoji elm çərçivəsində bir-biri ilə sıx əlaqəli
tədqiqat sahələri olmasına baxmayaraq, hər biri bir sıra əlamətdar xüsusiyyətlərə malikdir. Pedaqoji
diaqnostika, bir qayda olaraq, tədris prosesini izləyərkən mümkün qədər özünü göstərən pedaqoji tədqiqatın
köməkçi elementi kimi çıxış edirsə, o zaman hər hansı bir monitorinqin ayrılmaz elementi olan pedaqoji
kvalimetriya da riyazi modelləşdirmə əsasında öyrənilən nümunələrin müstəqil təhlilini özündə ehtiva edir.
Pedaqoji diaqnostika ümumiyyətlə zəruri korreksiya tədbirləri inkişaf etdirmək üçün təhsil və tərbiyə
məsələlərində aparılır.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Respublikası ümumi təhsil sistemində Qiymətləndirmə Konsepsiyası. "Azərbaycan müəllimi" qəzeti,
29 iyul 2006-cı il.
2. Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin Konsepsiyası (Мilli Kurikulumu Кurrиkulumu). "Kurikulum" jurnalı,
2008, №1. s.131-150.
…136…
3. “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
2013-cü il 24 oktyabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. “Azərbaycan müəllimi” qəzeti, 25.10.2013-cü il, №41.
4. Магура М. И. Современные персонал-технологии / М. И. Магура, М. Б. Курбатова. М.: Бизнес-школа
«Интел-Синтез», 2015. - 376 с.
5. Макаров А. А. Комплексный мониторинг качества образования / А. А. Макаров. М. : Изд-во исслед. центр
проблем качества подготовки специалистов, 2019. -265 с.
6. Мамонов В. И. Основы автоматизированного управления: системы, структуры, управление : учеб. пособие
/ В. И. Мамонов. Новосибирск : Изд-во НГТУ, 2006.-84 с.
7. Марухина О. Системный подход к оценке качества образования / О. Марухина, О. Берестнева // Стандарты
и качество. 2018. - № 4. - С. 35.
8. Чекмарев А. Н. Статистические методы управления качеством / А. Н. Чекмарев, В. А. Барвилок, В. А.
Шалавин. М. : Машиностроение, 2016.-320 с.
AUTİZM SPEKTR POZUNTUSUNUN AŞKARLANMASI VƏ ARADAN QALDIRILMASINDA

VALİDEYN FAKTORU
Rüstəmova Narınc Məsud qızı
Direktor, kiçik elmi işçi
Narinc Psixologiya Mərkəzi MMC, Psixologiya Elmi-Tədqiqat İnstitutu MMC, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0003-3514-7937
Abstract. The article analyzes the parental factor in the detection and rehabilitation of autism
spectrum disorder. Children with autism spectrum disorder have a strong emotional bond with their mothers.
An obstacle in their social sphere prevents them from communicating with the world around them, making
everyone around them feel as if they can not hear anything. However, the strong bond they have with their
mothers makes them recognize their mothers` voices, and partially obey mothers` commands. This leads
some mothers not to evaluate their children objectively. As a result, autism is detected late. Basically, late
detection refers to the stage after 4-5 years. The later it is discovered, the harder it is to fight on this spectrum.
At the end of the article, I recorded the results of a questionnaire survey of mothers with children with autism
spectrum disorders. The purpose of this survey is to find out how early mothers detect autism spectrum
disorders in their children, how they react when they find out, what age mothers' attitudes to the syndrome
are, and even the effect of a birth on a child. Therefore, I included demographic questions in the
questionnaire. I found out mothers` thoughts about their inner tension, despair, and their future plans.
Keywords: Autism, symptoms of autism, study of autism, fight against autism, mental derangement,
hyperactivity or hypo activity, echolalia
Motorikanın və nitqin pozulması ilə nəticələnən, uşağın sosial münasibətlərinin qurulmasında
çətinliklərin yaranmasına səbəb olan psixi inkişaf ləngiməsi – autizm adlanır.
DSM V-ə görə autizmin əlamətləri:
I Sosial ünsiyyət (kommunikasiya) və qarşılıqlı əlaqə
1). Sosial emosiyalarda qarşılıqlı defisit:
-Anormal sosial yaxınlaşma
-Əvvəl və axırncı söhbətlərin uyğunsuzluğu
-Maraqların, emosiyaların əks etdirilməsi, məsuliyyət hissinin azalması;
-Sosial qarşılıqlı maraqların başa çatmasında əskiklik
2). Verbal olmayan kommunikativ davranışlarda defisit:
- Verbal və qeyri-verbal kommunikasiya inteqrasiyalarında zəiflik;
- Göz kontaktı və bədən dilində anormallıq;
- Başa düşməkdə çətinlik və qeyri-verbal kommunikasiyadan istifadə;
- Jestlərdən yaxud üz ifadələrində əskiklik.
3). İnkişafda və münasibətləri qorumaqda defisit:
- Çətin dostluq qurmaq;
- Situasiyalara öyrəşməkdə problem və davranışı tənzimləməkdə problem;
- İnsanlarla maraqlı ünsiyyət qurulmasında problem.
II Təkrarlanan və məhdudlaşdırıcı davranışlar:
1). Stereotiplər və yaxud təkrarlanan nitq, hərəki (motor) yerdəyişmə və yaxud obyektlərdən istifadə
- Sadə motor stereotipləri;
…137…
- Exolaliya;
- Təkrarlanan əşya istifadəsi;
- İdeosinkretik frazalar.
2). Rutinlərə hədsiz (aşırı) bağlılıq, ritual davranış formaları:
- Hərəki ritualları dəyişməkdə aşırı müqavimət;
- Bəzi eyni yeməklərdə yaxud digər şeylərdə israr;
- Sualların təkrarı və yaxud bəzi kiçik dəyişikliklər zamanı aşırı destress.
3). Yüksək məhdudlaşdırma, sabitləşmiş maraqlar anormal tezlikli və yaxud fokuslaşma:
- Çətin nailiyyət və (və yaxud) adət olunmamış obyektlərə qayğı;
- Aşırı sərhədlənmə yaxud maraqların qorunması.
4). Hiper yaxud hipo-reaktivlik hissi (sensor)
- Qeyri-adi (ətraf mühitlə əlaqədar qeyri-adi hissi maraqlar;
- Ağrı, zərbə sayıq aydın görünən fərq.
Autizmli uşaqlarda əsas çətinliklər aşağıdakı sferalarla bağlıdır:
Duyğu-qavrayışla bağlı çətinliklər;
Kommunikasiyadakı gecikmə;
Sosial düşünmə və interaksiya bacarıqları;
Bütünlükdə özünə inam problemləri.
Bu simptomlar erkən uşaqlıqdan mövcud olur və gündəlik fəaliyyəti məhdudlaşdırır.
Uşaqların ASP simptomları və əlamətlərinə görə müntəzəm yoxlanışı vacibdir. Bu əlavə
qiymətləndirmə və müalicə üçün erkən müdaxiləyə imkan verir. ASP olan uşaqların bacı-qardaşlarında
inkişaf pozuntularının rastlanma ehtimali yüksəkdir. Bu səbəbdən bacı-qardaşlar yalnız autizmlə əlaqəli
simptomlarla bağlı deyil, həm də nitq ləngiməsi, öyrənmə çətinliyi, sosial problemlər və narahatlıq, yaxud
depressiv simptomların aşkarlanması üçün müayinədən keçməlidirlər.
Valideynlərin Autizm Yoxlama blankını doldurması, mümkün olan ASP üçün əlavə
qiymətləndirməyə ehtiyacı olan uşaqları müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Farmakoloji olmayan terapiya əlavə narahatlığı olanlar da daxil olmaqla autizm olan uşaqlar üçün
faydalıdır.
• İntensiv xüsusi fərdi təhsil
• Ünsiyyət, davranış, peşə və fiziki müalicə (məsələn, köməkçi ünsiyyət, eşitmə inteqrasiya təhsili,
duyğu inteqrasiya terapiyası, idman/fiziki müalicə)
• Sosial bacarıq treninqi
Koqnitiv davranış terapiyası əlavə narahatlığı olanlar da daxil olmaqla autizm olan uşaqlar üçün
faydalıdır.
Spektr pozuntulu uşağa sahib olan ailələrin 4 yaşa kimi bu vəziyyəti aşkarlaması, onların doğru
təlimlərə yönləndirməklə yaxşı nəticələr almasına yardımçı olur. Psixi, nitq və sosial-emosional sferalardakı
pozuntuların tam və ya qismən bərpası onların cəmiyyətə adaptasiyası üçün vacibdir. Emosional bağlılığın
ana ilə övlad arasında çox güclü olduğu üçün bu əlamətləri ilk olaraq onlar duymağa başlayırlar. İlkin autizm
əlamətlərindən olan adına reaksiya verməməsi, dönən fırlanan əşyalara hədsiz marağının olması, sabit bir
şəkildə öz ətrafında sanki dairə çəkirmiş kimi fırlanması, irəliləyən yaşlarında nitqin gecikməsi və s.
məqamlar anaların diqqətini çəkməyə başlayır. Mövcud məsləni araşdırmaq məqsədi ilə anket sualları tətbiq
edildi. Məqsəd anaların uşaqlarda ASP-ni aşkarlama xüsusiyyətlərini müəyyən etməkdən ibarət olmuşdur.
Anket sadə formada tətbiq olunan 7 sualdan ibarət idi. Anketdə 42 autizm spektrı olan uşaqların anaları
iştrak etmişdir. Digər meyar isə təbii doğuş və keysəriyyə doğuş etmiş analar arasında mövcud məsələdə
özünü göstərən fərqlilikləri meydana çıxarmaq olmuşdur.
Qeyd edək ki, anketdə ilkin autizm əlamətlərinə yer verilmişdir. Bununla yanaşı, analar yaşadıqları
problemə görə özlərini günahlandırırlarmı, bu diaqnoz şübhəsi mütəxəssis tərəfindən veriləndə necə
qarşıladıqlarını da əks etdirən suallar anketdə mövcuddur. Suallar 2 cavabdan- bəli və xeyrdən ibarət idi.
Sualların sadə olması hər intelektual səviyyədən olan anaların bunu rahat edə bilməsi üçün
planlaşdırmışdım. Bəli cavabını 1, xeyrə isə 0 ballıq cədvəllə qiymətləndirdim. 7-ci suala (3 yaşına kimi
nitqinin zəif inkişafı sizdə autizm spektr şübhəsi oyatdımı?) daha çox autizm spektr olan, övladını
keysəriyyə əməliyyatı ilə dünyaya gətirən analar “həmyaşıdları kimi danışa bilməməsi autizmdən
şübhələnməyimə səbəb oldu, təbii doğuş etmiş analar isə yox - “autizm olması ağlıma belə gəlməmişdi”
kimi cavablamışdı.
…138…
( )
Cədvəl 1. Keysəriyyə əməliyyatı ilə övladının dünyaya gətirən anaların suallara
Cədvəl 1-də keysəriyyə əməliyyatı ilə övladının dünyaya gətirən anaların suallara verdiyi cavabların
göstəriciləri qeyd olunmuşdur.
( )
Cədvəl 2-də isə təbii doğuşla dünyaya uşaq gətirən anaların suallara hə cavabı verməsi şkalası öz əksini
tapmışdır.
Nəticələrin riyazi-statistik işlənməsi göstərir ki, keysəriyyə doğuş etmiş anaların 18-i hə, təbbi doğuş
etmiş anaların 12-si hə cavabı vermişdir. Standart sapmada isə cavabların nisbəti bir birinə yaxındır.
Ortalaması isə keysəriyyə doğuş edən analarda daha çoxdur.
Məlumdur ki, keysəriyyə üsulu daha çox riskli hamiləliklərdə ana və uşağın sağlamlığı üçün seçilir.
Təbii ki, bu halı yaşamış analarda uşağına qarşı itirmək qorxusu daha çox olur. Buna görə övladının inkişafına
daha həssas yanaşır və ən xırda problemləri tez müşahidə edirlər. Xüsusilə 7-ci suala hə cavabı verən anaların
yaşı 25 yaşdan yuxarı idi. Buradan da o nəticəyə gəlirik ki, qadın nə qədər yetkin yaşda olarsa, bir o qədər də
övladının inkişafına həssas yanaşır.
Sonda isə onu qeyd etmək istəyirəm ki, heç birimiz bu problemdən sığortalanmamışıq. Vacib olan
zamanında hər bir xəstəliyi aşkar edib doğru müdaxilənin edilməsidir. Autizm spektri çox şaxəli bir
sindromdur. Burada psixoloqun, defektoloq-loqopedin, erqoterapevtin, psixiatrın və paralelində neuropsixoloji
(Beta-1, neurofeedback, tDCS və s) aparatlar kompleks şəkildə doğru tətbiq edilməlidir. Statistika onu göstərir
ki, 18 ayından əlamətlərini biruzə verən autizm spektrı 7 yaşına kimi dinamik müşahidə olunarsa gözəl
nəticələr əldə edilir.
Ədəbiyyat
1. Ann M. Kring, Sheri L. Johnson (2019). Anormal Psikolojisi – Nobel Akademik Yayıncılık - 431-440 s.
2. prof. dr. Ertuğrul Köroğlu (2014). DSM-5 tanı ölçütleri – HYB Yayıncılık. - 113-114, 121 s.
3. Laura E. Berk (2020). Bebekler ve çocuklar doğum öncesinden orta çocukluğa – Nobel Akademik Yayıncılık – 277-
279 s.
…139…
KİMYANIN HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİLMƏSİNDƏ BİZİ ƏHATƏ EDƏN KİMYƏVİ
ANLAYIŞLARLA ŞAGİRDLƏRİN TANIŞ EDİLMƏSİ
Paşayeva Arzu Əbülfət qızı
müəllim
Ağayeva Aytac Rafiq qızı
magistrant
Bakı Dövlət Universiteti
Orcid id: 0000-0003-3398-837X
Abstract. One of the requirements of modern education is to form students as independent individuals
by developing creative thinking. The article explores ways to develop students' creative thinking in the process
of teaching chemistry. The main purpose of the work is to develop students' creative thinking by creating a
connection between chemistry and everyday life.
Key words: chemical concept, integration, water, chemistry teaching
Giriş
Müasir dünyada surətlə gedən sosial, mədəni və texnoloji dəyişikliklər təlim prosesində də yeniliklər
etmək zərurəti yaradır. Təlimin stimullaşdırılmasında, şagirdlərin fəallığının təmin edilməsində, şagirdlərin
elmi dünyagörüşünün formalaşmasında inteqrasiyanın rolu inkar edilməzdi. Hər bir tədris fənnindəki
inteqrasiya elmin məntiqinə uyğun gəlməli və şagirdlərin təfəkkürünün inkişafına kömək etməlidir.
Inteqrasiya, ümumi mənada elmi anlayışları və təlim üsulları əlaqəli olan fənləri bir yerə yığır. Bu çox müsbət
haldır. Ona görə də məktəbdə inteqrasiyaya daha geniş yer verilir. Hazırda istifadə edilən və yaxın gələcəkdə
tətbiq edilməsi nəzərdə tutulan təhsil proqramlarında (kurikulumlarında) bütün hissələrin arasında
inteqrativliyin gözlənilməsinə diqqət yetirilmiş, onların məzmun, strategiya və qiymətləndirməyə aid
bölmələri arasında bağlılıq yaradılmış, bütöv bir konseptual sənəd kimi formalaşdırılmışdır. Kurikulumda
məzmun komponentlərinin əlaqəli şəkildə verilməsi müəllimlərin, şagirdlərin fənnə aid bilik və bacarıqları
tam və bütöv şəkildə qazanmalarını müəyyənləşdirməsinə şərait yaradır. Kimya müəllimi hər hansı mövzuya
aid dərsin planını hazırlayanda onun standartları, məqsədi, üsul və iş formaları, resuslarını
müəyyənləşdirməklə yanaşı, hansı mövzularla, hansı fənlərlə inteqrasiya yaradacağını və bunu necə həyata
keçirəcəyini, həyatla əlaqələndirməyi də nəzərə almalıdır. Burada əsas məqsəd şagirdlərdə fənnə qarşı diqqət
və maraq oyada bilməkdir. Fənni şagirdə sevdirə bilməkdir.
Kimya elmi bütün fənlər arasında digər elm sahələri ilə ən geniş əlaqəsi olan fənndir. Geoloqlar süxur
nümunələrini təhlil etmək və müəyyən etmək üçün yeni mineral daşlar və neft yataqları axtaran kimyəvi
üsullardan istifadə edirlər [2] Xüsusilə mühəndislər çökməyən yolların, körpülərin və binaların
layihələndirilməsini həyata keçirməkdən ötrü kimyəvi maddələrin xassələrini, kimyəvi proseslərin
qanunauyğunluqlarını və kimyəvi hadisələrin baş vermə şəraitini dərindən öyrənirlər . Həmçinin
okeanoqraflar, mühəndislər, fiziklər və astronomların tədqiqatları da kimyəvi tədqiqat üsullarından asılıdır.
Bunlarla bərabər idman sahəsi də birbaşa kimya ilə əlaqədardır. Bizi əhatə edən ətraf mühitin qlobal
mövzuları olan ozon təbəqəsinin zədələnməsi, qlobal istiləşmə və havanın çirklənməsi kimi ekoloji
problemlərin mənşəyini və təsirlərini öyrənmək üçün kimyaya ehtiyac duyulur. Canlı orqanizmlərin quruluşu
və onların ətraf aləm ilə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən kimyanın biokimya adlanan bölməsi olub, kimyanı bioloji
proseslərin öyrənilməsinə tətbiq edir. Canlı hüceyrədə baş verən minlərlə kimyəvi reaksiyalar, o cümlədən
hüceyrənin çoxalması prosesinin əsasını təşkil edən DNT və RNT- də kimyada öyrənilir. Görmə, dadbilmə,
qoxubilmə və hərəkət kimi bioloji proseslər çoxsaylı kimyəvi reaksiyaların nəticəsi olub, əsasında kimyəvi
maddələr və onların çevrilməsi durur. [ 4] Bədənimizə daxil olan kimyəvi maddələrin bədənimizin kimyəvi
komponentləri ilə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu tibb, farmakologiya və toksikologiya elmləri kimyaya
inteqrasiya edərək öyrənir. Bütün sadaladıqlarımız faktiki olaraq kimyanın praktiki tətbiqinə hər yerdə rast
gəlindiyini sübut edir.
Şagirdlərə kimyanı sevdirmək üçün ən əlverişli üsullardan biri qida maddələri və onların bədəndə
çevrilmələri, dadlı olmaları haqqında kimya dilində məlumatların verilməsidir. [1] Bu məlumatların, xüsusilə
hidroliz, mürəkkəb efirlər, qlükoza, etil spirti, üzvi turşular, nişasta, selüloza mövzularının öyrənilməsi zamanı
və yekunlaşdırıcı dərslərdə şagirdlərə çatdırılması daha məqsədəuyğundur. Həmin məlumatların verilməsi həm
də biologiya ilə əlaqəli tədrisi asanlaşdırır, biologiyada tədris olunmuş mövzuların mahiyyətini daha aydın
başa düşməyə imkan verir. Bu sahədə müəllimlərin çoxlu sayda müxtəlif suallar qoyması imkanı vardır. Həmin
suallara şaqirdlərin cavabları onların biologiyanın və kimyanın mövzularını necə mənimsədiklərinin göstəricisi
ola bilər. Biz tədris prosesində X və XI siniflərdə üzvi kimyanın öyrənilməsi zamanı aşağıdaki sualları
…140…
şagirdlərə verməklə onların kimyaya maraqlarının daha da artmasına nail olmuşuq. Hesab edirik ki, marağın
artmasına əsas səbəb şagirdlərin hər gün rastlaşdıqları qidalanma proseslərinə, onların kimyəvi mahiyyətinə
aid suallara geniş cavabların tapılması olmuşdur. Adətən belə dərsləri biz müəllim-şagird dialoqu şəklində
aparırıq ki, bu da şagirdlərin dərsdə fəal iştirakını, onların mühakimə yürütmək qabiliyyətlərinin inkişafını
təmin edir.
Müxtəlif mövzuların tədrisi zamanı istifadə etdiyimiz bəzi sualları müəllimlərin istifadəsinə veririk.
1.Nə üçün qida hazırlanarkən piy və yağdan geniş istifadə olunur?
Piy və yağ suya nisbətən daha yüksək temperatura qədər qıza bilir. Onlar yalnız 200-300 °C - də yanıq
dadı verməyə başladığı halda, su 100 °C-də qaynayır. Hər hansı qida yağda qızardıldıqda onun səthi yüksək
temperaturda bitişir və onun bütün şirəsi içində qalır. Bundan əlavə, piy və yağ qidaya özünəməxsus dad verir
və onun kaloriliyini artırır. Qızartma zamanı tərəvəzlərin rəngləyici və ətirli maddələrini yağda həll etdikdə
yağ qidaya qızılı rəng, xüsusi ətir və incə quruluş verir ki, bu da orqanoleptik xassələri yaxşılaşdırır və qidanın
qidalılıq səviyyəsini artırır.
2. Ət şorbasını uzun müddət qaynatdıqda nə üçün bulanıq və yağlı olur?
Ət şorbasını uzun müddət qaynatdıqda piylərin və yağarın hidrolizi nəticəsində yağ turşuları əmələ
gəlir ki, o da şorbaya bulanıqlıq, piy dadı, xoşagəlməz iy verir.
3. Nə üçün yağlar saxlandıqda xarab olurlar?
Uzun müddət saxlandıqda, xüsusən də isti yerdə saxlandıqda yağlar acılaşır.
Bu iki səbəbdən baş verir.Birincisi ona görə ki, yağ hidroliz olunur və nəticədə yağ turşuları əmələ
gəlir. Kiçik karbohidrogen zəncirli (karbon atomların sayı 10-dan az olan) yağ əmələgətirən turşular hətta son
dərəcə az miqdarda belə yağa xoşagəlməz iy verir və onu yeyilməz vəziyyətə salır. Yüksəkmolekullu turşular
(əksər yağlar və piylərin molekullarında əsasən belə turşular olur) dad və iyə malik deyildirlər və onların yağda
miqdarının çoxalması yağın dadının dəyişməsinə səbəb olmur [3 ].
Ikincisi, piylərin və yağların acılaşmasının səbəbi oksigenin onlardakı ikiqat rabitəyə birləşməsidir.
Bu, molekulunda əsasən doymamış turşular - linol, linoleyn, olein turşuları qalığı olan piy və yağlara aiddir.
Hər bir ikiqat rabitəyə iki oksigen atomu birləşir və peroksidlər əmələ gəlir, onlardan da sonrakı çevrilmələr
nəticəsində spirtlər, aldehidlər, ketonlar, turşular əmələ gəlir ki, bu maddələrdə də karbon zənciri ilkin
maddələrdə olduğuna nəzərən qısa olur. Oksidləşmənin ikinci məhsulları xoşagəlməz dadın (acılığın)
yaranmasına gətirir və onların tərkibinə daxil olan uçucu maddələr onların iyinin pisləşməsinə səbəb olur.
Əmələ gələn məhsullar piyin fiziki xassələrinə təsir edə, ərinmiş yağın köpüklənməsinə səbəb ola bilər. Onlar
vitaminlərin parçalanmasına şərait yaradır, insan orqanizminə zəhərli təsir göstərir va qida həzmi traktında
xoşagəlməz proseslərə imkan verir. Müəyyən edilmişdir ki, yağa daxil olan yağ turşuları qalıqlarının
doymamışlığı çox olduqca onun oksidləşmə sürəti də bir o qədər çox olur.
4. Nə üçün marqarin saxlandıqda acılaşmır?
Müasir marqarin istehsalında əsasən doymamış turşuların (başlıca olaraq olein turşusunun
C17H33COOH) qalıqları olan bitki yağları istifadə olunur. Maye bitki yağları hidrogenləşdirilərək bərk yağlara
çevrilirlər. Bu yolla marqarinin əsas komponenti alınır və ona emulqator və xoşagələn dad vermək üçün isə
kərə yağı, süd, ətirli maddələr qatılır. Marqarin növləri yalnız bu maddələrin xarakteri ilə fərqlənirlər.
Marqarinə daxil olan yağlar ikiqat rabitəyə malik olmadıqlarından onların acılaşması baş vermir.
5. Nə üçün çörəkdə çoxlu boşluqlar var? Çörəklərdə olan məsamələr onlara yaraşıq verir və onlar
qlükozanın spirtə qıcqırması nəticəsində əmələ gəlirlər:
C6H12O6 → 2C2H5OH + 2CO2↑
Qlükoza fermentin təsiri ilə spirtə çevrilir və karbon qazı əmələ gəlir. Xəmirin qıcqırmasının ən qədim
üsulu az miqdarda balatanın (bu mikroskopik canlılar olub qlükozanı etil spirtinə çevirə bilirlər) əlavə
olunmasıdır. Xəmir sobaya daxil olduqda istiliyin təsirindən karbon qazının həcmi genişlənir, etil spirti isə
buxarlanır və onun buxarları da genişlənir. Nəticədə çörək gözəl və məsaməli olur. [4]
6. Nə üçün turş süd məhsulları faydalıdır?
Turş süd məhsullarının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onların tərkibində mikroorqanizmlər (qıcqırma
bakteriyaları) və onların həyat fəaliyyətinin məhsulları insanın mədə-bağırsaq traktında çürümə bakteriyalarını
məhv edir.
Nəticə
Suyun insan və bəşəriyyət üçün vacibliyini dərk etmək; Sadə hərəkətlərlə suya necə qənaət etməyi
göstərmək; Suyun çirklənməsi haqqında məlumat vermək və onu evdə qənaətlə işlətmək vərdişlərinin
mənəmsənilməsini izah etməliyik.Su bizim planetin unikal komponentidir. Onsuz həyat mümkün deyil və
akademik Oparinin fikrincə, su canlıların əmələ gəldiyi ilk yerdir. Müxtəlif tərəfli iqtisadi maraqların və
mürəkkəb sosial münasibətlərin predmeti kimi o, idarə olunan və satıla bilən bir məhsuldur. Yer üzündə
…141…
milyonlarla canlı su sayəsində həyatını davam etdirir. İlk növbədə, insanların sağlamlığı böyük dərəcədə təmiz
içməli sudan asılıdır. Susuz həyatın mövcud olması mümkün deyildir. Su haqqında şagirdlərə maraqlı
məlumatlar verə bilərik:
Orqanizmin ümumi kütləsinin 96%-dən çoxunu, hüceyrənin 99%-ni əsas 4 element O, C, H və N təşkil
edir. Onlar canlı orqanizmin əsasını təşkil edən əsas üzvi maddələrin (zülalların, lipidlərin, karbohidratların)
və suyun tərkibinə daxildir. Bunlar orqanogen elementlər adlanırlar. Canlı orqanizmin 70%-dən çoxunu su
təşkil edir. Su orqanizmdə az da olsa dissosiasiya edir H + və OHionlarına. Su orqanizmdə bütün toxuma və
orqanlarda olur, az bir hissəsi hüceyrədə birləşmiş haldadır. Suda bütün mineral və üzvi maddələr ion və ya
hidrat halında olur. Canlı orqanizmin 10%-ə qədərini mineral maddələr təşkil edir. Orqanizmin əsas hissəsini
zülallar (40-50%), karbohidratlar, nuklein turşuları, lipidlər və s. 50-60% təşkil edir[5 ]. Günümüzdə bütün
fənlərin, xüsusilə də kimyanın tədrisi zamanı təlimçi keçdiyi hər bir dərsi həyatla, istehsalatla və ölkəmizdə
gedən quruculuq işləri ilə əlaqələndirməlidir. Başqa sözlə desək, öyrənilən materialın həyatla, istehsalatla
əlaqəsi açılıb göstərilməlidir
Ədəbiyyat
1. Abbasov M.M., Əliyev A.H., Fərəcov M.S., Əliyev V.S. Ümumtəhsil məktəbləri üçün kimya fənni üzrə təhsil
proqramı (kurikulumu) (VII – IX siniflər üçün). Kimya məktəbdə, Bakı, 2014 №23.
2. A. Ə.Paşayeva., C. N.Mirzəyeva., Y. İ. Cəfərov.Kimyanın tədrisində səməəli üsul və formalardan istifadə. Dil,
Edebiyat ve Eğitim Araştırmaları, Prof. Dr. Gazenfer Kazımov Armağanı,Sonğçağ Akademi İstanbul Cad. İstanbul
Çarşısı No.: 48/49 İskitler 06070 Ankara baskı : Mart 2022, Ankara İSBN : 978-625-8421-88-0 ,Səh.124-
135(monoqrafiya toplusu)
3. Spencer.L.Seager, Michael.R.Slabaugh. “Chemistry for Today – General, Organic and Biochemistry”// Cengage
Learning; 8th edition (January 1, 2013), ISBN-10 : 1133602274
4. “Chemistry: Atoms First by OpenStax”// XanEdu Publishing Inc; First edition (July 15, 2016), ISBN-10 :
1938168151
FİZİKANIN TƏDRİSİNDƏ İNFORMASİYA KOMMUNİKASİYASINDAN İSTİFADƏ

Fətəliyeva Səmra Həbib qızı
Magistrant
Orcid id: 0000-0002-7503-1157
Həsənov Oqtay Mayıl oğlu
Dosent
Orcid id: 0000-0003-4888-7686
Abstract: The methodology of teaching physics in secondary schools, as well as at the university
level, has always faced an important stage in the development of its concepts and theories. In traditional
physics education, concepts and theories are difficult to explain in a better way. For this reason, it is
necessary to apply new methods and techniques in teaching physics. In this regard, the use of ICT in the
teaching of physics has a great impact on the development of this field and further increase the knowledge of
students.
Information and Communication Technologies (ICTs) and educational software have been integrated
into Physics education due to its ability to simplify abstract content, create interest and improve learning
outcomes. However, despite the impact of ICTs and educational software, eastern Europe countries particularly
Azerbaijan has not successfully integrated these technologies into Physics education. Therefore, this paper
reviewed the possible ICTs platforms that could be used in studying Physics and advantages of using
educational software and integrating ICTs into Physics curriculum.
Key words: Physics, ICT, Educational Programs, Physics Education, Physics Teaching,
Communication, ETT
Fizika dövrümüzün elmi-texniki tərəqqisinin aparıcı qüvvəsidir. Ona görə də universitetdə tələbələrin
əldə etdikləri biliklərin həcminin genişləndirilməsinə ehtiyac var. Bu sahədə laboratoriya işlərinə böyük
ehtiyac olsa da, bəzi məktəblərdə laboratoriya avadanlıqları demək olar ki, yoxdur. Amma bilirsiniz ki, artıq
bütün məktəblər kompüter dəstləri və elektron dərsliklərlə təmin olunub. İbtidai siniflərdə informatika fənninin
tədrisi həm də şagirdlərə elektron fizika dərsliklərindən müstəqil istifadə etməyə imkan verir. Bu, şagirdə fizika
dərsində elektron dərslikdən istifadə etməyi öyrətməyə sərf olunan əlavə vaxt istisna edir.
…142…
Məktəblərimizin internetə qoşulmasında ən vacib məsələlərdən biri həm müəllimləri, həm də
şagirdləri ən son məlumatlarla təmin etməkdir. Biz internetdən nə qədər çox istifadə etsək, həm müəllimlərin,
həm də tələbələrin bilikləri bir o qədər geniş olar.
Ümumiyyətlə, kompüter texnologiyaları tədris prosesinin təşkili üçün bir çox yeni imkanlar yaradır.
Məsələn, kompüterin köməyi ilə, ən sadə halda, POWER POINT və ya digər qrafik proqramların köməyi ilə
müxtəlif fiziki hadisələrin üçölçülü modellərini qurmaq, müxtəlif animasiyalar yaratmaq olar. Bu materiallar
şagirdlərə öyrəndikləri mövzuları anlamağa və onlar haqqında düşünməyə kömək edir. PowerPoint
proqramında siz Hiperlink menyusundan istifadə edərək yaratdığımız testlərlə qarşılıqlı əlaqə saxlaya
bilərsiniz ki, tələbə öz seçdiyi cavaba klik etdikdə monitor cavabın səhv və ya düzgün olduğunu görsün. Bunun
üçün POWER POINT proqramında iki ayrı fayl yaradırıq. Bir faylda "Cavab düzgündür!", digərində "Cavab
səhvdir!" Biz slaydlar yaradırıq və onlara animasiya və səs effektləri veririk. Sonra proqramda yeni fayl açıb
diaqramların içərisində testlər hazırlayırıq. Yanlış cavablar - biz onları ayrıca seçirik və "Hiperlink" menyusu
vasitəsilə "yanlış cavab" faylına keçid edirik. Eyni şəkildə testlərin düzgün cavablarında “Cavab düzgündür”
faylına keçid yaradırıq. Belə ki, tələbə cavab seçərkən ekranda cavabın düzgün və ya səhv olması barədə
məlumat göstərilir. Bu, tələbənin suallar üzərində işləməyə marağının artmasına səbəb olur və nəticədə tələbə
özünü daha çox sualla qısa müddətdə sınayır.
İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi fizikanın konseptual pedaqogikasına və
biliklərinə yiyələnməyə kömək etdiyi üçün həm tələbələr, həm də müəllimlər üçün tədris və təlim vasitəsi
hesab olunur. Tədqiqatlar göstərir ki, bu texnologiyadan istifadə etməklə müxtəlif mürəkkəb nəzəri hadisələri
asanlıqla izah etmək olar. S.Adeyemo “İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının fizikanın tədrisinə və
öyrənilməsinə təsiri” adlı tədqiqatında qeyd edir ki, texnologiya fizikanın öyrənilməsinə və tədrisinə böyük
təsir göstərir.
2010-cu ildə Adeyemo fizikanın öyrənilməsinə və tədrisinə böyük təsir göstərmiş bir vasitə kimi
istifadə edilmiş sorğu anketi ilə İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyalarının Tədris və Öyrənməyə
Təsiri üzrə Tədqiqat (ICTITLQ) aparmışdır. (Adeyemo, 2010: s.47)
Ümumiyyətlə, təhsildə İKT-nin bir neçə tətbiq sahəsi var və onlar ayrıca tətbiq edilir. Təhsildə
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqinin aşağıdakı əsas istiqamətləri var:
1. Kompüter texnologiyasından öyrənmə vasitəsi kimi istifadə;
2. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları əsasında pedaqoji təcrübənin, tədris-metodiki
ədəbiyyatın öyrənilməsi, yayılması və mübadiləsi məqsədi ilə kommunikasiyaların yaradılması;
3. Kompüter texnologiyasından öyrənmə vasitəsi kimi istifadə;
4. Əqli inkişafa əsaslanan asudə vaxtın səmərəli təşkili, intellektual, əyləncəli fəaliyyətin təşkilində
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə;
5. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tədris predmeti kimi tədrisi;
6. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə etməklə biliyə nəzarət, sınaq,
psixodiaqnostika, korreksiya proseslərinin avtomatlaşdırılması;
7. Şagirdlərin yaradıcılığının inkişafında informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə.
Müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının imkanları təhsil təşkilatının pedaqoji və
metodoloji tələblərinə və ehtiyaclarına cavab verir: (Xie, 2018: S.122–125.)
1. işin nəticəsinin vizual vizual təsviri, nəticənin qrafik, vizual və audio təsviri;
2. Real obyektlərin və hadisələrin informasiya modellərinin qurulması;
3. Konvertor imkanları;
4. Böyük həcmdə məlumatların saxlanması, strukturlaşdırılması, çeşidlənməsi və lazım gəldikdə lazımi
məlumatların tez əldə edilməsi.
Kompüterin imkanları şagirdlərin şəxsiyyətini formalaşdırmağa, onların qabiliyyətlərini aşkara
çıxarmağa və inkişaf etdirməyə, öyrənmək istəyi və qabiliyyətini formalaşdırmağa, bilik və bacarıqların tam
mənimsənilməsinə şərait yaratmağa imkan verir. Bu texnologiyalardan təhsildə istifadənin əsas məqsədi
informasiya cəmiyyətində şagirdlərin intellektual potensialının gücləndirilməsi, tədris prosesinin
humanistləşdirilməsi, fərdiləşdirilməsi, intensivləşdirilməsi və təhsil sisteminin bütün pillələrində təhsilin
keyfiyyətinin yüksəldilməsidir.
Təhsil prosesində İKT-dən istifadənin bir neçə variantı var:
1. Kompyuter dərsi - tələbələrin eyni vaxtda və ya növbə ilə işlədiyi bir neçə kompüter var;
2. Multimedia dəstəyi ilə dərs - sinifdə kompüter var, müəllim ondan elektron lövhə kimi istifadə edir və
şagirdlər bu layihəni qoruyur;
3. Dərs informatika ilə inteqrasiya olunub və kompüter sinfində keçirilir.
…143…
Şagirdlərin təlim və digər fəaliyyətləri prosesində yaranan problemlərin həlli üçün mühüm İKT
savadlılığı bacarıqlarının tələbələr tərəfindən mənimsənilməsi İKT səriştəsi adlanır. İKT səriştəsinin bir hissəsi
olan bacarıq və vərdişləri müəyyən etmək üçün aşağıdakı tapşırıqlardan istifadə etmək olar:
1. qiymətləndirmə - müəyyən saytlardan alınan məlumatlara əsasən təhlil etmək və qərarlar qəbul etmək;
2. idarəetmə - müvafiq məktub əsasında elektron poçtdan məlumatları tapmaq və təşkil etmək;
3. Mövcudluq - e-poçt ünvanının axtarışı və aşkarlanması;
4. Təsis - konkret məsələ üzrə təkliflər formalaşdırmaq. Müəyyən bir ünvana e-poçt kimi göndərmək.
Təhsilin informasiyalaşdırılmasının əsas nəticəsi şagirdlərdə informasiya ilə işləyərkən İKT
vasitələrindən istifadə bacarıqlarının formalaşdırılmasıdır. Eyni zamanda, tələbələr lazımi məlumatları
axtarmalı, sistemləşdirməli, açıqlamalı, qiymətləndirməli, bu informasiyanı yaratmağı və öz məqsədlərinə
uyğun yaymağı bacarmalıdırlar. Bu bacarıqlar tələbələrə imkan verməlidir ki:
1. seçdiyi peşə üzrə fəaliyyətə hazır olmaq;
2. İşləməyə yox, iqtisadi şəraitdə yaşamağa hazır olmaq;
3. ömür boyu təhsillərini davam etdirmək və zəkanın köməyi ilə təhsil xidmətlərindən faydalanmaq.
Müasir dövrdə təhsillə, o cümlədən fizika ilə bağlı məsələlər internetdə öz yerini tapır. Fizika elmi ilə
bağlı məlumatlar hər gün, hər an artır. Yeni məlumatların meydana çıxması və onun ictimaiyyətə sürətli
çatdırılması interneti kitabdan fərqləndirir, onun effektivliyini daha da artırır.
Fizikanın tədrisi prosesində internetdən istifadənin 3 istiqamətini qeyd etmək lazımdır:
1. Biliklərin ümumiləşdirilməsi üçün şagirdlərin dünya ədəbiyyatı ilə tanışlığı;
2. Şagirdlərin fizika elminə aid biliklərə yiyələnməsi üçün maksimum görünmə qabiliyyətinin
yaradılması məqsədi ilə müxtəlif növ təcrübələrdən, qrafik və əyani vəsaitlərdən, müasir texniki
vasitələrdən, əsasən tədris filmlərindən istifadə edilməsi;
3. Tələbələri dünyada fizika ilə bağlı ən son elmi, texniki və mədəni inkişaflarla tanış etmək.
Son zamanlar kompüterləşdirilmiş laboratoriya işlərinin təşkili üçün nəzərdə tutulmuş proqram və
aparat vasitələrinə maraq artmaqdadır. Kompüter eksperimentin nəticələrini istənilən nəzəri modellə müqayisə
edərək informasiyanın toplanması və statistik emalı ilə məşğul olur. Ənənəvi tammiqyaslı fiziki eksperiment
üçün İKT-dən istifadə etməklə məlumatların çevik statistik emalı mümkün olur və sonradan dünyanın istənilən
ölkəsinə ötürülməsini təmin edilir. (Stephen, 2013: S.57-62)
Bunlar fizikanın tədrisində istifadə edilən ən geniş yayılmış xüsusi paketlərdir: S-Plus, Xplo Re,
StatGraf, Studiya, SPSS, Dynamic, BMDP, Systat, Derive, Reduce, Macsyama, Maple V və s. göstərmək
olar.
Fizika dərslərində elektron cədvəllərdən (məsələn, Microsoft Excel) istifadə böyük metodoloji maraq
doğurur. Onlar aşağıdakı fəaliyyətləri həyata keçirmək üçün istifadə edilə bilər:
• Fiziki proseslərin riyazi modelləşdirilməsi;
• ədədi məlumatların emalı;
• Qrafiklərin və diaqramların qurulması.
Real təbiət hadisələrini təsvir etmək üçün analitik həllərdən istifadə etməyə imkan verən məhdud sayda
suallar var. Hətta onların tədris prosesində həlli ya vaxt azlığından, ya da auditoriyanın kifayət qədər riyazi
hazırlığı olmadığından mümkün deyil. Məhz belə vəziyyətlərdə ədədi simulyasiya nəticələrin
vizuallaşdırılması ilə ənənəvi tədris metodlarından fərqlənir.
Bir çox xarici tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, tələbələr üçün kompüter modelləri ilə işləmək çox vacibdir,
çünki monitor ekranında fiziki təcrübə və hadisələrin yaddaqalan dinamik təsvirləri yaradılır və hər hansı fiziki
hadisə və təcrübənin ən kiçik detalları belə izlənilə bilər. Simulyasiya nəticələrinin qrafik təsviri böyük
miqdarda məlumatı həzm etməyi asanlaşdırır.
Fizika fənninin tədrisi prosesində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadənin
mövcud vəziyyətinin təhlili aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan verir:
1. Fizikanın öyrənilməsi prosesində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə aşağıdakı
didaktik prinsiplərin həyata keçirilməsinə şərait yaradır:
a. əks əlaqə;
b. fərdi və fərqli yanaşmalar (uyğunlaşma);
c. interaktivlik;
d. görmə qabiliyyəti.
2. Fizikanın öyrənilməsi prosesində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının proqram-texniki
vasitələrindən və onların əsasında yaradılmış şəbəkə təhsil resurslarından istifadə aşağıdakı metodoloji
aspektləri həyata keçirir:
a. fiziki eksperiment aparmaq və onun nəticələrini təhlil etmək bacarığının inkişafı;
…144…
b. müxtəlif növ məsələlərin həlli üçün imkanların yaradılması;
c. informasiya texnologiyaları vasitəsi ilə öyrənilən obyektlərin və proseslərin qrafik təsvirlərinin işlənib
hazırlanması;
d. fiziki hadisələrin öyrənilməsində riyazi ifadələrdən istifadə etmək bacarığının inkişafı.
3. Fizika kursunda obyektlərin xassələrinin, onların qarşılıqlı təsir qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi
prosesində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadənin ən mühüm istiqamətləri
aşağıdakılardır: (Nggadas, 2019: S.21-31)
a. birgə telekommunikasiya layihələrinin təşkili;
b. təcrübənin nəticələrinin vizuallaşdırılması;
c. biliyin təqdim edilməsinin yeni formalarından istifadə;
d. təlimin nümayiş avadanlığının idarə edilməsi;
e. kompüter simulyasiyası.
Nəticələrin təhlili fizikanın tədrisində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının geniş tətbiqinə
mane olan əsas amilləri müəyyən etməyə imkan verir:
1. zəruri maddi bazanın olmaması; əlavə avadanlıqların dəyəri və mürəkkəbliyi;
2. fəaliyyətə yanaşmada uyğunsuzluq: istifadəçinin imkanları məhduddur, bir neçə seçim testi adətən
interaktivliyin yüksək göstəricisidir;
3. fizika müəllimlərinin informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə edən tələbələrin
fəaliyyətinə hazır olmaması;
4. müxtəlif informasiya texnologiyaları vasitələrindən istifadə etməklə təhsil fəaliyyətinin təşkilinin
səmərəsizliyi.
Ənənəvi dərsdən fərqli olaraq interaktiv metodlar və kompüter texnologiyaları ilə keçirilən dərs də
şagirdlər üçün maraqlıdır. Bu vasitələrin köməyi ilə şagirdlərdə bu fənnə böyük maraq oyatmaq olar.
Tədqiqatın ümumi nəticələri İKT-nin fizikanın tədrisi və öyrənilməsinin tətbiqinin pedaqoqlara,
müəllimlərə və tələbələrə ənənəvi tədris metodları ilə müqayisədə yerli kontekstimizdə tədris və təlimi daha
yaxşı başa düşməyə kömək etdiyinə əsaslanıb.
Bu araşdırmadan belə nəticəyə gəlmək olar ki, orta məktəb fizika müəllimləri və şagirdləri tərəfindən
İKT əsaslı fizikanın tədrisi və öyrənilməsi ənənəvi tədris və təlimdən daha effektivdir. Bu, təkcə bu mərhələdə
deyil, bütün sahələrdə, xüsusən də elm və tədqiqat sahəsində ali təhsildə onların akademik nailiyyətlərini tam
yüksəltməyə kömək edə bilər.
Ədəbiyyat
1. Adeyemo, S. A. (Phd). (2010). The Impact of Information and communication Technology (ICT) on the Teaching
and Learning of Physics. Society of Education. India.
2. Doyan, A., & Sukmantara, I K, Y. (2014). Development of Physics Intranet Web to Improve Concept Mastery and
ProblemSolving Vocational School Students. Indonesian Journal of Physics Education 10(2), 117-127.
3. Nggadas, D. E. P., & Ariswan, A. (2019). The mastery of physics concepts between students are learning by ICT
and laboratory experiments-based teaching. Momentum: Physics Education Journal, 21-31.
4. Stephen, U. S. (2013). Availability, accessibility and utilization of information and communication technology in
Physics teaching in Akwa-Ibom State, Nigeria. Modern Applied Science, 7(9), 57-62
5. Xie, Y. (2018). The application of multimedia network teaching platform in college physical education. Journal of
Advanced Oxidation Technologies, 21(2), 122–125
TƏLƏBƏLƏRİN AKADEMİK MOTİVASİYASINA TƏSİR EDƏN AMİLLƏR

Fərzəliyeva Ülkər Elçin qızı
Magistr
Xəzər Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0003-0043-0804
Abstract. Motivation has various effects on an individual's academic life. It is possible to define the
concept of motivation as the forces that give energy and direction to behavior and enable individuals to turn
towards certain goals. It has been found that students with high motivation levels also have high academic
achievement. Many studies have found that students' motivation levels are related to their efforts to achieve
academic goals. Academic motivation is one of the important determinants of the behaviors that the students
display in the education process. The purpose of this study is to identify the factors that affect students'
academic motivation. As a result, when research reveals the impact of motivation on a student's academic life,
it appears that motivation plays a high role in a student's academic life. However, low motivation has some
…145…
negative effects on the academic life of the student. In order to carry out an effective and efficient learning-
teaching process in the classroom environment, the teacher should be planned and programmed, use the
relevant methods, techniques and materials effectively in the teaching environment, have good knowledge, be
a good guide, and first of all motivate the students to the relevant subject and it is important to maintain this
throughout the course.
Key words: academic motivation, motivation, academic performance, student, extrinsic motivation,
intrinsic motivation.
Motivasiya bu günə qədər tədqiqatçılar və mütəfəkkirlər tərəfindən geniş şəkildə tədqiq edilmişdir.
Motivasiya anlayışı latınca “hərəkət etmək” mənasını verən “movere” sözündən yaradılmışdır (Adair, 2006:
s. 232). Motivasiya anlayışının insanın fiziki, əqli və mənəvi gücünü hədəflərə doğru istiqamətləndirdiyi qeyd
edilmişdir. Gredler və digər tədqiqatlçılar motivasiyanı "bizi bir şey etməyə və ya etməməyə sövq edən
keyfiyyət" olaraq şərh etmişdir (Gredler, Broussard & Garrison, 2004: s. 106).
Motivasiya anlayışına bir çox tərif vermək mümkündür. Tədqiqatçılar tərəfindən verilən təriflərə nəzər
salsaq, bəzi tədqiqatçılar bunu “birbaşa məqsədə yönəlmiş fəaliyyətin başlandığı və davam etdirildiyi bir
proses” kimi qeyd edir (Pintrich, 2003: s. 667). O, həm də “davranışın davamlılığını aktivləşdirən,
istiqamətləndirən və təmin edən daxili qüvvə” kimi də müəyyən edilir. Motivasiya davranışların necə
izlənəcəyini və ya yönəldilmiş münasibətin intensivliyinin necə artırılacağını izah edir. Bu səbəbdən
motivasiya insanın təbiətcə aktiv bir varlıq olduğu və müxtəlif üsullardan istifadə etməklə təsirə məruz qala
biləcəyi kimi şərh edilir (Alan, 2006: s. 11).
Tədqiqatçılar fərdin davranışını istiqamətləndirən motivasiya mənbələrini daxili və xarici motivasiya
olaraq iki yerə ayırır (Yazıcı, 2008: s. 423). Daxili motivasiya təbii motivasiya olub, fərdin idraki, sosial və
fiziki inkişafında əsas yer tutan amillərdən biri hesab olunur (Karagüven, 2012: s. 2599). Daxili motivasiyası
yüksək olan insanlar şəxsi inkişaflarına vaxt ayırmağı, müxtəlif yarışlara qatılmağı, şəxsi layihələr üzərində
çalışmağı könüllü şəkildə həyata keçirə bilir (Petri & Govern, 2004: s. 31). Xarici motivasiya mükafat və
cəzaya əsaslanır. Motivasiyanın bu növü davranış baxımından nəzərdən keçirilir. Xarici motivasiya,
motivasiya və davranışı mükafat və cəza kimi izah edir. O, insanları həvəsləndirici və çəkindirici vasitələrlə
hərəkət etməyə təşviq edir (Hoy & Miskel, 2013: s. 170). Xarici motivasiya tələbələr xarici amillərə, yəni
onları həvəsləndirən hədəflərə yönəldiyində baş verir (Alan, 2006: s. 56). Bütün bu təriflər çərçivəsində demək
olar ki, motivasiya insanı müəyyən bir məqsədə yönəldən, bu məqsədə çatmaq üçün lazımi davranışı sərgiləyən
və bu davranışı qoruyub saxlayan gücdür.
Motivasiya bir çox sahələrdə insanların davranışlarını müəyyən edən amildir. Bu sahələrdən biri də
akademik sahədir. Bu sahə ilə əlaqəli tələbələrin məktəbə getmək, dərslərə və imtahanlara hazırlaşmaq, ev
tapşırıqlarını yerinə yetirmək kimi akademik həyatları boyunca yerinə yetirməli olduqları bir çox vəzifə və
öhdəlikləri var. Bu vəzifə və öhdəlikləri yerinə yetirmək gücü kimi qeyd oluna bilən akademik motivasiya
tələbələrin məktəbə davamiyyətini və iştirakını, öyrənmələrini və akademik uğurlarını müəyyən edən mühüm
bir anlayışdır (Wentzel & Wigfield, 2009: s.8).
Akademik motivasiya tələbələrin akademik performansını və uğurunu müəyyən edən həyati bir
anlayışdır (Karataş & Erden, 2014: s. 67). Bir çox tədqiqat akademik motivasiyanın performans, öyrənmə və
uğur kimi müxtəlif dəyişənlərlə əlaqəli olduğunu ortaya qoymuşdur. Bununla yanaşı, özünütənzimləmə
strategiyalarının öyrədilməsinin daha yüksək akademik motivasiya ilə nəticələndiyi də qeyd edilə bilər
(Lavasani, Mirhosseini, Hejazi & Davoodi, 2011: s. 627). Tələbələrin özünə inamının yüksək olması, dərslərə
məsuliyyətli yanaşması akademik motivasiyasının yüksək olmasının göstəricisi hesab oluna bilər. Fərdi
motivasiya edən səbəblər akademik motivasiyanın formalaşmasında son dərəcə əhəmiyyətlidir. Akademik
uğur tələbənin məqsədlərinə çatmaq üçün nümayiş etdirdiyi səriştə kimi müəyyən edilə bilər. Bu kontekstdə,
akademik müvəffəqiyyətə təsir edən ən mühüm amillərdən biri, əlbəttə ki, akademik motivasiya faktorudur.
Akademik motivasiyanın olmaması tələbənin uğursuzluğunun səbəblərindən biri kimi qeyd oluna bilər.
Akademik motivasiya akademik iş üçün tələb olunan enerjini yaradan amil kimi qeyd edilə bilər
(Bozanoğlu, 2004: s. 83). Tədqiqatçı psixoloqlar akademik motivasiyanın tələbələrin uğur qazanması üçün
vacib amil olduğunu bildiriblər. Akademik motivasiya tələbələrin akademik fənlərdə təkidinin, səyinin və
istəyinin gücünü müəyyən edən və tələbə performansına təsir edən mühüm anlayış hesab oluna bilər.
Akademik motivasiyanı qısaca belə ifadə edə bilərik: tələbəni universitetə getməyə və universitetdə
yüksək nəticələr əldə etməyə sövq edən ən mühüm amil akademik motivasiyadır. Bu tələbələrin universitetdə
uğur qazanmaq kimi məqsədləri var. Tələbələrin akademik motivasiyası aşağı olarsa, bu, universitetə
getməmək, keçirilən dərslərin mənimsənməməsi, akademik uğursuzluq problemləri və nəticədə universiteti
tərk etmək kimi problemlərə gətirib çıxara bilər (Clark and Schroth, 2010: s.19). Bu məlumatlar işığında demək
…146…
olar ki, akademik motivasiya fərdin akademik həyatını istiqamətləndirən hərəkətverici qüvvədir, tələbənin
təhsili, uğuru və performansı kimi bir çox mövzularda təsirli olur. Akademik motivasiya şagirdlərin dərslərdə
iştirakının davamlılığına, onların dərsə münasibətinə, akademik uğurlarına və fəaliyyətinə təsir göstərir. Digər
tərəfdən, motivasiyası yüksək olan şagirdlərin məktəbə münasibəti daha müsbət olur və bu tələbələrin
narahatlıq səviyyələrinin aşağı olduğu qeyd edilə bilər. Ona görə də tələbənin akademik uğurunu artırmaq üçün
onu öyrənməyə həvəsləndirmək lazımdır.
Təlim prosesində hədəflərin qoyulması və məlumatların işlənməsi kimi şəxsi amillər, müəllimdən
müsbət rəy almaq və mükafatlandırma kimi situasiya amilləri tələbələrə təsir göstərir. Bu amillər sayəsində
tələbələr dərsi nə dərəcədə ətraflı öyrəndiklərini anlamaq və öyrənmə fəaliyyətlərini qiymətləndirmək üçün
lazımi olan məlumatlar əldə edirlər. Nəticədə, öyrənmə prosesində irəliləyiş əldə etdiklərini hiss etdikdə
onların motivasiya səviyyələri arta bilir. Bu durum, şagirdin öyrənməsinə, yaxşı performansına və
motivasiyasına təsir göstərir.
Fərdin hərəkətə keçməsini təmin edən və onun davranışını istiqamətləndirən motivasiya anlayışı
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi akademik sahədə mühüm yer tutur. Bununla belə, tələbələrin akademik
motivasiyasına təsir edən bir sıra amillər qeyd oluna bilər. Aparılan araşdırmalar nəticəsində bu amillərdən
biri kimi yaş faktoru qeyd edilir. Tələbələrin akademik motivasiyaları yaş qruplarından asılı olaraq fərqli
nəticələr göstərə bilir. Yaş faktorunun mədəni fərqliliklərlə birlikdə akademik motivasiyanın müəyyən
edilməsində təsirli olduğunu söyləmək olar (Yurt & Bozer, 2015: s. 679).
Akademik motivasiyaya təsir edən başqa bir amil tələbələrin təlim prosesinə qarşı olan istək
səviyyəsidir. Tələbələrin rifah səviyyəsinin bu prosesdə vasitəçi rolunu oynadığı düşünülür. Bu səbəbdən
akademik motivasiya, fərdin içində olduğu vəziyyətdən təsirlənən bir anlayış kimi izah edilə bilər. Tələbələrin
akademik motivasiyasına təsir edən amillər arasında dərs balları, verilən tapşırıqlar, müxtəlif mükafatlar,
rəqabətcil dərs mühiti, qrup yoldaşları, universitetin akademik heyəti, ailələri və digər hədəfləri qeyd oluna
bilər. Dərs mühiti ilə bağlı olan amillər ən təsirli amillərdən hesab edilə bilər, belə ki, dərslərində, imtahanlarda
yaxşı nəticələr əldə edən tələbələrin akademik motivasiyasının daha yüksək olduğu müəyyən tədqiqatlarda öz
əksini tapmışdır. Müəllimlərin və işçi heyətinin də rolu əvəzedilməz hesab oluna bilər. Müəllimlər akademik
motivasiyası aşağı olan tələbələri müxtəlif üsullardan istifadə edərək təlim prosesinə cəlb edə və pedaqoji
dəstək göstərə bilər. Bu zaman müəllimlər müxtəlif həvəsləndirici mükafatlardan istifadə edə, tələbələrin
dərsdə birbaşa olaraq iştirakını təşkil edə bilər.
Bununla belə, tələbələrin akademik motivasiyasını birbaşa olaraq müşahidə etməyin mümkün
olmadığı qeyd oluna bilər. Pintrich bir çox tədqiqatçının razılaşdığı akademik motivasiyanın mövcudluğunu
göstərən davranış göstəricilərinin olduğunu vurğulayır və onları tapşırıq seçimi, səy, davamlılıq və
müvəffəqiyyət kimi sıralayırlar. Bu kontekstdə akademik motivasiya araşdırılarkən bildirilir ki, tələbənin
seçim imkanı olduqda yerinə yetirmək istədiyi vəzifə, tapşırığı yerinə yetirmək üçün nə qədər səy göstərdiyi,
tapşırığı yerinə yetirmək üçün nə qədər vaxt sərf etdiyi və nəticədə əldə etdiyi uğur motivasiya göstəricisi
hesab oluna bilər (Pintrich, 2003: s. 667).
Eyni zamanda sosial fəaliyyətlər də tələbələrin akademik motivasiyasına təsir göstərən amillər olaraq
qeyd edilə bilər. Universiteti sevən tələbənin diqqətini uğura yönəltməklə onun motivasiyasına müsbət təsir
göstərmək mümkündür. Bu səbəbdən sosial fəaliyyətlərin motivasiyanın artırılması üçün nə qədər əhəmiyyətli
olduğunu nəzərə alaraq, bu mövzu ilə bağlı universitetlərin fəaliyyət planlarında müəyyən yeniliklər edilə
bilər. Tələbələrin dərsdənkənar sosial fəaliyyətlərdə iştirakı ilə onların universitet həyatına uyğunlaşması
arasında müsbət əlaqə olduğu tədqiqatçılar tərəfindən qeyd olunmuşdur.
Ədəbiyyat
1. Adair, J. (2006). Etkili Motivasyon – İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılık. – 232 s.
2. Alan, U. (2006). Motivasyon Teorileri ve Motivasyonun İş Hayatı Üzerindeki Etkileri. (Yüksek Lisans Tezi). -
Beykent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. – 11, 56 s.
3. Bozanoğlu, İ. (2004). Akademik güdülenme ölçeği: geliştirilmesi, geçerliği, güvenirliği. -Ankara Üniversitesi
Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 37(2) – 83 s.
4. Clark M.H. and Schroth C.A. (2010). Examining relationships between academic motivation and personality
among college students. - Learning and Individual Differences 20. – 19 s.
5. Gredler, M.E., Broussard, S.C. & Garrison, M.E.B. (2014). The Relatonship between Classroom Motivation and
academik achievement in Elementary school aged children. - Family and consumer sciences research journal, 33. –
106 s.
6. Hoy W. K. & Mıskel, C.G. (2013). Educational Administration Theory, Research, And Practice (9 b.). - New
York: The McGraw-Hill Companies Published. – 170 s.
…147…
7. Karagüven, M.H. (2012). Akademik Motivasyon Ölçeğinin Türkçeye Adaptasyonu. - Kuram ve Uygulamada
Eğitim Bilimleri, 12(4). – 2599 s.
8. Karataş, T. (2014). Yeni Türk Şiirinde Çocuk I . İlmi Araştırmalar , 0 (13) – 67 s.
9. Lavasani M.G., Mirhosseini F.S., Hejazi E. & Davoodi M. (2011). The effect of self-regulation learning strategies
training on the academic motivation and self-efficacy. - Procedia Social and Behavioral Sciences, 29. – 627 s.
10. Petri, H. L. & Govern, J. M. (2004). Motivation: Theory, Research, and Applications (5th ed.) -CA:
Wadsworth/Thomson. – 31 s.
11. Pintrich, P.R. (2003). A Motivational Science Perspective on the Role of Student Motivation. - Journal of
Educational Psychology 95.4 – 667 s.
12. Wentzel, K. R. & Wigfield, A. (2009). Handbook of Motivation in School. - USA:Routledge. – 8 s.
13. Yazıcı, H. (2008). Eğitim psikolojisi. - Ankara: Pegem Akademi. – 423 s.
14. Yurt, E., & Bozer, E.N. (2015). Akademik Motivasyon Ölçeğinin Türkçeye Uyarlanması. -Gaziantep University
Journal of Social Sciences, 14(3), - 679 s.
VALİDEYNLƏRİ TƏRƏFİNDƏN TƏRK EDİLMİŞ UŞAQLARDA YARANAN PSİXOLOJİ

PROBLEMLƏR
Qubatova Jalə Qalib qızının
Magistrant
ADPU, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0003-2521-2053
Abstract. The scientific study of sustainability in human psychology began only in 1960-1970.
Nevertheless, great strides have been made in research over the past five decades, and it is clear that early
childhood is an important time window for understanding and promoting continuity. Over the years, the roots
of competence have been established and many of the most important protective systems for human
development have emerged. These years are important in building a strong foundation, promoting trust and
competence. Research shows that early childhood is important to help children develop quality care and
learning opportunities, adequate nutrition and community support for families, and cognitive, social and self-
regulation skills. Young children with healthy relationships and good internal adaptive resources are more
likely to have a good start in a well-equipped life with human and social capital to succeed in school and
society. The greatest dangers for young children occur in early childhood when the basic protective systems
for human development are damaged or disrupted. It is especially important that children have connections
with competent and loving caregivers, protection that provides them with the stimulation and nourishment
required for healthy brain development, and the opportunity to enjoy learning and mastering new skills.
Keywords: children, psychology, care, healty , family, love
Bir yerdə oxumuşdum ki, insanlara edə biləcəyin ən böyük yaxşılıq onların üzündə təbəssüm
yaratmaqdır. Əbəs yerə işlədilən bir ifadə deyil bu. İnsanla bəzən o qədər çarəsiz olurlar ki, bir xoş sözlə
yaraları sarılmış kimi hiss edərlər. Axı deyirlər dənizdə boğulan birisi saman çöpündən də kömək umar.
Türkiyədə 2012-ci ildə fəaliyyətə başlayan “ Gənc müsəlmanlar” sosial platforması “ Suriyalı uşaqlara
oyuncaq aparırırq” başlığı altında bir kampaniya başlatmışdı. Kampaniyanın əsas dəstəyi geyimi olmayan
uşaqların isti geyimlərlə təmin olunması idi. Nümayəndələr bu anları videoçarx şəklində hazırlamış və
insanlara təqdim etmişdilər. Lakin məni ən çox məyus edən 11 yaşlı Mahmudun sözləri idi. Ondan “ pencəyin
haradadır?” deyə soruşanda “Pencəyim yoxdur. Atam öləndən sonra heç kim mənə pencək almır” deməsi
mənim üçün bəlkə də dünyanın ən ağır cümləsi idi. Düzdür, ona isti geyimlər verdilər ən azından soyuqdan
qorunmağı üçün. Lakin atasının isti sevgi və qayğısını bütün dünya yığılsa ona bəxş edə bilmərik.
Yaşından asılı olmayaraq tərk edilmə hər bir fərd üçün travmatik hadisədir. Tərk edilmək dedikdə təbii
ki, valideynlərin imtinası nəzərdə tutulur. Tərk edənin də ata ya da ana olması bu uşaqda daha böyük iz buraxır.
Eyni zamanda bunun fonunda yaşanan hadisələrin təsiri ilə də uşağın özünü toparlaması və bu duruma alışması
həm zaman alır həm də yaşananlar onun psixologiyasında öz təsirini göstərir.
Uşaqlarda tərk edilmə duyğusu çox kiçik yaşlarda formalaşır və bunu öyrənirlər. Məsələn:
1. Ailədə yeni doğulmuş bir körpə olduqda ailənin əksər üzvləri həmin uşaqla maraqlandıöında və
onunla daha çox vaxt keçirərsə artıq uşaqda tərk edilmişlik hissi yaranır. Özəlliklə yeni doğulan körpənin hər
hansı bir fiziki ya da zehni problemi varsa bu duyğu artıq getdikcə şiddətlənməyə başlayır. Çünki ana körpə
ilə daha çox bağlantı qurduğundan uşağın bu hisslərə qapılması halı davamlılıq təşkill edir. Zaman keçdikcə
…148…
ana uşaqla yaxşı münasibət qurmaq istəsə də və bunun üçün cəhd göstərsə də uşaq artıq bunların heç birinə
qarşılıq vermir.
2. Valideynləri ilə çox vaxt keçirməyən uşaqların da qarşılaşdığı hallardan biridir. Ata – ana işləyir
öz övladlarına çox vaxt ayıra bilmədikləri üçün uşaq özünə qapanır. Çünki uşaqlarla oynanılan oyunların və
keçirilən vaxtın əhəmiyyəti onun həyatında əvəzsiz rol oynayır.
3. Uşaq sağlıq problemləri səbəbindən xəstəxanaya yerləşdirilər və müəyyən müddət orada tək qalarsa
bu hissi yaşamaması mümkünsüzdür. Çünki bu zaman kəsiyində duyğu qarışıqlığı yaşadığı üçün sonsuza qədər
burada qalacağını düşünür. Baxmayaraq ki, valideynləri onun ziyarətinə hər gün gələr...
4. Bu durumun əski də yaşana bilər. Valideynləri bir səyahət ya da sağlıq problemləri nədəni ilə bir
neçə günlük evi tərk etmiş ola bilərlər. Çünki həmin dövrdə uşaqlar psixoloji inkişafın tam da pik nöqtəsini
yaşadıqları üçün hər an valideynlərinin onu tərk etdiyini düşünürlər.
5. Ata ya da anasının xəstə olduğu bir ailədə də uşaq özünü tərk edilmiş hiss edər. Belə durumlarda
uşaqlar öz başlarının çarəsinə özləri baxdıqları üçün özlərini yalnız və tərk edilmiş hiss edərlər.(6)
Sadaladığım ; bizdən asılı olan və ya olmayan səbəblərin nəticəsində uşaqlar bunu yaşayır. Hələ kiçik
yaşda bunu yaşamağı ya da öyrəşməyə məcbur olurlar. Yuxarıda qeyd olunlar hələ ata – anası həyatda olsa
da bu duyğunu yaşayan uşaqlardır . Bəs imtina olunan uşaqlar, ata – ananın qəbul etmədiyi ya da könüllü
şəkildə tərk edilən uşaqlar? Əminəm ki, bu közərmiş duyğunun ən şiddətlisini onlar yaşayır.
Ata və ananın ruh dünyamızda nə qədər önəmli bir yerə sahib olduğunu anlatmağa cümlələr yetməz. İnsan –
ata, ana və öz şəxsiyyəti ilə tamamlanan bir varlıqdır. Valideynlərimiz yanımızda olmasa çox çətinlik çəkərik
və bu hər hansı yaş dönəmindən asılı deyil. Ata – ananın yoxluğu ilə hələ daha kiçik yaşda sınanırıqsa həyat
bizim üçün bir labirintə çevrilir.
1. Uşağın tərk edildiyi üçün yaşadığı travmaya təsir edən faktorlardan biri də yaş kriteriyasıdır. Tərk
edilmə kiçik yaşda baş verərsə, yaş durumunu nəzərə alaraq onların çətinlik çəkdiyi məqamların sayı artır.
Körpələr üçün vəziyyətin ağırlaşması halı qaçılmazdır. Çünki hələ özünü idarə edə bilmədiyi bir zamanda
yaşanarsa yaşam sürəci daha ağır keçir. [Aile ve toplum. 2010;17. 6-cı nəşr]
Bu zaman körpənin təməl ehtiyaclarını qarşılaycaq insanların olmaması ya da olsa belə ona normal
şəkildə baxıla bilməməsi nəticəsində körpənin baxımı getdikcə zəifləyir. Təbii ki, körpəyə baxımın olması,
onun fiziki ehtiyaclarının qarşılanması , maddi ya yani ehtiyaclarının qarşılanması ona bir ailə ortamı, valideyn
sevgisinin verilməsi demək deyil. Körpədir deyə başa düşməz dediyimiz , ürəyində hələ ümid qığılcımlarının
yeni yaranmağa başladığı bu balaca ürəklərin hamısı əslində bizi anlayır, nə etdiyimizi başa düşür. İnsanlar nə
üçün “ pis insan” olurlar? Heç bu sual haqqında düşünmüsünüzmü? Mən bu sualın cavabını sevgisizlikdən
deyə cavablandırardım. Ailədən, valideynindən ( himayəçisindən) sevgi görməyən hər uşaq qarşıdakəı həyatda
fərqli yerlərə sürüklənə bilir. Ən vacibi də bu onun psixologiyasında heç zaman silinməyən izlər buraxır və
ömrünün hər mərhələsində onu izləyir.
Gəlin yaş kateqoriyalarına əsasən tərk edilmiş uşaqların psixoloji inkişafı və onlarda bunun nəticələri
haqqında kiçik bir araşdırma edək. Körpəlik dönəmində uşaqlara ən çox sevgi və güvən lazımdır. Onların
beyin inkişafını nəzərə alaraq qeyd edə bilərik ki, məktəbəqədərki yaş dövrünə kimi körpələr güvənə
biləcəkləri insanların yanında olmasını istəyirlər. Bu yaş dövrü üçün güvən ən əsas meyarlardandır. Eyni
zamanda gələcəkdə normal psixologiyanın formalaşması üçün sağlam güvənin olması da vacib şərtlərdəndir.
[Arslan,E., Teze, S. 2016: 37]
Amerika alimləri normal ailə şərtləri ilə böyüyən və əksinə ata – ana qayğısından uzaq olan uşaqlarla
kiçik bir təcrübə keçirtmişdir. Bu məqsədlə alimlər 6 körpə seçmişdilər. 3 körpə normal ailədə sevgi və qayğı
ilə böyüyən, digər 3 körpə isə valideyn sevgisindən məhrum olan uşaqlar idi. Növbə ilə hər uşağın qarşısına
müxtəlif rənglərdə kublar qoymuş və onların reaksiyalarını videolentə almışdılar. Normal ailə ortamında
böyüyən uşaqlar kublara xüsusi diqqətlə yanaşır, onlarla oynayır və onlardan istifadə edərək fərqli şeylər
yaradıblar. Lakin valideyn sevgisindən məhrum şəkildə böyüyən uşaqlar isə qətiyyən kublara maraq göstərmir
demək olar ki, onlarla maraqlanmırlar. Ətrafındakı insanlara maraq göstərmiş və dağınıq fikirlərlə sadəcə baş
verənlərə baxmışlar. Müşahidə nəticəsində alimlər belə qənaətə gəlmişlər ki, ata – ana sevgisi ilə böyüyən
uşaqlar əksik qayğı durumu yaşanmır. Onlara verilən oyun kublarını sadəcə oyun üçün istifadə edirlər və bu
normal haldır. Digər uşaqlarda isə vəziyyət dəyişir. Onların oyun kublarının ehtiyacı olduqları şey olmadığını
anlayırlar. Ona görə də ətrafa daha çox maraq göstərirlər. Körpə doğulduğu andan etibarən sosiallaşma , isti
münasibətin qurulması və ən əsası güvən onun üçün ən vacib faktorlardandır. Çünki ata – anasının ona
göstərdiyi münasibətin və marağın sayəsində o onu ayaqda tutan güvən hissinin təməllərini qurmağa və həyata
tutunmağa çalışır. Qayğı və sevgisiz böyüyən uşaqların əksəriyyətində yetkinlik dönəmdə ya da ona çatmamış
autizm sindromu yaranır. Bundan başqa özünəqapanma, etdiklərindən və ya oynadığı oyunlardan zövq
almamaq kimi durumlar yaşanır. Ən əsası da ətrafda olub – bitənlərə qarşı duyarsız qalırlar. (8) Çox zaman
…149…
belə uşaqlarda danışıq, davranış pozğunluqları, yemək yeməkdə çətinlik çəkmək və əqli geriliklərin olması
müşayiət olunur. Bu bir həqiqətdir ki, atılmış uşaqlar gələcəkdə daha çox fizioloji və psixoloji problemlər
yaşayırlar. Bu insanlar tez-tez asılı bir şəxsiyyət quruluşu alır və səriştə hissindən məhrum olurlar. Bəzən onlar
sıx tərk depressiyasını yaşayırlar və itirməyə və tək qalmağa son dərəcə dözümsüz ola bilərlər. Onlar
depressiyaya meyllidirlər. Körpə ana və atasız böyüyürsə, lazımi inkişaf dövrlərində pozulmalar müşahidə
edilə bilər. Həmyaşıdları ilə müqayisədə yerimə, danışıq qabiliyyəti, fərdi orijinallığı, əqli və fiziki inkişafı
baxımından zəif ola bilərlər. Tərk edilmiş uşağın tərk edilməzdən əvvəl gərgin münaqişə mühitinə məruz
qalması da uşağın sonrakı illərində çıxmağı gözləyən bir impuls olaraq qalacaq. Körpə ikən tərk edilməsi də
onun özünə inamının olmamasına və məktəb həyatında uğur qazanmasına böyük təsir göstərəcək.
Yeniyetməlik dövründə rol qarışıqlığının aradan qaldırılmasında rol modellərinin olmaması fərdi digərlərindən
daha çətin həyat səfərinə çıxaracaq.
Valideyn adlandırdığımız şəxslər hər zaman bizim yanımızda olan, qərar verdiyimiz zaman bizə
dəstək olandır. Və bu bizə sən hər zaman dəyərlisən,sənə güvənirik mesajını verir. Lakin tərk edilmiş uşaqlarda
başqalarının təsdiqinə və tanınmasına ehtiyac hissi duyurlar.
C.Boulbinin Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına ( ÜST) verdiyi bir hesabatda o, anadan erkən ayrılma
və instiulizasiyanın mənfi nəticələri haqqında məlumat vermişdir. Hesabatda bu təsirlərin uşağın həyatında
hansı izləri qoyması, müəssisə və qurumlarda yerləşdirilməsinin mənfi tərəflərini göstərmiş , uşaqların qayğı,
sevgi dolu və məsuliyyətli ailələrdə qalmasının , yerləşdirilməsinin vacibliyini xüsusilə vurğulamışdır. Uşaq
evlərində əlverişsiz şəraitdə böyümənin zərərli olduğuna , beynin inkişafı və davranışına mənfi təsir etdiyinə
və psixopatologiya riskini çox artırdığına dair əhəmiyyətli elmi dəlilllər mövcuddur. Bu cür sosial əlverişsiz
şəraitdə böyüyən uşaqların beynində boz maddə daha az olur, diqqət pozuntusu, eləcə də psixiatrik
problemlərin müxtəlif formaları daha çox rast gəlinir. Qurumlara erkən yetişdirilmənin ictimai münasibətlərin
inkişafına mənfi təsir göstərdiyi barədə də məlumatlar var. Bu mövzu ilə bağlı ən ibrətverici hadisələrdən biri
də Rumıniya uşaq evləri ilə bağlıdır. Rumıniyadakı repressiv Çauşesku rejiminin dəhşətli təzahürlərindən biri
də əhalinin sayını və işçi qüvvəsini artırmaq məqsədi ilə qəbul edilmiş kontrasepsiya , abortun qadağan
edilməsi haqqında fərman idi. Uşaq sayı beşdən az olan ailələr özəl vergi ödəməyə məcbur idilər. Beləliklə,
doğum sayı birdən – birə artdı. Bu vəziyyət eyni zamanda gözlənilməz problemlər yaratdı. Baxım
məsrəflərinin qarşılaya bilməyən yoxsul bir sıra ailələr onları uşaq evlərinə qoymaq məcburiyyətində
qalırdılar. Artıq 1989-cu ildə uşaq evlərindəki uşaqların sayı 17000 idi. Qidalanmaları yetərincə olmayan və
həddən anti-gigiyenik şəraitdə yaşayan uşaqlara qarşı laqeyd və qəddar münasibət bəslənirdi. Uşaqların olduğu
müəssisədə istilik sistemi , geyim çatışmırdı və tibbi yardım almırdılar. Məsələnin ən pis tərəfi o idi ki,
uşaqlarda mental və sensor stimullaşmanın yox dərəcəsində idi , insan sevgisindən , yaxınlıq və şəfqətindən
tamamilə uzaqlaşmış və bunun acısıyla qıvrılırdılar. Bu uşaqlar fiziki cəhətdən də zəif idilər. Yaşananların bir
bütün halı alması da uşaqlarda psixososial depressiya halının daha da ağırlaşmasına gətirib çıxarırdı. Burada
böyüyən uşaqlar əvvəllər heç görmədikləri birisini gördükdə onu qucaqlamağa, əllərindən tutmağa ya da
üzərinə dırmaşmağa çalışırdılar. Günlərin birində amerikalı psixoloq və tədqiqatçı olan Ç.Nelson buraya
ziyarəti zamanı uşaq evinin məhrumiyyətlərlə dolu mühitini görür və bunun uşaqlar üçün hansı şeylərə yol aça
bilməsi haqqında geniş araşdırmalar başladır. Tədqiqatın nəticə olaraq Nelson və həmkarları bu cür yaşayış
şəraitinin uşaq inkişafında emosional və koqnitiv təsirlərini öyrənən yeni layihə hazırlayırlar. [Early
Psychosocial Deprivation. 2019. 3]2000-ci ildə başladılan Buxarest Erkən Müdaxilə Layihəsi ( BEML) uşaq
evlərinə və ailələrə yerləşdirilmiş uşaqlar haqqında ilk və yeganə nəzarət edilən eyni zamanda randomizə
olunmuş araşdırma idi. Aparılan araşdırma bağlılığın vacibliyi və uşağa qayğı göstərilməməsinin mənfi
nəticələrinə dair Boulbi tərəfindən irəli sürülən fikirləri daha ciddi şəkildə yoxlamağa imkan verirdi.
Çavuşevsku rejiminin yıxılmasından tam on il sonra Buxarestdə aparılan araşdırma şəhərdəki uşaq evlərində
yerləşdirilmiş uşaqları nümunə üçün seçmişdilər. İnstitusional şəraitdə yaşayan uşaqların hamısı ifrak və beyin
fəaliyyətləri də daxil olmaqla geniş diapazonda bir sıra sahələr üzrə qiymətləndirilmişdi. İlkin
qiymətləndirilən hər bir uşaq qurumlardan uzaqlaşdırılaraq əhimayəçi ailələrə verilir və orada yaşamağa
başlayırlar. Təbii ki, uşaqları qəbul edən bütün ailələr tədqiqatçılar tərəfindən yoxlanışdan keçirilmişdir.
Təcrübə boyunca bu aiələlərə uşaqlara baxılması üçün maddi yardım və əhəmiyyətli dərəcədə psixoloji dəstək
verilirdi. BEML çərçivəsində layihədə iştirak edən və uşaq evlərinə yerləşdirilmiş bütün uşaqlar üçün bağlılıq
təsadüfi randomizasiya mərhələsindən əvvəl qiymətləndirilmişdir. Qiymətləndirilmə zamanı uşaqların
çoxunda uşağın adekvat cavab verə bilməyən və lazımlı hərəkətləri edə bilməyən , “ köməksiz” anaların
uşaqlarına xas olan etibarsız və nizamlanmamış bağlılıq nümunəsi göstərmişdilər. 3-5 yaş dövrlərində olan
uşaqlarla, sonradan 8-12 yaşlarında müdaxilənin bağlılığa təsiri yenidən qiymətləndirilmişdir. Təsbit olundu
ki, qiymətləndirilmədən keçən uşaqların valideynləri ilə emosional təmasda olmaması nəticəsində qorxu,
həmyaşları ilə ünsiyyət qura bilməməsi , aqressivlik, reaktiv bağlanma pozğunluğu, tanımadığı insanlara
…150…
həddindən artıq səmimi münasibətin bəslənilməsi – ifrat bağlanma pozuntusu kimi hallar özünü göstərir.
Təkrar qiymətləndirmə zamanı 42 aylığında ailələrə verilən uşaqlarla , uşaq evlərində qalan uşaqların yüksək
etibarlı bağlılıq səviyyəsi arasında kəskin fərq aşkar edildi. Bundan başqa 24 ayından yuxarı yaşda himayəçi
ailələrə verilən uşaqlarla , 24 ayadək ailələrdə qalan uşaqların etibarlı bağlılıq səviyyəsi arasında kəskin fərq
özünü göstərirdi. Əldə olunan məlumatlar onu göstərirdi ki, uşaq adekvat ailə mühitinə nə qədər tez
yerləşdirilərsə, məhrumiyyətin gətirdiyi zərərli təsirlərdən qurtulma ehtimalı bir o qədər yüksəkdir. BEML
layihəsi bu araşdırma ilə “ zaman pəncərəsi “ anlayını yaratdı. Yəni, uşaq baxıcısına heç bir bağlılıq
göstərmədiyi ekstremal vəziyyətdə belə elastiklik səviyyəsinin saxlanıldığını , növbəti baxıcı ilə etibarlı
uyğunlaşma əlaqəsinin formalaşması üçün kifayət olduğu tam şəkildə aydın oldu. BEML ( Kimsəsiz uşaqların
araşdırılmasına əsasən ) inkişafın kritik dövrlərində erkən psixososial deprivasiyanın uşaqlıqda və sonrakı
illərdə uşağın nevroloji , bioloji inkişafına təsirini, institusional təhsilin bağlılığının formlaşdırılmasında mənfi
rolunu, ailələrə yerləşdirilən uşaqlarda daha yüksək etibarlı bağlılıq səviyyəsi olduğunu göstərdi.
Ümumiyyətlə, valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların psixoloji vəziyyətinin
yaxşılaşdırılmasında psixoloji dəstəyin olması vacibdir. Vaxtaşırı olaraq psixoloqlarla görüş və konsultasiyalar
keçirilməlidir. Son olaraq onu qeyd etmək istəyirəm ki, ailələrin qurulması zamanı təkcə 2 nəfərin bioloji
kodlarının uyuşması tək amil olmamalıdır. Onların psixoloji cəhətdən bu məsuliyyəti daşıya bilməsi də
müəyyən olunmalıdır. Psixologiya elmində tərk edilmə və bunun sonrakı fəsadları haqqında müxtəlif görüşlər,
fikirlər vardır. Bu məsələ müasir dünyamızda və eyni zamanda hələ çox illər insanları maraqlandıran mövzu
olmuşdur. Əsl adı Rene Arpard Spitz olan psixoanalist Vyana şəhərində dünyaya gəlmişdir. Vyanada
doğulmasına baxmayaraq, ailəsi ilə birgə Budapeştə köçən Spitz təhsilini burada aldı və akademik biliklərini
daha da təkmilləşdirdi. Tibb üzrə təhsil alan Spirtz oxuduğu illərdə Sandor Ferenczi kimi peşəkarlarla çalışmış,
Ziqmund Freydin işləri ilə tanış olmuşdur. Ömrünün böyük bir hissəsini insan psixikasının araşdırmasına
hsər edən Spirtzin ən yaxşı bilinən konsepsiyalarından biri də ana – övlad münasibətlərinin araşdırılması idi.
(4) Eyni zamanda valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların psixologiyasında baş qaldıran və çox qalıcı
izlər buraxan travmaların onların sonrakı həyatını necə şəkilləndirməsi ilə bağlı fikirlər onun araşdırmasının
əsas hissəsini təşkil edirdi. O, eyni zamanda tərk etmə və affektiv məhrumiyyətlərin təsirlərini, həmçinin uşaq
münasibətlərini analiz edirdi. Bu dövrdə uşaq nevrozu və inkişafı ilə əlaqədar çoxsaylı araşdırmalar
aparmışdır. Elm dünyasında ən çox vurğulanan – analitik depressiya konsepsiyası erkən uşaqlıq və xüsusən də
yetkinlik yaşına çatmayan uşağın ana məhəbbətindən məhrum böyüdüyü zaman hansı psixi simptomların baş
qaldırması və bu istiqamətdə aparılan araşdırmalar təşkil edir. 1945-ci ildə Rene Spitz uşaqların anaları ilə
qurduğu bağın onların fiziki və psixi inkişafında nə dərəcədə mühüm rol oynadığını əks etdirən bir təcrübə
həyata keçirmişdir. Və ana – övlad bağlılığına əslində onların nə dərəcədə ehtiyacları olduqları isə həyata
keçirilən bu təcrübənin əsasını təşkil edirdi. Təcrübənin əsas faktoru uşaqlar idi. Bu zaman sırf valideynləri
tərəfindən atılmış uşaqlar və digər tərəfində məhbsxanada da belə olsa anaları ilə qalan uşaqlar, yəni ana sevgisi
ilə böyüyən uşaqlar üzərində müşahidələr aparılmışdır. Təcrübənin ümdə məqsədi ana sevgi, qayğısının
uşaqlar üçün hansı dərəcədə həyati anlam daşıması idi. Təbii ki , dövlət müəssisəsində böyüyən uşaqların
bütün ehtiyacları qarşılanırdı. Oyun oynamaq, vaxtı-vaxtında yeməklərinin verilməsi ya da digər
ehtiyaclarının hamısı qarşılanırdı. Lakin bu məsələnin görünən tərəfi idi. Onların yaınzı maddi ehtiyaclarının
təmin olunması hər şeyin yolunda olduğu anlamına gəlmirdi. Rene Spitz də bütün bunları nəzərə alaraq
məhbsxana şəraitində qalan lakin ana qayğısı ilə böyüyən və bütün ehtiyacları qarşılanan lakin qayğıdan uzaq
uşaqların gözləmlənməsini istədi. Yetişdirmə yurdunda gözləmlənən uşaqların sayı 26 idi. Təbii ki , burada
onlara baxan baxıcılar yemək saatında onların yeməyinə və yuxu saatına nəzarət edirdi. Bəzən bir baxıcı 7
uşağa baxırdı. Bəzən bir neçə oyuncaq olarsa körpələr bu zaman oynamağa çalışırdılar. Yəni onların mühiti
məhbsxanada olan uşaqların böyüdüyü mühitdən daha əlverişli idi. Çünki həbsxanada olan uşaqların hər hansı
bir yeni şeyi kəşf etmək ya da yeni şeyləri öyrənmək kimi bir imkanı yox idi. Lakin onların əsas fərqi anaları
ilə olması idi . Təcrübənin dördüncü ayında yurdda böyüyən uşaqların artıq problemləri başlayır. (3)Uşaqlar
daha çox ağlamağa başlayır, ağlamaq işə yaramaqdıqda fərqli səslər çıxarırdılar. Sanki kimisə yardıma
çağırırmış kimi. Lakin bunlara heç bir qarşılıq almadıqda isə qışqırırlar ki , daha çox diqqət cəlb etsinlər və
onlara baxmaq getdikcə çətinləşir. Müşahidədə daha çox diqqəti cəlb edən körpələrdən biri də on aylıq bir
oğlan uşağı idi. Təxminən altı ayıdr anasını görməyən bu körpə artıq zamana keçdikcə fərqli davranışlar
sərgiləyirdi. İlk başlarda qışqırıb çırpınmağa başlayan bu balaca artıq müəyyən müddət sonra özünü bu
vəziyyətdən çıxarmaq üçün fərqli əl və bədən hərəkətləri ilə seçilirdi. Həmin körpə on üç aylığına gəldikdə
isə ona baxanlara , mühitdə baş verənlərə qarşı təpkisiz olur. Sadəcə göz təması qurur və eyni nöqtəyə
dəqiqələrcə baxır, bir müddət sonra baxmağı da dayandırır susqun bir hal alır. Təcrübə sırasında müşahidə
olunur ki, gözlənti altında olan bu uşaqların əksəriyyəti səslərə ya da olanlara reaksiya vermir. Sakit , sükut
halında olmağa davam edirlər. On beş aylıq olan bir körpə təcrübə sırasında egzama xəstəliyinə tutulur.
…151…
Müalicəsi davam etsə də onun sağalma müddəti getdikcə uzanır. Bu xəstəlikdən qurtulmaq onun həyat
mücadiləsi verməsinə bədəl olur. (9) Yəni, başa düşülən odur ki, 0-3 yaş dönəmində olan uşaqların ana sevgisi
ilə bəslənməsi və yetişdirilməsi onun həyatının dönüş nöqtəsidir. Çünki bir xəstəlikdən sadəcə tibbi
ehtiyacların qarşılanması halında sağalmaq mümkün olması ilə sevgi və qayğı bütünləşməsi ilə sağalmaq
arasında çox böyük fərq vardır. Sevgi bizim beyin və ruh sağlığımıza birbaşa təsir edir. Beyin neyronlarına
yüklənən müsbət enerjinin sayəsində ruh düşkünlüyünün az olması, həyata tutunmanın və dirənmə gücünün
çox olması araşdırmalar nəticəsində meydana çıxmışdır. Müşahidə olunan uşaqların heç bir özbaxımı əksik
qalmır. Lakin sevgisiz bir ortam olduğu üçün onlarda inkişaf problemləri də yaranır. Konkret desək
böyümürlər. İyirmi altı uşağın 40 %-i müşahidə sonrası və dönəmində “marasmus “ adlanan sümük xəstəliyinə
tutulur və dünyasını dəyişir. Yerdə qalan digər uşaqlar isə onlara yaxınlaşdıqları zaman onlarla ünsiyyət
qurmağa çalışdıqları zaman heç reaksiya vermir , oyunlardan zövq almır və heç nə onları əyləndirmirdi. Bu
uşaqlar eynən yetişkin insanların yaşadığı depressiv halları yaşayır. Çünki yaranan vəziyyətin kökü
sevgisizlikdən , dəyərsiz hiss olunmaqdan , özünü önəmli görməməkdən qaynaqlanır. Spirtzin istifadə etdiyi
terminin təsadüfi olduğunu düşünmək mümkün deyil. Spirtzin araşdırmaları nəticəsində məlum olan digər
məsələ isə uşaqların valideynlərindən ( ya da baxıcısından) uzaq qaldığı ilk 14 gün sonra artıq onda təşviş ,
həyəcan , ayrı qalmaq qorxusu yaranır. Bu müddət uzandıqca sadalanan xəstəliklərin daha ağır hal alması
qaçılmazdır. Bunun digər bənzəri isə “hospitalizm”durumudur. Başqa adla buna yuva xəstəliyi də deyilir.
Bəs yaxşı bu müşahidə bizə nə öyrətdi? Sevginin həyatmızdakı rolunu , onun nə qədər dəyərli bir
məfhum olduğunu və daha kiçik yaşda sevgi ilə əhatələnmiş bir ortamda böyüməyin nə qədər önəmli olduğunu
öyrətdi .Əminliklə qeyd edə bilərik ki, insanı əsas qidası sevgidir.
Nəticə və təkliflər
“Platonik” sözü çox zaman qarşılıqsız sevgi mənasında istifadə olunur. Lakin kökü tamam fərqlidir.
Bu söz Platonun məşhur “ Dövlət” əsərindən gəlir bu söz. Platon bu əsərində o qədər mükəmməl dövlət obrazı
yaradır ki, onun real dünyada mövcud olması qeyri-mümkündür. Hətta əsərində iddia edir ki, dövlət filosoflar
tərəfindən idarə edilməlidir ki, yaranmış çətini vəziyyətin qarşı alınsın ya da ümumiyyətlə belə hallar
yaşanmasın. Beləliklə, real həyatda mövcud olması qeyri-mümkün olan hadisələr “ platonik” adlandırılır.
Qarşılıqsız sevgi kimi... Bəli, hazırki dönəmdə artıq nəinki qarşı tərəfin bir – birinə olan sevgisi öz övladlarına
qarşı qayğısı, sevgisi mərhəməti, istəyi belə platonikləşib. Ona görə də cəmiyyətin sevgisiz üzvlərinin sayının
çoxalması getdikcə artır. Deyirlər həyatımızda olan heç kim və heç nə təsadüfi deyil. Onlar ya bizim
mükafatımız ya imtahanımız ya da cəzamızdır? Bəs valideynləri tərəfindən atılmış uşaqların valideynləri bəs
onların həyatına nə üçün gəlib. Bu onların cəzasıdırmı yoxsa mükafatıdır? Düşünürəm ki, onların elə valideyn
olmağı həmin insanların öz cəzasıdır. Çünki doğulan körpənin heç bir günahı yoxdur ki , belə insanlarla
cəzalandırılsınlar. Tədqiqatım boyu məni düşündürən məsələlərdən ən önəmli olanı bu uşaqların psixologiyası
idi. Yaşadığımız həyat onsuz dda çətin, mücadilələrlə doludur. Amma onu daha da çətin hala gətirən insanlar
var. Sən bu dünyaya kiminsə həyatının məhvinə səbəb olmaq üçün gəlməmisən, əksinə daha xeyirli biri olmaq,
yardım etmək üçün buradasan. Bir insan bir çox məhrumiyyətlərlə böyüyə bilər; sevgi və qayğı əksikliyi, aldığı
psixoloji travmalar onu sarsıdır, həyat işığını itirir. Ancaq kiçik bir qığılcım yetər ki, o yenidən alovlansın. Bu
qığılcımı biz yaradırıq. Bir kimsə çıxılmaz vəziyyətdədirsə, köməyə ehtiyacı varsa yardım əlini uzatmalısan
onu həyata bağlamalısan, ümid verməlisən. Bəzən deyirəm ki, ümid bu dünyadakı ən əclaf şeydir. Çünki son
nəfəsimizdə belə ona sarılırıq, bizi öldürsə də əsla özü ölmür. Amma o da olsa yaşaya bilmərik. Hər bir yetişkin
insanın zaman – zaman eniş-yoxuşları olur, psixoloji gərginliyi olur. Amma bir də doğulduğundan bəri həyata
0-1 geridə başlayan uşaqları düşünün. Valideynlərinin belə ondan imtina etdiyi bir körpə üçün həyat çox daha
çətin keçir. Təcrübələr göstərir ki, valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların böyük əksəriyyəti
nikahdankənar münaisbətdən dünyaya gələn uşaqlardır. Bəzi insanlar elə düşünür ki, uşaq olduqdan sonra
bəlkə qarşı tərəfin ürəyi yumşalar, münasibət daha yaxşı irəliləyər. Amma yaddan çıxarırlar ki, insanda
xarakter formalaşmış bir məfhumdur. Sizin o sevgi adlandırdığınız boş hisslərinizin nəticəsində dünyaya
gəlmiş uşaqlar da ona lazım olan hər şeydən məhrum şəkildə böyüyür. Ona qayğı, sevgi lazım olanda yanında
olmayan valideyn sonda bu dünyadan ədalət istəyir. Brelə uşaqların əksəriyyəti də anormal həyat şəraiti
yaşayır. Daha doğru şəkildə həyatlarına yön verə bilmirlər. Hərçənd elə valideynin olub- olmaması arasında
da heç bir fərq yoxdur mənə görə , amma ən azından isti bir yuvanın olması, sonradan yaranan psixoloji
travmaların üstələyə bilərdi. Uşaq evində olan heç bir tərbiyəçi ya da işçi onların öz valideyni kimi şəfqət verə
bilmir. Gənclərin belə səhv addım atmalarında başlıca səbəb yetəri qədər tərbiyə almamaları ya da düşdükləri
mühitin təsirindən çıxa bilməmələridir.İnsanlar xoşbəxtliyi bir insanda görməyə davam etdikcə, o beyinlərini
inkişaf etdirmədikcə, gözlərini açıb bu dünyanı dərk etmədikcə biz hələ çox bu mövzular haqqında tədqiqat
aparmış olarıq. Uşaqlarını zibilliyə atan 1 uşağın “ ana” sından bunu nə üçün etdiyini soruşarkən o çox absurd
bir cavab vermişdir. “ Mən düşünürdüm ki, sevdiyim şəxs mənlə ciddi münasibət fikirləşir. O , mənə söz verdi
…152…
amma hamilə olduğumu biləndən sonra uşaqdan imtina etdiyini bildirdi. Mən də onu əlimdə saxlamaq üçün
uşağı dünyaya gətirdim.” Verilən cavab sizin də əsəblərinizə toxundu elə deyilmi? Mən bir şeyi anlaya
bilmirəm ki, bir körpə nə üçün kimisə , dəyərsiz birini əldə saxlamaq üçün vasitə olmalıdır. O ananın öz
övladının həyatına hörmət etmədən bu işi tutması birbaşa insanlığa olan hörmətsizlikdi.
Ədəbiyyat
1. Arslan, E., Teze, S. (2016) Bağlanma Kuramı. Eğitim ve Psikolojiden Yansımalar. Çizgi Kitabevi. 71.
2. https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://499c.ru/az/psihologicheskie-osobennosti-
zdorovogo-obraza-zhizni-zdorovyi-obraz-zhizni-
i/&ved=2ahUKEwiMrLCyq9j3AhXASfEDHXwzDz4QFnoECAYQAQ&usg=AOvVaw3WU0eObKXZwA4GPca
R6A7u
3. https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://insamer.com/tr/anne-baba-kaybinin-cocuk-
uzerindeki-
etkileri_1611.html&ved=2ahUKEwji4fbAqtj3AhUESfEDHcgOCIIQFnoECAYQAQ&usg=AOvVaw3_GSbVFD
H--CNmB8xLgK9r
4. https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://az.nsp-ie.org/rene-spitz-
4003&ved=2ahUKEwjAp43Kqdj3AhXsS_EDHYabDXoQFnoECAYQAQ&usg=AOvVaw0AZHwn3uuQXsxTns
nb0hcS
5. Early Psychosocial Deprivation: Longitudinal Studies (Romanian Orphans' Case). Konsul'tativnaya psikhologiya i
psikhoterapiya = Counseling Psychology and Psychotherapy, 2019.
6. https://www.tavsiyeediyorum.com/psikolog_15957_ilkten_cetin.htm
7. Anne ve baba kaybının çocuklar üzerindeki etkileri. Aile ve toplum. 11 Cilt. 6 Sayı. 23 Ekim - Kasım- Aralık. 2010
8. https://youtu.be/RQVB9ML8p_8
9. https://youtu.be/S3oc4CfFcm4
MÜƏLLİMLƏRİN TƏLİM PROSESİNDƏ MÜASİR YANAŞMADA İSTİFADƏ ETMƏLƏRİ ÜÇÜN

PSİXOLOJİ VƏ PEDAQOJİ ŞƏRAİT SİSTEMİNİN MODELLƏŞDİRİLMƏSİ
İmanzadə Fatimə İman qızı
Magistrant
Orcid id: 0000-0003-3398-837X
Abstract. Changes that take place in education require being pithier, more comprehensive and be made
in the level of modern demands. Changes in pedagogical process make necessary solution to issues like
learning, analyzing and generalizing the innovative advanced pedagogical experience, applying results of
physiological investigation in education process, and achieving innovative environment in schools. In this
regard, with the help of various diagnostic methods, the study of trends in modernization in education,
comparative analysis of its real-life situation in the concrete school, and the ability of teachers to participate
actively in the methodologies is now one of the important tasks facing the school.
Key words: pedagogical process, teacher, learning process, modern approach,pedagogical conditions
Giriş
Müəllimlərin təlim prosesində müasir yanaşmadan istifadə etmələri üçün psixoloji və pedaqoji şərait
sisteminin modelləşdirilməsi dedikdə, model digər fəaliyyət sahələri kimi, eyni zamanda təlim prosesinə tətbiq
olunan özünəməxsus bir idrak vasitəsidir. Tədqiqatçı onu maraqlandıran obyekti məhz modelin köməyi ilə
öyrənir və bu termin insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində geniş istifadə olunur. Hətta o dərəcədə çox
istifadə olunur ki, idrak proseslərində nəyin modelləşdirmə olmadığını demək o qədər də asan olmur. Model
sözü (fransızca– modele, latınca-modulus sözündən götürülmüş – ölçü, nümunə deməkdir) geniş mənada hər
hansı obyektin, prosesin, hadisənin əvəzləyicisi kimi istifadə olunan obrazdır. Təsvir, sxem, çertyoj, qrafik,
plan, riyazi ifadə və s. başqa sözlə model- real obyektin sadələşdirilmiş oxşarıdır [1 ]. Modellərin
yaradılmasına və öyrənilməsinə yönələn insan fəaliyyətinə isə modelləşdirmə deyilir.
Problemin aktuallığı. Son illər pedaqoji prosesdə əhəmiyyətli dərəcədə yeniliklər baş vermiş və
bunlar müəllimin peşə fəaliyyəti qarşısında bir sıra mühüm və təxirəsalmaz vəzifələr qoymuşdur. İnnovativ
metodların tətbiqi ilə müəllimlərin metodik səviyyələrinin yüksəldilməsi qarşılıqlı proseslər kimi bu
vəzifələrin həllində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu əlaqə və asılılıqların araşdırılması məktəbdə təlim-
tərbiyə prosesinin yüksəldilməsi baxımından müasir dövrün zəruri problemlərinin birinə çevrilir.
…153…
Modelləşdirmə ümumi tədqiqat metodu olub, öyrənilən obyektin orjinalı əsasında, onun lazımi və
mühüm tərəflərindən istifadə etməklə modelinin hazırlanmasıdır. Modelləşdirmə metodunun tətbiqi bir sıra
zəruri hallarda meydana çıxır. Son illlər computer texnologiyasının sürətli inkişafı nəticəsində bu üsula təkcə
fiziklərin,mexaniklərin deyil, digər elm sahələrinin nümayəndələrinin marağı da artmışdır.Yeni elmi biliklərin
əldə edilməsi və onlara modelləşdirmənin tətbiqi istənilən elmi istiqamətin inkişafı üçün zəruri
şərtlərdəndir.Belə ki, modelləşdirmə üsulu və vasitələri yeni faktların izahında və onların qəbul edilməsində
səmərəli surətdə tətbiq olunur. Mahiyyət etibarı ilə modelləşdirmə anlayışı elmi idrakla eyniləşdirilir, obyekti
dərk etmək - onu modelləşdirmək kimi qəbul edilir [1,5]. Psixoloji cəhətdən müəllimlərə təsirin təşkili üçün
əvvəlcəmüəllimlərin köməyindən istifadə edə bilərik.
Müəllimlərin mütəxəssis psixioloqu kimi vəzifələri aşağıdakılardır:
1. Müəllimin mövcud peşəkar inkişaf səviyyəsini diaqnoz etmək;
2. Müəllimin gələcək peşə inkişafı üçün istəyinin stimullaşdırılması;
3. Peşəkar inkişafa mane olan şərtlərin müəyyən edilməsi;
4. Peşəkar inkişafına töhfə verən mümkün müasir texnologiyalar barədə müəllimə məsləhət vermək.
Pedaqoji-psixoloji şərait siseminin modelləşdirilməsi isə bir tərəfdən pedaqoji təhsilin əsas prinsiplərinin
reallaşdırılması, digər tərəfdən isə əsas diqqətin gələсək müəllimin peşə baxımından öz müqəddəratını təyin
etməsi (özünütəyini), peşə fəaliyyətində onun özünütəşkili və özünüinkişafı üçün qabiliyyətlərinin
formalaşdırılmasına yönəldilməsini nəzərdə tutur.
Bu baxımdan modelləşdirilmiş pedaqoji təhsil və müəllim hazırlığı sistemi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə
olan beş mərhələdən ibarətdir:
1) peşə baxımından müəllimin özünütəyini (öz gələсək müqəddəratını təyin etməsi);
2) özünütəşkil;
3) elmi-pedaqoji təşəkkül;
4) elmi-pedaqoji сəhətdən özünütəkmilləşdirmə;
5) pedaqoji yenilikçiliyə meylli olmaq baxımından özünürealizə (subyektin daxili imkanlarının həyata
keçirilməsi, özünütəsdiqi).
Birinсi mərhələ nətiсəsində pedoqoji sahədə təhsil alan şagird artıq özünü pedaqoji fəaliyyətin subyekti
kimi dərk edir, bu fəaliyyətin həyata keçirilməsi üçün özünü hazırlayır və pedaqoji praktikanın ən sadə modeli
və ya real forması ilə tanış olur.
İkinсi mərhələdə şagird artıq pedaqoji əmək mədəniyyəti və onun özünütəşkili sferasına daxil olur,
əldə etdiyi bilikləri tətbiq etməklə özünün pedaqoji-peşə fəaliyyətini layihələndirmək, həyata keçirmək və
təkmilləşdirmək üçün qabiliyyətlərini inkişaf etdirir. Nətiсədə subyekt özünü növbəti təhsil mərhələsi üçün
hazırlanmış peşəkar müəllim kimi hiss edir.
Üçünсü mərhələdə gələcək müəllimin elmi-pedaqoji fəaliyyət üçün pedaqoji qabiliyyəti inkişaf
etdirilir.
Dördünсü mərhələdə yeni biliklərin alınması və onların əsasında pedaqoji fəaliyyətin
modelləşdirilməsi, müasir - pedaqoji texnologiyaların və metodların yaradılma prosesinin və həyata
keçirilməsinin konseptual təsviri üçün qabiliyyətlər formalaşdırılır. Beşinсi mərhələdə isə artıq müəllilik
fəaliyyətində müəyyən qədər təkmilləşmiş müəllimin təhsil sahəsində yenilikçi fəaliyyətinin
layihələndirilməsi və həyata keçirilməsi üçün qabiliyyəti inkişaf etdirilir [4]. Müəllimin professonallığı və
şəxsiyyət baxımından inkişafı üçün qarşıya məqsədlərin qoyulmasında pedoqoji modelləşdirmə bir tərəfdən
təhsildə keyfiyyətin əldə edilməsini təmin edirsə, digər tərəfdən təhsilin keyfiyyət problemi ilə məşğul olan
məktəb rəhbərlərinin fəaliyyətini konkretləşdirir, onun özünün də professionallaşmasına kömək edir.
Nəticə
Modelləşdirmə funksiyasının mühüm xüsusiyyətlərindən biri də dərslərin məzmun obrazının
layihələşdirilməsi, təhsilə yiyələnmə səviyyəsinin və hər bir şagirdin inkişaf potensialı çərçivəsində tərbiyə
olunma imkanlarını nəzərə alaraq məqsədin müəyyənləşməsidir. Bu zaman həm də məqsədin əldə edilməsinin
vasitə və üsulları da açıqlanmalıdır. Başqa sözlə, üsul və vasitələrin strukturu, tərkibi, fəaliyyətin ardıcıllığı,
imkanları (kadr təminatı, elmi-metodik, maliyyə, madditexniki, normativ-hüquqi və s.) nəzərə alınmalı və
tədbirlərin başlanma və qurtarma müddəti müəyyənləşdirilməlidir. Təhsildə yüksək keyfiyyət göstəriciləri əldə
etmək məqsədilə pedaqoji kadrlarla, şagird və valideynlərlə görülməli işlər planlaşdırılmalıdır ki, onların
hamısı mürəkkəb fəaliyyətin subyektlərinə çevrilsinlər. Pedoqoji Modelləşdirmə zamanı məktəb rəhbərləri
gözlənilən nəticələri (təhsildə keyfiyyətin yüksəlməsi) əldə etməyə kömək edə biləcək tədbirləri seçməyi
bacarmalıdır. Bütün bunlar məqsədin yerinə yetirilməsinə aiddir [ ].
Problemin yeniliyi. Pedaqoji prosesdə gedən mühüm yeniliklərin müəllimin peşə fəaliyyətinə təsiri
və bu yeniləşmənin ona yeni mahiyyət və məzmun verməsi, həmçinin məktəbdə yenilikçilik mühitinin
…154…
yaranması və müasir məktəbin müəlliminin bu mühitdəki fəaliyyətinin mahiyyət və məzmunu haqqında fikirlər
məqalənin elmi yeniliyini təşkil edir.
Problemin praktik əhəmiyyəti. Məqalədə pedaqoji prosesdə gedən yeniləşmənin məktəbdə yenilikçi
mühitin yaranmasına, bunun müəllimin peşə fəaliyyətinə yeni mahiyyət və məzmun verməsinə və müasir
məktəbin müəlliminə dair irəli sürülən fikirlər praktik müəllimlər və tədqiqatçılar üçün faydalı və
əhəmiyyətlidir.
Ədəbiyyat
1. Paşayeva A.Ə., Cəfərova N.İ., Əmirova D.İ. Yeni materialın öyrədilməsində pedaqoji texnologiyaların
tətbiqi//Humanitar Elmlərin öyrənilməsinin Aktual Problemləri, 2018, №6, s.186-189
2. Qasımov V. Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsində peşəkar müəllim amili // Azərbaycan Respublikasının Təhsil
İnstitutunun Elmi əsərləri. Cild 85. №6. 2018. S-277-281
3. Mason D., and Verdel E. Gateway to Success for At-Risk Students in a LargeGroup Introductory Chemistry Class.
Journal of Chemical Education 2001, 78 (2) , 252
4. İlyasov M.İ. Müəllimin təlim-təhsil fəaliyyəti və onun təşkili texnologiyaları. Azərbaycan məktəbi jurnalı, 2017, №
4 s.24-29.
5. İlyasov M. İ. Müəllim peşəkarlığı və pedaqoji səriştəliliyin müasir problemləri // Monoqrafiya. Bakı: “Elm və
təhsil”, 2018. S- 147-154.
…155…
HISTORY, SOCIOLOGY AND POLITICAL SCIENCE / TARİH, SOSIOLOJI VE

SİYASAL BİLİMLERİ / TARİX, SOSIOLOGIYA VƏ SİYASİ ELMLƏRİ
ИСТОКИ ЦЕНТРАЛЬНОАЗИТСКОГО ФАРАБИЕВЕДЕНИЯ:

ВКЛАД КАЗАХСТАНСКИХ И УЗБЕКИСТАНСКИХ УЧЕНЫХ
Тулеубаева Самал Абаевна
доктор филологических наук, доцент, и.о. профессора кафедры востоковедения
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Казахстан
Orcid id: 0000-0003-0002-8401
Abstract: The article attempts to show the origins of the formation of Central Asian Farabian studies
on the example of Kazakhstan and Uzbekistan. The analysis and evaluation of the existing achievements is
given. Farabian studies in modern Central Asia arose relatively late - in the 60s. last century, compared with
other countries and regions. However, it has its own history and achievements. Perhaps this is due to the fact
that during the Soviet period, the peoples of this region, with the transition first to the Latin alphabet, and later
to the Cyrillic alphabet, largely lost the continuity of their spiritual tradition. By the middle of the XX century
there were fewer and fewer people who were its carriers and who knew the Arabic script and the Arabic
language, in which their heritage had been preserved for more than ten previous centuries.
Therefore, it is not surprising that we rediscovered our ancestors, both in Soviet times and after gaining
independence. This also applies to the great thinker of the Middle Ages, scientist-encyclopedist Abu Nasr al-
Farabi. The long process of the “return” of the Second Teacher to his historical homeland began in the 1940s.
last century and lasted until the era of the collapse of the Soviet Union. Despite all the difficulties, Farabian
studies have taken shape in Central Asia as a separate scientific direction and continue to develop successfully.
Key words: Arabic language, Kazakhstanian and Uzbek scholars of Farabi studies, heritage of al-
Farabi, translation, Soviet period, Farabi studies.
Фарабиеведение в современной Центральной Азии возникло относительно поздно – в 60-е гг.
прошлого века, по сравнению с другими странами и регионами. Вместе с тем оно имеет свою историю
и достижения. Возможно, это связано с тем, что в советский период народы данного региона с
переходом сначала на латиницу, а позже на кириллицу в значительной степени утратили
преемственность духовной традиции. К середине XX в. оставалось все меньше людей, являющихся ее
носителями и владеющих арабской графикой и арабским языком, на которых сохранялось их наследие
в течение более десяти предыдущих веков.
Поэтому неудивительно, что мы вновь для себя открывали своих предков, как в советское
время, так и после обретения независимости. Это касается и великого мыслителя средневековья,
ученого-энциклопедиста Абу Насра аль-Фараби (ум. в 950 г.). Одно из последних упоминаний его
имени встречается в поэме М. Жумабаева (1893-1938) «Түркістан»:
…Түріктің кім кеміткен музыкасын,
Фараби тоғыз ішекті домбырасын
Шерткенде тоқсан тоғыз түрлендіріп,
Жұбанып, кім тыймаған көздің жасын?!... (Жұмабаев, электронный ресурс).
Многие представители казахской интеллигенции, носители духовной традиции и вековых
знаний, были репрессированы и расстреляны. Вместе с их исчезновением перестало звучать прошлое
наследие. Поэтому, когда в Алма-Ате на одной из международных конференций, организованных в
1943 г. в казахстанском филиале Академии наук СССР и посвященных естественно-техническим
наукам, в докладе чехословацкого ученого, специалиста по истории математической науки Э.Я.
Кольмана прозвучало имя аль-Фараби, основатель казахстанского фарабиеведения, доктор геолого-
минералогических наук, заслуженный деятель науки КазССР Акжан Жаксыбекулы Машанов (позже
аль-Машани), услышав знакомое имя Фараб, задумался о происхождении «Второго учителя»
(Машанов, 1994: с. 12). Ему и его сподвижникам потребовалось более 20 лет, чтобы начался процесс
возрождения аль-Фараби на его исторической родине.
После конференции 1943 г. А. аль-Машани возвращается к теме аль-Фараби лишь в 1958 г.,
когда решает отправиться в г. Туркестан, где вместе с аксакалом по имени Хамит посещает руины
…156…
Отрара – место рождения «Второго учителя». Затем ученый обнаруживает отсутствие трудов аль-
Фараби в Казахстане и начинает их поиск сначала в соседних республиках – известных научных
центрах того времени в СССР, изучающих исламскую культуру, а также различных медресе (Ташкент,
Уфа, Казань). Так он находит отдельные сведения об Абу Насре и некоторые его сочинения в Москве,
Ленинграде, Казани, отправляет запросы в зарубежные страны и получает копии трактатов ученого из
Франции и Нидерландов (Машанов, 1994: с. 15-24), поскольку выясняется, что на всем пространстве
СССР практически отсутствуют фундаментальные труды аль-Фараби по изученным им сферам наук.
По просьбе А. аль-Машани их привозят из зарубежных командировок в Турцию и Канаду академики
С. Балмуханов и Ш. Есенов. За всем этим стоит неустанный поиск, полет мысли, кропотливая работа
по составлению писем, ожиданию ответов (не всегда положительных!), которая требует большого
терпения, выдержки и целеустремленности, умения не сворачивать с взятого курса.
Затем начнется работа по популяризации личности и наследия аль-Фараби на советском
пространстве. С этой целью А. аль-Машани выступает с докладами на различных конференциях
внутри Казахстана и за его пределами (Москва, Душанбе, Самарканд), публикует научные статьи и
переводы в научных изданиях и сборниках («Білім жəне еңбек», «Юный техник», «Орта Азия мен
Қазақстанның ұлы ғалымдары» и др.). В сентябре 1968 г. ученый во главе казахстанской делегации,
состоящей из 15 человек и включающей представителей отечественной интеллигенции, отправляется
в г. Дамаск, где находит и посещает могилу аль-Фараби на кладбище «аль-Баб ас-Сагир» («Малые
ворота»). Полагаем, что это был первый подобного рода визит казахов к последнему пристанищу
«Второго учителя».
В 1967 г. благодаря личным усилиям А. аль-Машани и поддержке руководства страны на базе
Института философии и права Ан КазССР (ныне Институт философии, политологии и религиоведения
МОН РК) была создана специальная творческая группа (группа фарабиеведов) под руководством
доктора философских наук А.Х. Касымжанова, которая стала первым центром фарабиеведения в
Казахстане. Члены группы, в которую вошли А. аль-Машани, А.Н.Нысанбаев, Н.Н. Караев, А.К.
Кубесов, Б.Я. Ошерович, К.Х. Таджикова, Б.К. Тайжанов, Е.Д. Харенко, М.С. Бурабаев,
Г.К. Курмангалиева, А.М. Кенесарин, А.С. Иванов и др., приступили к осуществлению «долгосрочной
программы исследования творческого наследия аль-Фараби».
Помимо вопросов институционализации фарабиеведения в Казахстане, с самого начала стояла
другая большая проблема, связанная с необходимостью перевода трудов Абу Насра на казахский и
русский языки, поскольку они были написаны на арабском языке и дошли до наших дней, как в
оригинале, так и в переводах на латынь, иврит, различные европейские и восточные языки (турецкий,
персидский и др.). На тот момент в Казахстане еще не существовало национальной школы
востоковедения и арабистики, сложно было найти людей, владеющих арабским языком (отдельные
специалисты, владеющие арабским языком, возможно, не были известны А. аль-Машани –
Н.С. Сабитов, М.Н. Маженова, Б.Е. Кумеков и др.). В основном их можно было встретить в
немногочисленных мечетях, сохранившихся в то время. Среди них, прежде всего, следует упомянуть
имя имама Садуакаса Гылмани (1890-1972), который исполнял в 1952-1972 гг. обязанности кадия в
кадияте Казахстана, был членом Духовного управления Средней Азии и Казахстана. Первые переводы
трудов аль-Фараби в Казахстане появились в 1962 г. именно на казахском языке и были выполнены А.
аль-Машани совместно с С. Гылмани, а также старцами Г. Елеусизовым, Р. Сарсеновым, К.
Мандыбаевым и Н. Шайхыулы непосредственно с арабского языка. Это – перевод трактата
«Философияны үйрену үшін оның алдында не білу керек» (в «Библиографическом указателе»,
составленном К.Б. Жарикбаевым, указывается другое название – «Фалсафа (Философия) үйрену үшін
қажетті шарттар туралы қағида (рисала)») (əл-Фараби, 2012: с. 11).
Позже к этому процессу были привлечены первые казахстанские профессиональные кадры из
числа востоковедов-арабистов, в т.ч. – выпускник МГИМО со знанием арабского языка Б.К. Тайжанов
(1941-2007), выпускница арабского отделения восточного факультета ТашГУ им. В.И. Ленина
К.Х.Таджикова, А.Б. Дербисалиев (один из основателей казахстанского востоковедения, первый декан
первого факультета востоковедения в Казахстане в КазГУ им. С.М. Кирова). С созданием выше
указанной группы фарабиеведов под руководством А.Х. Касымжанова при Институте философии и
права Академии наук КазССР с 1967 г. работа по переводу трудов аль-Фараби до эпохи независимости
будет сосредоточена в этом первом казахстанском центре фарабиеведения. Переводы выполнялись как
с арабского (Б.Я. Ошерович, К.Х. Таджиковой, А.К. Кубесовым, А.С. Ивановым, Б.К. Тайжановым и
др.), так и европейских языков (Е.Д. Харенко и др.) с привлечением носителей арабского языка (Дж.
аль-Даббах, И.О. Мохаммед и др.).
…157…
С 1962 по 1987 гг. в Казахстане осуществляется и издается перевод основных трудов аль-
Фараби параллельно на казахском и русском языках («Философские трактаты», «Математические
трактаты», «Социально-этические трактаты», «Логические трактаты», «Комментарии к «Альмагесту»
Птолемея», небольшой сборник трактатов «О разуме и науке», «Историко-философские трактаты» и
«Естественно-научные трактаты»).
Так в Казахстане возрождается и закрепляется имя аль-Фараби. Большую поддержку в этом
деле оказывают президенты Академии наук Казахстана, которая была создана 1 июня 1946 г., в
частности, академики К.И. Сатпаев (1946-1952,1955-1964) и Ш.Е. Есенов (1967-1974). Последний
выступает с предложением принять решение по внесению вопроса об изучении наследия аль-Фараби
в тематический план Академии. Таким образом, 1967-1968 гг. во всех отношениях становятся
поворотными в казахстанском фарабиеведении и служат точкой отсчета в его научном и
институциональном оформлении.
Следует отметить и помощь представителей центральных органов – директора Института
востоковедения АН СССР (1956-1977) Б.Г. Гафурова (1908-1977), начальника иностранного отдела АН
СССР С.Г. Корпеева, посла СССР в Сирии (1968-1977) Н.А. Мухитдинова (1917-2008, узбекского
происхождения), его помощника Г. Ирисова (аспиранта ТашГИВ), сотрудника М.В. Малюковского и
мн.др.
В 1970 г. А. аль-Машани подводит итог своим многолетним поискам и издает монографию
«Əл-Фараби» и приурочивает ее 1100-летию ученого. Годом позже во время XIII международного
конгресса по истории науки, который проходил в Москве 18-24 августа 1971 г. под эгидой ЮНЕСКО,
принято решение о включении имени аль-Фараби в международный список великих ученых мира и
проведении юбилейной конференции СССР, посвященной 1100-летию аль-Фараби, в Казахстане. В
рамках работы конференции, где аль-Фараби был посвящен отдельный симпозиум, в четвертой секции
«История средневековой науки и техники» и на коллоквиуме 4 «Средневековая наука:
взаимоотношения Востока и Запада» с докладами выступают Ш.Е. Есенов, А.Х. Касымжанов
(«Проблема классификации наук у ал-Фараби»), О.А. Жаутыков, А.Ж. Машанов, А.Х. Касымжанов, А.
Кубесов («Роль аль-Фараби в развитии науки»), Е. Джаныбеков («Музыкальная акустика у ал-
Фараби»), а также будущий академик М.М. Хайруллаев из Узбекистана («Фараби и некоторые вопросы
развития естественнонаучного знания на средневековом Востоке») (Хайруллаев, 1974: с. 120-122) и др.
В 1973 г. в Алма-Ате проходит V Международная конференция писателей Азии и Африки, в
рамках которой 9 сентября состоялась сессия Общего собрания Академии наук КазССР и участников,
приуроченная 1100-летию со дня рождения аль-Фараби, а 11 сентября проводится отдельное заседание,
посвященное жизни и наследию аль-Фараби, где поэты читают свои стихотворения, посвященные Абу
Насру.
Так, на основании проделанной работы и достигнутых результатов Казахстан по резолюции
московского конгресса 1971 г. удостаивается чести 8-13 сентября 1975 г. провести международную
научную конференцию «Аль-Фараби и развитие науки и культуры стран Востока», посвященную 1100-
летию со дня рождения аль-Фараби, в которой наряду с отечественными учеными принимают участие
представители Азербайджана, России, Ирана, Киргизии, Узбекистана и др. Пленарное заседание
прошло в Москве в Колонном зале. Подобная юбилейная конференция также состоялась в Багдаде.
Результатом этих трех мероприятий стали сборники научных статей «Аль-Фараби. Научное
творчество», «Аль-Фараби и развитие науки и культуры стран Востока» и «Аль-Фараби. Фестиваль
аль-Фараби» (на ар.яз.).
Выход в свет в Москве книг Б.Г. Гафурова и А.Х. Касымжанова «Ал-Фараби в истории науки»
(Гафуров, Касымжанов, 1975), А.Х. Касымжанова «Абу Наср аль-Фараби» (Касымжанов, 1982) и М.М.
Хайруллаева «Абу Наср аль-Фараби: 873-950» (Хайруллаев, 1982) на русском языке способствовал
большей узнаваемости «Второго учителя» на всем советском пространстве.
Так в регионе тогдашней Средней Азии и Казахстана складывается новое научное направление
– фарабиеведение. Особая заслуга в его формировании и развитии принадлежит ученым из Казахстана,
Узбекистана и Таджикистана, имена которых упоминались выше.
В Узбекистане, по доступным нам сведениям, к теме аль-Фараби более активно начинают
обращаться также в 60-70-х гг. прошлого века. Несомненно, основателем данного направления здесь
является академик М.М. Хайруллаев. В своих воспоминаниях А. аль-Машани указывает, что после его
встречи с М.М. Хайруллаевым (1931-2004), занимавшим тогда должность зам. директора Института
востоковедения Академии наук Узбекистана, последний заинтересовался темой аль-Фараби, которая
…158…
позже стала предметом его научных исследований, и он защитил докторскую диссертацию по этой
теме (Машанов, 1984: с.21).
В 1963 г. выходит в свет труд М.М. Хайруллаева «Форобий ва унинг фалсафий рисолалари»
(«Фараби и его философские трактаты»), в 1967 г. – книга «Мировоззрение Фараби и его значение в
истории философии» (Хайруллаев, 1967), в 1972 г. – книга «Уйғониш даври ва Шарк мутафаккири», в
1973 г. – труд «Фараби – крупнейший мыслитель средневековья» (Хайруллаев, 1973). В 1975 г. в
сборнике «Ал-Фараби. Научное творчество» в Москве была опубликована его статья «Роль ал-Фараби
в развитии философской мысли» (Хайруллаев, 1975-1), в том же году там выходит его книга «Фараби
и его философские взгляды» в издательстве «Знание» (Хайруллаев, 1975-2).
В 1973 г. в журнале «Общественные науки в Узбекистане» была опубликована статья С.
Оболкулова «Абу Наср Форобий тил ва тафаккур хакида» (Оболкулов, 1973).
В 1975 г. в материалах международной научной конференции, посвященной 1100-летию со дня
рождения аль-Фараби (Аль-Фараби, 1975), были изданы доклады А.Д. Шарипова «Идейные связи
Беруни и Фараби», А.Ф. Файзуллаева «Аль-Фараби о проблеме противоречия», Р.И. Ибадова «О синусе
одного градуса аль-Фараби и школы Улугбека», Л.А. Исламовой «Эстетические идеи в произведениях
аль-Фараби», А. Казибердова «Рукописи аль-Фараби в фондах Института востоковедения Академии
наук Узбекской ССР», А. Абдурасулова «Афоризмы государственного деятеля» аль-Фараби». В 1986
г. выходит важный обобщающий труд Л.А. Казибердова и С.А. Муталипова «Абу Наср ал-Фараби.
Исследования и переводы» (Казибердов, Муталипов, 1986).
Среди опубликованных в прошлом веке в Казахстане переводов трудов аль-Фараби имеются
как переводы казахстанских, так и российских (А.В. Сагадеев, А.И. Рубин) и узбекистанских (М.М.
Хайруллаев, А. Шарипов, Л.А. Казибердов) авторов.
Первые переводы трудов аль-Фараби на русский и узбекский языки, изданные в Узбекистане,
мы находим в книгах М.М. Хайруллаева, в т.ч. перевод «Вводного трактата в логику».
Работу по изучению наследия аль-Фараби продолжается в Узбекистане и в настоящее время. В
2003 г. в книге «Светила духовности (Крупнейшие деятели науки и культуры Средней Азии IX – начала
XX в.) под редакцией М.М. Хайруллаева был опубликован очерк, посвященный аль-Фараби, под
названием «Аристотель Востока. Абу Наср Фараби» (Светила, 2003). Появились имена новых
исследователей по различным аспектам наследия «Второго учителя», среди которых особо следует
выделить д. филос. н., профессора Б.О. Тураева. Но это – тема отдельного изыскания, которое,
надеемся, также найдет своего автора.
Литература
1. Аль-Фараби и развитие науки и культуры стран Востока. Тезисы докладов. – Алма-Ата, 1975 г. – 112 с.
2. Гафуров Б.Г., Касымжанов А.Х. Аль-Фараби в истории культуры. – М., 1975. – 184 с.
3. Əбу Наср əл-Фараби (870-950). Библиографиялық көрсеткіш. Жалпы редакцяисын басқарған профессор Қ.Б.
Жарықбаев. – Алматы, 2012. – 476 б.
4. Жұмабаев М. Түркістан // Электронный портал «Bilim - All». URL: https://bilim-all.kz/olen/1827-Turkistan (дата
обращения: 01.12.2020).
5. Казибердов Л.А., Муталипов С.А. Абу Наср ал-Фараби. Исследования и переводы. – Ташкент, 1986. – 200 с.
6. Машанов А. Əл-Фараби жəне Абай. – Алматы, «Қазақстан», 1994. – 192 с.
7. Облокулов С. Абу Наср Форобий тил ва тафаккур хакида / журнал «Общественные науки в Узбекистане». –
№6, 1973. – С.36-41.
8. Светила духовности (Крупнейшие деятели науки и культуры Средней Азии IX – начала XX в.). Редактор-
составитель академик АН Руз М.М. Хайруллаев. – Ташкент, 2003. – С. 24-26.
9. Хайруллаев М.М. Мировоззрение Фараби и его значение в истории философии. – Ташкент, 1967. – 354 с.
10. Хайруллаев М.М. Фараби и некоторые вопросы развития естественнонаучного знания на средневековом
Востоке Труды XIII Международного конгресса по истории науки. Москва, 18-24 августа 1971 г. – М., 1974.
– С.120-122.
11. Хайруллаев М.М. Фараби – крупнейший мыслитель средневековья – Ташкент, 1973. – 100 с.
12. Хайруллаев М.М. Роль ал-Фараби в развитии философской мысли // Ал-Фараби. Научное творчество.
Сборник статей. – М., 1975. – 180 с.
13. Хайруллаев М.М. Фараби и его философские взгляды. – М., 1975. – 33 с.
14. Хайруллаев М.М. Абу Наср ал-Фараби: 873-950. – М., 1982. – 301 с.
…159…
BACKGROUND OF COEXİSTENCE İN THE SOUTH CAUCASUS FROM A SECURİTY
PERSPECTİVE
Sarkhanbay Khuduyev
Head of the department, PhD student
The Academy of Public Administration under the President of the Republic of Azerbaijan
Orcid id: 0000-0002-7580-2791
Abstract. The article exploring the security aspect of co-housing practice in the South Caucasus is an
example of the first case study of the history of co-existence in the South Caucasus and its stages. The article
also notes that the peoples of the South Caucasus were part of the same state during both the Arab empire and
the Seljuk period, but later expanded their cultural diversity after establishing their own national states. At the
same time, the causes of the ethnic-cultural structure of the South Caucasus civilization have been identified,
the causes of Georgian and Armenians cultural and cultural ties have been identified, and after the collapse of
the Soviet Union three security organizations in the region began to fight for dominance. Different features of
multicultural values of the Republic of Azerbaijan from other countries have been clarified, and information
on ethnic composition of the South Caucasus has been provided. The article also emphasizes the need to
identify the real threats that multinationalism can prevent when it comes to security in the South Caucasus. It
was also emphasized that the legal framework of multiculturalism in the Republic of Azerbaijan is reflected in
the articles of the Constitution of the Republic of Azerbaijan, legislative acts, as well as decrees and orders of
the President of Azerbaijan. An article touching on the history of multiculturalism policy in the Republic of
Azerbaijan also emphasizes that the operational activities of the Republic of Azerbaijan aim at transforming
the South Caucasus region into a security complex. Despite the Armenian-Azerbaijani conflict over Nagorno-
Karabakh, more than 120,000 Armenians live in Azerbaijan and 20,000 of them live in the capital Baku, which
is a great example of tolerance, which has led to mass displacement of ethnic wars in Abkhazia, Nagorno-
Karabakh and South Ossetia.
Key words: coexistence, multiculturalism, tolerance, regional security, cooperation, South Caucasus
Introduction
The article, which examines the experience of coexistence in the South Caucasus from the point of
view of security in the example of Azerbaijan, first of all examines the history of coexistence in the South
Caucasus and its stages. The article also notes that the peoples of the South Caucasus were part of the same
state during both the Arab Empire and the Seljuk period, but later expanded their cultural diversity after
establishing their own national states. At the same time, the reasons that affected the ethno-cultural structure
of the South Caucasus civilization, brought Georgians and Armenians closer culturally were identified, and
after the collapse of the USSR, three security organizations began to fight for dominance in the region. The
differences between the multicultural values of the Republic of Azerbaijan and other states were clarified and
information was provided on the ethnic composition of the South Caucasus. At the same time, the article
emphasizes the need to first identify the real threats to security in the South Caucasus region that
multiculturalism can prevent.
It was also noted that the legal framework of multiculturalism in the Republic of Azerbaijan is reflected
in the provisions of the Constitution of the Republic of Azerbaijan, legislative acts, as well as decrees and
orders of the President of Azerbaijan. Touching upon the history of the policy of multiculturalism in the
Republic of Azerbaijan, the article also stressed that the practical activity of the Republic of Azerbaijan aims
to turn the South Caucasus region into a security complex. Despite the Armenian-Azerbaijani Nagorno-
Karabakh conflict, the presence of more than 120,000 Armenians in Azerbaijan and the settlement of 20,000
of them in the capital Baku was cited as an example of great tolerance.
The issue of preserving multicultural values and transmitting them to future generations in the South
Caucasus, which has centuries of coexistence, is still relevant today. Given the ethnic and geographical
structure of the South Caucasus, it is very important to ensure national-cultural and religious tolerance in the
region. Both historical and modern political factors, in turn, determine this. At a time when global security
issues are at the forefront, it is very positive that there are mechanisms in place to ensure security in the region
that incorporate multicultural values and principles. The problem of ethnic and religious minorities, as well as
the successful implementation of state policies aimed at the development of multiculturalism, is one of the
important issues to be addressed. Trilateral coexistence has a great role to play, both in terms of ensuring the
security of the South Caucasus countries individually and in developing a regional security strategy that
includes all three countries.
…160…
History of coexistence in the South Caucasus. The South Caucasus, which includes Armenia,
Azerbaijan and Georgia, has centuries of coexistence. Historically a region of struggle, the region's own
cultural and political heritage has been repeatedly influenced by the Persian, Ottoman and Russian Empires.
The experience of coexistence in the South Caucasus can be assessed in terms of history and geography. Thus,
throughout history, ethnic and interfaith diversity in this geography has been constantly strengthened.
Especially in the medieval world, due to the intensification of religious states and dynamic inter-religious
processes, the situation with the definition of national identity has changed significantly, which created
conditions for the emergence of a new form of coexistence in the South Caucasus. This religious identity
manifests itself in various fields - culture, politics, economics, etc. areas.
In this regard, the South Caucasus, unlike many other parts of the world, is a very important and
worthwhile region in terms of the protection of religious values in the common geography and the experience
of peaceful coexistence of large populations of different religions. It is important to note that the confrontation
of non-Islamic cultures with Islamic civilization has been minimal in the South Caucasus, leaving no
significant traces of conflict in the lives of these ordinary people. The peoples of the South Caucasus were part
of the same state during both the Arab Empire and the Seljuk period, and later managed to establish their own
national states with the exception of various exceptional periods. The establishment of these nation-states
lasted from the 1400s until the conquest of the region by Tsarist Russia, during which time the cultural
alienation between the peoples of the region, each with its own state (s), increased. (Niftiyev, 2015: p. 172-
173)
Centuries-old historical processes and religious-cultural ties have influenced the ethno-cultural
structure of the South Caucasus civilization, bringing Georgians and Armenians closer culturally. In the 19th
century, when it became the object of ethnic migration to the Caucasus, a completely new stage began in
Georgian-Armenian relations, a process that became more pronounced, especially in the late 19th and early
20th centuries. (Mehtili 2016) After the occupation of the region by the USSR, Armenia, Georgia and
Azerbaijan were forced by the central government to live as equal peoples within a state under the manifesto
of "brotherhood of peoples", but the development of national statehood in these countries did not stop
completely.
The regional independence tendencies of the 1980s manifested themselves in the rise of competitive
nationalism, and Soviet intellectuals began to promote radical ethnocentrism. Ethnic wars in Abkhazia,
Nagorno-Karabakh, and South Ossetia have led to mass displacement. Meanwhile, the political process was
the beginning of a new era in terms of ethnic coexistence in divided states. The most controversial point about
the coexistence of the peoples of the South Caucasus is connected with Russia's continued intervention in the
region. In this regard, ethnic minorities are still considered sensitive to Russian manipulation. Thus, the
conclusion is that if Moscow stops interfering in the region or reduces it in one way or another, it can help
ensure peace and prosperity in the region. In addition, without a culture of tolerance and respect for ethnic
diversity, it is difficult to achieve stability in the Caucasus. (Imanov 2016, 72) After the collapse of the USSR,
three security organizations in the region began to fight for dominance. The first is the Russian-led
Commonwealth of Independent States (CIS) and the Collective Security Treaty Organization (CSTO), and the
second is the US-led NATO. The security mechanisms planned to ensure the security of this conflict zone
cover Azerbaijan, Armenia and Georgia in one form or another.
The two countries with the most similarities between the independent states of the South Caucasus are
the Republics of Azerbaijan and Georgia, which interact with their neighbors in various ways. There is one
major common problem that unites them: about 20% of the territory of both countries has been occupied by
occupiers. However, there are some differences between the approaches of Georgia and Azerbaijan to the
region. While official Tbilisi has consistently pursued a policy of symbolic de-Sovietization, Azerbaijan has
been recognized as the most multi-ethnic and junction of all three religions in the region, while preserving the
multicultural values of the USSR. Unlike other countries, the religious policy of the Republic of Azerbaijan
has allowed representatives of all three religions to officially act within mutual respect and understanding.
(ACGRS 2010, 220) In this context, joint cooperation between the peoples of the South Caucasus covers the
modern period. After gaining independence in terms of peace and tranquility, the territorial dispute between
Azerbaijan and Georgia over the Zagatala region was resolved peacefully.
The main obstacle to ensuring ethnic coexistence in the region is the Armenian-Azerbaijani Nagorno-
Karabakh conflict. As we know, the territorial integrity of Azerbaijan was invaded by Armenian vandals in
1988-1994 with the support of Russia. As a result, 20% of the country's territory of 86.6 thousand square
kilometers was occupied and more than 20,000 people were killed. The Nagorno-Karabakh conflict,
meanwhile, has condemned about 1 million people to refugees and internally displaced persons. Although
…161…
Azerbaijan is interested in a peaceful solution to the conflict, Armenia's destructive position and inadequate
approach to the negotiation process hinders the resettlement of the local population in Nagorno-Karabakh and
surrounding areas and keeps the region in a mono-ethnic position. In many ways, this hinders coexistence in
the South Caucasus. (Imanov, 2016: p. 81-82) As for the ethnic composition of the South Caucasus, 90% of
the population living in the Republic of Azerbaijan is Azerbaijani, 2.5% Russian, 2% Armenian and 3.3%
Lezgi. Other ethnic minorities account for only 2.2%. As for Georgia, 83.7% of the population is Georgian,
6.5% Azerbaijani, 1.5% Russian, 0.8% Ossetian and 0.2% Ukrainian. The situation in Armenia is as follows:
93% Armenians, 2% Russians, 2% Yezidi Kurds. Along with the ethnic structure, the South Caucasus is also
notable as a crossroads of three heavenly religions. The coexistence of these religions in the region dates back
to the VII-VIII centuries. In particular, the South Caucasus, which has historically been a battleground between
the Ottoman Empire, Russia and Iran, bears the cultural and political traces of these states. (Marjanli, 2016:
p.204)
Azerbaijani multiculturalism as a guarantor of security in the South Caucasus The vast majority of
countries in the world are multinational. These countries differ from each other both in their nationality and in
their traditions and religious beliefs. These differences, in turn, create some problems and difficulties in these
countries. From time to time, these differences lead to conflict, chaos, and sometimes civil war. When talking
about security in the South Caucasus region, first of all, the real threats that multiculturalism can prevent must
be identified. In other words, the concepts of "security" and "danger" (and their criteria) should be studied in
parallel. The threats may be mainly related to the expected problems related to the religious and national
differences mentioned above. In general, threats to all countries can be grouped as local, regional and global.
Azerbaijan has been recognized as a place where different cultures come together, where a national-cultural
as well as religious diversity environment has been formed for centuries, where representatives of different
nations and religions live in peace, tranquility, mutual understanding and dialogue. Throughout history,
multiculturalism and tolerance have always been the way of life of Azerbaijanis, and today it has become a
daily way of life for every citizen of the Republic of Azerbaijan, regardless of ethnic identity, language,
religion or skin color. The great multicultural experience of Azerbaijanis is reflected not only in their current
tolerant lifestyle, but also in the literary, artistic, scientific, philosophical, political and legal documents they
have created. (Mehtili, 2016)
Azerbaijani multiculturalism means raising tolerance and religious tolerance to the level of state
policy, preserving the country's ancient multinational history and multinational traditions. According to
historical sources, this political view, which includes representatives of the Safavid state, the wave of
enlightenment of the XIX-XX centuries, as well as other national minorities and religious sects living in the
country during the Azerbaijan Democratic Republic, was developed by national leader Heydar Aliyev in the
late twentieth century. raised to the level of. As an alternative to ethnic nationalism, he put forward the principle
of Azerbaijanism as a national ideology, which strengthens the Azerbaijani people and the Azerbaijani
statehood as a whole and is the main ideological basis of multiculturalism. The legal framework of
multiculturalism in the Republic of Azerbaijan is reflected in the provisions of the Constitution of the Republic
of Azerbaijan, legislative acts, as well as decrees and orders of the President of the Republic of Azerbaijan.
Continuing the political line of the national leader, President Ilham Aliyev, in turn, is interested in expanding
cooperation with the UN, OSCE, Council of Europe, European Union, Organization of Islamic Cooperation
and a number of other influential international organizations in the implementation of multiculturalism. As a
logical result of this political meeting, by the Law of the Republic of Azerbaijan dated November 26, 2009,
our state joined the UNESCO Convention on the Protection and Promotion of the Diversity of Forms of
Cultural Expression. At the same time, President Ilham Aliyev declared 2016 the "Year of Multiculturalism"
in Azerbaijan. (Najafov, 2017: p. 6)
The current environment of national and cultural diversity and ethnic and religious tolerance has made
it a unique place for intercultural dialogue in the world as a multinational, multi-confessional country. Today,
the state policy aimed at preserving and successfully implementing this cultural, linguistic and ethnic diversity
in the Republic of Azerbaijan requires special care and enrichment of the great historical experience
accumulated over the centuries in the field of multiculturalism, strengthening the promotion of unique
achievements in this field. In particular, the Republic of Azerbaijan, which raises religious tolerance to the
level of state policy, deserves to be an example to the world with its fundamental legal framework. In particular,
the Law of the Republic of Azerbaijan “On Freedom of Religion” is an example of religious tolerance in many
respects. In order to ensure the protection of national, cultural, ethnic and religious diversity in Azerbaijan, as
well as to study the current situation, the State Council on International, Multicultural and Religious Affairs
was established by the decree of the President of the Republic of Azerbaijan dated 28 February 2014. After
…162…
that, the Baku International Center for Multiculturalism was established by a decree dated May 15, 2014. The
activity of the State Committee for Work with Religious Organizations in this direction can also be positively
assessed. (Alakbarov, 2019)
By playing the role of a leading country in the South Caucasus, Azerbaijan sees itself as a bridge
between east and west. In recent years, our state has significantly strengthened its position in the region in
terms of security. In this context, the Republic of Azerbaijan is taking steps to further increase the fight against
terrorism. At the same time, the work done in our country to prevent Islamophobia in the region, a healthy
religious environment, as well as to rid it of radical positions, is aimed at eliminating potential threats of
religious extremism and fanaticism. Strengthening security in the country and the region is one of the main
conditions for building a harmonious society in terms of tolerance, which is a certain line of state policy of the
Republic of Azerbaijan in this area. This political line is considered one of the strongest features of the
Republic of Azerbaijan as a state. In general, when the provision of comprehensive security in the South
Caucasus in terms of multiculturalism is studied within the fundamental values and principles of the
Azerbaijani people, the political, economic, social and other factors that ensure the development and progress
of the region. It is intended to ensure security in such areas. In this regard, the Republic of Azerbaijan and
Azerbaijan's multiculturalism act as a guarantor of security in the South Caucasus. Despite the Armenian-
Azerbaijani Nagorno-Karabakh conflict, more than 120,000 Armenians live in Azerbaijan (20,000 of them
settled in the capital Baku), or the mediation of the Republic of Azerbaijan during the Russian-Georgian war
in 2008. showed once again how big a role it played. (Mateeva, 2002: p.24)
RESULTS. According to the results of the article, which analyzes the experience of coexistence in
the South Caucasus from the security point of view on the example of Azerbaijan, the intensification of
dynamic processes between religious states and religions has created conditions for a new form of coexistence
in the South Caucasus. However, the confrontation of non-Islamic cultures with Islamic culture is minimal in
the South Caucasus. In this regard, the joint cooperation between the peoples of the South Caucasus is both
historical and modern. Azerbaijanis from the peoples of the region, in turn, have great multicultural experience.
This is reflected only in their existing tolerant literary-artistic, scientific-philosophical and political-legal
heritage. Multiculturalism was first raised to the level of state policy during the time of Heydar Aliyev, and
now the same political line is being pursued by President Ilham Aliyev. This is having an impact on the entire
region. Ensuring the security of the South Caucasus region is possible within the fundamental multicultural
values and principles of the Azerbaijani people. From this point of view, the biggest obstacle to peace and
stability in the region is Armenia's unconstructive behavior.
References
1. Ələkbərov Ağasif (2019) Azərbaycanda multikulturalizm ənənələri, 525-ci qəzet, 27 noyabr.
https://525.az/site/?name=xeber&news_id=130175#gsc.tab=0 06.03.2020
2. Hacalıyev Elnur (2016) Multikulturalizm məkanı, Azərbaycan qəzeti, 4 avqust, s. 7
3. İbrahimov Əli (2016) Azərbaycançılıq ideyasının konseptual aspektləri, Bakı, Avropa, 179 səh.
4. İmanov Kamran (2016) Erməniçilik uydurmaları digər xalqların hüquqlarına xələl gətirir, Bakı, Azərbaycan
Respublikası Müəllif Hüquqları Agentliyi, 91 səh.
5. Qədirov Fərzəli (2016) Multikulturalizm və təhsil, Respublika qəzeti, 23 iyul, s. 5
6. Mateeva Anna (2002) South Caucasus: Natıonalısm, Conflıct And Mınorıtıes, Minority Rights Group International,
Report, London, 36 p.
7. Mehtili Fərəməz (2016) Cənubi Qafqazda regional və milli təhlükəsizlik: real təhdidlər kontekstində, Səs qəzeti, 28
iyun. https://sesqazeti.az/news/analytics/551605.html 06.03.2020
8. Mərcanlı Musa (2016) Cənubi Qafqazda ermənilərin terror,elmi-mədəni, etnik və dini xarakterli cinayətləri, Elmi
əsərlər: AMEA Fəlsəfə İnstitutu, №1(26), 203-216.
9. Nəcəfov Etibar (2017) Multikulturalizm Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinin mühüm
istiqamətidir, Azərbaycan qəzeti, 16 fevral, s. 6
10. Niftiyev Niyaz (2015) Azərbaycanda birgəyaşayış və multikulturalizm, Bakı, 407 səh.
11. Şükürov Cavid (2016) Azərbaycanda multikulturalizm, Xalq Cəbhəsi, 14 yanvar, s. 13
12. Yəhyalı Mehriban (2016) Multikulturalizm Azərbaycan xalqının həyat tərzidir, Mədəniyyət, 17 fevral, s. 11
13. Аналитическим центром по глобализации и региональному сотрудничеству (2010) История и идентичность:
Южный Кавказ и другие регионы, находящиеся в переходном периоде, Хельсинки, Эдит Принт, 440 c.
…163…
TƏNHALIQ KOMPLEKSİ VƏ İCTİMAİ İNFORMASİYA AMİLİ
Zahid Əliyev Hacıali oğlu
Sosial-psixologiya bölmənin rəhbəri, müəllim, dissertant
Beynəlxalq Tədris və Elmin İnkişafı Akademiyası, AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu
Orcid id: 0000-0002-7340-2962
Abstract. One of the hallmarks of human nature is loneliness. This phenomenal process has fascinated
thinkers since ancient times and continues to this day. According to sociological research, this process is
complex and often manifests itself in severe, lifelong psychological illnesses.
The effect of loneliness on people's behavior is also being studied in psychology. People's acquaintance
with culture mainly separates them from society; these people are more likely to seek their "I" in connection
with the process of self-awareness. At the same time, people who belong mainly to the intelligentsia, preferring
solitude, are creative and make great contributions to the development of societies and cultures. The complex
of loneliness is studied by world scientists - sociologists, psychologists, ethnologists by various methods. The
general conclusion is that although the complex of loneliness has both positive and negative aspects in human
life, it is an event that is always followed by mankind.
Key words: thinkers and the problem of human loneliness, rules of behavior and the complex of
loneliness, self-awareness, loneliness and social integration
Tənhalıq kompleksi insan həyatının mühüm hissələrindən biri olaraq bəzi elmlər – psixologiya,
sosiologiya, fəlsəfəi tərəfindən müasir dövrdə 100 ildən artıqdır ki, öyrənilməkdədir. Ümumilikdə, tənhalıq
haqqında olan biliklər və məlumatları 3 əsas öyrənilmə dövrü vardır:
1. Antik dövrdə tənhalıq kompleksi barədə olan fikirlər. Bu zaman bəzi insanlardakı tənhalıq və bu
barədə olan mübarihələr dövrümüzə az sayda olan yazılı ədəbiyyatda əsasən ayrı-ayrı mütəfəqqi şəxslərin
fərdlər haqqında olan ehtimalları, izahları olaraq, daha çox dini və mifologiyada rast gəlinir (Асмолов, 1996;
Ницше və b. 1990: s.35-37).
II dövr son orta əsrlərdə – XVII – XVIII yüzilliklərdə ilk dəfə burada elmi ədəbiyyatda ilk dəfə tənhalıq
barədə yazılan bəzi əsərləri qeyd etmək olar. Bu fundamental elmi araşdırmalardan alman mənşəli alim
İ.Simmumanın yaradıcılığında mühüm yer tutan əsəri göstərməkolar. İoann Georq (1728-1795) – ixtisasca
həkim, məşhur avropalı həkim Qallerin tələbəsi, İngiltərə kral ailəsinin şəxsi həkimi 4 cilddən ibarət 1784-
1085-ci illərdə 7 tənhalıq haqqında əsər yazmışdı. Onun bu əsəri Volterin tərtib etdiyi «British classics» adlı
ensiklopediyada yerləşdirilmişdi (Voltaire, 2007: s.45-67).
III dövr – XIX əsrin əvvəllərindən XX əsrin ilk onilliklərini əhatə edir. Bu dövrü aparılan
araşdırmaların məzmununu əldə edilən konsepsiyalarına görə tənhalıq fenomeninin əsaslarının fəlsəfi
baxışlarını yaranması kimi adlandırmaq olar. Bu zaman göstərilən problem ayrılıqda bədii ədəbiyyatda yavaş-
yavaş öz yerini tapmağa başlamışdı. Bu ədəbiyyatın müəlliflərindən dünya şöhrətli Emil Zolya, Fyodor
Dostoyevskiy, E.M.Remark, Q.Qesse, A.Kamyu, Q.Markes və başqalarını göstərmək olar. İnsanlıq tənhalığı
ilk dəfə bu zaman elmi araşdırmalar sosiologiya, psixologiya, bəzən biologiya kimi fənlər daxilində geniş
şəkildə öyrənilməyə başlandı. I və II dövrdən fərqli olaraq, bu zaman, yəni III dövrün başlanmasının qəti tarixi
1938-ci il hesab edilir. Belə ki, bu ildən başlayaraq, Zilburqun və onun bəzi kolleqalarının uzun illər məhz
tənhalıq kompleksi üzrə apardıqları araşdırmaların nəticələri elmi dövriyyəyə daxil edilməyə başlamışdı
(Зилбург, 2018: s.205-209).
IV – keçən yüzilliyin 80-ci illərindən etibarən günümüzədək davam etməkdədir. Bu zaman kəsiyində
araşdırmaya cəlb etdiyimiz tənhalıq fenomeni haqqında elmdə fərqli elmi-mülahizələr yaradılmağa başlamış
və ilk dəfə bu nəzəriyyədəki cürbəcür insan qrupları arasında tətbiqi prosesində keçid olmuşdu (Абульханова,
1983: s.8; Леви, 2015: s.19).
Belə ən yeni mülahizələrdən birinin müəllifi “Rismen tezisi” adlanır. Alimin nəzəriyyəsinə görə
günümüzdə insan məcburiyyət qarşısında insanlarla ünsiyyəi qursa da, əslində çox tənhadı. Bu nəzəriyyəi
«kütlə tənhalığı» adlanır. Son onilliklərdə ümumiyyətlə ünsiyyətdən qaçan insanların sayı sanki
çoxalmaqdadır. İnternet üzərindən sosial şəbəkələrdə ünsiyyət quran insanlar yalnız onlayn fikir bildirməyi
bacarırlar. Bu isə insanları daha çox netləşdiri və özünə qapanmaya yol açan ağır bir prosesdir (Рубинштейн,
1982: s.127-131).
Belə ki, hələ antik çağdan başlayaraq, mütəfəyyirlərin diqqətini cəlb edən tənhalıq kompleksinə
münasibət demək olar ki, həmişə neqativ olmuşdur. Bu qəbildən Platon, Aristotel insanın tənhalığını dərd,
xoşbəxtlik adlandırmış müalicə üsulu kimi insanların özlərinə dost seçməyində məhəbbətə meylli olmağında
görmüşlər (Ницше Фридрих və b., 1990: s.65; Лабиринты… 1989: с.432-439; Panov, 2001: s.67).
…164…
Ümumilikdə, tənhalıq anlayışının termin kimi izahı bir çox elm sahələrində fərqli olsa da, ümumi xətt
insanların özünü dərk etməyə meyilli, bu zaman digər fərdlərin münasibətlərinə loyal yanaşma, yaradıcılığa
meylliyin artması və digər psixoloji formadan ibarətdir. «Tənhalığa qarşı üsyan» adlı cərəyanın vətəni Avropa
olaraq, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, bir çox humanizm ideyaların əsas hədəfinə çevrilmişdir
(Диагностика…, 2002; Драгунова, 1997: Зилбург, 2018).
N.A.Badyayev, M.Buber, A.Kamyu, J.P.Sartr, M.Hayderqqer, K.Yaspers kimi ekzistensialistlər
tənhalıq fenomeninin öyrənilməsinə öz yaradıcılıqlarında yeni yer vermişlər. İdeyanın kökündə insanların
tənhalığa meylli olmasının onların antropoloji quruluş olaraq, öz həyat prinsiplərinə tərlikdə həyata
keçirmələri; digər insanlarla ünsiyyətdə gözlədikləri emosional mühitə çatmamaları, yaxud da cəmiyyətlərdə
mənəvi dəyərlərin mənəvi, yaxud da köklü dəyişikliyə uğraması zamanı başlayır. E. Fromm hesab edirdi ki,
insanların tənhalığının əsas səbəbi cəmiyyətlərdə «lazımsız tələbatları» süni şəkildə yaradılmasıdı (Юнг, 1982:
s.199-290).
Yaxud da, K.Xoni yazır ki, tənhalıq son yüzilliklərdə dünyada bazar münasibətlərinin inkişafı ilə
qələbəsi ilə geniş yayılmağa başlamışdı. Bunun əsas səbəbi bazarlarda insanın insana qarşı mübarizəsi, dünya
miqyasında dövlətlərin dövlətlərə qarşı apardığı iqtisadi müharibələrin bir çox formalarının acı nəticələri ilə
əlaqədardır( K.Xoni tapa bimədim). V.Frankl insanın tənhalığı meylinin yaranması və artmasının əsas səbəbi
həyatın mənasını, dəyərlərini anlaya bilmədiyindən asılı olaraq bağlayır (Frankl, 2020: s.78-98). D.Rismenlə
O.Toffler insanların tənhalıq kompleksinə düşməsinin səbəbini elmi-texniki inqilab şəraitində həyatın surətinin
artmasında, nəticədə insanın kütlə arasında tək qalması ilə izah edirlər (Toffler, 2011: s.138-345).
N.E.Pokrovskiy ümumiyyətlə daha kəskin olaraq tənhalığı «XX əsrin bəlası» adlandırmışdı (Панов, 2001:
s.50-59).
Sovetlər dövründə bu fenomen haqqında demək olar ki, hansısa ciddi elmi araşdırma məlum deyildi.
Bu problem imperiyanın mövcud olduğu 74 il müddətində heç bir elm – sosiologiya, antropologiya,
psixologiya tərəfindən bir problem kimi araşdırmaya cəlb edilməmişdi. Bunun səbəbini fikrimizcə aşağıdakı
kimi izah etmək olar:
- Sovet, sonra dövlətinin yaradıldığı ilk illərdən əsas iqtisadi, ideolojiya şüar insanların məşğulluğunu
tam təmin etmək olmuşdur. «Torpaq kəndliyə, fabrik-zavodlar fəhləyə» şüarı özünü qısa müddətdə
doğruldaraq işsizliyin qarşısı dövlət tərəfindən demək olar ki, alınmışdı. İş saatlarının 10, sonra isə 8 saat
olması insanları kollektivləyə yönəltdi. Bioloji varlıq olan insan günçıxandan batana qədər öz həmkarları ilə
birgə çalışmalı iid. Bu səbəbdən də tənhalıq bu imperiya zamanı xalqların əsas kütləsinə xas olmayan bir
xüsusiyyət idi.
Aparılan siyasət nəticəsində kimsə tənhla olaraq yaşamasını belə davam etdirə bilmirdi. İctimai nəzarət
insanların həyatında önəmli yer tutmuş, nəticədə hətta yaşlı insanlar belə bir zaman əgər övladları yox idisə,
qocalar evinə məcburi olaraq yerləşdirilirdi;
- Bu imperiya daxil olan çoxsaylı etnosların dini təfəkkürünün əsasında monotezim mövcud idi; yəni
əsasən xristianlıq və islam.
Hər iki dinin kitablarında insanların yaşam qaydaları kodeksində tənhalığın insana aid olmadığı
haqqında fikirlər vardır. Nə qədər də sovetlərin ilk onilliklərdə ateizm-dinsizlik dövlət ideologiyasının bir
hissəsi olsa da, bu etnoslar öz dini yaddaşlarından tam məhrum olmamışdılar. Ayrı-ayrı dini bayramlarda
insanların bir yerdə olması kimi bir prosesə uzun illər rəsmi olaraq icazə verilməsə də, onlar özlərinə müəyyən
şərait yaradaraq, birgə yaşayış qaydalarının bəzi ünsürlərini davam etdirmişlər. Bu ünsürlərə, adətlər, dini
bayramlar və s. aid edilər bilər. Bununla da, tənhalığın düzgün həyat tərzi olmadığı, tənhalığın xeyr-şərdə bir
yerdə olmaları, sevinclərini və dərdlərini bölüşdürmələri bu kompleksin geniş yayılmasına imkan verməmişdi.
Bu fikirlər bəzi yyaradıcıd insanlara aid edilə bilməz.
- Sovetlər İttifaqı zamanı planlı iqtisadiyyat bazar münasibətlərinə şərait yaratmadığından, hansısa bir
ədalətsiz rəqabətlər söhbət gedə bilməzdi. Bütün resursları dövlətin əlində cəmlədirildiyi zamanı insanların
həyatının demək olar ki, yaşlılığa qədərki dövrü planlaşdırmışdı, yəni yalnız iqtisadiyyat deyil, həm də
insanların həyatı öncədən planlaşdırılmışdı. İnsanlar bilirdilər ki, nə zaman uşaq bağçasında olmalıdırlar, orta
məktəbin hansı sinfində pionerlər sırasına daxil ediləcəklər, komsomolun üzvlüyü nə vaxt başlanılır, orta
məktəbin sonra hansı işləri görməlidirlər və s. ona görə də istisnalar demək olar ki, olmurdu.
Bu və digər obyektiv səbəblərdən sovetlər dövründə tənhalıq kompleksi deyilən bir problem
olmadığından, ona həsr edilən elmi araşdırmalar da mövcud deyildi. Amma bu o anlama gəlmir ki, həyatının
müəyyən dövründə insanlar tənhalığa meylli olmamışlar. Sözsüz ki, insan şüurunun inkişafında bu xislətin
olduğundan sosial-iqtisadi formasiyalardan asılı olmayaraq, bu könülüllüq hər zaman və hər yerdə olmuş və
vardır.
…165…
Belə ki, sovetlərin son illərində şəhər strukturunun əhali üçün əsas insan məskəninə çevrilməsi, kütləvi
informasiya mənbələrinin sayının artması ilə insanların tənhalığı da artmağa başlamışdı.
Tənhalığa ayrı bir psixoloji fenomen kimi yanaşan bir qrup araşdırmaçı-alimlər bu prosesi insanların
qərəzli və düşünülmüş şəkildə özlərini cəmiyyətdən izolyasiya etmək kimi izah edirlər.
Beləliklə, tənhalığın predmeti insanın özüdür və bu seçimi insan özü həyata keçirir. Bu prosesi tək
yaşamağı, yaxınlarından belə ayrı yaşamağıseçən insanlara aid etmək düzgün deyil. İnsan tək yaşaya bilər,
amma cəmiyyətdən kənardeyil. Əksinə, cəmiyyətin aktiv bir üzvü olaraq, sosioloji və psixoloji olaraq, bir
ömür boyu tənha ola bilər. Belə insanların uğurları, karyeri, xoşbəxt ailələri də olsa, onlar tənhalıq
kompleksindən demək olar ki, çıxa bilmirlər, ya da heç çıxmaq istəmirlər. Bunun əsas səbəbi, bu insanların
cürbəcür sahələrində özlərini sınamaları və s. ola bilər. Başqa bir nümunə: insan həbsxana həyatı keçirə bilər.
Amma tək kamerada uzun illər cəza çəkən bəzi yaradıcı insanlar – şairlər, yazıçılar, rəssamlar, yaxud siyasi
məhbuslar tənhalıq kompleksinə əsasən düçar olmurlar. Tam əksinə çoxsaylı insanlarla bir kamerada uzun ya
da qısa vaxt cəza çəkən insanlar elə ilk həbsxana günündən özlərini hamıdan tam təcrid edərək, tənha olaraq
fiziki varlıqlarını davam edə bilsələr də, özlərini məhv etməyə doğru yolu seçirlər. Yəni tənhalıq hələ insanın
insanlardan tam olaraq ayrılması demə deyildir, insan özü özü ilə tənha qala bilir, yaxud cəmiyyətlər daxilində
tənhalıq kompleksində uzun müddət yaşaya bilər. Bütün hallarda hər bir insan öz «mən»inin axtarışında olur.
Əksər hallarda birinci şəxsin cəmi halı olan «Biz» bu «mənim» öyrənilməsində elə də böyük əhəmiyyət kəsb
etmir. Bu zaman yetkinlik, müdriklik başlaya bilər (Климова, 1995; Корчагина, 2008: s.221).
Bu cür «tənhalıq» fenomeninin cəmiyyətdə daha çox xeyri vardır, nəinki kollektiv insanı olaraq, yalnız
gündəlik işləri görən insan xiflətinin içində seçilməyi bioloji canlı olan insanlar.
Tənhalıq kompleksinin sosioloji araşdırılmasının üçün ciddi əsəri Devid Rismen, Karl Baumen və
R.Steyter tərəfindən yazılmışdı. D.Rismenin «Tənha kütlə» («Odinokaya tolpa») adlı əsərin tənhalığı
amerikanlıların xarakteri üzərində öyrənmək, sosial xarakter termini ilə elmə daxil etmişdi. Alim sosial
xarakterin 3 növünü ayırmışdı:
- ənənəvi istiqamət seçənlər
- kənardan istiqamət seçənlər
- daxildən istiqamət seçənlər
Tənha kütlə məhz II qrupdan, kənardan istiqamətlərdən ibarət olur. Bu cür insanlar daimi olaraq,
kənardan ətrafdakı insanlardan müsbət münasibət istəyirlər.
Tənhalıq çox mürəkkəb psixoloji məznuna malik bir anlayışdır. O hər bir insanın yaşantısında fərqli
və rəngarəng xüsüsiyyətlərə malikdir. İllərdir ki, elm adamları, insanın davranışını – rəftarını, onun mənəvi
dünyasını, insanın özünü yalqız və tənha hiss etməsinin səbəblərini təhlil edir ortaq bir qənaətə qəlməyə
çalışırlar.Bu sahənin öyrənilməsi üçün yetərincə tədqiqatların olmaması, azsaylı empik çavablar tənhalıq
anlayışının aydınlaşdırılmaması üçün, digər anlayışlarla səhv salınması üçün zəmin yaradır. Tənhalıq
subyektiv yaşantıdır, sosial mühitdənasılı ola bilər ya olmaya bilər.
Bunda yaş dövrünün fərdi-psixoloji xsusiyyətlərinin ayrıca önəmi vardır. Aparılan bir çox təqiqatlarda
tənhalıq anlayışına əsasən iki istiqamətdən yanaşma var: Bir qisim tədqiqatçılar ümümi cəhətləri üstün tutaraq
yaşı, şəraiti və diqər amilləri unudur. Onlar üçün yeni sosial mühitə uyuşa bilməyən birinin tənhalığı,
yaxınlarını faciəvi şəkildə itirmiş adamın tənhalığı ilə eyni ölçüdədir. Bir qisim tədqiqatçılar tənhalığı ölçüsü
olmayan çoxçalarlı xsusiyyət kimi tədqiq etməyi düşünür. Əsas məsələ fərdi təzahürlərin ayırd edilməsinə
yönəlir. Ümümiyyətlə, bu istiqamətdə iş apararkən tənhalıqla bağlı bütün spesifik xüsüsiyyətlər, onunla bağlı
bütün şərtlər və amillər nəzərə alınmalıdır (Лисина, 1986: с.132-133). Tənhalıqla bağlı araşdırmalar
tədqiqatçını bəzən başqa istiqamətlərə yönəlməyə məcbur edir. Məsələyə fiziki və mənəvi təcridolunma kimi
yanaşdıqda tədqiqat arzuolunan nəticəni əldə etməyə imkan vermir. Buna göra də tənhalığa necə və hansı
tərəfdən yanaşılma, zənnimizcə əsas götürülməlidir. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, sosial arzuedilmə
problemi tədqiqata ciddi maneə yaradır. Psixoloji yetkinliyi və bu sahədə yetəri qədər bilgiləri olmayan,
tənhalıq problemi ilə bağlı əsaslı şəkildə araşdırmalar ilə araşdırmalardan xəbərsiz olan insanların yersiz
müdaxilələri əksər hallarda problemin həllində bir çox əngəllər yaradır.
Bu cür yanaşmalar tənha və yalqız insanlarda nəinki etiraf effekti, əksinə onlarda özünü müdafiə
reaksiyalarının güclənmə effekti yaradır. Ümumiyyətlə sosiologiyada, sosial psixologiyada fəaliyyət bir tərəfli
aparla bilməz. Mühüm məlumatların əldə olunması üçün yaradıcı mövqedən yanaşma nəticəsində əldə edilən
elmi metodiki baxımdan ciddi təhlil olunmasına böyük ehtiyac var. Belə ki, bədii ədəbiyyat, incəsənət əsərləri,
musiqi, rəsm əsərləri mənsub olduğı xalqın, millətin, insanlarının taleyi, psixologiyası barədə dəyərli və zəngin
məlumatlar verə bilir. Bu cür əsərlər tənhalıqla bağlı bir sıra təsəvvürlər yarada bilir. Bəzən qeyri- dəqiq olması,
obyektiv yanaşmanın olması, belə əsərlərin bədii təxəyyildən qidalanması tədqiqatçını çaşdıra bilər. Buna görə
də tədqiqat zamanı ancaq elmi-psixoloji tədqiqat üsullarından istifadəyə daha çox arxalanmaq lazımdır.
…166…
Tənhalıq barədə kənardan müşahidələr apararaq, hansısa bir obyektin- şəxsin davranışı, hərəkəti, adamlarla
ünsiyyətinə görə onun tənha olub-olması mülahizəsini yürütmək çətindir. Tənha hesab edilən adamı tədqiq
edərkən, suallara dolğun cavab almaq üçün onun suallar ətrafında geniş şəkildə düşünməsinə şərait
yaradılmalıdır. Məsələnin həllində müşahidədən çox insanın yaşam üslubuna retrospektiv müşahidə tələb
olunur. Şəxsin daxili subyektiv yaşantılarını müşahidə etmək qeyri-mümkün olduğundan lazımı məlumatı
söhbət vasitəsi ilə, proektiv usulla, anket və psixodiaqnostik vasitələrlə əldə etmək məqsədə uyğundur [4,
s.101; 5].
Bir çox hallarda tənhalıqla bağlı sorğular apararkən insanların əksəriyyəti tənhalığın onlara aid
olmadığını bildirir. Bunun üçün sorğudan öncə respodentdə qorxunu, narahatlığı aradan götürmək vacibdir.
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, tələbə və cənclər arasında yalqızlıq və tənhalıq hissi yaşlılara-qocalara
nisbətən daha qabarıq şəkildə özünü biruzə verir. Məsələyə ehtiyatla yanaşıb ipucu əldə etmək üçün bu cür
sualların verilməsi zərirəti yaranır: 1) “Sizin fikrinizcə, insan hansı səbəbdən özünü tənha hiss edə bilər ?” 2)
Yaxud qəflətən belə bir sual: “Siz özünüz tənha olduğunuzu yəginləşdirərkən adatən nə edirsiniz ?” Sualın
hansı intonasiyada və konteksdə çaldırılması çox vacibdir. Tənhalıq problemiylə üz-üzə qalan adamlar üçün
tədqiqatçıların tərtib etdiyi anket tənhalığın konkret yaşanma xsususiyyətlərinin, bu halətin yaranmasını səbəb
və nəticələrini öyrənməyə bilavasitə xidmət edir. Anket müxtəlif məqsədli suallardan ibarət ola bilər: “Tənhalıq
zamanı siz hansı hissləri yaşayırsınız?”
-“Bu hissi keçirməyiniz nə ilə ələqadar olub? -“Təkliyi sevirsinizmi?
-“Sizcə tənhalıq hansı səbəblərdən yaranır?”
Tənhalığın özünü necə biruzə vermə xüsüsiyyətlərini bir başqa suallarla respodentlərdən almaq
zərurətə çevrilir: - Siz özünüzü tənha hiss edirsinizmi ? - Tənhalıq halətini tez-tezmi keçirirsiniz? -Bu anda sizi
hansı fikir və hisslər çulgayır ?
-Tənhalıq hissi keçirməyinizin səbəbi sizcə nə ola bilər?
-Tənhalığı uzaqlaşdırmaq üçün hansısa təşəbbüsdə bulunursunuzmu ?
Tədqiqat zamanı tənhalıqla assosiyasiya yaradan təsəvvürlər də müəyyən olunmalıdır.
Tənha insanlar tez depressiyaya düşürlər. Tənhalıq ağır emosional yaşantıdır.
Tənhalığa bir çox səbəblər- uğursuzluq, firavan olmayan maddi çətinliklərlə zəngin olan həyat da
səbəb ola bilər.
Bu cür səbəblərlə yanaşı insanın ətrafında yaxın dostlarının olmaması, onu
başa düşmək istəyənlərin olmaması, qeyri cazibədar zahiri görünüş, yaxın, əziz bir adamın itkisi tənhalığı
şərtləndirən amillərdəndir.
K.Yunqa görə şəxsiyyətin 2 tipi mövcuddur:
1) Ekstravert
2) İntrovert
Hər bir insanda bu iki cəhət mövcuddur və onlardan biri dominantdır. Alimə görə birinci cəhət üstünlük
təşkil edən insanlar ətraf aləmə yönəliməni daha çox seçirlər. Bu tip insanlar çevik olur, daima hərəkətdə olur,
təşəbbüskar olur, ünsiyyət qurmağı bacarır, sosial adaptasiya prosesi onlarda yaxşı gedir (Роджерс, 1986:
s.204-205).
İntrovertlər isə əksinə öz daxili alamlərinə-fikir və hisslərinə yönəlmiş olur. Bu tip insanların marağı
yalnız özlərinə cəmlənir, özünü təhlillə məşqul olur, təkliyə meyilli olurlar. Qapalı həyət tərzi və ünsiyyət
qurmaq çətinliyi onları tənhalıqa sövq etdirir. Ona görə də onlar sosial cəhətdən passiv olurlar. Sosial
adaptasiya prosesində çoxlu çətiniklər yaşayırlar. V. Aytenkə görə introvertlər stress şəraitində daxili həyacan
keçirməyə, depressiyaya, ekstravertər isə isterik-psixopatik reaksiyalara meyillidir.
“Ekstravertər temperamentə görə adətən sanqvinik və ya xolerikdir, introvertlər isə melanxolik və ya
fleqmatikdilər.
Sanqvinik – aktivdir, müvazinətlidir, dəyişkən həyatı situasiyalara, yeni şəraitə və tələblərə uyğunlaşır,
ətrafdakılarla asanlıqla dil tapır, tez ünsiyyət qurur, şəndir,zarafatcıldır, arzularla, ümüdlərlə yaşayan insandır,
mütləq həssasdır, ekstravertdir.
Xolerik- sanqvinik kimi zərif həsassdır. Aktivdir, özündən tez çıxır, kənar təsirlərə gec uyuşur. Sabitdir.
Bir sıra çətinliklərlə üzləşir, ekstravertdir. Fleqmatik – zəif həsassdır, emosionaldır. Onu güldürmək də,
kədərləndirmək də çətindir. Sakitdi, hər zaman təmkinini qoruyur. Səbirlidir, dözümlüdür. Melanxolik – çox
həssasdır, inertdir, əhəmiyətsiz bir şeydən ruhadan düşür və ağlamaq səviyəsinə çatır. Həssas və küsəyəndir.
Melanxolik hər şeyə büyük məna verir, sakit səsi və ifadəsiz hərəkətləri var. Enerjili deyil. Özünə inamsız və
aciz insandır. Şənliyə meyli çox azdır. O, heç nəyə inanmadığı, heç nəyə ümüd etmədiyi üçün pis tərəfini
düşünür. Burdan belə nəticəyə gəlmək olur ki, introvert tipə malik olan adamlar tənhalığa daha çox meyl
edirlər; yəni tənhalıq həlalətinin yaranma ehtimalı daimi öz problemləriylə mübarizə aparan, onları həll etməyə
…167…
çalışan. diqqətini yalnız öz hisslərində cəmləyən, ünsiyyətdən kənar duran, yayınan adamlarda daha çox olur.
Fiziki təkliyin özü də tənhalığa aparır (Фромм, Э. 2006: с.67-60).
Tənhalığın təzahür və fəsadları: Bir çox sorğulardan və aparılan təhlillərdən məlum olur ki, tənhalıq
kompleksi yaşayan insanların davranış tərzi bunlardır: Xəyallara dalmaq, musiqi dinləmək, yatmaq, televizor
və video və s. seyr etmək, ağlamaq.
Respodentlərdən məlumat öyrənmək üçün atılan addımlardan biri də onlara şəkil çəkdirməkdir. Əldə
olunan nəticə maraqlı idi. Onlar şəkillərdə musiqi alətləri çəkmişdi. Deməli onlar tənhalığı dəf etmək üçün
musiqi dinləməyə daha çox meyl edirlər. Bu zaman ortaya bir başqa sual da çıxır. Tənhalıq sindromunu yaşayan
insan üçün dinləmədiyi musiqinin hansı janırda olmasının əhəmiyyəti varmı ? Əksər respodentlərin
cavablarından, romantik, lirik, “sözsüz, sakit,” “qəmli”, “həzin”, “ağlamalı”.
Musiqilərə qulaq asmaları aydın olur. Bu isə Tənhalıq kompleksinin daha çox depressiv istiqamətdə
cərəyan etməsinin göstəricisi hesab oluna bilər. Tənhalığı yaşayan adamın bu çür musiqilərə önəm verməsi
onun öz dərdlərini “bölüşmək” istədiyindən irəli gəlməsi kimi izah oluna bilər. Özünü tənha hiss edən
adamların bu cür müsiqilərə ehtiyac duyması katarsis prosesi ilə daha dolğun izah oluna bilər.Bizim qədim
xalq mahnılarından muasir mahnılarımıza qədər əksər mahnılarımızda “yalnızlıq”, “tənhalıq”, “ayrılıq”, “göz
yaşı”, “həsrət” motivli üstünlük təşkil edir və bu cür qəlbinə, dərdinə yaxın olan musiqilər insanlarda olan
emosional hisslərin boşalmasına, onun yüngülləşməsinə səbəb olur. Katarsis prosesi gedərkən insan özünü
gümrah, rahat hiss edir. Uzun müddət davam edən tənhalıq vəziyyətində sakitliyə çəkilmək, xəyallara dalmaq,
fikirləşmək, ağlamaq, təbiətin səsinə qulaq asmaq kimi təzahürlər bəzən daha ağır fəsadlara gətirib çıxarır. Bu
vəziyyətdən tez yorulub bezən insanlar tənhalıqdan çıxış yolu kimi hərdən hər şeydən bezərək, harasa baş
götürüb getməyə, hamıdan üz çevirməyə və digər variantları seçirlər.
Bəzən belə bir təsəvvür yarana bilir ki, fərdin yaşadığı tənhalıq vəziyyətini aradan qaldırmaq üçün
onun ətraf aləmdən təcrid olunması, birdəfəlik yaxa qurtarması vacibdir; yəni onun yaşadığı xarici mühitdən
tam ayrılması lazımdır. Bu “yoxaçıxma” prossesini Fromm bir neçə istiqamətdə şərh etmişdir. O, ilkin tədqiqat
işlərində tənhalıqdan qaçmaq üçün insanların ətrafındakılarla münasibbətdə həm mazoxist, həm də sadistik
yollara əl atıldığını göstərmişdir. Sonrakı tədqiqatlarda isə depressiya və darıxma ilə bağlı bu yolları ardıcıl
şəkildə açıqlamışdı: 1) Alkoqol-spirtli içkilərin qəbulu. 2) Qrup şəkildə seksual ələqələrə girmə. 3) Psixotrop
maddələrin qəbulu. 4) Zorakılıq və destruktivlik. Fomm uzun zaman Tənhalıq hissi ilə baş- başa qalmış
adamların “şizofrenik tipli əqli pozuntulara” düçar olacağını qeyd edirdi (Орлов, 1991: s.229; Фрейд, 2015:
s.89-92).
Adler tənhalıq kompleksinin yaşanmasında uşaqlıq təssüratlarının rolunu xüsüsi vurqulayaraq, uşaq
vaxtı ətrafdakılar, valideyinlər tərəfindən özünə qarşı pis, laqeyd münasibət görən, onlar tərəfindən rədd edilən
insanın böyüyəndə tənhalıq sindromuna tez düçar olaraq, qisasçılıq hissi ilə yaşayıb, cəmiyyətin düşməninə
çeviriləcəyini, müxtəlif tip nevroz xəstəliklərindən əziyyət çəkəcəyini proqnozlaşdırırdı (Адлер, 2002: 45).
Tənhalıq kompleksinin fəsadlarının tədqiqi emosional afefektiv deprivasiyalarla da şərtlənə bilir.
Amerika psixoloqlarının depressiya ilə bağlı apardığı araşdırmalarda maraqlı məlumatlar vardır. Belə ki, uzun
müddət nəzərət oluna bilməyən nəticələr, apatiyanın, fəaliyyətsizliyin, motivasiyanın itməsinin və
pessimizmin yaranmasına gətirib çıxarır. İnsan emosional ünsiyyət təlabətının ödənmədiyini, bu yolda etdiyi
cəhdlərin bəhrə vermədiyini gördükdə özünün aciz olduğunu düşünür. Bu isə onda ruh düşkünlüyü yaradır. Bu
zaman passivlik və apatiya dövrəyə girərək onu reallıqlardan uzaqlaşdırır, o artıq autizm xəstəliyinə( öz
daxilinə qapanma) tutulur. Bu prosese ayrılıqda dinlə insan arasında olan münasibətlər müstəvisində alimlər
tərəfindən didnin sosiologiyası kontekstindən ara.dırlmışdı. Dinin psixologiyası ilə məşqul olan alimlər
insanların dinə üz tutmalarını onların ağır ruhi sarsıntılar keçirməsi ilə izah edirlər.
Tələbatlar və hisslər dini obyektlərə yonəldilərkən çox yaxşı əhvalı-ruhiyyə yaranır, bu isə insanı ruhi
pozuntulardan qoruyur. Bu vasitə tənhalığın və ümüdsizliyin qarşısını alır. İnsan özü üçün daxili dünyasında,
şüurunda bütün bu tələblərə asanlıqla cavab verəcək Allah obrazı yaradır. İnsan öz təsəllisini bu cür tapır, həyat
boyu problemlər yarandıqda həəli prosesinə keçməzdən öncə sanki bu Allah obrazından yardım istəyir, Allaha
müraciət edir, ona dualar yağdırır, onunla danışır. Allahın missiyası bu zaman cəzalandırmaq və bağışlamaq
deyil, dinləmək, eşitmək, insanı tək qoymamaqdır.
Tənhalıq kompleksini aradan qaldırmaq üçün mübarizə birbaşa onun “simptomlarına”, əlamətlərinə
yönəldilməlidir. Özünü tənha hiss edən insana “həyatın mənasızlığının” deyil, mənalı olmasının gerçəkliyi
bütün sübutları ilə çatdırılmalıdır. Franka görə, mahiyyət etibarıyla insan həyatı mənasız ola bilməz. Məhz bu
mənanı tapmaq üçün tənha insanlara həm psixoterapevt kömək, həm də iştimai dəstək lazımdır. Loqoterapiya
məhz bu işləri öz üzərinə götürür (Frankl, 2020: 151). Frank göstərirdi ki, həyatın mənası “nəyə görə
yaşayırsan” sualının içindədir. Əgər insan bu suala cavab tapa bilirsə, həyatda istənilən çətinliklərə sinə gələ
biləcəkdir.
…168…
Bəzi adamlar ciddi-cəhdlə dost axtarsa da, tənhalığa düçar olur. Bu zaman psixoloqların köməyi çox
vacibdir. Onların məsləhəti hər zaman gərəklidir:
- Özünüz kiməsə dost olun, başqalarına qarşı xeyirxahlıq edin, səbrli, qayğıkeş olun, onda eyni
münasibəti özünüzə qarşı görəcəksiniz.
Adlerə görə insanlar daha çox sosial təhlükələrə motivasiya olunur. Bu da onun anadangəlmə sosial
instiktlərə malik olmasıyla bağlıdır. Ümümiyyətlə, Adler araşdırmalarında yazır ki, psixoloji sağalmağın əsas
meyarı sosial marağın ifadə səviyyəsidir. “Normal, sağlam adamlar başqalırının qayğısına qalır, həyatda bəzi
şeylərin düzgün qurulmadığını dərk etsədə ümumən bəşəriyyətin rifahının yaxşılaşdırılması vəzifəsini öz
üzərlərinə götürürlər” (Адлер, 2002: s.107).
Sosial maraqlarını yüksək səviyyədə bir insanlıq borcu kimi hamıya şamil edən insanlar onu da yaxşı
başa düşür ki, öz həyatlarını bəşəriyyəyə həsr etməsələr yaşamlarının bir anlamı olmaz.
Sosiologiya elmində tənhalıqda baş verən depessiya problemləri hər zaman tədqiqata açıqdır. Müllerə
görə evdə itin və yaxud pişiyin olması depessiv vəziyyətdə olan insanları əksər hallarda intihardan belə
çəkindirir;
yəni biləndə ki, sahibi öləndən sonra onlara heç kim baxmayacaq bu fikir insana həyata yaşamaq üçün
bəhanələr verir. Tənhalıqla mübarizə metodları müxtəlifdir və rəngarəngdir. Bura məsləhət və korreksiya
tədbirləri də aiddir. Əsas məsələ bu tədbirlərdən vaxtında və səmərəli istifadə etməkdir. Bu zaman etnik-
psixoloji xüsüsiyyətlər də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Beləliklə, tənhalığın çox mürəkkəb bir kompleks
olması nəticəsinə gəlirik. O, insanların hiss və düşüncəni, davranışı, rəftar tərzini əhatə edir, bütövlükdə
şəxsiyyəti mənəvi sarsıntılara sürükləyir (Tsahaeva və b., 2016: 24).
Ölkəmizdəki müharibə şaraiti, qaçqın-köçkün həyatı, mürəkkəb ictimai-siyası durum və s. tənhalığı
bir çox hallarda qaçılmaz edir. Buna görə də Tənhalıq haqqında elmi biliklərin insanlara çatdırılmasına böyük
anlamda zərurət vardır ki, bu da tənhalıq “simptomlarının” yox olmasına kömək edə bilər. Müasir dövrdə elmi-
texniki tərrəqqinin inkişafı sosial-psixoloji məqamları sürətləndirir. Bu cür vasitələrə aludəçilik ünsiyyət
problemlərinə yol açır. Beləliklə, həm özünü, həm də başqalarını tənhalığa sövq edən insanlar formalaşır.Get-
gedə şəxsiyyətlərarası isti münasibətlər soyuyur, yadlaşma prosesləri artır. İnsanların bir-birinə xüsüsi diqqət
ayırımaq kimi gözəl münasibətləri yox olur. Tənhalıq kompleksinin yaranması bəzi hallarda iqlim dəyişikliyi
ilə də şərtlənir. Bu zaman da darıxmaq, depressiya, melonxoliya və bu cür mənəvi emosional hisslər yaşanır.
Bunu da vurğulamaq yerinə düşər ki, insanın təkcə maddi ehtiyatlarının ödənilməsinin şərt deyil, onun mənəvi-
psixoloji tələbatları da vaxtında ödənilməlidir. Demək sosioloji araşdırmaların fasiləsiz olaraq həyata
keçirilməsi, əldə edilən nəticələrin ən yeni metodlarla analiz edilərək, cəmiyyət üçün mühüm elmi nəticələrin
əldə edilməsi və ən vacibi onların tətbiq edilməsi insan həyatının bir çox faciələrinin yaranışında duran tənhalıq
kompleksinin ən azından vaxtında aşkara çıxarmaq və müalicə etmək mümkündür. Bu proses xüsusilə uşaqlar
və gənlər arasında məktəblərdə, ali və orta ixtisas müəssisəlırində məhz sosioloqlar, psixoloqlar tərəfindən
dəqiq olaraq, mütəmadi yerinə yetirilsə, cəmiyyətlərin lokomotivi olan gəncliyin daha effektli olması təmin
edilə bilər.
Ədəbiyyat
1. Абульханова, К.А. (1983). // О путях построения типологии личности Психологический журнал, Российская
академия наук. №.1. - С. 14-29.
2. Адлер, А. (2002). Очерки по индивидуальной психологии: учебное пособие. – Москва: Изд-во Когито-Центр.
- 220 с.
3. Асмолов, А.А. (1996). Культурно-историческая психология и конструирование миров. - Москва: Изд.
МОДЭК. - 768 с.
4. Бердяев, Н.А. (1994). Я и мир объектов. Опыт философии одиночества и общения. Москва: Республика. -
480 с.
5. Голдберг, К. (2001). Одиночество как нарушение восприятия времени // Journal of Contemporary
Psychotherapy. - Vol. 31. - № 4.
6. Диагностика социально-психологической адаптации (К. Роджерс, Р. Даймонд) (2002). / Фетискин Н.П.,
Козлов В.В., Мануйлов Г.М. Социально-психологическая диагностика развития личности и малых групп.
Москва: - С.193-197.
7. Драгунова, Т.В. (1997). Проблема конфликта в подростковом возрасте // Психология подростка: хрестоматия.
Сост. Ю.И.Фролов. Москва: - Российское педагогическое агентство - С.385-404.
8. Зилбург, Г. (2018). Антология суицидологии. Основные статьи зарубежных ученых. 1912-1993. - Москва:
Изд-во Когито-Центр. - 463 с.
9. Климова, С.Г. (1995). Опыт использования методики неоконченных предложений в социологическом
исследовании // Социология: методология, методы, математические модели. - № 5-6. - С.49-64.
10. Корчагина, С.Г. (2008). Психология одиночества. - Москва: - МПСИ. - 228 с.
…169…
11. Лабиринты одиночества (1989). // Пер. с англ.; составление, общая редакция и предисловие Н.Е.
Покровского. - Москва: - Прогресс. - 624 с.
12. Леви, В.Л. (2015). Искусство быть другим. - Москва: - Книжный клуб. - 384 с.
13. Лисина, М.И. (1986). Проблемы онтогенеза общения // Науч.-исслед. ин-т общей и педагогической
психологии Акад. пед. наук СССР. - Москва: - Педагогика. - 144 с.
14. Ницше Фридрих, Фрейд Зигмунд, Фромм Эрих, Камю Альбер, Сартр Жан-Поль. Сумерки богов. (1990). -
Москва: - Издательство политической литературы. - 398 с.
15. Орлов, Ю.М. (1991). Восхождение к индивидуальности. - Москва: - Просвещение. - 287 с.
16. Панов, Е.Н. (2001). Бегство от одиночества. - Москва: - Изд. Лазурь. - 640 с.
17. Покровский, Н. Е., Симонова, О. А., Матвеева, Е.В. (2020). Социология и общество в ХХI веке: кризисы и
образы будущего (круглый стол) // Социологические исследования. - №4. - С.50-59
18. Роджерс, К. (1986). К науке о личности // История зарубежной психологии. Тексты. Под редакцией
Гальперина П.Я., Ждан А.Н. Москва: - Изд. Московского университета. - 344 с.
19. Рубинштейн, С.Л. (1982). Самосознание личности и ее жизненный путь // Психология личности. Тексты. –
Москва: - с.127-131.
20. Фрейд, З. (2015). Психология бессознательного. - Санкт-Петербург: - Питер. - 528 с.
21. Фромм, Э. (2006). Бегство от свободы. - Москва: - Изд. Аст Москва. - 571 с.
22. Юнг, К.Г. (1982). Психологические типы. // Психология индивидуальных различий. Тексты. – Москва: -
С.199-218.
23. Frankl, V.E. (2020). İnsanın anlam anlayışı. - İstanbul: - yayım evi. - 170 s.
24. Tsahaeva, A.A., Aminova, J.K., Aminov, U.K., Gasanova, P.G., Daudova D.M. (2016). // Emotional burn-out of the
young psychologist while performing job functions. European Journal of Natural History. - № 3. - С. 136-139
25. Toffler, A. (2011). - Gelecek korkusu. İstanbul, Koridor yayımçılık, Şevirmen A.Selami sarqut. - 508 s.
26. Voltaire, (2007). Philosophical Letters: Or, Letters Regarding the English Nation Hackett Publishing Company Inc.
Indianapolis. Cambidge. - 157 s.
МОДЕЛИ ТРУДОВОЙ МИГРАЦИИ

Мамедова Вафа Мансур гызы
Доктор философии по психологии, Зам директора Международного научного центра «Элгер»
Миграция – сложный процесс, связанный с экономическими и социальными преобразованиями

в том или ином обществе. Не смотря на то, что миграция существовала на протяжении всей истории
человечества, в разные эпохи она имела свои отличительные черты. Их совокупности могут быть
объединены в различные модели миграции, которые представлены в работе Юдиной Т.Н.
Вынужденно-принудительная модель миграционных процессов — характерна для периода
массовой колонизации. Она соответствовала потребностям имперских центров Западной Европы в
создании и развитии колониальной системы. Именно на тот период пришлись расцвет «дальней»
торговли и открытие глобальных линий связи. Появление данной модели было связано с
цивилизационными достижениями в Европе, с развитием капиталистических рынков, что послужило
основой для перемещения европейцев в Африку и Америку с тем, чтобы управлять новыми колониями.
В этот период основные маршруты торговли и колонизации пролегли между Западной Европой и
побережьями Западной Африки и Америки. Циркуляция товаров между тремя центрами сформировала
т.н. трансатлантический треугольник. Важнейшей составляющей товарообмена того времени являлась
транспортировка рабов, которые перевозились из Африки в Америку.
Вторым миграционным направлением того периода было переселение европейцев в открытые
исследователями и порабощённые страны Северной Америки, Южной Африки, Австралию, Новую
Зеландию.
Третьим направлением стало принудительное переселение преступников из Европы в
Австралию и Америку.
Индустриально-классическая модель миграционных процессов — характерна для периода с
начала XIX столетия и до середины XX в. Появление этой модели было вызвано продолжающейся
колонизацией, а также индустриализацией Европы. Главная причина переселения – экономическая.
Важной особенностью этого периода было усиление культурных различий между коренными
жителями и мигрантами, а также расширение районов выбытия последних.
Индустриализация Европы происходила параллельно с раскрестьяниванием европейских
стран. Бывшие жители деревни часто не могли устроиться на родине и были вынуждены эмигрировать,
…170…
чтобы реализовать свои жизненные планы. Основными центрами иммиграции являлись Южная
Африка, Южная и Северная Америка, Канада, Австралия и Новая Зеландия.
Но в начале XX в. индустриализация достигла таких масштабов, что многим государствам
потребовался ввоз рабочей силы из других стран. Например, Англия принимала рабочих из Ирландии,
Индии, Вест- Индии и Пакистана. Франция принимала иммигрантов из своих колоний в Северной
Африке. Германия вербовала работников из полупромышленных или периферийных стран Южной
Европы.
Таким образом, если в начале данного периода большинство мигрантов были выходцами из
различных стран Европы, то к его концу увеличились объемы миграции из Азии, Африки и Латинской
Америки.
Однако вскоре в миграционной политике государств произошли изменения. Индустриально
развитые страны (США, Западная Европа, Канада, Австралия, страны Персидского залива, Япония и
недавно вставшие на путь индустриализации страны Юго-Восточной Азии) стали использовать
контрактную форму приглашения на работу на определенное время. Миграция на основе трудовых
контрактов получила название «несвободная трудовая миграция». Этап индустриально-классической
модели закончился в середине 70x гг. XX в.
Диффузная модель миграционных процессов получила развитие в 1970- 1990-х гг.
«Миграционные процессы этого периода неразрывно связаны со сложными структурными
изменениями в новом международном разделении труда, с геополитическими преобразованиями,
которые, в свою очередь, самым тесным образом связаны с глобализацией» (Юдина, 2006: с.311).
В этот период миграционные процессы стали зависеть от сферы обслуживания, а не от
материального производства. Кроме того, сопровождавшие экономические изменения политические
кризисы вызвали новые виды миграции. В качестве примера можно привести Латинскую Америку,
увеличивающаяся нестабильность в которой, породила большое количество мигрантов из этого
региона.
«Взаимосвязь между миграциями и социальными изменениями стала более сложной, чем на
предыдущих исторических стадиях. Миграционные процессы начали играть роль одного из главных
факторов социальных преобразований и развития как в странах «получения», так и в странах «отдачи»
(Юдина, 2006).
Транснациональная модель миграционных процессов — новейшая модель, которая начала
формироваться как результат установления постоянных межнациональных связей и
космополитического самосознания у определенных групп мигрантов. «Транснациональные мигранты
подобны космополитам, способным пересекать культурные границы и создавать сложные или
гибридные общества. Некоторые исследователи утверждают, что межнациональное сознание
транснациональных мигрантов основано на их общей этнической принадлежности: они чувствуют
солидарность со своими этносами как у себя на родине, так и в других местах своего проживания».
(Юдина, 2007: с.427).
Транснациональная миграция – многомерный феномен, включающий в себя экономико-
демографический, политический, социально-антропологический, социокультурный аспекты. Для её
изучения сложилась особая наука – междисциплинарное мигрантоведение.
Вопреки стереотипам, транснациональные мигранты – это не выходцы из наименее
развивающихся стран в развитые. Как правило, они – переселенцы из крайне неблагополучных стран
в менее неблагополучные, т.е. из стран третьего мира также в страны третьего или второго мира.
При этом следует учесть, что транснациональными мигрантами являются достаточно
образованные люди. По мнению автора статьи «Транснациональная миграция как проблема
политической теории» мигрантов не следует относить к маргинальным слоям, не желающим
интегрироваться в общество-реципиент: «Основной мотивацией транснациональной миграции, равно
как и социального поведения мигрантов на новом месте жительства, является мотивация социально-
экономическая. Люди, отважившиеся на переезд в другое государство, озабочены в первую очередь
собственным благосостоянием и благосостоянием своих детей. Поэтому для них изначально
характерно как раз желание влиться в жизнь принимающей страны. Проблема, однако, в том, что на
пути этого желания возникает множество препятствий. Ниша на рынке труда, которую уготовано
занять большинству мигрантов – это, как правило, тяжелая, непрестижная и не слишком хорошо
оплачиваемая работа. Коррелят невысоких доходов – расселение в пригородах или в городских
кварталах с низкой стоимостью жилья. Концентрация бедности в этих местах делает их априорно
«неблагополучными» (Малахов, russiancouncil.ru). Автор считает, что привычный стереотип
…171…
маргинальности мигрантов является побочным следствием их затруднённого движения по социальной
лестнице.
Говоря о транснациональной миграции, следует отметить один парадокс: наряду с
расширением масштабов международных миграционных процессов происходит укрепление границ
национальных государств. «Каждое государство стремится максимизировать экономическую пользу
от межнациональных корпораций, но при этом само проводит политику «закрытых дверей» даже для
тех видов миграционных перемещений, которые стимулируют рост экономики» (Юдина, 2002: с.102-
103).
В условиях развития миграционных процессов актуальным становится вопрос о гражданстве.
Получение двойного или даже многократного гражданства – оптимальный вариант для мигрантов.
Возможно даже установление различных типов отношений транснациональных мигрантов с разными
государствами: например, политические права у мигранта могут быть в одной стране, а экономические
в другой. «В социальных реалиях это уже постепенно происходит, когда государства иммиграции
создают формы «квазигражданства», или «гражданина-корабля», предоставляя права на поселение,
занятость определенным группам иммигрантов».
Как видим, транснациональная модель миграции, сформировавшаяся в конце XX века,
вызывает большой интерес не только у исследователей, но и у руководителей государств, стремящихся
к регулированию миграционных процессов. Данное обстоятельство породило необходимость
выделения различных аспектов миграции, с тем, чтобы иметь больше возможностей для её изучения и
управления ею.
По способу организации миграционные процессы делятся на организованные и
неорганизованные. Первая осуществляется с помощью государства или каких-либо общественных
органов и организаций, вторая производится исключительно силами самих мигрантов.
По долговременности перемещений миграция подразделяется на возвратную и безвозвратную.
Первая, в свою очередь, представлена двумя видами: сезонной и маятниковой.
Сезонная миграция – это временное перемещение мигрантов, как правило, на сезон, с целью
обеспечения рабочей силой какой-либо отрасли на период сезонного увеличения объёмов работ. Также
к этому виду могут быть отнесены поездки на учёбу, отдых и лечение.
Маятниковая миграция представляет собой регулярные перемещения с целью работы или
учёбы из одного населённого пункта в другой. Она является неотъемлемой частью жизни многих
городов, в первую очередь – мегаполисов.
Исходя из причин, вызвавших миграционные процессы, они могут быть разделены на
добровольные и вынужденные, а также на экономические, политические, этнические,
демографические, военные и др.
Юдина Т.Н. в работе «Миграция: словарь основных терминов» пишет: «Миграция населения
может рассматриваться в двух разрезах: в межтерриториальном и межпоселенном. Но в том и другом
случаях миграция представляет собой одно и то же явление — перемещение населения (возвратное и
безвозвратное) между разными населенными пунктами, размещенными как в одной, так и в разных
местностях» (Юдина, 2007). При этом миграция может представлять собой перемещение внутри
городской местности, внутри сельской местности, а также может являться миграционным обменом
населения между сельской и городской местностями.
Одним из важных параметров, использующихся для классификации миграционных процессов,
является пересечение государственной или административной границы территории. По этому
признаку миграция подразделяется на внешнюю и внутреннюю. Внутренняя или
внутригосударственная миграция представляет собой перемещение людей в пределах одного
государства. Внешняя или межгосударственная, международная – это передвижение населения между
странами, ведущая к изменению социально-демографических характеристик их жителей, не редко
такая миграция сопровождается сменой гражданства.
Остановимся подробнее на внешней миграции. Зинченко Н.Н. (Зинченко, 2003) считает, что
внешняя миграция представлена двумя потоками: эмиграцией и иммиграцией. По причинам она
подразделяется на трудовую (рабочую) и политическую. Кроме того внешняя миграция
подразделяется на законную и нелегальную.
Внешняя трудовая иммиграция – это территориальные перемещения людей через границы тех
или иных государств, связанные с занятостью и поисками работы. Она может быть вызвана как
стремлением изменить собственно условия труда, так и желанием изменить условия своей
…172…
жизнедеятельности: социокультурные, жилищно-бытовые, природно-климатические, экономические и
т.д.
Явление внешней (международной) трудовой миграции берёт своё начало с середины ХХ в.,
когда крупные регионы становятся мощными центрами миграционных притоков. «Этот процесс
объясняется несколькими причинами, среди которых - наличие разнообразного рынка труда; наличие
спроса платежеспособного населения, т.е. возможностей получения более высоких по сравнению с
малыми и средними городами доходов за одинаковый вид работ; знакомых, которые могут оказать
помощь при первичном обустройстве. Кроме того, к этим факторам можно причислить и возможность
в России жить и работать, не имея регистрации/гражданства» (Плохова, 2005).
В тоже время, крупные регионы заинтересованы в миграционных потоках, т.к. развивающаяся
экономика подразумевает высокую занятость, а городам часто не хватает собственного экономически
активного населения для заполнения рабочих мест.
Внешняя трудовая иммиграция влечёт за собой социальные и экономические изменения и в
странах-донорах, и в странах-реципиентах, последствия которых могут быть как положительными, так
и резко отрицательными. Среди положительных последствий для стран-реципиентов можно выделить:
• решение проблемы нехватки кадров, приток специалистов в различные области;
• решение демографических проблем общества-реципиента;
• привнесение в общество этнического и культурного разнообразия.
Внешняя трудовая иммиграция несёт в себе и много отрицательных последствий для
принимающего сообщества, особенно если представляет собой нелегальный процесс:
• она влияет на характер безработицы, вызывая дефицит одних работников и избыток других;
• более дешёвая стоимость иностранной рабочей силы приводит к тому, что работодателям не
выгодно развивать новые технологии, привлекать молодых специалистов, развитие некоторых
производств идёт экстенсивным путём, высококвалифицированные жители общества-реципиента
вынуждены уезжать из своих регионов в поисках работы;
• процесс интеграции и адаптации трудовых иммигрантов в новом обществе продолжителен
и сложен, часто может стать причиной роста социальной напряжённости;
• нелегальные трудовые иммигранты часто контактируют с преступными сообществами или
сами объединяются в такие сообщества, тем самым способствуя росту преступности в принимающем
обществе.
Трудовая миграция обычно вызвана экономическими причинами, а именно неравенством
финансово-экономических условий в странах-донорах и принимающих обществах. Трудовая миграция
в таком случае является способом повышения уровня жизни, а также методом реализации
профессионального потенциала. Деятели науки и искусства, высококвалифицированные специалисты,
спортсмены составляют привилегированную группу иммигрантов.
Таким образом, внешняя трудовая иммиграция – сложный феномен, имеющий длительную
историю. Как социокультурный фактор она оказывает значительное влияние на стабильность
политической системы. Внешняя трудовая иммиграция может не только способствовать расширению
связей между государствами, решению демографических и социальных проблем, но и приводить к
социальной напряжённости и конфликтам, подрывающим стабильность политической системы. В
современных условиях, становясь транснациональной, трудовая иммиграция требует особого
контроля, международно-правового регулирования с учётом глобальных интересов мирового
сообщества.
1. Зинченко Н.Н. Миграция населения: теория и практика международно-правового регулирования. М.:
Внешторгиздат, 2003. 264с.
2. Малахов В. Транснациональная миграция как проблема политической теории. Сайт РСМД. Режим
доступа: http://russiancouncil.ru/inner/?id_4=2135#top
3. Плохова Н.В. Портрет трудового мигранта Саратовской области. Саратов: Саратовский институт
(филиал) РГТЭУ
4. Юдина Т.Н. Миграция: словарь основных терминов. М.: Издательство РГСУ; Академический Проект,
2007. 472 с.
5. Юдина Т.Н. О социологическом анализе миграционных процессов // Социс. 2002. № 10. С. 102-109.
…173…
ВНУТРЕННЯЯ И ВНЕШНЯЯ ПОЛИТИКА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ
РЕСПУБЛИКИ (1918 – 1920 гг).
Иманов Тофик Камран оглы
Старший преподаватель кафедры общественных наук
Азербайджанский Университет Туризма и Менеджмента, Азербайджан
Orcid id: 0000-0002-9150-0400
«Однажды поднятое знамя, не падёт!»

Abstract. Information about the Azerbaijan Democratic Republic, the first parliamentary, democratic
republic in the Muslim East, is analyzed and given in this article.
Women could also have the right to vote. The Declaration of Independence legally substantiated many
aspects of human and social life. The Azerbaijan Democratic Republic occupies a special, important place in
the history of our state and statehood. Almost all state attributes of the sovereign Republic of Azerbaijan were
adopted and approved during the A.D.R.
The chronological period of that historical stage on a global scale was very difficult for several
objective and subjective reasons - this is the First World War, the civil war in Russia, etc. The Azerbaijan
Democratic Republic was formed in such a difficult and ambiguous political and economic situation, despite
all the obstacles. Thus, the state independence of the Republic of Azerbaijan was restored at the present
historical stage. A lot of useful work in the development of the political, economic, socio-cultural, educational
structure of the life of the state was done in a short, but fruitful and effective period of the existence of the
A.D.R.
Turkey was the first state to officially recognize the independence of A.D.R. At the same time, if we
draw a historical parallel, our neighboring and fraternal country was also the first to declare and recognize the
sovereignty of the modern Republic of Azerbaijan.
The formation and activity of the Azerbaijan Democratic Republic is an excellent visual example and
example of the creation of a democratic state.
Key words: Azerbaijan Democratic Republic, state attributes, history, parliament, democracy,
declaration of independence, sovereignty.
28 мая 1918 года Временный Национальный Совет под руководством М.Э.Расулзаде в Тифлисе
провозгласил о создании Азербайджанской Демократической Республики. Этот исторический факт
нашел свое подтверждение в Декларации Независимости. Этот важный официальный документ
оценивался как Конституция АДР. В этой программе констатировалась – политическая структура,
принципы внутренней и внешней политики, элементы государственного строительства и т.д. В
Декларации говорилось, что все граждане АДР независимо от национальности, религиозной
принадлежности, социального положения и пола обладают всеми политическими правами. С точки
зрения государственной структуры АДР является парламентской республикой. Азербайджанская
Демократическая Республика была первой парламентской, демократической республикой на тюркско-
мусульманском Востоке. Практически все государственные атрибуты современной Азербайджанской
Республики были приняты в период деятельности АДР (1918 – 1920гг). Несмотря на сложную военно-
политическую обстановку в мире и Азербайджане (I мировая война, гражданская война в соседней
России, присутствие в Баку большевиков-дашнаков), все же стало возможным создание
самостоятельной республики.
«Одной из первых задач первого правительственного кабинета было информирование стран
мира о создании АДР. В их числе такие крупные города как Стамбул, Берлин, Рим, Вашингтон, Гаага,
Москва, Стокгольм, Киев, Осло, Копенгаген». (1. с. 26)
В период АДР функционировало пять государственных кабинетов. Первыми тремя руководил
Ф.Хойский, двумя последующими Н.Юсифбейли. В трех городах работал государственный кабинет –
в Тбилиси, Гяндже и Баку. Несмотря на сравнительно короткий период деятельности АДР (по
известным объективным и субъективным причинам) во внутренней и внешней политике проведены
ряд жизненно важных мероприятий.
27 июля 1918 года изданным указом азербайджанский (тюркский) язык объявлен –
государственным языком.
«Одним из первых шагов правительства АДР было принятие государственных атрибутов
(символики). 24 июня 1918 года принят указ о государственном флаге (трехцветном)». (10. с. 71)
…174…
В настоящее время 9 ноября торжественно проводится День Национального Флага. В Баку и во
всех регионах Азербайджанской Республике имеются Площади флага. 23 августа 1918 г. принят закон
о гражданстве. 28 августа 1918г. все учебные заведения (школы) национализированы и учебный
процесс начали проводить на азербайджанском языке. Для более эффективного и плодотворного
проведения учёбы были приглашены пятьдесят учителей из Турции.
«19 ноября 1918 г. был принят закон «О создании азербайджанского парламента». 7 декабря
этого же года в торжественной обстановке состоялось открытие законодательного органа. Этот факт
имел большое значение и резонанс в истории Востока и тюркского мира. Парламент являлся
однопалатным и многопартийным, что свидетельствовало о демократии. В парламенте работали
одиннадцать постоянных комиссий. Все национальные меньшинства проживающие на территории
Азербайджана были представлены». (2. с. 35)
Председатель парламента А.Топчибашев 4 июня 1918г. в Батуми подписал договор о мире и
дружбе между АДР и Турцией. Соседнее, братское государство первой признала независимость
Азербайджана того периода. Согласно четвёртой статье этого документа Турция взяла на себя
обязательство в случае необходимости оказать военную помощь молодой республике. После
провозглашения самостоятельности АДР азербайджано– турецкие отношения вышли на новый рубеж.
Эти связи охватывали многие сферы человеческой жизнедеятельности – политическую, правовую
(юридическую), экономическую, культурную. Взаимоотношения ещё более утвердились на
Стамбульской конференции. Немаловажное значение имела плодотворная миссия А. Топчибашева
также и в Стамбул 28 сентября 1918 года.
«25 декабря 1918г. С.Мехмандаров назначен Военным Министром, А.Шихлинский его
заместителем. Этот факт имел большое значение в дальнейшем укреплении обороноспособности
АДР». (3. с. 51)
В 1918 – 1920гг. печаталась газета «Азербайджан» официальный орган АДР. В октябре 1919г.
парламент принял постановление о печати. За время деятельности суверенной республики издавалось
более ста газет и журналов.
27 августа 1918г. принят закон о свободной торговле. Для того, чтобы в первую очередь
развивать внутреннюю торговлю. 30 октября восстановлены функции торгового флота. В начале 1920г.
создан Азербайджанский Каспийский флот.
«10 декабря 1918 г. организовано Бюро по продаже нефти и нефтепродуктов». (8. с. 15)
5 октября 1918г. издан указ о денационализации и возвращения предприятий их бывшим
владельцам. Летом 1919г. подписан договор об экспорте нефти. Право транспортировать «черное
золото» в Европу через Батумский морской порт. После I мировой войны интерес к Азербайджану, в
частности к Бакинской нефти значительно возрос. В этой борьбе вели соперничество такие страны
мира как Великобритания, Россия, Германия, Италия, США. В период I мировой войны Баку
производил более 80% нефти России. Нефтяной фактор был одним из решающих и ключевых в
соперничестве мировых держав.
«Большое значение имело подписание договора с Турцией 4 и 14 июня 1918г. За полученную
нефть Османское правительство за короткий промежуток времени предоставило Азербайджану
большой кредит, в том числе и в области военных поставок». (4. с. 21)
В сентябре 1919г. создан государственный Банк, что имело большое значение в экономической
сфере, в частности в реализации финансовых проектов.
Огромную роль имел указ о создании национальной Армии, 26 июня 1918г. Этот исторический
день – является датой Днём Национальной Армии. В настоящее время доблестные вооруженные силы
Азербайджанской Республики являются одной из самых боеспособных в мире. Этот факт
подтверждает блестящая победа национальной армии в 44-х дневной войне против армянского
фашизма.
Одной из важных задач стоящих перед правительством АДР было восстановление своей власти
и полномочий на всей территории Северного Азербайджана, обеспечить её целостность.
«В период объявления АДР в Баку и его окрестностях правил Совет Народных Комиссаров,
который состоял из большевиков и дашнаков. Бакинскую коммуну возглавлял С.Шаумян, которая
была на анти-азербайджанских позициях. Они хотели ликвидировать независимую Азербайджанскую
Республику, захватить территорию страны. Проводить очередную политику геноцида против местного
мусульманского мирного населения». (6. с. 370)
15 сентября 1918г. объединённые азербайджано-турецкие войска освободили Баку от эсеров –
дашнаков. Согласно 4-ой статье Батумского договора Кавказская Исламская армия пришла на помощь
…175…
Азербайджану. Таким образом, 17 сентября 1918г. правительство возглавляемое Ф.Хойским переехало
из Гянджи в Баку. Был положен конец двоевластию.
«Диктатура Центрокаспия» и английские вооруженные силы покинули Баку. Он стал столицей
АДР.
Правительство Азербайджанской Республики провело ряд мероприятий, чтобы взять под свой
контроль исторические земли Азербайджана – Зангезур, Нагорный Карабах, Нахичевань. Было создано
Карабахское генерал – губернаторство. Генерал – губернатором назначен Султанов. Летом 1919г.
суверенные права в Карабахе со стороны АДР восстановлены.
«В ноябре 1918г. создана Аразская Тюркская Республика со столицей в Нахичевани». (9. с. 7)
В августе 1918г. в результате успешной военной операции во главе с Селимовым
ликвидирована «Муганская Советская Республика». И эта территория стала контролироваться АДР.
По договору 16 июня 1919г. Закатало – Балакенская зона также вошла в состав суверенной Республике.
Создана Закатальская губерния. В географическом отношении северная часть Азербайджана (Куба,
Хачмаз) вошли в юрисдикцию АДР. Тем самым вся территория Северного Азербайджана
контролировалась АДР. Большая заслуга в этом, конечно же, принадлежит и Кавказской Исламской
Армии.
«Генерал Томсон признал де-факто, то есть единственным законным правительством
Азербайджанскую Демократическую Республику». (5. с. 38)
Важные мероприятия проведены также и в социально – экономической сфере: по указу 27 июня
1918г. в области сельского хозяйства и промышленного производства. Создана целенаправленная
система таможни. Завершена железнодорожная дорога по маршруту Баку – Джульфа. Создано
телеграфное агентство, что вывело АДР из информационной блокады.
«Одной из основных проблем являлось решение аграрного вопроса. В марте 1920г. принято
постановление о раздаче земли крестьянам. Однако по известным причинам объективного и
субъективного характера этот вопрос не был реализован». (11. с. 61)
Совершенствовалась также налоговая система. Было создано Министерство Труда.
В мае 1919г. образован Арбитраж для решения социальных вопросов рабочих.
30 июня 1918г. организовано Министерство Народного Просвещения.
В 1919г. стало функционировать «Общество изучения мусульманского Востока». Первая
большая библиотека на тюркском языке. Национальный музей (музей «Независимости»).
Для реформы алфавита в парламент послан проект. В сентябре 1919г. в Баку реализована
мужская семинария. Проводились в то же время мероприятия для подготовки новых учебников.
Одним из важных событий в области просвещения было создание Бакинского
Государственного Университета. 15 ноября 1918г. студенты на различных факультетах приступили к
учебному процессу. Для подготовки квалифицированных кадров приглашены преподаватели из
Турции. Первым ректором БГУ назначен профессор В.И.Разумовский. В период 1918- 1920гг. за
границу послано учиться сто студентов. В Швейцарию, Францию, Турцию, Италию, Россию, Англию,
Германию.
В ноябре 1919г. организован тюркский оперный драматический театр. До 1920 г. в
Азербайджане действовало одиннадцать библиотек. Проведен ряд мероприятий в сфере
здравоохранения. Этой областью руководил Х.Рафибеков.
АДР придавало большое значение отношениям с соседними странами.
16 июня 1919 г. между Грузией и Азербайджаном подписан военно- оборонительный пакт. 20
марта 1920 г. также договор между АДР и Ираном о дружбе и сотрудничестве. В Иране открыто
посольство Азербайджана, а в Азербайджане посольство Ирана. В Тебризе, Реште, Ахере, Энзели,
Мешхеде – консульства. В то же время согласованы связи между этими странами в областях торговли,
таможни, почты и телеграфа. Отношения с Арменией не налаживались по вине армянской стороны, её
деструктивности, территориальных притязаний. Продолжалась политика геноцида Армении по
отношению к мирному мусульманскому населению Азербайджана, необоснованные претензии на
исторические земли нашей страны.
«С Советской Россией отношения также были не простыми. Колониальные амбиции
большевистского правительства. Народный комиссар иностранных дел России Чичерин посылает две
ноты азербайджанскому правительству о том, чтобы Азербайджан начал военные действия против
генерала Деникина. Однако АДР достойно ответила, что гражданская война в России её внутреннее
дело и Азербайджан не может вмешиваться во внутреннюю политику этой страны». (7. с. 99)
…176…
Для того, чтобы крупные ведущие государства мира признали государственность АДР и чтобы
стать равноправным членом мирового сообщества азербайджанская делегация во главе с
председателем парламента А.Топчибашевым направляется в Парижскую мирную конференцию. В
середине мая с большими трудностями представителем Азербайджана прибывают в Париже.
28 мая 1919 г. нашу делегацию принимает президент США Вудро Вильсон. Ему предоставлен
меморандум АДР. На азербайджанскую делегацию возлагалось несколько обязательств. Добиться
признания АДР де-факто (фактически), защитить национальные интересы и суверенитет независимой
Республики. Делегация АДР справилась с этими задачами. Эта была успешная дипломатия. В Южный
Кавказ послана специальная комиссия для ознакомления со сложившейся ситуацией на месте.
10 января 1920 г. в Париже Верховный Совет Союзных держав также со своей стороны признал
де-факто АДР. И этот факт является большим признанием и успехом. После Парижской мирной
конференции в Баку открыто более двадцати дипломатических представительств. В том числе
Великобритании, Франции, Италии, США, Швейцарии, Польши, Латвии, Литвы, Эстонии, Финляндии,
Украины, Румынии, Германии, России.
Несмотря на все положительные мероприятия и достойные успехи как во внутренней, так и во
внешней политике ситуация в АДР в силу различных обстоятельств и причин была сложной и
неоднозначной.
В течении 1918 – 1920 гг. поменялось пять правительственных кабинетов, что говорит о
внутренней нестабильности.
В такой обстановке части XI Красной Армии перейдя государственную границу Азербайджана
захватили АДР, несмотря на упорное сопротивление Национальной армии. Таким образом, 28 апреля
1920 года был положен конец деятельности АДР.
Несмотря на этот несправедливый факт АДР имела большое историческое значение и сыграла
ключевую роль в образовании суверенной Азербайджанской Республики.
Подводя итог, необходимо в очередной раз констатировать то, что:
❖ Объявлены равные избирательные права женщин наравне с мужчинами;
❖ АДР явилось первым демократическим государством на мусульманском Востоке, вообще
тюркском мире;
❖ Функционировала рыночная экономика;
❖ Равные права всех граждан перед законом;
❖ Светское государство;
❖ Проводилась миролюбивая политика;
❖ Правовое, парламентское, демократическое государство;
Список использованной литературы:

1. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1973
2. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Azərbaycan höküməti. Bakı, 1990
3. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Tarix, ictimai – siyası və ədəbi – mədəni həyat. Bakı, 1992
4. Azərbaycan Xalq Cümhüriyyəti. Bakı, 1990
5. İsmayılov R. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1993
6. Mədətov İ, Zülfüqarlı M. Azərbaycan tarixi. Bakı, 2018
7. Məmmədov İ, Məmmədov Ç. Azərbaycan tarixi. Bakı, 2010
8. Rəsulzadə M.E. Azərbaycan Cümhüriyyəti. Bakı, 1990
9. Haciyev A. Qars və Araz türk Respublikalarının tarixindən. Bakı, 1994
10. Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində 1918 – 1920-ci illər. Bakı, 1990
11. Şükürov K. Azərbaycan tarixi. Ən qədim zamanlardan bizim günlərədək. Bakı, 1998
ОСОБЕННОСТИ ВОСПРИЯТИЯ ТРУДОВЫХ ИММИГРАНТОВ ГРАЖДАНАМИ

РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ
Алиев Эльдар Гасан оглы
Старший преподаватель
Азербайджанский технический университет
В начале 90х гг. XX в. миграционные процессы приобрели огромный размах. По данным

исследований вне стран своего гражданства проживало и проживает около 3% населения Земли. При
этом масштаба международной миграции значительно уступают размерам внутренней миграции,
…177…
которая по оценкам экспертов ООН составляет до 1 млрд. человек. Это означает, что мигрировал
каждый шестой житель планеты.
На территории современной РФ находится более десяти миллионов иностранных граждан. «Из
них 42% пребывают с различными целями, не связанными с осуществлением трудовой деятельности,
17% законно работают на основании разрешения на работу или патента» (Егорова, 2013). При этом,
согласно данным государственной информационной системы миграционного учёта около 21%
иностранных граждан превысили срок своего пребывания на территории России, следовательно,
находятся в стране нелегально. Часть иностранных лиц, въезжая в РФ на законных основаниях
(например, туризм), на самом деле занимаются трудовой деятельностью.
В подобных условиях целесообразным представляется не только изучение типичных черт
трудовых иммигрантов, а также тех проблем, с которыми им приходится сталкиваться в повседневной
жизни, но и то, как воспринимают трудовых иммигрантов и их проблемы жители Российской
Федерации, сходятся ли их ответы, или российские граждане имеют стереотипизированные
представления о трудящихся-иммигрантах.
В 2002 г. в рамках проекта Центра стратегических исследований Приволжского федерального
округа проводилось исследование отношения местного населения к мигрантам, данные исследования
были опубликованы в 2002г. в статье Бадыштовой И.М. «Отношение местного населения к мигрантам
(на примере Приволжского федерального округа)» (Бадыштова, 2003: с38).
В ходе исследования был выявлен невысокий уровень толерантности к трудовым иммигрантам
(50-80 %) со стороны городского местного населения. При этом молодежь оказалась более терпима к
мигрантам. Так, например, среди жителей Ижевска индекс толерантности, т.е. отношение позитивных
оценок к негативным, равен 0,21, среди студентов этого города данный показатель составляет 0,86.
Вообще в ходе исследования население было разделено на две группы: местные жители и студенты,
последние в своих ответах были менее категоричными, проявляли большую лояльность и терпимость.
Жители Приволжского федерального округа оказались дистанцированными от приезжих,
около 60 % опрошенных не имеют знакомых в среде мигрантов. Многие жители выступают не только
против регистрации (прописки) мигрантов, но и против их нахождения на территории РФ, считают,
что нужно не только ограничить въезд в страну трудовых иммигрантов, но и выселить тех, кто уже
находится в России.
Интересен также факт, что среди респондентов, проявивших терпимость к приезжим
относительно их нахождения в РФ, ни один не указал в качестве места для возможного расселения
мигрантов свой город.
Среди основных причин негативного отношения к мигрантам респонденты выделяют
следующие: продажа некачественных товаров, рост преступности, антисанитария и развращение
местного населения. Автор считает, что такие причины скорее навязаны СМИ, чем имеют реальные
основания. «Среди основной массы горожан образ приезжего ассоциируется, прежде всего, с
временными мигрантами; тех, кто уже обосновался, "вписался" в городской социум, население не
выделяет. Именно поэтому достаточно широко распространен стереотип представлений о мигрантах
как о ненужных людях, создающих дополнительные проблемы, усугубляющие социальные болезни
общества» (Бадыштова, 2003: с.39).
Интересные результаты показало данное исследование в отношении мнения российских
граждан относительно основных источников трудовых иммигрантов. Большая часть респондентов (70-
80 %) указала на республики Закавказья и Северный Кавказ. Хотя согласно статистике основная масса
иммигрантов прибывает из Средней Азии и Казахстана. Но в общественном сознании оказался
закреплённым стереотип о трудовом иммигранте – «лице кавказской национальности».
Своё негативное отношение к «кавказцам» респонденты объясняют их участием в преступной
деятельности, в стремлении монополизировать отдельные виды бизнеса, считают, что они часто живут
лучше местного населения. Из чего можно сделать вывод, что «принимающая сторона проявляет
благожелательное отношение к приезжим в тех случаях, когда их материальное положение хуже, чем
у них, и, наоборот, нетерпимость нарастает по мере роста благосостояния мигрантов» (Бадыштова,
2003: с.42).
Наиболее положительное отношение респонденты высказывают в отношении мигрантов-
славян, русскоязычных мигрантов, считают, что они заслуживают сочувствия и даже не против
регистрации их в своём городе.
…178…
Указывают жители Приволжья и на низкий уровень образования иммигрантов, что на самом
деле не соответствует реальности. Согласно статистическим данным, профессионально-
квалификационный уровень трудовых иммигрантов часто выше, чем у местного населения.
Отметим выводы, полученные в результате исследования:
1. Отношение местного населения к мигрантам характеризуется невысоким уровнем
терпимости к "чужакам";
2. Основными причинами мигрантофобии в регионе являются искаженные в основной своей
массе представления о мигрантах - их национальном составе, уровне образования, местах выхода, роде
занятий на новом месте;
3. Мигрантофобия среди городского населения имеет ярко выраженную этническую основу;
4. В массовом сознании образ мигранта прочно связан с так называемыми "лицами кавказской
национальности", с таджиками, цыганами, "тюркоязычными", приехавшими в город с целью
обогащения, торгующими на рынке, занимающимися криминальными делами, попрошайничеством,
нищенством, распространяющими грязь, болезни, разврат и т.д.;
5. Наибольшее сочувствие населения вызывают русские и русскоязычные мигранты, беженцы
независимо от национальности, а также законопослушные, честные, работящие переселенцы;
6. Студенчество, по сравнению с населением в целом, настроено более демократично, однако
этнофобия в отношении приезжих некоторых национальностей выражена ярче;
7. В городском социуме имеется определенная часть населения, толерантная к мигрантам,
трезво оценивающая ситуацию в городе, видящая положительный "вклад" приезжих в его развитие, а
также - группа, нейтрально относящаяся к приезжим» (Бадыштова, 2003: с.41).
Следует отметить, что за прошедшее с момента исследования Бадыштовой И.М. время
отношение к трудовым иммигрантам несколько изменилось.
Снизился уровень толерантного отношения к приезжим. Более половины опрошенных граждан
заявили об отрицательном или скорее отрицательном отношении к ним (11,3 % и 49,1 %
соответственно). Абсолютное большинство опрошенных (около 80%) считают, что в РФ существует
проблема трудовой иммиграции, главным средством решения которой выступает ограничение въезда
трудовых иммигрантов на территорию страны (47,1 % опрошенных ответили на этот вопрос «да» и
24,5 % ответили «скорее да»). Вероятно, тенденция усиления негативного отношения к трудовым
иммигрантам обусловлена, во-первых, увеличением числа контактов с гражданами, преодолением
мигрантами замкнутого образа жизни. Сегодня более 70 % респондентов отвечают «да» на вопрос
«Есть ли среди Ваших друзей/коллег/знакомых люди, приехавшие из другой страны?», в то время как
десять лет назад около 60 % опрошенных говорили об отсутствии таких связей. Данная ситуация
приводит к увеличению числа столкновений разных культур, к непониманию друг друга и,
соответственно, к росту напряженности и негативного отношения. Во-вторых, иммиграционные
потоки, в особенности нелегальные, продолжают набирать масштабы, а в стране до сих пор нет
механизмов чёткого определения потребностей в иностранной рабочей силе и контроля над ней.
К числу основных причин негативного отношения к мигрантам помимо распространения ими
антисанитарии и болезней, а также роста преступности добавился такой показатель как понижение
уровня заработной платы. 37,7 % респондентов при ответе на вопрос «Что отрицательного Вы видите
в присутствии мигрантов в вашем городе?» указали, что соглашаясь на самую низкую заработную
плату, трудовые иммигранты понимают её средний уровень. Такой же показатель, как торговля
некачественными товарами сегодня волнует жителей гораздо меньше, на него указали лишь 17 %
опрошенных.
В ходе исследования респондентам также задавался вопрос «Что положительного Вы видите в
присутствии иммигрантов в вашем городе?», ведь сегодня руководство страны считает, что мигранты
нашему обществу необходимы. Однако мнение жителей не совсем схоже с мнением властей. 34%
респондентов ответили на этот вопрос «ничего», что подтверждает указанные ранее ответ об
отрицательном отношении к приезжим. Самым популярным ответом стал «они работают там, где не
хочет работать местное население» (54,7 %). Данный ответ указывает на сохранение в общественном
сознании стереотипа о низком образовательном уровне трудовых иммигрантов, который позволяет
работать им лишь на непрестижных работах. Однако Бадыштова И.М. уже указывала, что данное
представление не совсем верно.
Согласно статистике основная масса иммигрантов приезжает в РФ для осуществления
трудовой деятельности, при этом основными сферами их работы являются торговля, строительство и
сфера ЖКХ. Ответы респондентов полностью соответствуют данным показателям. 98 % опрошенных
…179…
назвали главной целью приезда иммигрантов в России трудовую деятельность. При этом
распределение по сферам труда оказалось следующим: торговля – 56,6 %, строительство – 90,6 %,
сфера ЖКХ – 35,8 %.
Таким образом, 84,9% опрошенных (большинство) в качестве основной страны-донора
иммигрантов указали Таджикистан, в то время как по статистике Таджикистан уступает в этом вопросе
Узбекистану и Украине. Данные ответ, вероятно, связан со стереотипным представлением о мигрантах.
Следует также отметить, что Армению как страну-донора указало минимальное число опрошенных (17
%), по официальным же данным по притоку иммигрантов Армения опережает Азербайджан, Вьетнам
и Китай. Объяснением такого результата, на наш взгляд, выступают тесные связи армян и россиян, их
длительное совместное проживание, со стремлением первых интегрироваться в российское общество,
что приводит к тому, что армяне перестают восприниматься как иммигранты.
Таким образом, несмотря на довольно верные представления жителей г. Тула о миграционной
ситуации, многое в их мнениях находится во власти стереотипов, что приводит к ухудшению
отношения к трудовым иммигрантам, способствует росту межнациональной напряженности. При этом
за последние десять лет ситуация изменилась в худшую сторону. Даже настроенное раньше более
позитивно и либерально студенчество, сегодня в своём критическом отношении к трудовым
иммигрантам ничем не уступает взрослому населению.
Список использованной литературы
1. Бадыштова И.М. (2003). Отношение местного населения к мигрантам (на примере Приволжского
федерального округа) // Социс. №6. С. 38-46.
2. Егорова Е. (2013). Нелегальная миграция в России. // Сайт Российского совета по международным делам
(РСМД). 21.06.2013. Режим доступа: http://russiancouncil.ru/inner/?id_4=2003#top
3. Николенко А.Н. Теоретические подходы к изучению учебной миграции. Вестник Волгоградского
государственного университета. Серия 7: Философия. Социология и социальные технологии. 2009. №1.
Режим доступа: http://cyberleninka.ru/article/n/teoreticheskie-podhody-k-izucheniyu-uchebnoy-migratsii
4. Тутаринова Ю.О. Нелегальная миграция в России и проблемы фальсификации статистических данных//
Каспийский регион: политика, экономика, культура. 2012. №4(33). Режим доступа: http://www.aspu.ru/
images/File/Izdatelstvo/KR%204(33)%202012/359-365.pdf
AZƏRBAYCANDA MULTİKULTURALİZM NƏZƏRİYYƏSİNDƏ MİLLİ İDEYANIN YERİ

Nağıyev Orxan Qadir oğlu
Doktorant
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutu, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-2620-8761
Abstract: Multikulturalizm tolerant birgəyaşayış tərzini əks etdirən konsepsiyadır. Sülh və əmin-
amanlıq multikultural dəyərlərin birinci dərəcəli aspektləridir. Multikulturalizm hərfi mənada
çoxmədəniyyətlilik mənasını verir. Multikultural mühitə malik olan bir çox ölkələrdə bərabərlik prinsipi əsas
götürülür və ölkədə yaşayan əhalinin eyni xüsusiyyətlərə sahib olması prioritet mövqe tutur. Müstəqil
Azərbaycanda multikultural dəyərlərin formalaşmasında azərbaycançılıq ideologiyası əvəzsiz rol oynayır.
1993-cü ildə Azərbaycan dövlətini parçalanmadan qurtarmış Ümummilli liderin siyasi fəaliyyəti
azərbaycançılıq ideyasına əsaslanmışdır. Ulu öndər Heydər Əliyev multikulturalizmi azərbaycançılığın əsas
ideyası kimi elan etmişdir. Onun əsasını qoyduğu bu anlayış dünyada tanınmışdır. Heydər Əliyevin göstərişi
ilə Azərbaycan Konstitusiyasında multikulturalizmlə bağlı maddələr öz əksini tapmışdır. Ümummilli lider
Heydər Əliyev bu terminin inkişafı məqsədilə beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığı genişləndirmişdir.
Key words: multikulturalizm, daxili siyasət, xarici siyasət, Ulu öndər Heydər Əliyev, azərbaycançılıq,
təhlükəsizlik.
Multikulturalizm konsepsiyası mədəni müxtəlifliyin qorunması prinsiplərini ehtiva edir UNESCO
mədəni müxtəlifliyin dünya səviyyəsində qorunması üçün 2001-ci ildə bəyannamə qəbul etmişdir. Bu
bəyannamədə göstərilmişdir ki, biomüxtəliflik təbiət üçün önəmli olduğu kimi, mədəni müxtəliflik də dünya
ölkələri üçün vacibdir. Multikulturalizm elə bir fenomendir ki, o, müxtəlif mədəniyyətli cəmiyyətləri ifadə
etməklə yanaşı, mədəniyyətlərin qorunub saxlanılması siyasətini ehtiva edir.
Multikulturalizm konsepsiyasının inkişafına bir çox tədqiqatçılar töhfə vermişlər. Will Kymlicka
özünün “İmmiqrasiya, Multikulturalizm və Məişət dövləti” və “Multikultural Vətəndaşlıq” adlı kitablarında
…180…
multikulturalizmın mənası, mahiyyəti və immiqrasiya ilə əlaqəsini təhlil edir, etnik azlıqların hüquqlarının
qorunması ilə bağlı liberal nəzəriyyənin əhəmiyyətini əsaslandırmağa çalışır. Eyni zamanda Kymlicka kənar
müdafiə və daxili məhdudiyyət konsepsiyalarının multikultural proseslərə təsiri məsəslələrinin müqayisəli
analizini tədqim etmişdir (Kymlicka, 1995: s.121-123). Multikultiralizmlə bağlı geniş tədqiqatlar aparan
müəlliflər sırasında Paul Dumouchel “Asiyada millətçilik və multikulturalizm” əsərində multikulturalizmin 3
mənada işlədilməsi məsələlərini araşdırır, çoxmədəniyyətlilik anlayışını və Asiyada multikultural
münasibətlərin mövcud imkanlarını təhlil edir (Dumouchel, 2010: s.166-168).
Multikulturalizmlə bağlı konsepsiyaların çoxluğu göstərir ki, dünyanın bir çox ölkələrində
multikulturallıq cəmiyyətlər üçün prioritetdir və etnik əsaslı sosial təzadların həlli baxımından önəmli mövqe
tutur. Multikulturalizmin aktuallığı dünya dövlətləri tərəfindən fərqli şəkildə ifadə olunur. Bəzi dövlətlər
multikulturalizmi dövlət siyasətinin əsas istiqaməti kimi tətbiq edirlər. Bu dövlətlər sırasında Azərbaycan
Respublikası xüsusi mövqeyə malikdir. Belə ki, Azərbaycan dövlətinin milli ideologiyası olan
azərbaycançılıqda multikulturalizm və multikultural dəyərlər və ənənələr xüsusi yer almışdır. Azərbaycanda
yaşayan hər bir xalqın dini, etnik və mədəni müxtəlifliyinin qorunması məqsədilə dövlət tərəfindən çox sayda
qanun və qərarlar qəbul edilmiş və qüvvəyə minmişdir. Azərbaycançılıq ideologiyasında multikulturalizm
dövlətin daxili və xarici siyasətinin başlıca məğzi olaraq dəyərləndirilir. Multikulturalizm ideyalarının ölkədə
genişlənməsi, onun siyasət kimi qəbul olunması, yerli xalqların mədəni müxtəlifliyinə hörmət və dözümlülük
azərbaycançılıq ideyasının başlıca mahiyyəti ilə bağlıdır. Ölkədə yaşayan azsaylı xalqlar azərbaycançılıq
ideyasını dəstəkləyir.
Müstəqil Azərbaycanda multikultural dəyərlərin formalaşmasında azərbaycançılıq ideologiyası
əvəzsiz rol oynayır. 1993-cü ildə Azərbaycan dövlətini parçalanmadan qurtarmış Ümummilli liderin siyasi
fəaliyyəti azərbaycançılıq ideyasına əsaslanmışdır (Multikulturalizm Azərbaycanın həyat tərzidir: metodik
tövsiyələr, 2016: s.5). Ümummilli lider Heydər Əliyev ölkəmizdə multikulturalizmin əsasının qoyulmasında
və onun inkişaf etdirilməsində çoxsaylı tədbirlər həyata keçirmişdir. Ulu öndər Heydər Əliyev
multikulturalizmi azərbaycançılığın əsas ideyası kimi elan etmişdir. Onun əsasını qoyduğu bu anlayış dünyada
tanınmışdır. Heydər Əliyevin göstərişi ilə Azərbaycan Konstitusiyasında multikulturalizmlə bağlı maddələr öz
əksini tapmışdır. Ümummilli lider Heydər Əliyev bu terminin inkişafı məqsədilə beynəlxalq təşkilatlarla
əməkdaşlığı genişləndirmişdir.
“Dövlət, ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin olur, çünki onların hər biri ümumdünya
mədəniyyətinə və sivilizasiyasına öz töhfəsini verir” (Heydər Əliyevin kəlamları, 2019: s.4) – konsepsiyası ilə
çıxış edən ümummilli lider Heydər Əliyev ölkəmizdə multikultural dəyərlərin hüquqi əsaslarda
möhkəmləndirilməsi məqsədilə çox sayda qərarlar qəbul etmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev deyir: “1993-2003-cü illər inkişaf, sabitlik illəri oldu. Məhz o illərdə dövlətçiliyimizin əsasları
qoyuldu, milli ideologiya – Azərbaycançılıq ideologiyası xalq tərəfindən dəstəkləndi” (28 May - Respublika
günü münasibətilə rəsmi qəbulda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin nitqi, 2016).
Heydər Əliyevin banisi olduğu bu siyasi xətt müasir dövrdə Prezident İlham Əliyev tərəfindən icra
olunur. Azərbaycanda multikultural mühitin və azlıqların hüquqlarının qorunması məqsədilə Prezident İlham
Əliyev xüsusi sərəncam və fərmanlar qəbul etmişdir. Tolerant və multikultural ölkə olan Azərbaycanda
Prezident İlham Əliyevin göstərişi ilə dövlət əhəmiyyətli qurumlar yaradılmışdır. Bu qurumların fəaliyyəti
sayəsində Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar və xarici ölkələrin nümayəndələri təhlükəsiz yaşayırlar və
heç bir maneəyə rast gəlmədən ölkə daxilində rahat hərəkət edirlər. Azlıqlara və xarici ölkə nümayəndələrinə
yaradılan şəraitlərin nəticəsi olaraq onlar Azərbaycanı doğma vətənləri kimi qəbul edirlər.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev vurğulamışdır ki: “Multikulturalizm
Azərbaycanda dövlət siyasətidir və eyni zamanda, ictimai sifarişdir. Çünki bu, bizim üçün normal həyat
tərzidir (5). İlham Əliyev ölkədəki etnik-mədəni münasibətlərin tənzimlənməsində multikulturalizm
siyasətindən çıxış edir. Multikulturalizm siyasətinin təşviqi istiqamətində siyasi, mədəni fəaliyyətin
genişləndirilməsi məqsədilə İlham Əliyevin 28 fevral 2014-cü il tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan
Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşavirliyi xidməti, 15 may
2014-cü il tarixli Fərman ilə Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi yaradılmış, 11 yanvar 2016-cı il tarixli
Sərəncama əsasən 2016-cı il Azərbaycanda “Multikulturalizm ili” elan edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev 2016-cı ildə Bakıda V Beynəlxalq
Humanitar Forumun açılışında çıxış edərkən bildirmişdir: “Azərbaycan çoxkonfessiyalı, çoxmillətli ölkədir.
Azərbaycanda bütün dinlərin, xalqların nümayəndələri bir ailə kimi yaşayır. ...Azərbaycanda məscidlər,
kilsələr, sinaqoqlar tikilir, təmir edilir. Biz bütün dini bayramlarımızı birlikdə qeyd edirik. ...Bu gün dünyanın
ən qədim məscidlərindən biri Azərbaycanda, Şamaxı şəhərində yerləşir. Şamaxı məscidi 743-cü ildə tikilmişdir
və bərpa edilərək bu gün fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda, Şəki şəhərinin yaxınlığında Qafqazın ən qədim
…181…
kilsələrindən biri – Qafqaz Albaniyası kilsəsi bir tarixi abidə kimi yaşayır. ...Bakının yaxınlığında qədim
zərdüştlük, atəşpərəstlik məbədi bu gün qorunub saxlanılır. Bu, bizim tariximizdir. Müxtəlif dinlərin,
mədəniyyətlərin nümayəndələri tarix boyu Azərbaycanda yaşamışlar və yəqin, təsadüfi deyil ki, məhz
Azərbaycanı birgəyaşayış üçün seçmişlər. Çünki bizim ölkəmizdə, bizim diyarda bu meyillər həmişə üstünlük
təşkil edib. Bu gün də bu, dövlət siyasətidir və biz bu siyasəti bundan sonra da aparacağıq” (V Beynəlxalq
Humanitar Forumun rəsmi açılış mərasimində İlham Əliyevin nitqi, 2016).
Prezident İlham Əliyevin həm daxili, həm də xarici siyasəti multikulturalizm konsepsiyasının tətbiqinə
əsaslanır. Azərbaycançılıq ideologiyasının məğzini təşkil edən multikulturalizm konsepsiyasının təbliği və
təşviqi məqsədilə 2010 – 2019-cu illərdə Azərbaycanda mədəniyyətlərarası və sivilizasiyalararası dialoq
probleminə həsr olunmuş çox sayda beynəlxalq forumlar, konfranslar keçirilmişdir:
- Dünya Dini Liderlərinin Sammiti (26-27 aprel 2010-cu il);
- Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumları (2011, 2013, 2015, 2017 və 2019-cu illər);
- Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumları (2011, 2012, 2013, 2014, 2016 və 2018-ci illər);
- Qlobal Bakı Forumları (2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018 və 2019-cu illər);
- BMT Sivilizasiyalar Alyansının 7-ci Qlobal Forumu (25-27 aprel 2016-cı il) təşkil edilmişdir.
Prezident İlham Əliyevin multikulturalizmə, tolerantlığa verdiyi siyasi dəyərin dünya miqyasında real
elmi, mədəni, sosial müstəvilərə köçürülməsi işində Heydər Əliyev Fondunun böyük xidmətləri danılmazdır.
Fondun düşünülmüş, sistemli fəaliyyətində multikulturalizmin mühüm aspektlərindən biri olan
mədəniyyətlərarası əlaqələrin möhkəmlənməsi istiqaməti xüsusi yer tutur. Fondun prezidenti, UNESCO və
ISESCO-nun xoşməramlı səfiri, Birinci Vitse prezident Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə keçirilən
“Mədəniyyətlərarası dialoqda qadınların rolunun genişləndirilməsi”, “Qloballaşma şəraitində mədəniyyətlərin
rolu”, “Çoxmədəniyyətli dünyada sülh şəraitində birgə yaşama”, “Azərbaycan - tolerantlıq məkanı”
layihələrini xüsusi qeyd etmək olar (Abdullayev, 2014: s.7).
Xarici siyasətin digər nümunələri kimi Azərbaycanda keçirilən beynəlxalq miqyaslı idman yarışlarını
göstərmək lazımdır. Azərbaycanın bu yarışlara ev sahibliyi etməsi ölkənin multikulturalizmə, tolerantlığa
önəm verməsinin göstəricisidir. 2012-ci ildə keçirilən “Evrovision” mahnı müsabiqəsi, 2015-ci ildə keçirilən
ilk Avropa Oyunları, 2017-ci ildə baş tutan IV İslam Həmrəyliyi Oyunları, Şahmat Olimpiadaları, “Formula-
1” yarışını ölkəmizin xarici siyasətində multikulturalizm konsepsiyasının tətbiqində uğurlar kimi qəbul etmək
olar.
Multikultural təhlükəsizlyin ümumi mahiyyəti etnik, dini, irqi, mədəni mənsubiyyətindən asılı
olmayaraq bütün xalqların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunması deməkdir. Cəmiyyətin multikultural
təhlükəsizliyinin təmin olunması qarşısında yaranan problemlər inkişaf edərsə, bu, etnik, dini, irqi zəmində
qarşıdurmalara, münaqişələrə səbəb olar. Son dövrdə Avropanın bir sıra ölkələrində etnik və dini radikalizm,
ksenofobiya, antisemitizm, islamofobiya meyllərinin artması qeyd olunanların bariz nümunəsidir (8, s.282).
Multikultural təhlükəsizliyin tərifindən aydın olur ki, ölkədə hər bir xalqa bərabər rəftar edilməli, milli
azlıqlar qanun qarşısında bərabər hüquqlara sahib olmalıdırlar. İrqi, etnik, dini və mədəni azlıqların ölkə
daxilində rahat və maneəsiz hərəkəti, onlara qarşı heç bir ayrıseçkiliyin, dözümsüzlüyün nümayiş
etdirilməməsi dövlət tərəfindən təmin olunmalıdır. Multikulturalizmi dövlət siyasəti kimi elan edən ölkələrdə
multikultural təhlükəsizliyin də həmin siyasətin tərkib hissəsinə daxil edilməsi zəruri hesab olunur.
Multikultural təhlükəsizlik bir sıra prinsiplərdən ibarətdir. Bu prinsiplər dövlətin özünü inamlı,
ədalətli, keyfiyyətcə daim yeniləşən bir mahiyyətə malik orqanizm kimi hiss etməsini şərtləndirir.
Multikultural təhlükəsizliyin prinsipləri aşağıdakılardır:
1. Cəmiyyət daxilindəki bütün konfessiyalara və onun nümayəndələrinə dövlət tərəfindən siyasi
münasibətin bərabər şəkildə yönəlməsi.
2. Multikultural təhlükəsizliyin başqa bir prinsipi ölkədə mövcud olan milli müxtəlifliyin qorunmasına
yönəlmiş dövlət qayğısının formalaşdırılması ilə müəyyən edilir.
3. Multikultural təhlükəsizliyin bir vacib prinsipi də ölkədə mövcud olan etnik-mədəni müxtəlifliyin
qorunmasına və inkişafına dövlət və cəmiyyət tərəfindən dəstək verilməsinin təmin edilməsindən formalaşır
(Azərbaycan Multikulturalizmi, 2017: s.38-39).
Azərbaycanda multikultural təhlükəsizlik yüksək səviyyədədir. Ölkəmizdə olan azlıqların və xarici
ölkə vətəndaşlarının təhlükəsizliyinin qorunmasında dövlətin rolu böyükdür. Etnik, dini və mədəni müxtəliflik
qorunur. Onların mədəniyyətlərinə məxsus qəzetlərin çapı, radio və telekanalların nümayiş etdirilməsi
Azərbaycanda özlərini yad insanlar kimi hiss etməmələrinə gətirib çıxarır.
Azərbaycan Respublikası multikulturalizmi dövlət siyasəti kimi tətbiq edən və bu ideyanın inkişafı
üçün müsbət qərarlar qəbul edən ölkədir. Multikultural ənənələr qədim zamanlardan bəri Azərbaycanda
…182…
mövcud olmuşdur. Burada mövcud olan multikulturalizm siyasəti bəzi digər dünya ölkələrindən müsbət
mənada fərqlidir.
Ədəbiyyat
1. V Beynəlxalq Humanitar Forumun rəsmi açılış mərasimində İlham Əliyevin nitqi. (2016). 29 sentyabr. //
https://president.az/articles/21234
2. 28 May - Respublika günü münasibətilə rəsmi qəbulda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin nitqi.
(2016). 27 may // https://axc.preslib.az/az/page/a3kT7lE12I.
3. Abdullayev K. (2014). Ulu öndər Azərbaycan multikulturalizminin siyasi banisidir, Azərbaycan. 23 iyul. s.7. //
http:// www.anl.az/down/meqale/azerbaycan/2014/iyul/384752.htm.
4. Azərbaycan Multikulturalizmi. (2017). Ali məktəblər üçün dərslik. – Bakı: BBMM. – 421s.
5. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev. AMEA-nın 70 illik yubileyinə həsr olunmuş ümumi
yığıncaqda nitqindən. // https://azertag.az/ xeber/Prezident_Ilham_ Aliyev_ AMEA_nin _70_illik _yubileyine _hesr
_olunmus_umumi_yigincaqda_istirak_edib__YENILANIB_VIDEO-900432.
6. Heydər Əliyevin kəlamları. (2019). 21 dildə. –Bakı: Mütərcim. – 86 s.
7. Multikulturalizm Azərbaycanın həyat tərzidir. (2016). Metodik tövsiyələr. Tərt. ed.: M.Hacıyeva, N.Alışova; red.
və burax. məsul K.Tahirov. – Bakı: M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası. 59 s.
8. Multikulturalizmə giriş. (2019). Ali məktəblər üçün dərslik. – Bakı: Şərq-Qərb.– 432 s.
9. Dumouchel P. Nationalisme et multiculturalisme en Asie.Paris: Harmattan Editions, 2010. 237 p.
10. Kymlicka W. (1995). Multicultural Citizenship, Liberal theory of Minority Rights. – Oxford: Oxford University
Press. – 287 p.
GENUYA KONFRANSININ NƏTİCƏLƏRİ
Abbasova Oksana Əbdül qızı

Doktorant
Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan
Abstract. The Genoa Conference, held in April 1922, was designed to improve the lives of the peoples
of Europe, as well as to control the Soviet government. The Soviet delegation stated that they came to the
conference for the purpose of trade, that trade was necessary and that they would be among the political
approaches that would make it possible. The article also examines the aggravation of hostility between the
bourgeois states following the results of the Genoa Conference, the weakening of the world bourgeoisie, the
benefits for the struggling working class and other issues.
Keywords: proletariat, bourgeoisie, conference, contract, socialism
1922-ci il aprel ayında fəaliyyət göstərən Genuya Konfransı əslində iqtisadi məsələlərin həlli yolları
müzakirə ediləcəyi gözlənilən konfransda Qərb dövlətləri Avropa xalqlarının yaşayışının
yaxşılaşdırılması(beləliklə sosialist rejimə əngəl olma) və eləcədə, Sovetləri nəzarət altında tutmaq məqsədi
daşıyırdı. Sovet höküməti martın 15-ində İngiltərə, Fransa və İtaliya hökümətlərinə göndərdiyi notada,
konfransa yeni iqtisadi əlaqələr qura bilmək və daxili işlərinə qarışılmasını əngəlləmək məqsədi ilə iştirak
edəcəyini bildirdi. Lenin, konfransa ticarət məqsədi ilə getdiklərini, ticarət qurmağın lazım olduğunu və bunu
mümkün edən siyasi yanaşmalar içərisində olacaqlarını söyləyirdi. (Həsənli, 2013: s.568.)
Genuya konfransı Sovet höküməti üçün əslində uğurlu olacaqdır. Genuya və Haaqa konfranslarında
Sovet nümayəndə heyətinin kapitalist ölkələrə qarşı dik duruşu bir çox əcnəbilər tərəfindən dəstəkləndi.
Genuya konfransının Sovet dövləti üçün ən önəmli faydası Avropanın digər təcrid olunmuş ölkəsi Almaniya
ilə bir araya gəlməsi idi. 16 aprel Almaniya və Rusiya arasında Rapollo müqaviləsi imzalandı, müqavilə iki
dövlətin diplomatik münasibət qurmasını vacibliyini, qarşılıqlı olaraq tələblərdən imtina edən bir saziş idi. Bu
saziş iki dövlətin hər zaman sülh içərisində olmasını və bərabər hüquqlu olacaqlarının təminatçısı idi. İki təcrid
olunmuş ölkənin yaxınlaşması heç də təsadüf deyildi.
Sovet İttifaqının Genuya (1922), Lozanna (1923) kimi beynəlxalq konfranslarda iştirakı eyni
zamanda, onun diplomatik tanınma yolunda faktiki tanınması demək olan mühüm hadisə idi. 1924-cü ildən bir
çox dövlətlər, xüsusən də Avropanın böyük dövlətləri tərəfindən rəsmi şəkildə tanındı. Sovet dövləti rəsmi
olaraq tanınsa da, əslində, Avropanın sevilməyən, arzu edilməyən, əhəmiyyət kəsb etməyən dövləti idi. Belə
olan halda SSRİ ilə bağlı bunları demək mümkün idi, belə ki, 1922-ci ilə qədər varlığı inkar edilsə də, bu
tarixdən sonra artıq inkar edilmir, təhqir kimi qəbul edilirdi. Sosialist ölkə öz növbəsində, əvvəlcə dünya
müharibəsini, sonra isə vətəndaş müharibəsini yaşadı. Burada dünya inqilabı ideyası həyata keçməmişdi.
Ölkənin yeni müharibə aparmağa maddi və mənəvi şəraiti yox idi. Bütün bunlara baxmayaraq, Sovetlər öz
…183…
hakimiyyətini qoruyub saxlaya bildi və diplomatik tanınma əldə etdi. İndi etməli olduğu şey xaricdə
təhlükəsizliyini təmin etmək üçün tədbirlər görmək, başqa sözlə, müharibəyə səbəb olacaq siyasi fəaliyyətlərə
qarşı çıxmaq və daxildə sosializm qurmaq idi. (Həsənli, 2012: s.656)
Genuya təkcə Sovetlər üçün deyil, Avropa xalqları üçün də faydalı olmuşdur. Əgər Genuya
Konfransına yalnız onun real nailiyyətləri nöqteyi-nəzərindən baxsaq, onda onun əhəmiyyəti çox kiçik ola
bilər. Lakin Genuya Konfransının əhəmiyyəti heç də onun qəbul etdiyi qətnamələrdə deyil, onun yaratdığı yeni
xüsusi siyasi vəziyyət ilə bağlı idi. Belə ki, burjua dövlətlərinin maraqlarının müxtəlifliyini və onların öz
aralarında qarşılıqlı düşmənçiliyini nəzərə alaraq, Genuya konfransının fərqli məqsədlərə xidmət etdiyini görə
bilərik. Eyni zamanda, biz buna ümumi fəhlə sinifinin mənafeyi kimi də baxa bilərik. Belə ki, inqilabçı fəhlə
sinifinin ən qatı düşməni olan burjuaziyaya qarşı mübarizəsində, burjuaziyanı zəiflədən və fəhlə sinifini
gücləndirən hər bir addım mühüm və faydalı idi.
Genuya Konfransı burjua dövlətlərinin öz aralarında düşmənçiliyini gücləndirdi, hətta dövlət
çərçivəsində dünya burjuaziyasını iki düşərgəyə ayırdı: sülhü möhkəmləndirməyə səmimiyyətlə çalışan
pasifist düşərgə və öz eqoist maraqlarına uyğun qeyri-sabitlik və narahatlıq doğuran siyasəti davam etdirməyə
və eləcədə, dəstəkləməyə hazır olan militant-avantürist düşərgəyə. Beləliklə, Genuya konfransı dünya
burjuaziyasını zəiflətdi və mübarizə aparan fəhlə sinifi üçün faydalı oldu. (Mir Yaqub, 1994: s.60)
Digər tərəfdən, Genuya konfransı fəhlə sinifinin bəzi hiyləgər liderlərinin hiyləsini də üzə çıxarmışdı.
Belə bir vəziyyət açıq şəkildə göstərdi ki, istər siyasi, istərsə də iqtisadi məsələlərdə bu yalançı liderlər
burjuaziyanın əks-inqilabçı tərəfdarlarının ardınca gedirlər. Beləliklə, Genuya konfransı fəhlə sinifini
maarifləndirməklə inqilabi döyüşçü birliklərini daha da gücləndirdi, bu isə, ümumi fəhlə sinifi üçün faydalı bir
addım idi. Sovet Rusiyası dünyada yeganə fəhlə-kəndli dövləti olduğundan, burjua dövlətləri mühitində
Rusiyanın mövqeyini gücləndirən və möhkəmləndirən hər bir addım fəhlə sinifi üçün faydalı görünürdü.
Fransanın hətta burjua rəqibləri üzərində üstünlük əldə etməməsi dünya fəhlə sinifi üçün olduqca vacib idi.
Genuya konfransı lap əvvəldən göstərdi ki, Avropa xalqları burjua dünyasının komandanlıqdan,
Antantanın hegemonluğundan və xüsusən də Fransanın hegemonluğundan yorulub; həm də bütün ölkələrin
müharibədən sonrakı siyasi və iqtisadi sabitliyi qoruyub saxlaya bilməyən və yeni dünya müharibəsi
həyəcanına səbəb olan Vilson və Klemensonun ideyası olan Versal müqaviləsindən bezdiyi görünürdü.
Dünya burjuaziyasının böyük əksəriyyəti hətta Rusiya nümayəndəliyinin bütün sülhsevər
bəyanatlarını böyük həvəslə alqışlayır, bu isə birmənalı şəkildə göstərirdi ki, onlar son dünya müharibəsinin
ağır yaralarını sağaltmaq üçün nəhayət, tam sülhə nail olmaq istəyirlər.
Buna görə də Genuya konfransında Sovet Rusiyasının sülhsevər siyasətinə rəğbət hər gün artır, fransız
təcavüzkarlığına və militarizminə qarşı antipatiya da eyni dərəcədə artırdı. Belə ki, burjua dünyası öz
istiqamətini dəyişdi və son zamanlar Fransaya yönəlmiş dövlətlər ondan uzaqlaşmaya başladılar. Nəticədə
Fransa Avropada özünü mənəvi cəhətdən təcrid etdi və demək olar ki, müttəfiqsiz qaldı. Sovet Rusiyasının
mənəvi nüfuzu isə hədsiz dərəcədə artdı. Bu yolda onu dünya fəhlə sinifi izləyir; lakin Puankarenin onu
möhkəmlətmək üçün etdiyi bütün cəhdlərə və Lloyd Corcun burjuaziyada “hər şey sakitdir” ifadələrinə
baxmayaraq, hər gün güclənən burjua dünyasının dağılması və qeyri-mütəşəkkilləşməsi, kütlələr və onların
sinfi özünüdərki şüurun artması ilə əlaqədar olaraq dünya fəhlə sinifi inqilabının sürətini sürətləndirir. Dünya
burjuaziyası istəsə də, istəməsə də, Genuya konfransı tarixin yeni səhifəsini açmışdı. Burjuaziya bir daha heç
vaxt öz səpələnmiş sıralarını toplaya bilməyəcək və bir daha fəhlə sinifini kor-koranə onun arxasınca getməyə
məcbur etməyəcəkdi.
N.Nərimanovun fikrincə, Genuya konfransının ən mühüm siyasi yekunlarından biri də Cənubi Qafqaz
respublikaları nümayəndələrinin Zaqafqaziyanın “keçmiş adamları” üzərində qələbəsi idi. Müsahibənin
sonunda Nərimanov Lloyd Corcun Britaniya icma palatasındakı çıxışına istinadən qeyd edirdi ki, Qərb üçün
rus məsələsini həll etməyin üç yolu vardır: güc tətbiq etmək, Rusiyanı öz taleyinə buraxmaq və onunla saziş
bağlamaq. Onun fikrincə, birinci yol vətəndaş müharibəsi dövründə ağqvardiyaçıların sıyrılmış qılıncı
timsalında artıq iflasa uğramışdı. İkinci yola gəldikdə isə Rusiya Qərblə əlaqə olmadan da yaşaya bildiyini
sübut etmişdi. Ən nəhayət, Nərimanov qeyd edirdi ki, “artıq üç yol yoxdur, yalnız, bir yol vardır, Rusiya ilə
razılaşma yolu, bu Haaqaya qədər olacaq, ya Haaqadan sonra, fərqi yoxdur”. (Nərimanov, 1992: s.55)
Genuya konfransı sona çatdıqdan sonra, nəticədən razı qalan Bakı Soveti qeyd edir ki, “Genuya
konfransında sovet nümayəndə heyəti fəhlə-kəndli kütlələrinin mənafeyini və böyük inqilabımızın
nailiyyətlərini şərəflə müdafiə etmişdir. Yoldaş Nərimanov Rusiya Federasiyasının nümayəndələri ilə birlikdə
Bakı Sovetinin ona tapşırdıqlarını parlaq şəkildə yerinə yetirmişdi”. (Bekcan, 2013: s.73-102)
Ancaq yekunda, Genuya konfransı ümidləri doğrultmadı, nəticəsiz qaldı. Genuya konfransının belə
uğursuz sonluğunu M.Mehdiyev neft şirkətlərinin gizli əməlləri ilə izah edirdi. O yazırdı: “Dünyanın gizli
qüvvətlərindən ən böyüyü “Standart Oil” Genuya konfransını dağıtdı və bolşeviklərin “Royal Dutch” ilə
…184…
əməkdaşlıq etmələrinə mane oldu. Beləliklə, Genuya konfransı dastanına xitam verildi... İngilislər ilə
amerikalılar arasında mövcud olan mücadilə Azərbaycan neftinə sahib olmaq üçün başlanan həm siyasi və
həm də iqtisadi səhifələrə tökülmüşdü”. (Иоффе, 1922: s.62)
Genuyada Sovetlərin tərksilah ilə bağlı edilən təklifləri nəticəsiz qalsa da, 1922-ci ilin dekabrında
Moskva, Polşa, Finlandiya, Estoniya, Latviya və Litvanın iştirak etdiyi bir konfrans təşkil etdi. Sovet hökuməti
1,5 və ya 2 ildə dövlətlərin ordularını 75% azaltmaq, hərbi xərcləri məhdudlaşdırmaq, sərhəddə neytral zonalar
yaratmaq kimi təkliflər irəli sürdü. Konfrans elə bir nəticə verməsə də, Sovet dövlətinin sülhsevər xarakterini
üzə çıxarmaq baxımından diqqətəlayiq idi. Əslində, Genuya konfransı zamanı Avropa xalqları da Sovetlərin
sülhsevər xarakterinin şahidi olmuşdular. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, dünya fəhlə sinifi özünüdərki şüurun
artması ilə əlaqədar olaraq burjuaziya ilə mübarizəsi, onların inqilabının əzmini daha da sürətləndirirdi.
Beləliklə, köhnə mübarizədə yeni bir mərhələ başlayırdı, Genuya konfransının əsl əhəmiyyəti də elə
bu idi.
1. Həsənli C. (2013). Tarixi şəxsiyyətin tarixi: Əlimərdan bəy Topçubaşov. – Baku: Azərbaycan Diplomatik
Akademiyası. – 588 s.
2. Həsənli P. (2012). Sovet Dövründə Azərbaycanın Xarici Siyasəti (1920-1939). – Bakı: ADİLOĞLU. – 656 s.
3. Mehdiyev M. Y. (1994). Beynəlmiləl Siyasətdə Petrol. – Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 60 s.
4. Nərimanov N. (1922). Ucqarlarda inqlabımızın tarixinə dair (İ. V. Stalinə məktub). – Bakı: Azərnəşr. –55 s.
5. Bekcan U. (2013). Devrimden sonra: Bolşeviklerin zorunlu dış politikası 1917-1925. // SBF Dergisi. Cilt 68, №. 4.
– Ankara Üniversitesi. – s. 73-102
6. Иоффе А. А. (1922). Генуэзская конференция. – М.: Красная новь. — 62 с.
MİQRANTLARIN SOSİAL MÜDAFİƏSİ

Əhmədova Gülşən Şakir qızı
Magistrant
Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0001-9009-7413
Abstract: Məqalədə ilk öncə miqrasiya anlayışına izah verilməyə çalışılmış, beynəlxalq termin kimi
mənası araşdırılmışdır. Bundna sonra miqrantların beynəlxalq sənədlərdəki hüquqları araşdırılmışdır və
onların bu beynəlxalq miqyasda təmin eilmə formaları və mexanizmləri aradırılımışdır. Məqalədə eyni
zamanda BMT Baş Assambleyası Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının
şöbəsinin fəaliyyəti və onun miqrantların hüquqlarını qoruma mexanizmləri araşdırılmışdır. Şengen
müqavilələri və onların təsir dairəsi, təmin edilməsi və kimlərə aid olunması barəsində danışılmışdır. İnsan
Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının miqrantlara uyğunlaşdırılması və bu qanunun miqrantların azad və
öz istədikləri əmək şəraitində işləməsini təmin edən 4-cü maddəsinin izahı verilmişdir. Bundan başqa
vətəndaşlığı olmayan şəxslərin və qaçqınların hüquqlarının xüsusən, Avropa Birliyi çərçivəsində hansl
formada müdafiə edilməsi və onlar üçün əmək şəraitinin təmin edilmə mexanizmləri haqqında danışılmışdır.
Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA) nəzdində Miqrasiya, Qaçqınlar və Əhali Komitəsinin hesabatı
verilmişdir. Son olaraq, 2008- ci ildə qəbul edilmiş Avropa Şurası mədəniyyətlərarası dialoq üzrə "Birlikdə
bərabər şəkildə ləyaqətli yaşamaq" adlı Layihə Sənədi müzakirə olunmuşdur.
Key words: hüquqlar, miqrantlar, qaçqın, qanun, Konvensiya, müdafiə.
“Arxeoloqların fikrincə, Yer üzündə demək olar ki, bütün insanlar miqrantdır, çünki bəşər övladı
mənşəyini 200.000 il əvvəl Afrikadan götürmüş və sonra bütün dünyaya – Avropa, Asiya, Avstraliya və
Amerikaya yayılmışdır. ... Hal-hazırda dünyada təxminən 200 milyon miqrant var və miqrasiya ilə bağlı
problem və imkanlar bütün dünyada siyasətçilər və sıravi insanlar tərəfindən şiddətlə müzakirə olunur. 21-ci
əsrə “Miqrasiya əsri” adını verə bilərik.” Boris Altner, jurnalist
Miqrasiya, səbəblərindən asılı olmayaraq, hər hansı bir insan hərəkətini əhatə edən, bir beynəlxalq
sərhəddə və ya bir ölkə daxilində baş verən bir prosesdir. “Miqrant”a hər hansı bir tərif vermək daha çətindir.
Avropa Miqrasiya Komitəsinin sözlərinə görə, “miqrantlar” termini kontekstdən asılı olaraq mühacirləri,
qayıdan miqrantları , immiqrantları, qaçqınları, məcburi köçkünləri, immiqrantların və ya immiqrasiyaya
məruz qalan etnik azlıqların əhalisinin üzvlərini müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur. Tbeynəlxalq
Miqrasiya Təşkilatı (İOM) fərdin şəxsi narahatlıq səbəbindən və xarici məcburi qüvvənin təsiri olmadan
sərbəst şəkildə məcburi köçmək barədə qəbul etdiyi bütün hallar üçün “miqrant” terminindən istifadə edir.[1]
“Alçaldılmış şəxslər üçün vətən tələb edirik.” Pablo Neruda
…185…
Yuxarıda göstərilən iki anlayış könüllü və məcburi köçkünlər arasında ənənəvi fərqləri əks etdirir.
Könüllü miqrasiya vəziyyətində insanlar öz seçimlərini, əsasən, daha yaxşı karyera imkanları kimi “təkan
amilləri” ilə əlaqədar edirlər, buna baxmayaraq, onların seçim variantları bəzən çox məhduddur. Zorakı
miqrasiya əsasən zülm, müharibə və ya aclıq kimi insanların əsas hüquqlarının pozulması hallarından qaçması
kimi “sürüklənmə amilləri”nin nəticəsidir. Ancaq hər zaman təkan və sürüklənmə amilləri mövcuddur. Bir çox
miqrantlar həm iqtisadi səbəblərdən, həm də insan hüquqlarının pozulmasından qaçmaq üçün ölkələrini tərk
edirlər. Hətta iqtisadi məcburi köçkünlər iqtisadi hüquqlarının pozulduğu hallardan qaçarkən məcburi
miqrantlar hesab edilə bilər.
Bütün insanlar kimi, miqrantların da insan hüquqları var. İnsan hüquqları alətlərinin müddəaları
məcburi köçkünlər də daxil olmaqla hər kəs üçün mövcuddur. Lakin beynəlxalq insan hüququ normalarına
əsasən, qaçqınlar, sığınacaq axtaran şəxslər, miqrant işçilər və digər oxşar qruplara təmin edilən hüquqlar və
onl arın qarşılaşdıqları həqiqətlər arasında böyük bir boşluq var. Onların insan hüquqları, həyat, azadlıq və
təhlükəsizlik hüququ da daxil olmaqla, çox vaxt pozulur.
Onların xüsusi həssaslığı xarici statuslarından qaynaqlanır: onlar vətəndaşlar olmadığı başqa ölkəyə
daxil olmaq üçün beynəlxalq sərhədləri keçiblər və adətən ölkənin hakimiyyətinin açıq razılığı ilə orada qanuni
olaraq yaşaya və işləyə bilm əyəcəklər. Ev sahibi cə miyyətə yad insanlar olaraq, yerli hüququ, qanunları və
ya ictimai adətləri bilə bilməzlər, bu da onların hüquqlarını bilmək və müdafiə etmək imkanlarını azaldır. Onlar
iş yerində və gündəlik həyatda ayrı-seçkiliyə, irqçilik və düşmənçiliyə məruz qala, həmçinin nifrət
cinayətlərinin hədəfləri ola bilərlər.
Lazımi sən ədlər olmadan (ya da hüquqi statusunu itirərək) tranzit və ya təyinat ölk əsinə daxil olan
miqrantlar səlahiyyətli şəxslər tərəfindən tutulduqda uzun müddət saxlanıla və hüquqi yardım əldə etməd ən
qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan davranışlara məruz qala bilərl ər. Sənədsiz miqrant işçilər də işəgötür ənlər,
miqrasiya agentləri, korrupsiya bürokratları və cinayətkar dəstələr tərəfində n sui-istifadəyə və istismara məruz
qalırlar. Qadınlar asanlıqla cinsi istismar subyekti ola bilər. Qaçaqçı və insan tacirləri də tez-tez qeyri-qanuni
miqrantlardan faydalanırlar. Miqrantların xüsusi hüquq qruplarını əhatə edən vasitələr daxil olmaqla,
miqrantların insan hüquqlarını təmin edən bir sıra sənədlər və mexanizmlər var. Təqibdən sığınacaq axtarma
hüququ ÜİHB tərəfindən insan hüququ olaraq tanınır. Bu hüquq Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 1951-ci
ildə qəbul etdiyi Qaçqınların Statusuna dair Konvensiyanın 1967-ci il Protokolu ilə sığınacaq hüququ üzrə
universal standarta çevrilməsinin əsasını təşkil edir.
Cenevrə Konvensiyası kimi tanınan Konvensiya qaçqın mühafizəsinin əsas təməlidir və bir sıra əsas
prinsiplər, xüsusilə ayrı-seçkiliyin olmaması, cəzalandırılmaması və geri qaytarılmaması kimi anlayışlara
əsaslanır. “Cəzalandırılmama” prinsipi o deməkdir ki, irqinə, dininə, milliyətinə, müəyyən sosial qrup və ya
siyasi əqidəyə üzvlüyünə görə həyatı və ya azadlığı təhlük ə altında olan ərazidən gələn şəxs digər dövlətə
daxil olduqdan dərhal sonra həmin dövlətin s əlahiyyətli orqanları qarşısında sığınacaq tələbi irəli sürərkən,
ölkəyə qeyri-qanuni daxil olmasına və ya həmin ölkədə olduğuna görə cərimələnə bilməz. “Geriyə
qaytarılmama” o deməkdir ki, sığınacaq istəyən tərəf onun həyatı və azadlığı yuxarıda göstərilən səbəblərə
görə təhlükədə olan ərazinin sərhədlərinə qaytarıla bilməz. Konvensiyaya əsasən, qaçqınların köçü yalnız
zəruri olduğu təqdirdə məhdudlaşdırıla bilər. 1950-ci ildə BMT Baş Assambleyası Birləşmiş Millətlər
Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının şöbəsini təsis etdi, onun məqsədi sığınacaq axtarma hüququnu
hər kəsin istifadə edə bilməsini təmin etməkdir. BMT QAK qaçqınları qorumaq üçün beynəlxalq tədbirlər
aparır və koordinasiya edir və Konvensiyanın həyata keçirilməsinə nəzarət edir.
Xüsusi qorunma ehtiyacı olan bir qrup uşaqlar xüsusilə müşayiətdən kənar azyaşlılardır, çünki onlar
insan hüquqlarının pozulmasına qarşı xüsusilə həssasdırlar. BMT İnsan Hüquqları Şurası uşağın maraqlarını
necə müəyyənləşdirməklə bağlı miqrasiya orqanları üçün xüsusi təlimatlar vermişdir. [2] Avropa Şurasının
İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili dövlətləri rəsmi prosedurlarda qaçqın uşaqların mənafeyinə və maraqlarına
nəzarəti təmin etməyə çağırıb.[1]
Ətraf mühit miqrasiyası adlandırılan, iqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar ortaya çıxan miqrasiya nisbətən
yeni bir fenomendir və yeni insan hüquqları problemləri yaradır. İqlim qaçqınları Cenevrə Konvensiyasına
əsasən qaçqın statusu almır; hal-hazırda mümkün qorunma humanitar əsaslarla verilmiş yaşayış icazəsindən
ibarətdir. İqlim qaçqınlarının hüquqları bir çoxları tərəfindən yeni ortaya çıxan bir haqq olaraq nəzərə alınır.
1990-cı ildə qə bul edilmiş bütün miqrant işçilərin və onların ailə üzvlərinin hüquqlarının müdafiəsi üzrə BMT-
nin Beynəlxalq Konvensiyası miqrasiya və insan hüquqları sahəsində ən geniş beynəlxalq sazişdir. Lakin
2011-ci ilin avqust ayından etibarən yalnız 44 dövlət onu təsdiqləmiş və heç bir əsas immiqrasiya ölkəsi h ələ
bunu etməmişdir. Avropa Şurasının üzvlərindən yalnız Albaniya, Azərbaycan, Bosniya və Herseqovina və
Türkiyə bunu təsdiq etmişdir. Konvensiya miqrantlar üçün yeni hüquqlar yaratmır, lakin müvafiq dövlətin vət
əndaşları ilə bərabər iş rəftarı və şərtlərini təmin edir. Konvensiyada bildirilir ki, bütün miqrantlar ən azından
…186…
minimum qorunma səviyyəsinə çıxışa malik olmalıdırlar. Dövlətdən qeyri-qanuni hərəkətlərin və miqrantların
qeyri-qanuni şəkildə istifadəsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər görməsi tələb edilir, eyni zamanda
sənədləşdirilməmiş miqrantların əsas insan hüquqlarına zəmanət verilməsinin vacibliyi vurğulanır.
Miqrasiya və insan hüquqlarına toxunan bir məsələ insan alveridir. İnsanların qanuni yolla keçməsi
üçün imkanları məhdud olduğundan onlar tez-tez risklər alır və vəziyyətdən istifadə etmək istəyən vasitəçilərə
müraciət edirlər, məsələn, miqrantların əmək qabiliyyətini istifadə etmək üçün məcburi köçkünlərin xərclərini
maliyyələşdirən tacirlər. İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının (AİHM) 4-cü maddəsi köləlik və
məcburi əməyi açıq və qəti şəkildə qadağan edir. Avropa Şurası insan alverinin qarşısını almaq, insan
alverçilərini təqib etmək və zərər çəkmişləri qorumaq üçün dövlətlərin öhd əliklərini əhatə edən İnsan alveri
ilə mübarizə haqqında Konvensiyanı qəbul etmişdir (2008-ci ildə qüvvəyə minmişdir). Gizli təbiətinə görə,
dünyanın heç bir yerində insan alverinin n ə qədər qurbanı olduğu barədə dəqiq məlumat yoxdur, lakin
təxminlər bir neçə yüz mindən bir neçə milyona qədərdir. Avropada 140,000-dən çox insan müxtəlif vaxtlarda
insan alveri qurbanına çevrilir, əksəriyyəti fahişəliyə məcbur edilir.[4] İnsan alveri qurbanı olan miqrantların
pasportları ələ keçirildikdə və ya onlar faktiki olaraq qapadıqldıqda özlərini köləliyə bərabər hallarda tapa
bilərlər.
Vətəndaşlığı olmayan şəxslərin statusu BMT-nin 1954-cü il tarixli Vətəndaşlığı olmayan şəxslərin
statusu haqqında Konvensiyası, [5] habelə BMT-nin Vətəndaşsızlığın Azaldılması [6] Konvensiyası
24 tərəfindən tənzimlənir. Vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquqlarının müdafiəsi səlahiyyətinə malik BMT
QAK hökumətlər, BMT-nin digər qurumları və bu problemi həll etmək üçün vətəndaş cəmiyyəti ilə işləyir.
Şengen müqavilələri (1985, 1990), Şengen əyalətinin vətəndaşlarına (hazırda 22 ölkədə, eləcə də
İslandiya, Norveç, Lixtenşteyn və İsveçrə daxil olmaqla) hər hansı bir yerdə yaşamaq, təhsil ala bilmək və ya
işləyə bilmək üçün sərbəst hərəkət və məhdudiyyətsiz səyahət təmin etməyi nəzərdə tutur. Ancaq keçmişdə
mövcud olmuş sərhəd nəzarəti ləğv edilərkən, Aİ öz ərazisini qorumaq üçün daha böyük bir “sərhəd” qurdu.
Avropada miqrasiya hərəkəti və nümunələri nəticəsində ümumi miqrasiya və sığınacaq siyasəti Aİ üzv
dövlətləri arasında daim inkişaf etmişdir. Sərhəd nəzar əti mexanizmləri olan Şengen sistemi və təhlükəsiz
üçüncü ölkənin t ənzimlənməsi olan 1997-ci il Dublin Konvensiyası, Şengen üzv dövlətlərindən birinə daxil
olan istənməy ən miqrantlara nəzarəti və onları geri göndərməyi asanlaşdırır, bu da sığınacaqlar axtaranların
sayının azaldılmasına və qeyri-qanuni miqrantların sayının artmasına gətirib çıxardır. Bənzər vizasız bir
sistem, Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (Baltikyanı dövlətlər və Gürcüstan istisna olmaqla, bütün post-sovet
dövlətləri daxil olmaqla) bir sıra ölkələrində inkişaf etdirilir, Əfqanıstan və digər Orta Asiya ölkələrindən gələn
miqrantlar bu yolla yekun təyinat ölkəsi olaraq Rusiyaya və ya Ukraynaya ya da tranzit ölkələri olaraq Aİ-yə
gedə bilir.
Avropa İttifaqı qonşu ölkələrdən sərhədlərə çatmağın qarşısını almaq üçün gözləntilər içərisindədir.
Aİ sərhədlərinə nəzarət etmək vəzifəsi tədricən köçkünlərin mənşə və tranzit ölkələrinə köçürülür. Aİ-də (hətta
Afrika daxilində) və xaricdəki bəzi ölkəl ərdə saxlanılan məhbus mərkəzlərində miqrantların yerləşdirilməsi
və deportasiyalar Avropada müntəzəm praktikalara çevrilib və onlar insan hüquqlarının pozulması üçün bir
çox imkanlar yaradırlar. Tənqidçilər Avropanın azadlıq, ədalət və təhlükəsizlik üçün “ümumi məkan”
yaratmaq istədiyini iddia etməsinə baxmayaraq, Avropa İttifaqı üzvü olmayan ölkələrin vətəndaşlarını ikinci
dərəcəli aşağı sinif kimi təcrid etməklə “Avropa Qalası” qurduğunu bildirirlər.
Avropanın xaricindən gələn vətəndaşlar üçün viza tələbləri çox sərt hala gəlmişdir, daşıyıcılara
sənədsiz sərnişinlərin daşınması üçün çox ağır sanksiyalar tətbiq olunur. Eyni hal Şərqi Avropa ölkələrində də
baş vermişdir. Bir çox Avropa ölkəsi tərəfindən təşkil edilən olduqca məhdudlaşdırıcı siyasətlər
immiqrantların Avropaya qeyri-qanuni yollara müraciət etməsinə səbəb ola bilər. Onlar tez-tez mütəşəkkil
qaçaqçıların qurbanlarına çevrilirlər. Çoxları Avropaya çatmır, bəziləri isə yolda ölür.
Monitorinq qrupu Fortress Europe tərəfindən toplanan 8 Avqust 2011-ci il tarixli məlumatlara görə,
1988-ci ildən bəri Avropaya girmək istəyən 17,738 insan ölmüşdür. [7]
Avropanın sərhədlərinə çatdıqda onlar həbs və çıxarılma daxil olmaqla digər təhlükələrlə üzləşirlər.
Avropa insan haqları qanununa görə, dövlətlərə qeyri-qanuni miqrantları saxlamaq qadağan edilmir. AİHK 5
(1) (f) maddəsinə əsasən şəxsin ölk əyə qanunsuz gəlməsinin qarşısını almaq məqs ədi ilə və ya barəsində
deportasiya yaxud ekstradisiya tədbirləri tətbiq olunan şəxsin qanuni tutulması və ya həbsə alınmasına icazə
verilir”
AİHK-a əsasən, Avropa Şurasının üzvü olan dövlətl ər Konvensiyada nəzərdə tutulan hüquqlarını
yalnız öz vətəndaşlarına deyil, öz yurisdiksiyasında olan hər kəs üçün təmin edirlər. Avropa Şurasının Miqrant
İşçilərinin Hüquqi Vəziyyəti Konvensiyası (1977), miqrant işçilərin və onların ailə üzvlərinin hüquqlarını
təmin etmək, onların sosial inkişafı və rifahını təmin etmək üçün bir struktur təmin edir. Avropa Şurası illər
ərzində sığınacaqla bağlı milli prosedurların uyğunlaşdırılmasını, sığınacaq prosedurlarına cavabdeh
…187…
vəzifəlilərin təlimini, sığınacaq axtaran şəxslərin saxlanılmasını, rədd edilmiş sığınacaq axtaranların geri
qaytarılmasını, həmçinin əlavə və müvəqqəti mühafizəni əhatə edən bir sıra tövsiyələr vermişdir.
Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA) nəzdində Miqrasiya, Qaçqınlar və Əhali Komitəsi
mövcuddur. Komitə işini öz səlahiyyətl əri ilə bağlı ən problemli sahələrə, o cümlədən müşayiətdən kənarda
qalan azyaşlılar, demoqrafik proseslərdə miqrasiyanın rolu, miqrantların və qaçqınların mühafizəsinə yönəldir.
Komitə, 2011-ci ildəki hesabatında, hüquqların praktikada tam istifadəsini təmin etmək məqsədilə sənədsiz
uşaqların müdafiəsi üzrə milli qanunvericiliyin və rəhbərliyin olmaması ilə bağlı narahatlığını ifadə etdi və
üzv ölkəl əri müvafiq qanunvericilik t ədbirlərinin həyata keçirilməsinə və inzibati maneələr, ayrı-seçkilik və
ya məlumat çatışmazlığı kimi maneələri aradan qaldırmağa çağırdı.
İrqçilik, ksenofobiya və anti-immiqrant duyğuları bir çox ölkədə artmaqdadır. Miqrantlar asanlıqla
onların icmalarında sosial və iqtisadi problemlərə görə məsuliyyət daşıyan irqçi və ya ksenofobik siyasətçilər
tərəfindən hədəflənirlər. “Miqrantofobiya” ciddi bir problem halına gəlir, bu da inteqrasiya və qarşılıqlı
anlayışa mane olur, eyni zamanda bir çox Avropa ölkələrində miqrantlar a qarşı zorakılığa və onların
yadlaşdırılmasına yol açır. Böyük Avropa ölkələrinin liderl əri də daxil olmaqla, bir sıra yüksək rütbəli
siyasətçilər çoxmədəniyyətliliyin uğursuz olduğunu iddia edirlər.
2008- ci ildə Avropa Şurası mədəniyyətlərarası dialoq üzrə “Birlikdə bərabər şəkildə ləyaqətli
yaşamaq” adlı Layihə Sənədi qəbul etmişdir. Bu siyasət sənədi “Avropa Şurasının 47 üzv dövləti hökumətinin
adından müdafiə edir ki, bizim ortaq gələcəyimiz insan hüquqları, demokratiya və qayda üzrə Avropa
Konvensiyasında təsbit olunmuş insan hüquqlarının qorunması və inkişaf etdirilməsi qabiliyyətlərimizdən
asılıdır. Mədəniyyətlərarası yanaşma mədəni müxtəlifliyin idarə olunması üçün gələcək görünüşlü bir model
təqdim edir ... Əgər Avropa şəxsiyyəti yaratmaq niyyəti mövcuddursa, bu, ümumi dəyərlər, ümumi irsə və
mədəni müxtəlifliyə, həmçinin hər bir insanın bərabər ləyaqətinə hörmət əsasında yaradılmalıdır.” [8]
Ədəbiyyat
1. Miqrasiya lüğəti, IOM
2. Uşaqların Maraqlarını Müəyyən etmək üzrə BMTQAK Qaydaları http://www.unhcr.org/4566b16b2.html
3. http://commissioner.cws.coe.int/tiki-view_blog_post.php?postId=71
4. 2010-cu il rəqəmləri əsasında İnsan alveri üzrə Fakt vərəqi, BMT-nin Narkotika və Cinayət
Ofisi, http://www.unodc.org/documents/human trafficking/UNVTF_fs_HT_EN.pdf
5. http://www2.ohchr.org/english/law/stateless.htm
6. http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/conventions/6_1_1961.pdf
7. http://fortresseurope.blogspot.com
8. http://www.coe.int/t/dg4/intercultural/source/white%20paper_final_revised_en.pdf
…188…
JURISPRUDENCE / HUKUK BİLİMLERİ / HÜQUQŞÜNASLIQ
КОРРУПЦИЯ, КАК РЕАЛЬНАЯ И НЕПОСРЕДСТВЕННАЯ УГРОЗА НАЦИОНАЛЬНОЙ

БЕЗОПАСНОСТИ ГОСУДАРСТВА
Халафов Шахин Фархад оглы
полковник налоговой службы, адъюнкт Академии Вооружённых Сил Министерства Обороны, Заместитель
начальника Управления Охраны Главного Управления по Расследованию Налоговых Преступлений
Государственной Налоговой Службы при Министерстве Экономики
Orcid id: 0000-0003-1882-1432
Abstract. Events of global and regional significance that have occurred and are occurring over the
past few years, the global economic crisis that began against the backdrop of the COVID-19 pandemic, the 44-
day Patriotic War for the liberation of the occupied territories of the Republic of Azerbaijan, if it`s possible to
call it so “Hybrid 3-rd World War” which going on in the territory of Ukraine - all of them actualize the
problems of theory and practice of ensuring International, Regional and National Security.
In an attempt to balance the existing, or rather emerging world order most states of the world are
revisiting the concepts and definitions of State, Social, Economic, Food, Military and other categories of
Security, in order to legally regulation unknown or unused forms of international, interregional and interstate
relations.
This article presents an attempt, more precisely, a conceptual preparation has begun for the
presentation and positioning of such a negative social phenomenon as Corruption as a direct and undisguised
threat to the National Security of a single state in particular and International Security in general.
Key words: national security, international security, public security, state, society, citizen, corruption,
corruptiogen, corruption behavior, corruption offenses.
JEL classification: К 1, К 14, К 23, К 32, К 42
JEL коды: К 1, К 14, К 23, К 32, К 42.
Как бы это парадоксально не звучало, однако, любое изыскание и исследование начинается,
именно, с формирования первого, базового, самого важного и основного «Вопроса». И ещё более
парадоксальным является то, что, сформулировав вопрос, посредством созерцательного и
мыслительного процессов, вопрошающий уже заранее знает, какой односложный ответ он должен и
желает получить, отсекая, при этом, иные, возможные (сопутствующие) варианты ответов. И никогда
не получается ограничиться одним вопросом и одним ответом.
Некоторая аудитория юристов-правоведов, социологов, политологов и экономистов
расценивают Коррупцию, как прямую и реальную угрозу Национальной Безопасности любого
государства. И само это умозаключение формирует огромное количество вопросов:
- Что представляет из себя Коррупция?
- Каковы её последствия?
- Кто такой коррупционер?
- Какой ущерб Национальной Безопасности может нанести коррупционер(ы)?
- Каковы, если они вообще могут быть, необратимые последствия от коррупционной
деятельности?
- Как противодействовать Коррупции?
Подобных вопросов можно перечислить не малое количество.
Я думаю и надеюсь ни у кого из нас не вызовет сомнение определение того, что Коррупция это
социальное, точнее, негативное социальное явление, которую, априори, невозможно искоренить, с
которой невозможно бороться. Когда мы говорим о борьбе чего-то (кого-то) с чем-то или с кем-то, мы
имеем в виду 2 противоборствующие стороны, между которыми, по прошествии определённого
промежутка времени, вырисовывается Победитель и Проигравший. И кто-нибудь из вас может
привести мне историческую справку о том, что в каком-то государстве, на какой-то планете, пусть и
вне Солнечной Системы, Коррупция была побеждена и искоренена полностью, бесследно и
бесповоротно исчезла??
Невозможно искоренить то, что изначально заложено в нашей сущности, это часть нашего
бытия и исчезнет, именно, после исчезновения последнего человека.
…189…
Коррупция это целенаправленная и запланированная деятельность одного или группы
чиновников (должностных лиц, публичных должностных лиц, иностранных должностных лиц,
государственных служащих, называйте, как угодно), направленная, единственно, на получение или
извлечение материальной выгоды или прибыли, посредством использования, злоупотребления,
превышения и присвоения властных полномочий и компетенции, объединённых общим, единым
умыслом. Это деятельность, где каждый по отдельности эпизод, кирпичик единого здания,
представляющее собой состав законченного (свершившегося) преступления или иного
противоправного деяния, будь то административный проступок или иное правонарушение.
Коррупция, с призмы отдельно взятого чиновника, со временем, превращается в некий образ
мыслей, единственным мотивационным источником, целиком и полностью, захватывающим все
помыслы, желания и ожидания данного человека. Она способна извратить даже самого
интеллектуально подкованного, образованного, достойного (в глазах большинства) и, заслуживающего
доверия человека. Это наша слабость, это часть нашего генома, с которой не многим удаётся удачно
справляться.
С точки зрения юриста-правоведа любое явление, событие или связь, оценивается и
позиционируется, исключительно, как общественное отношение (со всей юридической атрибутикой),
которому требуется и вводится правовое регламентирование и упорядочивание. Разумеется, и
коррупция, в первую очередь, позиционируется, как общественное отношение, со своими субъектами,
объектами, функциональными обязанностями и правами и правовыми последствиями, но не как нечто
желаемое или допустимое, а как нечто противоестественное и порицаемое.
Не пытаясь выстроить иерархическую цепь от самого значимого к менее ценному, давайте
попытаемся установить, что несёт коррупция тому «микроклимату», в котором она развилась и пустила
корни.
Коррупция способна, причём не гипотетически и эфемерно, а реально:
- подорвать, на корню, всякое доверие общества и народа к функциональности и
компетентности Государственной Службы, в целом, и Государственному Аппарату, в частности;
- превратить постулат о Справедливости и Общественной направленности политической
власти в пустой звук. Извините за грубость, скажем так: Пшик и Словоблудие;
- нанести колоссальный, непоправимый ущерб экономическому развитию государства;
- отвратить экономически и коммерчески самостоятельную часть общества от самого понятия
легального и фискального осуществления коммерческой деятельности и активности;
- извратить, до неузнаваемости и безвозвратно, принципы и систему образования, когда
отпадает всякая необходимость в квалифицированных кадрах, замещаемых беспринципными,
недалёкими и бестолковыми исполнителями;
- трансформировать принудительный, правоохранительный и правоприменительный аппарат
государства, а в конечном итоге и всю систему Правосудия в структуру, где преступление и иное
противоправное деяние, а чаще всего, просто мнимый проступок, расцениваются, исключительно, как
источник дохода, своего рода «Правоохранительной Индульгенции» (где каждое преступление или
административный проступок имеет свою таксу);
- втоптать в грязь и обесценить любое положительное представление и имидж государства на
Международной арене, превратив в изгоя, в плане инвестиционной привлекательности, да и любого
взаимоотношения в общем;
- уничтожить саму систему аккумуляции и расходования бюджетных средств, подорвав, таким
образом, политику структуризации и администрирования государства;
- наплевать на принцип «Верховенства Права и Закона», поставив во главе угла волю, прихоти
и устремления самого чиновника и его близкого окружения;
- открыть дорогу к зарождению, распространению и усугублению в обществе анархических,
сепаратистских и иных враждебных воззрений;
- наладить тесные связи с представителями организованной преступности, наркобизнеса,
нарко-траффика, торговли людьми.
И это, отнюдь не полный и не исчерпывающий список негативных проявлений и последствий
распространения и укоренения коррупции в отдельно-взятом государстве.
Государство это, по сути, и содержанию, если можно так выразиться, некий прототип живого
организма, где каждая институция и образование, обладают своими специфическими функциями и
средствами воздействия на окружающую среду. Точно так же, как и невозможно функционирование
всего организма при раковом поражении одного органа, так и невозможно, хотя бы, нормальное и
…190…
должное функционирование Государственной системы, при поражении, одного из институтов
«Коррупционной опухолью», прошу прощения за каламбур.
А что же собой представляет сам коррупционер, с чем связана подобная демонизация,
типизация и градирование?
Вообще-то, перефразировав старинное изречение, можно сказать, что не так страшен
коррупционер, как его малюют. Следует, в первую очередь, уточнить, что негативная социальная
природа коррупции, накладывает соответствующий отпечаток и на его носителя, на его нравственные,
моральные, интеллектуальные и волевые качества. Коррупционер, пусть он будет даже «семи пядей во
лбу», это совокупность самых нижайших человеческих качеств. Человек, оценивающий всё и вся с
точки зрения получения прибыли, выгоды и наживы, причём всегда неправомерной, не может и, не
будет поступать с позиции высоких моральных качеств.
В силу занимаемой должности, способности влиять на судьбы многих людей, возможности
изменить исход многих дел, как в худшую, так и в лучшую стороны, коррупционер, внешне, может
выглядеть, и чаще так и бывает, очень респектабельным, многоуважаемым и авторитетным членом
общества, с мнением которого считаются и, к советам которого прислушиваются многие. Однако,
стоит этому человечку загреметь по коррупционной статье, весь этот лоск и напускное отношение, как
ветром сдувает. У его окружения и знающих его людей, проскальзывают, одновременно, две мысли:
1. Как бы сделать и добиться того, чтобы занять ту должность и место, ранее занимаемое
арестованным (задержанным)?
2. Наконец-то вывели на чистую воду этого напыщенного индюка (индейку).
И длится это всё нескончаемо, как по круговой поруке, от одного арестованного или уволенного
коррупционера, к другому.
По мере карьерного роста коррупционер обзаводится очень полезными на его поприще связями
и, родственными в том числе. Коррупционер никогда не бывает один. Это совокупность всевозможных
родственников, «друзей» и знакомых, очень хороших знакомых, единомышленников, представленных
во многих властных институтах государства. Создаётся «Коррупционная Кооперация», с множеством
филиалов, представительств и консультационных секторов, представленных коррупционерами, чаще
всего, занимающими руководящие посты и должности, из многих органов и институтов
государственной власти.
Как коррупция может угрожать Национальной Безопасности государства? Почему именно
коррупция, представляет наибольшую опасность для Национальной Безопасности, а не иные
негативные социальные явления, транснациональная преступность, торговля людьми, наркомания и
наркотрафик, терроризм, к примеру?
Большинство граждан бывшего СССР, ныне граждан независимых государств, узнали о
словосочетании «Национальная Безопасность» из уст руководителей и официальных лиц США, а
также из голливудских боевиков и блокбастеров. В 90-е годы 20 века на постсоветском пространстве
данное словосочетание ассоциировалось, в первую очередь, с понятием Безопасность, потому что
система права того времени использовала понятие Государственная Безопасность и обыватель не видел
в этих понятиях особой разницы.
При самой поверхностной, дилетантской оценке понятия Национальная Безопасность,
становится ясным, что оно не может быть односложным, потому что вряд ли в современном мире,
разве что, за исключением республики Армения, существует моноэтническое, мононациональное
государство. Разумеется, в понятие национальная безопасность вложено более широкое значение,
которое охватывает основных субъектов нормотворчества отдельно взятого государства.
Установить определение понятия Национальная Безопасность не так уж и трудно, потому что
оно не особо отличается от определений Государственная, Общественная, Политическая, Военная или
Экономическая Безопасность, с точки зрения осуществления необходимых мер, призванных
обеспечить эту самую безопасность. В любом случае за основу берётся состояние отсутствия, а также
защищённости от угроз, внешних или внутренних, тех или иных, охраняемых интересов и основных
акторов или субъектов, гипотетически являющихся источниками власти. На общепризнанном и
декларативном уровне их всего 3: это государство, общество и отдельно взятый индивид, его права и
свободы.
Согласно закону Азербайджанской Республики «о Национальной Безопасности» Национальная
безопасность Азербайджанской Республики — это обеспечение защиты независимости, суверенитета,
территориальной целостности, конституционного строя государства, национальных интересов народа
и страны, прав и интересов личности и общества и государства от внутренних и внешних угроз.[1. ст.1]
…191…
Данное определение является, можно сказать, идентичным для понятия Национальная Безопасность в
системах законодательства подавляющего числа развитых и развивающихся государств, не принимая
во внимание некоторых малозначительных дополнений и изменений, не меняющих общую смысловую
и понятийную нагрузку.
По сути дела, определение национальной безопасности это установление значимых,
основополагающих ценностей и принципов общечеловеческого, социального бытия, а также
совокупность, исторически сформировавшихся институтов и образований, призванных (в идеале)
обеспечить нормальное и должное функционирование общества и отдельно взятого индивида в
пределах конкретного ареала проживания. За основу берутся три основных, а может и единственных,
в своём роде, субъекта социально-правовых отношений, возникших и модифицированных в процессе
жизнедеятельности человечества, коммуникации между людьми и их взаимоотношений. Как мы и
определили выше, это конкретное государство, общество и человек.
Согласно, собственно, определению Национальной Безопасности понятие государства
представлено наиболее основополагающими, жизненно-важными атрибутами самой
государственности и государственной власти: независимость, суверенитет, территориальная
целостность и конституционный строй.
Это:
- обстановка единоличного, едино-начального, в хороших, демократических смыслах этих
слов, принятия решений, осуществления волеизъявления и правления;
- обстановка отсутствия или невмешательства иных сил или акторов, как внешних, так и
внутренних, в процесс осуществления властных полномочий и политического регулирования;
- распространение суверенной власти на всех, без исключения, территориях, административно-
территориальных единицах данного государства, в пределах международно-признанных границ;
- закрепленные (задекларированные) в «Основном Законе», посредством всеобщего
волеизъявления граждан, вид государственного устройства, форма правления, базовые принципы
государственной и общественной жизнедеятельности, рамки и очертания ветвей власти и иные
атрибуты. Это лишь малая, хоть и имеющая жизненно-необходимую значимость, часть элементов
государственности, посредством которых, отдельно взятое государство позиционируется, как
полноправный, единый и весьма значимый субъект Международного, в частности и вообще Системы
Права, в целом.
Государство – это исторически-, и эволюционно сформировавшаяся, точнее сформированная
совокупность институтов и учреждений, призванных, посредством градации и соотношения к той или
иной ветви власти, формировать политику оптимального (надеюсь) администрирования общества и
народонаселения, а также осуществления властных полномочий в целях оптимальной, должной или
желаемой, предполагаемой жизнедеятельности данного организма и, обслуживающей его общности
людей, в пределах конкретного ареала обитания. [2. стр. 27-28.]
С призмы Теории Государства и Права «общество» это, абстрактно, некий «живой организм»,
с ощутимым багажом исторически-сформированных достоинств и недостатков, представляющее из
себя (примитивно) совокупность индивидов, объединённых или объединившихся в весьма
неустойчивую общность, благодаря наличию скрепляющих и мобилизующих признаков, таких как
общность языка общения, традиций и обычаев, происхождения (этно-национальное), устоявшихся
закономерностей государственности и ареала обитания.
Большинство юристов-правоведов, определяют общество, как совокупность эволюционно-
модифицированных институций, способных и, оказывающих решающее значение на своё, а также на
функционирование государства и иных делегированных образований, обладающих ярко-выраженной
мотивированностью к нормотворчеству и самоуправлению.
Позвольте не согласиться, точнее не полностью согласиться с данными теориями и
определениями, по той простой причине, что биологическая, физиологическая, физическая и иного
порядка предопределённости и слабости перед внешними факторами бытия, изначально заложили в
человеке склонность к «Подчинению Силе», превратившаяся в парадигму человеческой сущности. И
уж простите, всякого рода концепции заложенной мобилизованности и сплочённости перед общей,
непреодолимой угрозой и опасностью, перестают работать, как только эта самая опасность,
трансформируется в категорию эфемерной угрозы, либо теряет актуальность.
Тем более странными являются мысли о способности общества к самоорганизации и
саморегуляции. Если бы это было на самом деле так, тогда общество не делегировало бы свою волю,
самостоятельность, естественные свободы и право Силы, созданному им же самим Государству.
…192…
Только тот, кто решает и принимает решения, имеет прерогативу мыслить. Государство мыслит за
общество в целом и человека в частности, именно оно ведает, что лучше для них, оно и принимает
соответствующие решения.
Разумеется, есть и, тиражируются, можно сказать, веками идеи и постулаты, обеспеченные
непреодолимой силой государства, о том, что именно общество и граждане формируют государство и
власть, посредством всеобщего, прямого и тайного плебисцита. Но как только проходят выборы,
общество облегчённо выдыхает и расслабляется до проявления следующего этапа волеизъявления.
На мой взгляд, провозглашенная теоретиками и, поддержанная многими государствами и
правительствами идея построения «Гражданского Общества» с чёткой градацией и внутренней
конституцией, учреждением необходимого числа специализированных общественных институций и
организаций, способных урезать и оптимизировать властные и политические полномочия и, в какой-
то степени суверенитет (справедливости и равенства ради) государства, с целью придания большей
реалистичности конституционному принципу «Сдержек и Противовесов», на самом деле, не что иное,
как попытка принять желаемое за действительное.
В целях установления и определения понятия «Национальная Безопасность» в частности и
Системы Права в целом, человек, рассматривается, исключительно, с призмы, некоего, дарованного
«сверху» совокупного списка, декларативно непререкаемых и безусловных (что, само по себе, очень
спорно) прав и свобод, а также допустимого (желаемого) предела благопристойного, похвального
поведения, которые также декларативно непререкаемо и безусловно, обеспечиваются и охраняются
государством. Человек (индивид, гражданин, лицо без гражданства) не может быть, не упомянут, как
один из основных, значимых объектов обеспечения Национальной Безопасности, по той просто
причине, что, именно он, наряду с государством и обществом, является Источником Права,
формирующим систему этого самого Права, в пределах конкретного государства.
В том же самом законе «о Национальной Безопасности» и одноимённой концепции также
прописаны и Национальные Интересы Азербайджанской Республики в политической, экономической,
социальной, военной, информационной, экологической сферах, научной, культурной и духовных
областях. [3. ст. 2. стр. 4-5.] То есть, грубо говоря, это все те сферы и области, которые характеризуют
аспекты жизнедеятельности именно государства, как «монополиста» всего сущего, в пределах
определённой территории и Правового Поля.
Национальная безопасность, как социально-правовое явление обладает рядом категорий и, в
первую очередь это Угрозы самой безопасности. Они могут быть потенциальными или реальными,
внутренними или внешними, но в любом случае посягают, а ещё точнее представляют опасность, могут
представлять таковую для, означенных выше национальных интересов.
Вроде бы всё чётко и ясно оговорено и регламентировано, однако, расплывчатость понятий,
точнее, неопределённость, отсутствие конкретизации и регламентации, даёт, на мой взгляд,
возможность злоупотребления (при наличии определённых обстоятельств) в вопросах оценки тех или
иных событий, фактов, явлений или деятельности, как угрозы национальной безопасности.
Способность к злоупотреблению доверием, является чертой характера, склонностью или
наклонностью (как хотите), присущая, абсолютно, всем людям, это наша природа. В процессе нашего
активного жизни-созерцания данная черта, либо крепнет и разрастается, активно и бесповоротно
извращая нравственность, мораль и принципы (если таковые имеют место быть) носителя, либо
облекается в определённые рамки и, подчиняется воле, не создавая проблем для совести хозяина. К
великому сожалению, чаще всего, происходит именно первое, что свидетельствует о слабости
человека, каким бы брутальным и несокрушимым он не казался, какими бы благими и праведными не
были его намерения и поступки (на первый взгляд).
Коррупция, по сути своей, это не единичное правонарушение или уголовно-наказуемое деяние,
это не совокупность преступлений и даже не продолжаемые или длящиеся преступления. Коррупция
это планомерная и целенаправленная деятельность по извлечению незаконной выгоды и приобретению
материальных благ, посредством противоправного применения (или не применения),
злоупотребления, превышения, а также присвоения полномочий, вверенных ему государством.
Однако, почему же многие из нас утверждают, что коррупция представляет самую, что ни на
есть, реальную угрозу для национальной безопасности, отдельно взятого государства и системы
Глобальной Международной Безопасности, если таковая, на самом деле, имеет место быть, а не
обычная теоретическая отсылка?
Для этого нужно обратиться к субъектам, силам и средствам, призванным обеспечить эту
самую Национальную Безопасность. Согласно тому же закону о Национальной Безопасности
…193…
субъектами национальной безопасности Азербайджанской Республики являются органы
государственной власти, созданные в целях обеспечения интересов и потребностей, безопасности
людей, общества и государства.
Что или кого, в первую очередь, поражает коррупция, что она портит, уродует и извращает??
Коррупция всегда и неукоснительно бьёт и поражает по самой системе государственной власти,
государственного администрирования и управления, системе правосудия и обвинения. Если поражён
сам субъект обеспечения Национальной Безопасности, то кто же будет в силах его обеспечивать?
Абстрагируясь от всевозможных теорий, чисто гипотетически, представьте, что коррупционер,
до мозга костей, взращенный системой, достигший на Государственной Службе определённых высот
и дослужившийся до высоких «званий» и занимающий руководящую должность в подразделении или
организации, призванной обеспечивать и защищать, так сказать, Национальную Безопасность.
Представили, а теперь задайтесь вопросом: Что и, Как этот коррупционер будет защищать и, о чём он
будет печься? О какой защите независимости, суверенитета, территориальной целостности,
конституционного строя государства, национальных интересов народа и страны, прав и интересов
личности и общества и государства от внутренних и внешних угроз, может идти речь в данном случае?
Государство это многосложный, многоуровневый, сложноподчинённый и, постоянно
трансформирующийся и видоизменяющийся (как показывает история не всегда в лучшую сторону)
«живой организм», функционирующий по своим, созданным им же самим законам и правилам.
Без особой разницы, кто и какие силы являются инициаторами всего этого, если вы хотите
нанести вред территориальной целостности – потворствуйте или будьте снисходительны
продвижению и карьерному росту коррупционера(ов) в системе Министерства Обороны;
хотите нанести вред конституционному строю - потворствуйте или будьте снисходительны
продвижению и карьерному росту коррупционера(ов) в системе Службы Госбезопасности и иных
правоохранительных министерств и ведомств, а также в законодательном органе государства;
хотите нанести вред национальным интересам народа и страны - потворствуйте или будьте
снисходительны продвижению и карьерному росту коррупционера(ов) в правительстве в целом, в
системе здравоохранения и сфере социальной защиты в частности.
Этот список можно продолжать до бесконечности, ибо нет и, не будет такого общественного
отношения или, требующего соответствующей охраны социального явления, которому невозможно
было бы нанести вред коррупцией и коррупционной деятельностью отдельного человека или группы
лиц.
Между прочим, с точки зрения угрозы, коррупция, как таковая, не может рассматриваться, ни
как внутренняя и ни как внешняя угрозы. Это некий универсальный, всеобъемлющий архетип, который
в зависимости от источника поощрения или потворства, может и представляет, как внутреннюю, так и
внешнюю угрозы для Национальной Безопасности.
Дело в том, что коррупция, точнее отдельные её эпизоды, представляющие собой
самостоятельные составы преступлений, относятся к категории латентных, общественно-опасные
последствия от которых могут и не наступить в настоящее время или в обозримом будущем. Порой
коррупционную деятельность одного или группы чиновников, удаётся раскрыть (по тем или иным
субъективным и объективным причинам) спустя многие годы позже, когда этот же самый чиновник
уже занимает более руководящий пост в системе государственного администрирования и наделён
всевозможными иммунитетами.
Общественная, и не только, но и государственная и международная опасность коррупции
состоит в том, что коррупционная наклонность, предрасположенность к коррупции, с течением
времени, перерастают в устойчивую линию поведения, преобразуют образ мышления носителя, все
помыслы и чаяния которого, уже направлены, исключительно, на получение незаконного дохода или
преференции, посредством использования своего служебного положения. На мой взгляд, в контексте
конкретного чиновника, это болезнь, очень редко поддающаяся лечению. И единственный способ
лечения, точнее вмешательства, в данном случае, это вырвать коррупционера из Государственной
Службы с корнями, предать огласке все его «геройства» и «похождения», добившись не общественного
порицания, как любят формулировать большинство юристов, а именно общественного пренебрежения,
общественного уничижения и ненависти, если хотите, по отношению к этому типу.
Самым основным и необратимым, по крайней мере, в ближайшей перспективе, последствием
коррупции является ущерб, вред, называйте, как хотите, нанесённый Авторитету Государства.
Начиная с 70-х годов 20 века государства по-отдельности, международные, региональные и
неправительственные организации, сформировали огромное количество рекомендаций, методов,
…194…
способов и средств, способных удачно и эффективно противостоять коррупции. Заметьте, именно
противостоять, а не бороться (иначе это будет борьбой с самими собой, с собственным естеством).
Однако, какими бы суровыми методами и ограничениями мы не обзавелись;
- какими бы длительными не были бы сроки лишения свободы за коррупционные
преступления;
- какие бы институциональные и структурные изменения не осуществлялись бы, в целях
обеспечения прозрачности в процессе принятия решений и подбора кадров;
- как бы эффективно не проводилась антикоррупционная экспертиза законопроектов,
всё это будет лишь частью того общего, что необходимо применять ежедневно и ежечасно на
Государственной Службе и в системе Государственного Администрирования. Это проявление
Политической Воли каждого руководителя, каждого государственного органа или подразделения,
направленная на непримиримость в противодействии и пресечении коррупции. Только наличие
Политической Воли к реальному и эффективному противодействию, способно, разумеется, не
искоренить, а существенно ограничить уровень распространения коррупции, снизив её «токсичность»
до уровня мелкого проступка.
Кстати, позвольте выразить собственное мнение по поводу рекомендуемого многими
международными и региональными организациями метода антикоррупционной экспертизы
законопроектов, как панацеи от коррупции. Просто представьте. Мы вполне демократическими
методами, избираем представителей народа в законодательный орган государства, прямыми
функциональными обязанностями которых является принятие законов, дополнений и изменений к
ним. То есть затрачиваются колоссальные бюджетные средства на то, чтобы бывшие спортсмены,
певцы, поэтессы и историки начали заниматься деятельностью, о которой они и понятия не имеют, не
говоря уже о политической составляющей всего процесса законотворчества. Извините за грубость, но
уверен, что не каждый вновь избранный народный представитель, сможет дать, хотя бы
приблизительное, определение слову «Закон».
Но и это не беда. После этого, по прошествии определённого промежутка времени, мы вновь
затрачиваем не меньшие бюджетные средства на то, чтобы собрать воедино определённое количество
квалифицированных юристов, дабы они, на постоянной основе, проводили антикоррупционную
экспертизу законов и нормативных актов, принятых спортсменами, геодезистами и балеринами.
Так не лучше ли изначально отдавать предпочтение людям, хотя бы имеющим представления
о юриспруденции и правоведении? Вопрос Риторический.
Литературa:
1. О Национальной Безопасности: Закон Азербайджанской Республики от 29 июня 2004 года. № 712-IIQ.
2. https://republic.preslib.az/ru_d4-74.html#:~:text=Закон%20Азербайджанской%20Республики%200
%национальной,независимого%2C%20суверенного%2C%20демократического%20государства.
3. Малько А.В. Теория государства и права.– М.: Юрист. 2005.
4. https://pravo-olymp.ru/wp-content/uploads/2013/04/TGP_Matuzov_Malko.pdf
5. Об утверждении Концепции Национальной Безопасности Азербайджанской Республики: Распоряжение
Президента Азербайджанской Республики от 23 мая 2007 года. №2198.
6. https://migration.gov.az/content/pdf/100d0573f3c1bdd642b0718b6393bb0e.pdf
MÜƏLLİF HÜQUQLARININ QORUNMASI SAHƏSİNDƏ RƏQƏMSAL BLOKÇEYN

TEXNOLOGİYASININ ROLU
Orucova Məryəm Faiq qızı
Doktorant
Orcid id: 0000-0003-2486-8800
Abstract. The topic of this scientific article is aimed at obtaining a General idea about the digital
blockchain technology in terms of copyright protection. As the practice of using digital blockchain technology
in other areas of modern human life shows, it can also be applied in the field of copyright protection. In that
it contains both a high level of verification of user data and a high level of protection against unauthorized
access by third parties. In addition, the format of this article raises the issue of low knowledge of the digital
blockchain technology, which may contain previously unknown vulnerabilities, which also requires the
accumulation of certain theoretical and practical experience. In spite of the lack of knowledge of the digital
…195…
blockchain technology, we can confidently say that it is the future of further development of the subject of
copyright protection, both in the Azerbaijan Republic and the rest of the world. By reason of universal
digitalization is nothing but a "harbinger" of the arrival of digital blockchain technology in all spheres of human
life. Already today, we can confidently state that in the near future, every step of a person will be "imprinted"
in the digital environment of the blockchain.
Key words: Blockchain, copyright, privacy, copyright holder, legal user, hashing, timestamps,
cryptography
Müəllif hüquqlarının qorunmasında blokçeyn texnologiyasından danışmazdan əvvəl, “blokçeyn” və
“müəllif hüquqları” anlayışlarına rəsmi təfsir vermək zəruridir. “Müəllif hüquqları” dedikdə müəllifin
yaratdığı elm, incəsənət, texnika və s. əsərlərinə müstəsna mülkiyyətdir. "Blokçeyn" dedikdə isə, İnternetə
qoşulmuş kompüterlərdə bu və ya digər məlumatları ehtiva edən ardıcıl bloklar zəncirinin müəyyən bir şəkildə
qurulması nəzərdə tutulur. Məhz “blokçeyn” platforması bu gün müəllif hüquqlarının, bu və ya digər “rəqəmsal
məzmunun” üçüncü tərəflər tərəfindən qeyri-qanuni istifadəsindən düzgün qorunmasında yeni bir vasitədir
Məhz problemləri tam müəyyən etməyə imkan verən "blokçeyn" müasir rəqəmsal texnologiyası bu və
ya digər hüquqi əhəmiyyətli faktın müəyyən edilməsi mövzusunda həlledici ola bilər:
"Kriptoqrafik haşing" texnologiyasının tətbiqi - ümumi mənası və məzmunu "rəqəmsal obyektin"
məzmununun mövcudluğu faktını, praktiki olaraq açıqlanmadan təsdiq və ya təkzib etməyə imkan verməkdən
ibarətdir.
“Vaxt ştampları” - "blokçeyn" in bu komponent aləti müəlliflik hüquqları obyektinin qorunması
sahəsində əlavə təminat olan, habelə əsas mahiyyət və məzmunun birbaşa sübutu kimi çıxış edərək sizə 100%
əminliklə bu və ya digər müəllif hüquqlarının "ilkinliyi" faktını müəyyən etməyə və təkzib etməyə imkan
verir.
Blokçeyn rəqəmsal texnologiyası müəllif hüquqlarının qorunması məsələləri üçün kritik əhəmiyyətə
və məzmuna malik olan aşağıdakı sahələrə imkan verir:
Müəllifin faktiki məlumatlarına daxil olmaq imkanı saxlanılmaqla müəlliflik hüququ obyekti haqqında
məxfilik alətinin tətbiqi
Üçüncü şəxslər üçün müəlliflik hüququ obyekti haqqında məlumatların qeyd-şərtsiz təhlükəsizliyini
və əlçatmazlığını təmin etmək imkanı
Müəllif hüquqlarının qorunması məsələlərində bütün lisenziyalaşdırma, nəzarət, senzura
mövzularınının ən yaxşı cəhətlərinin özündə cəmləşdirmiş mərkəzsizləşdirmə alətindən tətbiq etmək imkanı
Müəllif hüquqlarının qorunmasında blokçeyn texnologiyasının şübhəsiz üstünlüyü ondan ibarətdir ki,
o, İnternetdə müəllif hüququ obyektini yerləşdirən istifadəçinin ilk əməliyyatını dəqiq müəyyən etməyə imkan
verir.
Blokçeyn texnologiyası müəllif hüquqlarının "köhnə müdafiə texnologiyaları" ilə obyektiv
səbəblərdən əlçatmaz və qeyri-mümkün olan bütün müəllif hüquqlarının qorunması sahəsini yeni, daha yüksək
səviyyəyə qaldırmağa imkan verir.
Müəllif hüquqlarının qorunması zamanı Blokçeyn platformasına sürətli keçidi gözləmək gərəkmir.
Belə ki, həm istifadəçilər, həm də müəyyən müəllif hüquqları sahibləri hələ də özləri də çoxşaxəli və
çoxistiqamətli olduğuna görə “blokçeyn” rəqəmsal texnologiyasını tam başa düşmürlər.
“Blokçeyn” rəqəmsal texnologiyasının daha geniş yayılması, onun həmçinin “müəllif hüquqları”
sahəsində daha hərtərəfli və əlçatan işlənilməsində başlayacaq. Artıq bugündə “blokçeyn” texnologiyasının
təcrübədə tətbiqi məsələlərində müəyyən müsbət təcrübə mövcuddur (Bulqakov, 2016: s.82)..4
“Blokçeyn” rəqəmsal texnologiyasının əsasında paylanmış reyestr sistemi dayanır. Bu sistemdə
“torrent” proqramına oxşar mərkəzləşdirilmiş məlumat saxlama yoxdur.
Eyni zamanda, hər bir əməliyyatın yoxlanılması bütün reyestrin istifadəçiləri tərəfindən həyata
keçirilir. Bu gün "blokçeyn" rəqəmsal alətinin üç əsas növü var:
1. Açıq blokçeyn – mənası ondan ibarətdir ki, blok məlumatlarının şifrənə biləcəyinə baxmayaraq,
blokların istifadəsinə dair heç məhdudiyyətin mövcud olmaması, həmçinin blokçeynə daxil olmaq
üçün əməliyyatların tranzaksasiyası
2. Qapalı blokçeyn – blokçeyn rəqəmsal texnologiyasının bu növü məlumatlara çıxışın və əməliyyatların
göndərilməsi məsələsinin "səlahiyyətli" subyektlər dairəsi ilə məhdudlaşmasına əsaslanır.
4Bulqakov İ.T Blokçeyn texnologiyasının istifadəsində hüquqi məsələlər // Qanun.

2016. № 12. S. 80–88.
…196…
3. Eksklyuziv blokçeyn - ümumi mənası və məmunu ona əsaslanır ki, informasiyanın faktiki
yerləşdirilməsi və şəxsiyyətləri müəyyən edilmiş müəyyən subyektlər siyahısı tərəfindən həyata
keçirilən əməliyyatların emalı
Bütün müasir qlobal təcrübənin göstərdiyi kimi, yuxarıda qeyd edilən “blokçeyn” rəqəmsal
platformasının xüsusiyyəti və keyfiyyəti əsasən bütün növ maliyyə alətlərində istifadə olunur:
− “Blokçeyn” rəqəmsal sisteminin hüquqi tənzimlənməsinin faktiki mövcud olmaması
− Nəticədə qeyri-müəyyənlik və “blokçeyn” rəqəmsal sisteminin bütün imkanların dəqiq anlanılmasının
olmaması
“Blokçeyn” rəqəmsal texnologiyası hələ özününü təkmilləşdirilməsi və sonrakı inkişafını tələb edir.
Hətta institusional xarakterli müəyyən problemlərin mövcud olması, “blokçeyn” rəqəmsal texnologiyasının
indiki növündə müəllif hüquqlarının müdafiəsi və qorunmasının etibarlı sistemini yaratmağa imkan verir.
“Blokçeyn” rəqəmsal platformasının təcrübədə sonrakı tətbiqi çoxda uzaq olmayan gələcəkdə mütləq
surətdə müəllif hüquqlarının qorunması sahəsində yaxşı perspektivlər yaradacaq.
“Blokçeyn” rəqəmsal platformasının başlıca üstünlüklərindən biri ondan ibarətdir ki, məlumatların
emalı inteqrasiyasını təmin edir, “müəlliflik hüququnun” düzgünlüyü və ümumi təhlükəsizliyi mövzusunun
struktur cəhətdən bir zəncirə bağlanmış vahid bir protokola daxil edilmişdir.
“Bokçeyn” rəqəmsal platformasının müəllif hüquqlarının qorunması sahəsində ona daxil edilmiş
informasiyanın dəyişilməzliyi ilə fərqlənir. Nəzəri olaraq müddətsiz olaraq ona heç kim müdaxilə edə bilməz
“Blokçeyn”in nəzəri təsvirindən göründüyü kimi, bir dəfə “müəllif hüququna” daxil edilmiş məlumat
bir daha nə dəyişdirilə bilməz, nə də itirilə bilməz. “Blokçeyn” rəqəmsal texnologiyasında qeydiyyat müəllifə
elektron həqiqilik sertifikatı verir. Bu da özü özlüyündə üçüncü şəxslərə əsərin müəllifini identifiksiya etməyə
və müəlliflərə, o cümlədən də digər hüquq sahiblərinə həmin qanun pozuntularını üzə çıxarmağa imkan verir.
Müzakirə edilən məsələnin nəticələrindən biri də odur ki, “yiyəsi olmayan əsərlər” keçmişin obyektinə
çevrilir, beləki həmin əsərlərə müəllif hüquqlarının kimə mənsub olması haqqında qeyd həmişə mövcud
olacaq.
“Blokçeyn” rəqəmsal texnologiyasının müəllif hüquqlarının qorunması sahəsində istifadəsi hələki
özünün hüquqi və qanuni tənzimləmlənməsini tələb edir.
Müəllif hüquqlarının qorunması sahəsində “blokçeyn”dən istifadə problemləri ilə bağlı yekun nəticə
olaraq, mütləq şəkildə aşağıdakı hüquqi komponetləri işləmək vacibdir:
Müdafiə edilən müəllif hüquqlarının müasir həyatın bu və ya digər sahəsinə mənsubiyyəti növündə
aydın və dəqiq meyarlarını müəyyən etmək
Müəllif hüquqlarının qorunması üzrə yaradılmış “blokçeyn” sisteminin texniki sınaqdan keçirilməsini
təmin etmək
Həm hüquq sahiblərinin, həm də istifadəçilərin hüquqlarının balansını təmin etmək.
Beləliklə, “blokçeyn” texnologiyası əsasında “müəllif hüquqlarının” reyestrinin yaradılması
məsələsini diqqətlə araşdırmaq lazımdır.
Bundan əlavə müəllifin və ya digər hüquq sahibinin həmişə hüquqları ona mənsub olan obyektin
istifadəsini izləmək imkanı olacaq. Bu həmdə bu və ya digər müəllif hüquqlarının effektiv müdafiəsi
vasitəsidir.
Məhz bu blokçeyn texnologiyasını əsərlərin və digər obyektlərin İnternetdə istifadəsindən fərqləndirir.
Çünkü bu həm müstəsna və müəllif hüquqlarının pozuntularını müəyyən etmək, həm də hüquqların dövriyyəsi
üçün vacibdir.
Yuxarıda qeyd edilənlərlə əlaqədar aşağıdakı nəticələri qeyd etmək vacibdir:
− Müəllif hüquqlarının qorunması sahəsində blokçeyn texnologiyasının istifadəsi mövzusunda hüquqi
məsələləri daha da inkişaf etdirmək vacibdir
− Müəllifləri artıq mövcud olmayan, “yiyəsi olmayan əsərlərə” “müəllif hüquqlarının” paylanması
məsələsini işləmək vacibdir
− Blokçeyn sistemində həm hüquq sahiblərinin, həm də hüquq istifadəçilərinin hüquq və vəzifələrinin
tədricən işlənməsi vacibdir
Müəllif hüquqlarının və əqli mülkiyyət hüquqlarının qorunmasında blokçeyn texnologiyasının
istifadəsi sahəsində aşağıdakını qeyd etmək vacibdir: bu məsələ ildən ilə ancaq genişlənən, tam olaraq
əhəmiyyətli və müəyyənedici məna daşıyır. Çünkü özündə informasiya bloklarının internetdə paylanmasına
əsaslanan üçüncü şəxslərdən yüksək səviyyədə qorunmasını təmin edən müəyyən rəqəmsal texnologiyaları
saxlayır.
Zamanla ümumbəşəri insan həyatı və fəaliyyətinin bütün məsələləri blokçeyn texnologiyasının köməyi
ilə tam avtomatlaşdırılacaq və bu, real fəaliyyətə uyğun gələn artıq çoxda uzaq olmayan gələcəyin məsələsidir.
…197…
Hər yerdə rəqəmsallaşdırma dövrünün gəlməsinin qaçılmazlığını dərk edərək, əminliklə qeyd etmək olar ki,
məhz “blokçeyn” texnologiyası müəllif hüquqlarının, əqli mülkiyyət obyektlərinin lazımi qorunması
mexanizminə çevriləcəkdir.
Bu problem yalnız indiki zamana xasdır, beləki gələcəkdə bu məsələ təcrübədə elmi metodlarının və
bütün toplanmış təcrübənin praktikada tətbiqi ilə aradan qalxacaqdır. Blokçeyn rəqəmsal texnologiyasına
münasibətdə mövcud olan bütün sual və problemlərə baxmayaraq, müəllif hüquqlarınnı qorunması məhz
onunla sıx bağlıdır
Bütün dünya praktikasının göstəriyi kimi, blokçeyn texnologiyasının əsas və baçlıca problemi ondan
ibarətdir ki, üçüncü şəxslərdən məlumatın qorunmasının 100 % faiz zamanətin olmasına baxmayaraq onun
nəzəri tərəfdən zəifliyinə həmişə kiçik bir addım var. Əminliklə qeyd etmək olar ki, 100 % təhlükəsiz bokçeyn
texnologiyaları prinsipçə mövcud deyildir. Bundan əlavə ayrı-ayrı proqramçılar tərəfindən blokçeyn
texnologiyasının ona daxil edilmiş məlumatın dəyişilməzliyinə tam zəmanət verməsinin iddia edilməsi haqqlı
şübhələr yaradır. Blokçeyn texnologiyasəı qırıldıqda buna səbəb olmuş halları araşdırmaq və əvvəlki
məlumatları bərpa etmək çox çətin bir prosess olacaqdır. Bu çətin prosesssin sonunda buna səbəb olmuş halları
bəzən müəyyən etmək belə mümkün olmur.
Müəllif hüquqlarının obyektləri barədə ilkin məlumatları özündə saxlayan daha çox qabaqcıl və
alqoritmlər və blokçeyn rəqəmsal platformaları yaradılacaqdır. Lakin bu hələ gələcəyin məsələsidir, çünkü
bugün müəllif hüquqları obyektləri haqqında məlumatın qorunmasında az öyrənilmiş vəziyyətində blokçeyn
texnologiyasından istifadəyə imkan vermir.
Bugünkü gün “blokçeyn” rəqəmsal sisteminin həm müsbət, həm də mənfi tərəflərinin faktiki müəyyən
edilməsinə imkan verən araşdırmanın nəticələri üzrə təcrübənin “toplanması dövrüdür”
Azərbaycan Respublikası tədricən insanın hər addımını “süni intellektin” idarə etməsi altında olan
xüsusi sistemlərdə qeydə alan “rəqəmsal dünyaya” yaxınlaşır.
Əqli mülkiyyət hüquqlarının qorunması sahəsində blokçeyn rəqəmsal sisteminin tətbiqi artıq
mövcuddur və daima onun tətbiq sahəsi genişlənir. Bu bir tərəfdən mülki həyatda nizam-intizamı,
sistemləşdirməni, əqli mülkiyyət hüquqlarının lazımi şəkildə qorunmasını təmin edir, digər tərəfdən bizi yeni
“yerli və qlobal rəqəmsallaşan” naməlum dünyaya yaxınlaşdırır.
Ədəbiyyat
1. Bulqakov İ.T (2016). Blokçeyn texnologiyasının istifadəsində hüquqi məsələlər // Qanun. № 12. – S. 80–88
2. Əqli mülkiyyət hüququ: dərslik. Т. 1: Ümumi müddəalar / red. L.A. Novoselova. М.: Nizmnamə, 2017. 511 s.
3. Novoselova L. A., Qrin Y. S., Vorojeviç A. S. Olimpiya simvollarına hüquqların uçotu məsələsinə dair // Bədən
tərbiyəsinin nəzəriyyəsi və praktikası. 2017. № 6. S. 88
4. Ruzakova О. А. Mülki hüquqda dövlət qeydiyyatı problemləri// Qanunvericilik. 2015. № 2. S. 23–28.
5. Ruzakov О. А., Ruzakov А. Б. Aİ ölkələrinin müəlliflik hüququ sahəsində qanunvericiliyinin unifikasiyası
problemləri // Patentlər və lisenziyalar. Интеллектуальные права. 2015. № 1. S. 70–75
ЖИЗНЬ И ЗДОРОВЬЕ ЧЕЛОВЕКА КАК ПРИОРИТЕТНЫЙ ОБЪЕКТ УГОЛОВНО-

ПРАВОВОЙ ОХРАНЫ
Алиева Чинара Давуд кызы
Магистрант
Бакинский Государственный Университет, Азербайджан
Orcid id: 0000-0002-8967-4030
Abstract: The article States that the most important task of the state is to protect the rights of the
individual, including the right to health, which is guaranteed by article 27 of the Constitution. Criminal justice
plays an important role in the success of this task. In this regard improvement of criminal legislation is vital
for the prevention of attacks on the health of the individual. Constant attention must be paid to ensuring that
they fully meet the new social needs. The object of criminal legal protection against the crimes is the health of
any person, regardless of their actual condition and age.
Key words: the right to life, the right to health, criminal law, criminal protection, human life, crime,
death, violence, problem.
Уголовно-правовая охрана жизни: Есть ли у человека право на жизнь? Данный вопрос всё
еще считается дскуссионным. Это связано с тем, что несклолько десятилетий идёт спор относительно
…198…
вопросов, связанных, в частности, с возможностью эвтаназии, трансплантацией, правом женщины на
прерывание беременности и т.д.
Если следовать уголовно-правовой доктрине, то под жизнью понмается состояние человека и
это является общепринятым мнением. В связи с этим лишение жизни любого человека, независимо от
его возраста, морального и физического состояния и т.д. является неправомерным деянием за которое
лицо, его совершившее, должно нести соответсвующую ответсвенность.
В настоящее время идут споры о моменте начала и оканчания жизни человека. Согласно статье
25.2 Гражданского Кодекса АР моментом смерти человека является момент смерти его мозга,
относительно момента рождения ребёнка в данном Кодексе нет пояснений.
Следует также подчеркнуть, что в законодательстве многих государств имеются положения
только относительно момента рождения человека, а не момента начала жизни. Для целей уголовного
права представляется необходимым сформулировать собственное понятие последнего.
Например, состав преступления, указанный в ст. 121 Уголовного Кодекса АР - умышленное
убийство матерью своего новорожденного ребенка во время или сразу же после родов – предполагает
возможность лишения жизни человека в самом начале родового процесса. Считается ли начало
родового процесса моментом начала жизни?
В американском законодательстве устанавливается правовой статус живого ребенка,
появившегося на свет в результате аборта. Так, параграф 123435 Кодекса о здоровье и безопасности
штата Калифорния закрепляет положение о том, что право на медицинскую помощь ребенка,
преждевременно родившегося в результате аборта, является таким же, как право родившегося
спонтанно недоношенного ребенка в таком же медицинском состоянии.
Также, во многих штатах США прерывание беременности является преступление против
жизни. Таких штатов сейчас около 38, причем 23 штата охраняют жизнь, начиная с ранних стадий
беременности.
А статья 6 § 16-5- 80 раздела 16 Свода законов штата Джорджия устанавливает ответственность
за убийство плода (feticide), под которым понимается умышленное и без законных оснований
причинение смерти нерожденному ребенку путем нанесения любых травм матери ребенка. Под
нерожденным ребенком понимается человеческое существо на любой стадии развития, находящееся в
утробе матери. Наказание предусмотрено в виде пожизненного лишения свободы.
Исходя исходя из вышеуказанного анализа азербайджанского и зарубежного законодательства
можно сделать вывод, что жизнь плода в утробе женщины также является объектом уголовно-правовой
охраны со стороны государства.
Уголовно-правовая охрана здоровья: Согласно определению Всемирной организации
здравоохранения здоровьем является состояние полного физического, душевного и социального
благополучия, а не только отсутствие болезней и физических дефектов. Обладание наивысшим
достижимым уровнем здоровья является одним из основных прав всякого человека без различия расы,
религии, политических убеждений, экономического или социального положения. (Устава ВОЗ:
преамбула).
Здоровье как объект уголовно-правовой охраны представляет собой определенное правовое
благо. По мнению А.Э. Жалинского, понятие правового блага «имеет определенные преимущества по
сравнению с понятием “общественные отношения”… легче поддается конкретизации… легче
включается в целостную модель преступления», а также позволяет «юридическими характеристиками
предметно охарактеризовать состояние индивида (жизнь, здоровье)». (Жалинский, 2011: с.378).
При этом вышеупомянутое определение понятия здоровья в целях его уголовно-правовой
охраны нуждается в уточнении. Так, в азербайджанском законодательстве понятие здоровья даётся в
узком смысле, т.е. как наличного состояния организма человека (физического и психического),
которому может быть причинен ущерб.
Справедливо, что для уголовно-правовой квалификации деяния необходимо установить, что
фактическое состояние здоровья индивида ухудшилось.(Расторопов, 2006: с.27) Каждое государство в
своём законодательстве по-разному устанавливает критерии тяжести причинённого вреда здоровью.
Согласно азербайджанскому законодательству в уголовном праве существуют понятия
тяжкого, менее тяжкого и легкого вреда здоровью, которые предусмотрены в ст. 126, 127 и 128
Уголовного Кодекса АР по различным критериям, включая опасность для жизни, стойкую утрату
трудоспособности (включая профессиональную трудоспособность) и т.д.
…199…
В американском праве используется понятие телесного повреждения, которое может быть
причинено с целью, со знанием или по неосторожности. Наступление уголовной ответственности за
небрежное причинение тяжкого вреда здоровью предполагает использование смертоносного оружия.
Искалечение (mayhem) рассматривается как форма квалифицированного физического насилия,
однако в настоящее время лишь немногие уголовные кодексы штатов содержат данное преступление
в качестве самостоятельного. Примером может служить параграф 203 Уголовного кодекса
Калифорнии: «Каждый человек, который незаконно и злонамеренно лишает человека части его тела,
калечит, уродует или делает ее бесполезной либо отрезает или калечит язык, либо выбивает глаз или
отрезает нос, ухо или губу, виновен в нанесении тяжкого телесного повреждения».
Кроме того, § 210.0 (3) Примерного уголовного кодекса дает понятие тяжкого телесного
повреждения, которое понимается «телесное повреждение, создающее значительный риск
наступления смерти или причиняющее тяжкое, постоянное уродство или длительную утрату или
ухудшение функции какой-либо части или какого-либо органа тела». Данное определение дословно
воспринято законодательством штата Пенсильвания (§ 2301 главы 23 раздела 18 Свода законов штата
Пенсильвания).
В то же время в судебной практике возник вопрос о возможности признания телесным
повреждением красной метки или синяка на коже. Верховный Суд штата Айова указал на то, что
термин «ухудшение» (impairment) означает любое отклонение от нормального состояния здоровья,
ослабление, иное вредное влияние на него. По мнению Суда, необходимо доказать не только факт
нанесения удара, но и физическую боль, болезнь, отклонение от нормального состояния здоровья
потерпевшего.
М.И. Галюкова полагает, что «уголовное право не дифференцирует уголовную ответственность
в зависимости от индивидуального уровня здоровья потерпевшего, суждения об уровне здоровья и его
количественных показателях не имеют прямого прикладного значения в рамках науки уголовного
права». (Галюкова, 2006: с.10.)
По моему мнению, игнорирование индивидуального состояния здоровья потерпевшего
является неправильным. Данный вопрос имеет практическое значение в рамках уголовного права.
Американская судебная практика придерживается принципа «обвиняемый должен относиться
к потерпевшему в том виде, в каком он есть на самом деле». (Есаков, 2007: с.192). Если результат
последствия волимого поведения третьих лиц являются разумно предвидимыми (инфаркт при
разбойном нападении на пожилых граждан и т.п.), суд может признать наличие причинной связи
между поведением подсудимого и наступившим результатом. (Есаков, 2007: с.184).
Стоит также не забывать что здоровье человека является непостоянным понятием, так как на
состояние здоровья человека влияет множество факторов таких как климатические, социально-
экономические в том числе и социальные отношения выступают в качестве одного из факторов,
которые могут подрывать данное состояние.
Одним из таких факторов является степень защиты и охраны жизни и здоровья человека со
стороны государства на законодательном уровне. Так, законодатель в соответсвующих правовых актах
устанавливает, что к лицу, совершившему любое преднамеренное преступление нарушающее
нормальное функционирование организма человека, целостность тканей, приводящее к потере какого-
либо органа или утрате соответсвующим органом его функций, кратковременное или длительное
расстройство организма, независимо от степени тяжести нанесённых телесных повреждений и
последствий, за эти деяния применяется соответствующее, соразмерное, уголовное наказание.
Среди разнообразия средств правовой защиты человеческой жизни основную роль играют
уголовно-правовые средства.
В Особенной части Уголовного Кодекса Азербайджанской Республики содержится глава
восемнадцатая – преступления против жизни и здоровья человека, в которой перечислены такие
преступления как умышленное убийство, умышленное убийство матерью своего новорожденного
ребенка, умышленное убийство, совершенное в состоянии внезапно вознкшего сильного душевного
волнения, умышленное убийство, совершенное при превышении пределов необходимой обороны либо
пр превышении мер, необходимых для задержания лица, совершившего преступление, убийтво по
неосторожности и т.д.
Следует также отметить, что не только нормы вышеупомянутой главы направлены на охрану
жизни и здоровья, но именно в этой главе они служат основными, главными объектами посягательства,
в которых законодатель, создавая данную норму, в первую очередь стремился поставить под охрану
уголовного закона.
…200…
Основная часть Особенной части Уголовного Кодекса в той или иной степени напрвлена на
сохранение и неприкосновенность жизни личности, а именно связанны с причинением вреда здоровью
человека, предусмотрены нормами других глав Уголовного кодекса. Однако описанные в них
преступления посягают в первую очередь на другие объекты.
Здоровье человека в этих преступлениях является лишь дополнительным объектом, поэтому
данные преступления не относятся к преступлениям против жизни и здоровья.
1. Жалинский А.Э. (2011). Уголовное право: в 3 томах. Учебник. Т. 1. Общая часть. – Москва: Издательский
Дом «Городец». – 378 с.
2. Расторопов С.В. (2006). Уголовно-правовая охрана здоровья человека от преступных посягательств. –
Санкт-Петербург: Юридический центр Пресс.
3. Галюкова М.И. (2006). Уголовно-правовые признаки причинения вреда здоровью. – Омск.
4. Есаков Г.А. (2007). Англо-американское уголовное право: эволюция и современное состояние общей части.
– Москва: ТК Велби, Издательствово Проспект. – 192 с.
PROCEDURE FOR PROTECTION OF THE RIGHT OF CONFIDENCE IN ADMINISTRATIVE

PROCEEDINGS AND EXERCISE OF DISCRETIONARY POWERS
Nigar Gurbanova
Master student
Orcid id: 0000-0001-7651-9886
Abstract: The article considers the general principles of administrative proceedings. Articles 13 and
14 of the Law of the Republic of Azerbaijan “On Administrative Proceedings” are interpreted in detail. The
protection of the right of confidence and the exercise of discretionary powers are analyzed. One of the general
principles of administrative proceedings is the principle of protection of the right of confidence. This principle
includes 3 aspects of the behavior of administrative bodies. The principle of protection of the right of trust is
derived from the principle of "bona fides". Discretionary powers mean that the law gives the administrative
body or official the right to choose one of the possible legitimate decisions. Thus, discretionary powers include
the right of executive bodies and officials to exercise the powers vested in them by law on the basis of free
will. However, discretionary powers must be exercised under certain conditions. From the point of view of the
essence of this principle, when making a decision on the basis of discretionary powers by administrative
bodies, it is necessary to first examine the circumstances for which it is necessary to make a decision on the
basis of discretionary powers.
Keywords: administrative proceedings, general principles, interested persons, administrative act,
discretionary powers evidence, circumstances of the case, application, responsibility.
Pursuant to Article 2.0.6 of the Law of the Republic of Azerbaijan “On Administrative Proceedings”,
administrative proceedings are held on the basis of an application of individuals or legal entities or on the
initiative of administrative bodies on adoption, execution, amendment or annulment of an administrative act,
as well as consideration of administrative complaints. is an activity carried out by the relevant administrative
bodies within the procedural rules established by this Law. Administrative proceedings are one of the most
important legal guarantees of human rights and freedoms. In this regard, administrative bodies must follow the
general principles of administrative proceedings and procedural principles and guarantees when conducting
administrative proceedings.
Administrative proceedings are a normatively regulated procedure of procedural actions that ensure
the legal and objective consideration and resolution of individual administrative issues that have a common
subject. The current legislation provides general requirements and principles that ensure the simple, expedient
and expeditious implementation of administrative proceedings. Chapter II of the Law of the Republic of
Azerbaijan “On Administrative Proceedings” defines the general principles of administrative proceedings. The
general principles of administrative proceedings are as follows: general principles of the rule of law, the rule
of law, the principle of equality, the principle of protection of the right of confidence, the procedure for
exercising discretionary powers, the prohibition of abuse of formal requirements, the prohibition of law
enforcement, the principle of proportionality; and the presumption of validity.
…201…
One of the general principles of administrative proceedings is the principle of protection of the right
of confidence. This principle includes 3 aspects of the behavior of administrative bodies. First of all, given that
administrative proceedings are one of the most important legal guarantees of human rights and freedoms, it is
expedient to pay attention to the sustainability of the existing administrative practice.
Thus, the trust of individuals or legal entities in the administrative practice of administrative bodies is
protected by law. The principle of protection of the right of trust is derived from the principle of "bona fides".
Bona seedling expresses good intentions without any deception and fraud. Mutual trust is a trust in the
relationship between an administrative body and an individual or legal entity based on certain legal actions or
administrative practices.
The administrative body is obliged to act in accordance with the existing administrative practice when
carrying out activities on adoption, execution, change or annulment of the administrative act, as well as
consideration of administrative complaints. Thus, the administrative body can not change the existing
administrative practice without any grounds. It should be noted that the second sentence of Article 13.2 of the
Law of the Republic of Azerbaijan “On Administrative Proceedings” identifies an exception in connection
with the replacement of existing administrative practice with new practice. Thus, the existing administrative
practice can be replaced by a new one only in cases required by the public interest. In addition, when replacing
existing administrative practices with new ones, it should be borne in mind that the new administrative
practices should be sustainable and general in nature. Also, in this case, the administrative body must justify
the reasons for changing the existing administrative practice.
In accordance with Article 13.3 of the Law of the Republic of Azerbaijan “On Administrative
Proceedings”, the principle of protection of the right of confidence also includes promises and statements of
administrative bodies. According to this article, the trust of individuals or legal entities in the promises and
statements of the competent administrative bodies regarding the subsequent adoption or non-adoption of a
certain administrative act is protected by law. It should be taken into account that the promises and statements
of the competent administrative bodies regarding the subsequent adoption or non-adoption of the
administrative act are considered a reliable guarantee only if they are in the form and form the basis of the
person's right to trust. Statements and promises made by the administrative body must complement each other.
This allows a person to predict and plan their position and capabilities accordingly.
Provisions related to the correction of obvious errors in an administrative act, annulment of an illegal
administrative act, annulment of a legal administrative act, invalidation or annulment of a part of an
administrative act shall also apply to guarantees. Thus, in accordance with Article 67.5 of the Law of the
Republic of Azerbaijan "On Administrative Proceedings" It is not allowed to annul an illegally favorable
administrative act in respect of a person, which provides for one-time or current monetary or commodity
obligations or which has led to the formation of such obligations. Also, according to the second sentence of
the same article, the interested person has the right to protection of the trust in cases when the interested person
spends the money given to him or uses the property and therefore is unable to return them or suffers significant
damage if they return them. (Mehdiyev, 2010: p263)
Also, according to Article 68.5 of the Law of the Republic of Azerbaijan "On Administrative
Proceedings", in cases where the trust of an interested person is protected by law, the validity of the act due to
legal or factual circumstances arising after the adoption of the administrative act that the administrative body
has the right not to adopt the act as a result of the change of the legal norm which was the basis for its adoption
and that the interested person does not use the privileges (rights) established by the administrative act or does
not fulfill the obligations guaranteed by the administrative act; Compensation must be paid to the person for
material damage caused to him due to his confidence in the content of the administrative act, which was
annulled due to damage to public interests. In order to pay compensation, the interested person must apply to
the administrative body that annulled the legal administrative act. (Abdullayev, 2001: p150)
The amount of compensation to be paid to the interested person is determined by that administrative
body. It should be noted that it must be proportional to the amount of real damage inflicted on the interested
person.
The principle of protection of the right of trust determines that the trust of individuals or legal entities
cannot be based on illegal actions. Thus, the trust of the administrative body to the interested person should
not cause him to violate the requirements of the law, as well as abuse of trust. For example, in accordance with
the Law of the Republic of Azerbaijan No. 1410-IVQ of October 20, 2015 “On Suspension of Inspections in
the Field of Entrepreneurship”, inspections in the field of entrepreneurship in the territory of the Republic of
Azerbaijan have been suspended until January 1, 2023. In some cases, the suspension of inspections leads to
abuse and poor service by entrepreneurs.
…202…
If the actions of individuals or legal entities are illegal, then their actions are not considered fair. In
this regard, the trust of individuals is not protected by law. For example, A knows that he does his job by
bribing the relevant administrative body every time to “ignore” the unsanitary conditions in his pharmacy. But
once, the administrative body, unlike usual, wants to inspect his pharmacy. In this situation, A can not justify
that he has always bribed the administrative body and put his affairs in order, and that he has the right to trust
it. Because giving a bribe is illegal.
An interested person can not refer to the right of confidence if an administrative act is obtained through
bribery, intimidation or deception, including by submitting documents containing incorrect or distorted
information, administrative act is known to be illegal or due to gross negligence.
Pursuant to Article 64.2 of the Law of the Republic of Azerbaijan “On Administrative Proceedings”,
an administrative act shall remain in force and be considered legally valid until it is revoked, annulled, changed,
expired or invalidated for any other reason. Thus, in accordance with the Decision of the Plenum of the
Constitutional Court of the Republic of Azerbaijan on the appeal of Kh. Mustafayeva on the verification of the
decision of the Administrative Board of the Supreme Court of the Republic of Azerbaijan dated February 27,
2020 The principle of trust protection is the basis of such an approach of the legislator, as the person expresses
the right to trust the administrative act, the behavior of the administrative body, to consider the act adopted as
lawful and correct, to act in accordance with its content and to trust it. (The Decision of the Plenum of the
Constitutional Court of the Republic of Azerbaijan, 2020)
In addition, according to the doctrine of constitutional law, one of the main elements of the rule of law
reflected in the Preamble of the Constitution of the Republic of Azerbaijan is the principle of legal certainty.
The principle of legal certainty reflects several requirements. It should be noted that one of the most important
requirements of this principle is clarity and clarity of the current legal situation. According to the above,
individuals must have confidence in the validity of the decisions of government agencies in the manner
prescribed by law. Individuals should not constantly wait for other new information and situations that cast
doubt on those decisions, are of a changing nature, and have negative consequences for themselves. For
example, sometimes in administrative disputes there are acts, references, legal registration certificate of
property, etc., previously issued by the administrative body. In the event of a dispute, the current legal
successors of previously existing state bodies or organizations shall not consider these documents to be legal
documents and shall note that these documents have not been compiled in accordance with the requirements
of the legislation. These cases are inadmissible in administrative proceedings in accordance with the principle
of protection of the right of confidence. Because an individual may be involved in construction, urban planning,
land development, etc. not to know the norms of the fields, including the fact that the person trusts the legal or
technical norms in time, in general, the written notices issued by the administrative body at its discretion,
which can not be denied by the administrative body. (Law of the Republic of Azerbaijan “On administrative
proceedings”)
As mentioned above, the procedure for exercising discretionary powers is one of the general principles
of administrative proceedings. Article 14 of the Law of the Republic of Azerbaijan “On Administrative
Proceedings” defines the procedure for exercising discretionary powers. According to Article 2.0.7 of this
Law, discretionary powers mean that the law gives the administrative body or official the right to choose one
of the possible legitimate decisions. Thus, discretionary powers include the right of executive bodies and
officials to exercise the powers vested in them by law on the basis of free will. However, discretionary powers
must be exercised under certain conditions.
Thus, the administrative body is obliged to exercise its discretionary powers within the limits
established by law (within the powers granted to it by law). Decisions made on the basis of discretionary
powers must also be consistent with the purpose of those powers.
Usually, the purpose of delegating discretionary powers is expressed in the norm itself, which is the
basis for granting that discretionary authority. However, this goal can also be expressed in the general law. In
the exercise of discretionary powers, the purpose of discretionary powers must be analyzed before a decision
can be made. Thus, failure to take this goal into account in itself leads to the illegitimate exercise of
discretionary powers. (Commentary to the Law of the Republic of Azerbaijan “On Administrative
Proceedings”, 2006)
In certain cases, the legislation defines proposals that are not binding on administrative bodies, as
opposed to the purpose. In these cases, administrative bodies are relatively more independent. In any case, it
should be borne in mind that the identification of such proposals is intended to protect certain areas or not to
endanger them. Thus, although the implementation of these proposals is not mandatory, their non-
consideration may create difficulties for administrative bodies in the later stages. For example, according to
…203…
the first part of Article 26 of the Law of the Republic of Azerbaijan "On Motor Roads", roadside service
facilities do not meet the needs of road users, as well as do not impede the movement of vehicles, other traffic
safety requirements, rules of safe operation, maintenance and protection of roads. is organized to perform other
activities. In addition, according to the second part of this article, the road authorities may create for this
purpose, as well as appropriate recreation areas and special parking. As can be seen, this article proposes the
establishment of recreation areas and special parking lots for administrative bodies, and in this regard, it
establishes a weaker coercive force than the norm set out in the first part of this article.
Decisions aimed at unreasonable restriction of the rights and freedoms of individuals or legal entities
may not be made in the exercise of discretionary powers. In accordance with Article 16 of the Law of the
Republic of Azerbaijan “On Administrative Proceedings”, in cases where the application of the rule of law
falls within the discretionary powers of the administrative body, the interested person has the right to demand
the proper exercise of discretionary powers.
In addition, administrative bodies should review existing administrative practices to ensure the
protection of the right of confidence in the exercise of discretionary powers. Thus, if an administrative body
makes a decision on the basis of discretionary authority, as a rule, in the current administrative practice, they
should refer to the administrative acts previously adopted by other administrative bodies. However, this does
not mean that administrative bodies do not have the authority to base their judgments. If the specific case has
different features from the group of cases to which it belongs and these features do not allow the same decision
to be made as previously made, then the administrative body may make a different decision from the previous
administrative decisions, justifying the decision.
From the point of view of the essence of this principle, when making a decision on the basis of
discretionary powers by administrative bodies, it is necessary to first examine the circumstances for which it
is necessary to make a decision on the basis of discretionary powers. Thus, incomplete or inaccurate
investigation of the case prevents the legitimate exercise of discretionary powers. However, if the
circumstances of the case cannot be fully determined by all the efforts of the administrative body and the
administrative body makes its decision on the grounds that the circumstances of the case cannot be fully
determined, this discourse cannot be assessed as a result of defective exercise of powers. (Aliyev, 2016: p.463)
In addition, if the administrative act is adopted within the discretionary powers, the administrative
body must clearly and unequivocally substantiate its views. In an administrative act adopted by an
administrative body on the basis of discretionary powers, the time or period of entry into force or expiration
or validity of any privilege or position (obligation) provided for in that act, the entry into force or termination
of any privilege or position (obligation) whether the time of the event depends on the occurrence of any future
event, notes on the retention of the right to annul the act, whether the interested person has taken certain actions
and allowed certain actions or refrained from certain actions (conditions of performance of the obligation) or
changed the conditions of performance of the obligation; or additional provisions may be provided for the
addition of new conditions. Additional provisions must comply with the objectives of the administrative act.
Additional provisions may be appealed only together with the administrative act.
References
1. Abdullayev E. (2001). Administrative law. Textbook. – Baku.
2. Mehdiyev F. (2010). Administrative law. Textbook. – Baku.
3. Commentary to the Law of the Republic of Azerbaijan “On Administrative Proceedings”. (2006). – Baku: Legal
literature.
4. Law of the Republic of Azerbaijan “On administrative proceedings” (2005). – Baku.
5. Law of the Republic of Azerbaijan "On Motor Roads". (2000). – Baku.
6. Law of the Republic of Azerbaijan “On Suspension of Inspections in the Field of Entrepreneurship. (2015). – Baku.
7. Aliyev S. (2016). Administrative law. Textbook. – Baku: Baku University Publishing House.
8. The Decision of the Plenum of the Constitutional Court of the Republic of Azerbaijan. (2020). – Baku.
…204…
Defamation
Aytac Aslanova
Master Student
Orcid id: 0000-0002-2667-7912
Abstract: Everyone has the right to be protected on the Internet, just as in real life. In this article, the
author mainly spoke about slander and insult, and noted in which cases these concepts are valid. He also
wrote about how people who commit these acts in real life and on the Internet will be held accountable
before the law. The article provides detailed information on how these crimes are committed on the Internet
and social networks, and in what cases they can be called slander and insult. The author provided
information on how these crimes were identified over time and the attitude of states to them. In addition, the
article contains information on how these laws affect freedom of expression and free media. You can also
find detailed information in the article below on how to reveal the crimes of slander and insult committed on
anonymous accounts on social networks.
Key Words: freedom of speech, insult, defamation, internet, social networks, law
Defamation is the verbal or written presentation of a false statement that unjustly damages another
person's identity and is usually a crime. The concept of "defamation" is present in the legislation of many
countries. Defamatory information usually includes allegations of misconduct, unethical conduct, including
violations of business ethics or business practices.
Especially in recent years, the Internet - as well as social networks have become an important and
integral part of our lives. Therefore, one of the most important issues under discussion is the humiliation of
honor and dignity on social media, the responsibility of insult and slander. As stated in Article 46 of the
Constitution of the Republic of Azerbaijan, everyone has the right to protect their honor and dignity, and the
dignity of the individual is protected by the state. One of the manifestations of this constitutional provision is
“Crimes against the freedom and dignity of the individual” mentioned in Chapter 19 of the Criminal Code of
the Republic of Azerbaijan. Article 147 of the Criminal Code provides for liability for libel and Article 148
for insult.
In the sanction of the first paragraph of Article 147 "fines from 100 to 500 manats" are replaced by
fines "from 1000 to 1500 manats".
The sanction of Article 148 proposes to replace the fines "from 300 to 1000 manats" with "from 1000
to 1500 manats" fines.
Defamation, which creates criminal liability, is the dissemination of information in public speeches,
public displays, mass media or Internet information resources that knowingly defames or discredits the honor
and dignity of any person. Defamation with a charge of a felony, especially a felony, is punishable by up to 3
years in prison. In Article 147.1 of the Criminal Code, the words “or in the mass media” were replaced with
the words “in the mass media or in case of mass demonstration, in the Internet information resources”. This
means that in the event of a mass demonstration, defamation on Internet information resources is also part of
Article 147 and is subject to criminal liability.
Insult, which creates criminal liability, means intentionally degrading the honor and dignity of an
individual in public speeches, in a public display, in the media or on the Internet in the event of a public
demonstration. According to Article 37 of the Code of Criminal Procedure of the Republic of Azerbaijan,
criminal proceedings are instituted on the charges of "Slander" and "Insult" in the form of special charges.
Criminal prosecution under the special prosecution procedure shall be carried out only on the basis of the
victim's complaint and shall be terminated if the victim reconciles with the accused before the court goes to
the courtroom. This means that a person who has been insulted or slandered through a mass demonstration on
social media must first know who insulted him when he goes to court on a private charge.
As we know, in some cases, people registered on social networks hide their real first and last names,
as well as other profile information - using such social networks using fake usernames, profile accounts. Of
course, the existence of this case in itself does not create any legal responsibility for the person. However,
those who use fake profile names do not shy away from insulting and slandering others, assuming that in some
cases they will go unpunished because they are anonymous. Therefore, Article 148.1 has been added to prevent
such cases, to protect the honor and dignity of people by the state, and to identify and prosecute those who
insult and slander people using fake profile accounts. This article also criminalizes defamation or insult by
publicly displaying fake usernames, profiles or accounts on the Internet.
…205…
What does the term "fake usernames, profiles or accounts" mean? "Fake usernames, profiles or
accounts" are accounts created on the Internet, including social networks, which do not allow to identify the
user, ie false information about the name or surname is hidden, as well as using information about another
person without his consent.
According to international standards, in order for any information to be considered defamatory, it must
be false, not deliberate, but factual, cause real harm, and be directed against the reputation of the person to
whom it belongs, ie it must be publicly demonstrated and disseminated. Defamation in the media is a violation
of the law, and the majority of complaints and lawsuits against the media are related to such cases. However,
international organizations (the UN, the European Union, the Council of Europe, etc.) are urging all states to
decriminalize defamation laws in order to prevent attempts by governments to severely punish critical
journalists. In the legislation of many countries, defamation is no longer considered a criminal act, but a civil
or administrative violation.
It should be noted that the countries where the Internet profile of the media has expanded and gained
great territory have already begun to take similar steps. The idea of world practice that "excessive freedom in
many cases leads to the violation of ethical limits" has begun to be taken as an example in individual countries.
From the point of view of the fact that the information spread on the Internet and in the media is
defamatory and contains insulting articles, it is a problem not only for us, but also for many countries, including
neighboring Russia and Turkey. However, in our country, there have long been opinions about the application
of strict rules for insulting expressions and obscene words in the media. It is true that the Criminal Code
provides for certain penalties in this regard, and the Press Council has a code of conduct, but it seems that they
do not fully address the situation and control it.
Some experts believe that it is impossible to achieve ethical results by increasing penalties or
increasing fines in the media and on the Internet, but there is a need to define ethical boundaries in the media
and on the Internet. However, if the issue extends beyond the boundaries of the media and Internet media and
applies entirely to social networks, then it is necessary to think about the deeper problem.
There are countries where comments spread on Twitter or Facebook are held accountable. In Turkey,
for example, there are hundreds of lawsuits in this regard. They have even been sued in the European Court.
The Turkish government has also said it will carry out reforms in this regard. Recently, a famous musician was
sentenced for his Twitter status. This is not considered an adequate punishment in the member states of the
Council of Europe.
It is impossible to count the words that give rise to the crime of insult on the internet one by one in the
law. The basic rule for the crime to come into existence is to attribute a concrete act or fact that will offend the
honor, honor or dignity of the person with the words and behaviors displayed on the internet, or to attack the
honor, honor or dignity of the person by cursing. As can be seen, the important thing in the offense of insulting
via the internet is the punishment of actions that offend the person and devalue them in the society.
Sometimes, it is enough to use words such as “animal”, “dishonest” for the crime of insulting on social
media to occur. It should be clear that these words hurt the other person. Commonly used words such as "idiot"
are also sufficient for the offense of defamation on social media. Sharing images that will offend the person
on social media accounts and writing offensive words on the person's photos are also crimes of insult from the
internet.
Certain factors are taken into account in order for the crime and punishment of insult to occur in social
media. The offense of defamation on the Internet consists of social media posts, insults that will offend the
person in the comments written under social media posts. The transmission of insulting, insulting words
through messages is also one of the elements of the insult server on the internet.
The crime of insulting committed via message, sending insulting and profanity messages to social
media accounts such as Facebook, Instagram, Twitter, swearing or insulting via e-mail or Whatsapp, Telegram
are also crimes of insult over the internet. Screenshots and recordings of insults can be presented as evidence
in court.
Defamation laws can conflict with freedom of speech, leading to censorship. Article 10 of the
European Convention on Human Rights allows for restrictions on freedom of expression when necessary to
protect the reputation or rights of others.
Jurisdictions resolve this tension in a variety of ways, especially when it comes to the burden of
evidence when unfounded allegations are made.
There is a broader consensus against laws that criminalize defamation. Other organizations, such as
human rights organizations, the Council of Europe, and the Organization for Security and Cooperation in
Europe, have campaigned against serious defamation laws that criminalize defamation.
…206…
References:
1. The Constitution of the Republic of Azerbaijan, 2016, https://president.az/
2. Criminal Code of the Republic of Azerbaijan, 2009, https://e-qanun.az/
3. Criminal Procedure Code of the Republic of Azerbaijan, 2000, https://e-qanun.az/
4. Azərbaycanda mətbuatda, sosial şəbəkədə təhqirə və böhtana görə yeni cəza təklif olunur, M. Aslanov, 2018,
https://report.az/
5. Azerbaijan National Library, http://anl.az/
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ BÜDCƏ SİYASƏTİ VƏ ONUN HÜQUQİ

TƏNZİMLƏNMƏSİ
Nağıyeva Nuridə Nəriman qızı
Magistrant
Orcid id: 0000-0002-8376-1395
Abstract: The Azerbaijani model of budget policy is organized by covering the current state of the
country's economy, its long-term development dynamics, and aspects of the development of productive forces.
The budgetary policy of Azerbaijan is defined by the Constitution of Azerbaijan, the Budget law of Azerbaijan
and a set of laws that determine the functions of individual authorities in the budget process and legislation.
Material budget norms determine the structure of the budget system of the Republic of Azerbaijan, the list of
budget revenues and expenditures, their distribution between different budget levels.
Procedural budget norms regulate the rules of preparation, review, approval, execution of the state
budget and local budgets, as well as preparation and approval of the report on budget execution.
Key words: budget policy, duties, subjects of budget law relations, budget legislation, material and
procedural norms, financial planning acts.
Büdcə siyasətinin Azərbaycan modeli ölkə iqtisadiyyatının mövcud vəziyyətini, onun uzunmüddətli
inkişaf dinamikasını, məhsuldar qüvvələrin inkişaf aspektlərini əhatə etməklə təşkil olunur.
Büdcə iqtisadiyyatı tənzimləmək üçün dövlətin əsas maliyyə aktividir. Bu mənada büdcə sadəcə olaraq
dövlətin gəlir və xərclərini əks etdirən sənəd deyil, ölkə iqtisadiyyatı və gələn il üçün iqtisadi perspektivlər
üçün bələdçidir.
Ona görə də qloballaşan iqtisadi sistemin nəticəsidir ki, büdcə hazırlanarkən ölkədə və xaricdə bütün
iqtisadi, siyasi və sosial məsələlər nəzərə alınmalıdır ki, gələn ilin büdcəsi hesablanmış rəqəmlərlə üst-üstə
düşsün.
Dövlət büdcəsini proqnozlaşdırmaq şirkət və ya ailə büdcəsinin əhəmiyyətini hesablamaqdan qat-qat
çətindir. Bir çox ölkələrdə performans göstəriciləri proqnozlarla üst-üstə düşsə də, bəzilərində tamamilə
fərqlidir. Eyni zamanda, ilin əvvəlində götürülən kəsir (əsasən böhranlar zamanı) cari il ərzində arta bilər.
Demək olar ki, bunların hamısı yanlış proqnozlarla bağlı deyil, iqtisadi siyasətin tərkib hissəsidir.
Azərbaycanın büdcə siyasəti Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Azərbaycanın Büdcə
qanunu və ayrı-ayrı orqanların büdcə prosesində və qanunvericilikdə funksiyalarını müəyyən edən qanunlar
toplusu ilə müəyyən edilir.
Büdcə siyasəti aşağıdakı vəzifələrə yönəldilmişdir:
a) dövlət büdcəsinin gəlirlərinin formalaşma mənbələrinin müəyyən edilməsi; aşağıdakı vəzifələr:
b) maksimum mümkün maliyyə resurslarının yaradılması üçün şəraitin təmin edilməsi;
c) maliyyə resurslarının rasional bölgüsü və istifadəsinin yaradılması;
ç) büdcənin xərc hissəsinin strukturunun müəyyən edilməsi;
e) müxtəlif səviyyələrdə büdcələr arasında bölüşdürülmüş xərclərin məbləğinin müəyyən edilməsi;
f) maliyyə vasitələri ilə iqtisadi və sosial proseslərin tənzimlənməsi, tənzimlənməsi və təşviqi;
g) ümumi icmal büdcədən federal büdcənin payının müəyyən edilməsi;
h) dövlət borcunun idarə edilməsi hədəflərinin müəyyən edilməsi;
i) büdcənin müəyyən edilməsi.
Azərbaycan Respublikasında büdcə sistemi Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsindən,
Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsindən və yerli büdcələrdən ibarətdir.
Büdcə sistemi normativ-hüquqi bazaya daxil olan resurslardan istifadə üçün məqsədli və regional
büdcə vəsaitlərinin əldə edilməsi, habelə müxtəlif səviyyəli büdcələr arasında maliyyə xərclərinin qismən
yenidən bölüşdürülməsi yolu ilə büdcələrin qarşılıqlı təşkilinə əsaslanır. Aşağı büdcə səviyyəsindən yuxarı
…207…
büdcə səviyyəsinə qədər lazımi məlumatları təqdim edir və büdcənin icrası haqqında müntəzəm hesabatlar
təqdim edir.
30 noyabr 2007-ci il tarixdə 488-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunlarına uyğun
olaraq edilmiş dəyişiklik və əlavələr nəzərə alınmaqla yeni qanun layihəsi qəbul edilmişdir.
Əvvəlki illərdən fərqli olaraq, yeni “Büdcə sistemi haqqında” Qanun büdcə proseslərində istifadə
olunan anlayışları (məsələn, icmal büdcə, büdcədənkənar əməliyyatlar, sekvestr, dövlət borcu, ümumi maliyyə
balansı və qorunan xərc maddələri və onların terminologiyası) izah edir.
Dövlət büdcəsinin tərtibi prosesinin və büdcə təqvimi ilə bağlı məsələlərin daha aydın izahı çox
vacibdir. Belə ki, qanun büdcə layihəsinin büdcə ilinə 11 ay qalmış başlanmasını və büdcə prosesinin
mərhələlərini nəzərdə tutur [2, s.10];
“Dövlət büdcəsi haqqında” Qanunda ehtiyat fondunda istifadə edilməli olan məbləğ müəyyən
edilmədikdə (“Ehtiyat fondundan istifadə qaydaları haqqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi haqqında” Nazirlər
Kabinetinin 2000-ci il 27 mart tarixli qərarı) yeni qanunun 6.2-ci şərt qoyur [2, s.10].
5 aprel 2005-ci il tarixdə qanuna aşağıdakı maddələr əlavə edilmişdir.
Ölkənin sosial-iqtisadi həyatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən, lakin maliyyələşdirilməsini təmin
etməyən tədbirlər üçün dövlət büdcəsində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondu yaradılır [2,
s.11].
Prezidentin ehtiyat fondunun vəsaiti ölkədə seçkilərin və referendumların keçirilməsinə, habelə
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəaliyyətinin təşviqi məqsədi ilə xərclənə bilməz.
“Büdcə sistemi haqqında” (birinci qanun) və “Dövlət büdcəsi haqqında” qanunlar büdcə layihəsi ilə
birlikdə Milli Məclisə təqdim olunan sənədlərin siyahısını büdcə zərfinə daxil edib. “Büdcə sistemi haqqında”
yeni qanunda təqdim olunan sənədlərin siyahısı bir qədər artırılıb (təxminən 15).
Növbəti büdcə ilinin dövlət büdcəsi haqqında qanunla təsdiq edilmiş əsas göstəricilərin siyahısı
artırılıb. Büdcə sistemi haqqında qanun (birinci qanun) və dövlət büdcəsi haqqında qanunlar ümumilikdə bu
göstəriciləri təmin etdiyi halda, “Büdcə sistemi haqqında” qanunda vergi dərəcələri, qrantlar və mənbələr üzrə
transfertlər, ayrı-ayrı gəlirlərin büdcələr arasında bölüşdürülməsi, iqtisadi təsnifat üzrə xərclər nəzərdə tutulur.
“Büdcə sistemi haqqında” birinci qanunda qeyd olunurdu ki, dövlət büdcəsinin kassa icrası Milli Bank
tərəfindən həyata keçirilir (“Dövlət büdcəsi haqqında” qanunda isə yalnız terminoloji izahat verilir).
Mövcud qanunvericilikdə qeyd olunur ki, dövlət büdcəsinin kassa icrası dövlət xəzinədarlığı vasitəsilə
həyata keçirilir, habelə dövlət xəzinədarlığı dövlət büdcəsindən maliyyələşən bütün idarə, müəssisə və
təşkilatlar üzrə maliyyə əməliyyatlarının uçotunu müvafiq mühasibat uçotu qaydalarına uyğun aparır.
Azərbaycan Respublikasının büdcə sistemi haqqında qanunvericiliyi Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyasından, bu Qanundan, bu Qanuna uyğun olaraq hər büdcə ili üçün qəbul edilən dövlət büdcəsi
haqqında qanundan, digər qanunlardan və normativ hüquqi aktlardan, habelə beynəlxalq Azərbaycan
Respublikasının tərəfdar çıxdığı müqavilələrdən ibarətdir [2, s.13].
Azərbaycan Respublikasında büdcə sistemi Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsindən (bundan
sonra - dövlət büdcəsi), Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsindən və yerli büdcələrdən ibarətdir.
Büdcələrin müstəqilliyi mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq vahid büdcə təsnifatı çərçivəsində
gəlirlərin və xərclərin mənbələrini müəyyən etmək hüququ ilə təmin edilir.
Dövlət və bələdiyyə büdcələrinin formalaşması prosesində və onlardan istifadə ilə bağlı xüsusi
normalarla tənzimlənməyən geniş münasibətlər sistemi formalaşır. Belə normaların toplusu maliyyə
hüququnun xüsusi bölməsini - büdcə hüququnu təşkil edir. Əslində büdcə hüququ maliyyə hüququnun xüsusi
bölməsinin əsas hissəsini təşkil edir.
Büdcə hüququ - büdcə quruculuğu münasibətlərini, büdcə prosesini, yəni gəlir mənbələrini, büdcə
sistemi arasında gəlirlərin və xərclərin bölüşdürülməsini, büdcənin tərtibi, müzakirəsi, təsdiqi və icrası
qaydalarını, habelə bütün dövlət orqanlarının səlahiyyətləri.
Azərbaycan Respublikasının büdcə qanununun əsasını Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası,
“Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, digər qanunlar və normativ hüquqi aktlar
təşkil edir.
Büdcə hüququ maliyyə hüququnun tərkib hissəsi olmaqla, dövlətin mərkəzləşdirilmiş pul fondunun
yaradılması və istifadəsi ilə bağlı müxtəlif dövlət orqanları arasında təşkilati-maliyyə münasibətlərini
tənzimləyir.
Büdcə hüququ maliyyə hüququnun əsas hissəsi olmaqla bir sıra maliyyə və hüquqi institutları özündə
birləşdirir.
Büdcə hüququnun predmetinə daxil olan münasibətlər digər maliyyə hüquq münasibətlərindən bir
neçə cəhətinə görə fərqlənir. Büdcə hüququ münasibətləri ilk növbədə dövlət və bələdiyyə büdcələrinin tərtibi
…208…
prosesində yaranır. Digər tərəfdən, büdcə hüququ münasibəti bir ildən çox davam etmir, yəni büdcə bir maliyyə
ili üçün qüvvədədir [2, s.134].
Yeni maliyyə ili üçün yeni büdcə layihəsi hazırlanır. Beləliklə, büdcə hüququ münasibətləri müvəqqəti
(yəni bir il) olsa da, hər növbəti ildə yenidən yaranır. Büdcə hüququ münasibətlərini digər münasibətlərdən
fərqləndirən cəhətlərdən biri də bu münasibətlərdə iştirak edən subyektlərin fəaliyyət dairəsidir. Büdcə hüququ
münasibətlərinin subyektlərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar;
1) dövlət və inzibati ərazi vahidləri: Azərbaycan Respublikası, Naxçıvan Muxtar Respublikası,
şəhərlər, rayonlar, kəndlər və s.;
2) dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanları; dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanlarının,
yerli özünüidarəetmə orqanlarının (bələdiyyələrin) nümayəndələri. Dövlət bütün cəmiyyətin, o cümlədən onun
bütün üzvlərinin rəsmi nümayəndəsidir. Dövlət siyasi hakimiyyətin xüsusi təşkili formasını ifadə edir, bunun
üçün onun xüsusi aparatı (mexanizmi), yəni cəmiyyəti idarə etmək sistemi var. Bütün əhali üçün məcburi olan
qanunvericilik və qaydalar ştatın qanunverici orqanı tərəfindən verilir.
Qanun dövlətlə qırılmaz şəkildə bağlıdır. Beləliklə, dövlət dövlətlə əlaqəli hüquq normalarını müəyyən
edir. Hüquq normaları dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş və ya sanksiyalaşdırılan hüquqi xarakterli davranış
qaydalarıdır. Hüquq normalarının məcmusu qanun deməkdir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasının qanunları
bütün ölkə ərazisində məcburidir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycan Respublikasının tərkibində
muxtar dövlətdir və Azərbaycan Respublikasının tərkib hissəsidir.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının öz konstitusiyası və qanunvericiliyi, Azərbaycan Respublikasında
isə Naxçıvan Muxtar Respublikası və yerli özünüidarəetmə orqanlarının öz səlahiyyət dairəsi vardır.
Azərbaycan Respublikasının dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanları öz səlahiyyətləri
daxilində büdcə münasibətlərini tənzimləyən normativ hüquqi aktlar qəbul edirlər. Azərbaycan
Respublikasının beynəlxalq müqavilələrində Azərbaycan Respublikasının büdcə qanunvericiliyində nəzərdə
tutulmuş qaydadan fərqli qayda nəzərdə tutulduqda, beynəlxalq müqavilənin qaydaları tətbiq edilir.
Normativ aktlar - maliyyə münasibətlərinin iştirakçıları üçün ümumi qaydaları müəyyən edir, maliyyə
münasibətlərinin ayrı-ayrı növlərini tənzimləyir, müvafiq maliyyə münasibətləri növlərinin xüsusiyyətlərini
müəyyən edir və aşağıdakılar fərqləndirilir.
Maliyyə-planlaşdırma aktlarına - əksəriyyəti büdcə hüququna xas olan Azərbaycan Respublikasının
dövlət büdcəsi, digər maliyyə orqanlarının və kredit təşkilatlarının maliyyə planları, sahə nazirliklərinin və
idarələrinin maliyyə planları, idarə və təşkilatların smetaları daxildir.
“Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu büdcə prosesi iştirakçılarının hüquqi
vəziyyətini, büdcə qanunvericiliyinin pozulmasına görə Azərbaycan Respublikasının məsuliyyət daşıma
qaydalarını və şərtlərini müəyyən edir.
Maddi büdcə normaları Azərbaycan Respublikasının büdcə sisteminin strukturunu, büdcənin gəlir və
xərclərinin siyahısını, onların müxtəlif büdcə səviyyələri arasında bölüşdürülməsini müəyyən edir.
Prosessual büdcə normaları dövlət büdcəsinin və yerli büdcələrin tərtibi, baxılması, təsdiqi, icrası,
habelə büdcənin icrası haqqında hesabatın tərtibi və təsdiqi qaydalarını tənzimləyir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 144-cü maddəsinə uyğun olaraq, bələdiyyələrə
qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən əlavə səlahiyyətlər verilə bilər. [1]
Qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən əlavə səlahiyyətlərin icrası üçün bələdiyyəyə
lazımi maliyyə vəsaiti ayrılır.
Belə səlahiyyətlərin həyata keçirilməsinə qanunvericilik və icra hakimiyyətləri nəzarət edir.
Yerli özünüidarə orqanlarının yerli büdcənin gəlirlərini yaratmaq və büdcə vəsaitlərinə sərəncam
vermək müstəsna hüququ vardır (maddə 33).
Naxçıvan Muxtar Respublikası dövlət hakimiyyəti və yerli özünüidarəetmə orqanlarının maliyyə
imkanlarını nəzərə almaqla dövlət və bələdiyyə xidmətlərinin göstərilməsi üçün maliyyə xərclərinin
normalarını artırmaq hüququna malikdir [3].
Ədəbiyyat:
1. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası
2. Vəliyev Z. (2016). Dövlət büdcəsi. – Bakı: Ziya. – 216 s.
3. http://sdu-sdtk.edu.az/wpcontent/uploads/2020/04/D%C3%96VL%C6%8FTB%C3%9CDC%C6%8FS %C4%B0.
pdf - dövlət büdcəsi 2022.
…209…
DƏLƏDUZLUQ CİNAYƏTLƏRİNİN CİNAYƏT-HÜQUQİ VƏ KRİMİNALİSTİK
XARAKTERİSTİKASI
Həsənova Aysun Məhəmməd qızı
Magistrant
Orcid id: 0000-0003-0598-542X
Abstract: The article is based on scientific-theoretical provisions on the criminal-legal and forensic
characteristics of fraud crimes, national legislations of the Republic of Azerbaijan and foreign states, as well
as the study of the judicial practice of our country. At the same time, the decisions of the Plenary Sessions of
the Supreme Court of the Republic of Azerbaijan were analyzed, and attention was paid to their role in law
enforcement in modern times. Also, the criminal legislations of the Republic of Azerbaijan applied in the
former USSR and currently in force were considered comparatively.
Keywords: fraud, deception, national legislation of foreign states, abuse of trust, looting, extortion,
economic crime, criminal-legal and forensic characteristics.
Cinayətin araşdırılması metodologiyasının işlənib hazırlanmasında kriminalistik xarakteristikası
böyük əhəmiyyət kəsb edir ki, bu da bütün tədqiqatın əsaslandığı bir növ başlanğıc nöqtəsidir və kriminalistik
xarakteristika məhkəmə ekspertizasında fundamental anlayışlardan biridir.
Dələduzluğun kriminalistik xarakteristikası cinayətlərin açılması, təhqiqatı və qarşısının alınmasına
kömək edən elmi araşdırmalar və qabaqcıl istintaq təcrübəsinin təhlili nəticəsində cinayətin baş verməsi halları
haqqında obyektiv məlumatların məcmusudur. Baxılan cinayət növlərinin kriminalistik xüsusiyyətlərində ən
böyük idrak dəyəri aşağıdakı məlumatlar sayılır: qəsdin yönəldiyi predmet haqqında; cinayətin törədildiyi
şərait haqqında; cinayətin törədilməsi üsulları (hazırlıq və gizlətmə) haqqında; cinayəti törədənlərin şəxsiyyəti
haqqında; qurbanlar haqqında; xarakterik izlər 3, 4.
Başqalarının əmlakının oğurlanması hallarının əksəriyyəti onların törədilməsinə diqqətlə hazırlıqla
səciyyələnir: təcavüz obyektinin ilkin müşahidəsi, texniki vasitələrin, o cümlədən nəqliyyatın axtarışı;
qaçırılanların sığınacaq yerlərinin seçilməsi; paylama kanallarının axtarışı və s.
Azərbaycan Respublikasının milli qanunvericiliyinə gəldikdə, 1961-ci ildən 01 sentyabr 2000-ci il
tarixə kimi qüvvədə olmuş Cinayət Məcəlləsinin keçmiş redaksiyasının 85-ci və 147-ci dələduzluq
maddələri ilə hazırda güvvədə olan Cinayət Məcəlləsinin yeni redaksiyasındakı 178-ci dələduzluq maddəsi
arasında fərqli cəhətlər çoxdur.
Belə ki, Cinayət Məcəlləsinin keçmiş redaksiyasının 85 və 147-ci dələduzluq cinayətində etibardan
sui-istifadə etmə və ya aldatma yolu ilə dövlət, ictimai və şəxsi mülkiyyətdə olan əmlakı ələ keçirmə və ya
əmlaka olan hüquqları əldə etmə ilə törədilirdi.
Eyni zamanda aşağıdakı cinayət tərkibi olduqda, dələduzluğa görə məsuliyyət yaranırdı.
1. Etibardan sui-istifadə etmə və ya aldatma yolu ilə dövlət, ictimai və xüsusi mülkiyyətdə olan
əmlakı ələ keçirmə və ya əmlaka olan hüquqları əldə etmə;
2. Eyni hərəkətlər zərərçəkmiş şəxsə xeyli ziyan vurmaqla və ya bir dəstə şəxsin qabaqcadan əlbir
olması ilə, yaxud təkrarən edildikdə;
3. Dələduzluq xüsusi təhlükəli residivist tərəfindən edilmişsə və ya zərər çəkmiş şəxsə külli miqdarda
ziyan vurduqda, həmin cinayət tərkibi yaranırdı.
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra 1991-1993-cü illərdəki hakimiyyət
dəyişiklikləri, 1994-cü ilin oktyabr, 1995-ci ilin mart aylarında dövlət çevrilişlərinə cəhdlər və terror aktları,
SSRİ dağılandan sonra bir-biri ilə bağlı olan iqtisadi əlaqələrin pozulması, Dağlıq Qarabağ qaçqınlarının və
Ermənistandan deportasiya olunan köçkünlərin problemləri, milli sərvətlərinin talan edilməsinə münbit şərait
yaratmışdı. Bu vəziyyətdən istifadə edən müəyyən qruplar iri sənaye-istehsal müəssisələrində istehsal edilib,
lakin satılmayıb, müəssisələrdə qalmış hazır məhsul və xammalı müxtəlif işbazların vasitəsilə SSRİ məkanında
və xarici ölkələrdə satmağa başladılar.
Bank-kredit, maliyyə, sığorta və sair sahələrdə dələduzluq yolu ilə dövlət və ictimai əmlakın talanması
halları artmağa başlamışdı. Yəni, dələduzluq cinayəti təkcə şəxsi mülkiyyətə deyil, dövlət və ya ictimai əmlaka
da yönəlmişdi və bu cinayətlərin dinamikası artmağa başlamışdı.
Məhz buna görə də Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Cinayətkarlığa qarşı mübarizənin
gücləndirilməsi, qanunçuluğun və hüquq qaydalarının möhkəmləndirilməsi tədbirləri haqqında” 9 avqust
1994-cü il tarixli Fərmanında iqtisadi cinayətlərə qarşı mübarizə aparmağın konkret sahələri, mübarizə
metodları və s. geniş qeyd edilmişdir 10. Həmçinin, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan
…210…
Respublikasında iqtisadi cinayətkarlığa qarşı mübarizə sahəsində bəzi tədbirlər haqqında” 27 yanvar 1998-ci
il tarixli, 730 nömrəli Sərəncam da bu sahədə xeyli əsaslı və səmərəli tədbirlərin görülməsinə şərait
yaranmışdır 9.
Cinayətkarlığın artma tempi və mübarizə metodlarının təkmilləşdirilməsi yeni Cinayət Məcəlləsi qəbul
edilərkən dələduzluq cinayətinə dair 178-ci maddədə təkmilləşdirildi. 1 sentyabr 2000-ci il Azərbaycan
Respublikası Cinayət Məcəlləsinin mülkiyyət əleyhinə olan cinayətlərə dair XXIII fəslinin 178-ci maddəsinə
əsasən “özgə əmlakı”nı etibardan sui-istifadə etmə və ya aldatma yolu ilə ələ keçirmə və ya əmlak hüquqlarını
əldə etmə dələduzluq cinayət tərkibini yaradır.
Yəni, burada təkcə xüsusi mülkiyyət deyil, həmçinin dövlət və ictimai əmlakda “özgə əmlakı” hesab
edilirdi.
Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Plenumunun “Dələduzluq cinayətlərinə dair işlər üzrə
məhkəmə təcrübəsi haqqında” 11 iyun 2015-ci il tarixli 7 nömrəli Qərarına əsasən, törədilmiş əməl o halda
CM-nin 178-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş dələduzluq, yəni, etibardan sui-istifadə və ya aldatma yolu ilə
özgə əmlakını ələ keçirmə və ya əmlak hüquqlarını əldə etmə hesab edilir ki, şəxsin niyyəti əmlakı ələ
keçirərkən və ya əmlak hüquqları əldə edərkən hər hansı öhdəliyin yerinə yetirilməsinə deyil, özgənin
əmlakının əvəzsiz və qanunsuz olaraq öz mülkiyyətinə keçirilməsinə, yaxud da əmlak hüquqlarının əldə
edilməsinə yönəlmiş olsun 13.
Dələduzluq yolu ilə əmlak hüquqları əldə etmə dedikdə, mülkiyyət hüququ, girov hüququ, tələb
hüququ və varlanmaya səbəb olan sair hüquqları qanunsuz əldə etmə başa düşülməlidir. Bu hüquqlar
müqavilələr və digər öhdəliklərdən əmələ gələn müvafiq sənədlərdə (məsələn, etibarnamədə, vəsiyyətnamədə,
qiymətli kağızlarda, hesablaşma və sığorta sənədlərində və s.) əks oluna bilər 2, 523-524.
Dələduzluq cinayətinin üsulu kimi, aldatma dedikdə, özgə əmlakını (əmlak hüququnu) ələ keçirmək
niyyətində olan şəxs tərəfindən bilə-bilə yalan, həqiqətə uyğun olmayan məlumatların verilməsi və ya həqiqi
məlumatların gizlədilməsi, yaxud da əmlak ələ keçirilməsinə yönəlmiş qəsdən törədilən başqa hərəkətlərin
edilməsi (məsələn, əqdin predmeti olan saxta əşyaların və ya saxt sənədlərin təqdim edilməsi, onların əldə
edilməsi, malların alınması zamanı aldadıcı üsullardan istifadə edilməsi və ya hesablaşm görüntüsünün
yaradılması və sair) başa düşülür 1, 291-292.
Dələduzluğun törədilməsi zamanı həqiqətə uyğun olmayan və ya gizlədilən məlumatlar kimi müxtəlif
hallar, məsələn hüquqi faktlar əmlakın dəyərinə və keyfiyyətinə, təqsirkarın şəxsiyyətinə, onun
səlahiyyətlərinə və niyyətinə dair məlumatlar çıxış edə bilər.
Dələduzluğun üsulu kimi, etibardan sui-istifadə etmə dedikdə, əmlakı ələ keçirmək və ya əmlaka olan
hüququ əldə etmək məqsədi güdən şəxs tərəfindən əmlakın mülkiyyətçisi, bu əmlaka sahiblik edən və ya
sərəncam vermək hüququ olan şəxslə yaranmış etibarlı münasibətlərdən istifadə olunması başa düşülür.
Etibardan sui-istifadə etmə, həmçinin, təqsirkar şəxsin qulluq səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsi, zərər
çəkmiş şəxslə yaxın şəxsi və ya qohumluq münasibətlərinin olması ilə də əlaqədar ola bilər.
Etibardan sui-istifadə etmə həm də təqsirkarın əvəzsiz olaraq özünün və ya üçüncü şəxslərin xeyrinə
əmlakı və ya ona olan hüququ ələ keçirmək məqsədi ilə üzərinə götürdüyü hər hansı öhdəliyi yerinə yetirmək
niyyətində olmadığı halda, məsələn, kredit müəssisələrindən müəyyən məbləğdə kredit və ya zərər çəkmiş
şəxsdən borc alaraq bunları qaytarmaq məqsədi güdmədiyi, hər hansı işin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi
öhdəliyini üzərinə götürüb bunun üçün əvvəlcədən avans kimi müəyyən məbləğdə pul alaraq həmin işi
görmədiyi (xidməti göstərmədiyi) və görmək (xidmət göstərmək) niyyətində olmadığı hallarda da baş verir.
Qeyd etmək lazımdır ki, dələduzluq cinayəti özgənin əmlakının (əmlaka olan hüquqpnun) təqsirkarın
və ya üçüncü şəxslərin sahibliyinə keçdiyi və onların bu əmlaka (əmlaka olan hüquqa) dair istədikləri kimi
sərəncam vermək və ya onlardan istifadə etmək imkanının yarandığı andan başa çatmış hesab edilir.
Dələduzluq əmlaka olan hüququ ələ keçirmə formasında törədildikdə, cinayətin başa çatma anı təqsirkarın
əmlaka dair mülkiyyət hüququnun, habelə həmin əmlaka sahiblik etmək və ya sərəncam vermək hüququnun
qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada qeydiyyata alındığı an hesab edilir (məsələn, daşınma; əmlaka dair
mülkiyyət hüququnun müvafiq orqanlar tərəfindən qeydiyyata alındığı, bu hüququn tanınmasına dair məhkəmə
qərarının qüvvəyə mindiyi, əmlakın alqı-satqısına dair əqdin bağlandığı an və s.).
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 178-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə əsasən eyni əməlləri:
➢ Qabaqcadan əlbir olan bir qrup şəxs tərəfindən törədildikdə;
➢ Təkrar törədildikdə;
➢ Şəxs tərəfindən öz qulluq mövqeyindən istifadə etməklə törədildikdə;
➢ Xeyli miqdarda ziyan vurulmaqla törədildikdə həmin cinayət tərkibi yaranır 12.
Cinayət Məcəlləsinin 178.3-cü maddəsinə əsasən eyni əməlləri:
…211…
− Mütəşəkkil dəstə tərəfindən törədildikdə;

− Külli miqdarda ziyan vurmaqla törədildikdə;
− Əvvəllər talama və ya hədə-qorxu ilə tələb etməyə görə iki dəfə və ya daha çox məhkum olmuş
şəxs tərəfindən törədildikdə həmin cinayət tərkibi yaranır 12.
Lakin burada mübahisə doğuran iki məqam var idi. Belə ki, həmin cinayətə görə, CM-nin 177.3.3-cü
maddəsinin qeyd hissəsinə əsasən “xeyli miqdarda” dedikdə, min manatdan yeddi min manatadək məbləğ,
“külli miqdarda” dedikdə, yeddi min manatdan artıq olan məbləğ başa düşülürdü.
Həmin dəyişiliklər isə 16 may 2008-ci il tarixli 607 nömrəli Qanuna əsasən tətbiq edilirdi.
Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsində, dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan
Respublikasının 20 oktyabr 2017-ci il tarixli Qanununa əsasən, Cinayət Məcəlləsinin 177.1, 178.1 və 179.1-ci
maddələrində nəzərdə tutulmuş məsuliyyət əmlakın mülkiyyətçisinə və ya digər sahibinə beş yüz manatdan
yuxarı, lakin beş min manatdan artıq olmayan məbləğdə ziyan vurulduğu hallarda yaranır.
Eyni zamanda bu Məcəllənin 177-182-ci, 185-187-ci və 189-1-ci maddələrində “xeyli miqdar”
dedikdə, beş min manatdan yuxarı, lakin əlli min manatdan artıq olmayan məbləğ, “külli miqdar’' dedikdə, əlli
min manatdan yuxarı, lakin beş yüz min manatdan artıq olmayan məbləğ, “xüsusilə külli miqdar" dedikdə, beş
yüz min manatdan yuxarı olan məbləğ başa düşülür.
Eyni zamanda Cinayət Məcəlləsinin 178.4-cü maddəsi də əlavə edilməklə, özgə əmlakına xüsusilə
küllü miqdarda ziyan vurduqda həmin cinayət tərkibi yaranır.
Dəyişikliyə əsasən, bu Məcəllənin 177-183-cü, habelə 213-3, 217, 227, 232 və 235-ci maddələri ilə
nəzərdə tutulmuş cinayətlərdən hər hansı birini və ya bir neçəsini törətmiş şəxs tərəfindən bu Məcəllənin 177-
183-cü maddələri ilə nəzərdə tutulmuş cinayətlərin hər hansı birinin yenidən törədilməsi (bu Məcəllənin 16.3-
cü maddəsində göstərilən hallar istisna olunmaqla) onların təkrar törədilməsi hesab olunur.
Həmçinin, dəyişikliyə əsasən, aldatma və ya etibardan sui-istifadə etmə yolu ilə əmlaka ziyan vurma
– CM-nin 184-cü maddəsi ləğv edilmişdir.
Bununla da CM-nin 178.3.3-cü maddəsinin dispozisiyasına dair talama və hədə qorxu ilə tələb etmənin
konkret əsaslarına aydınlıq gətirilmişdir.
Qeyd edilən dəyişikliklərlə bağlı Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 178-ci maddəsində
dələduzluğu istər sadə, istər xeyli və küllü miqdarda, o cümlədən xüsusilə külli miqdarda vurulan ziyanın
məbləği dəqiq göstərilməklə tövsifedici əməl kimi böyük əhəmiyyət daşıyır.
Qeyd etmək lazımdır ki, qulluq mövqeyindən istifadə etmə dedikdə, bütün hallarda bu səlahiyyət
verilmiş vəzifəli şəxs başa düşülür.
Belə ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 308-ci maddəsinin “qeyd” hissəsində vəzifəli
şəxslərin dairəsi ətraflı göstərilmişdir.
“Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 308-ci maddəsinin “Qeyd” hissəsində nəzərdə tutulan
“vəzifəli şəxs” anlayışının şərh olunmasına dair” Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 19
iyul 2013-cü il tarixli Plenum Qərarına əsasən, qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada tabeçiliyi olan və
olmayan şəxslər barəsində sərəncam vermək səlahiyyətlərinə və ya hüquqi və fiziki şəxslər icrası məcbur olan
qərarlar qəbul etmək hüququna malik olan dövlət qulluqçuları, bələdiyyə üzvü, bələdiyyə qulluqçuları, zabit,
gizir və ya miçman olan hərbi qulluqçular hakimiyyət nümayəndəsi vəzifəli şəxs hesab olunurlar 11.
Eyni zamanda dövlət və bələdiyyə, müəssisə, idarə və təşkilatların, habelə digər kommersiya və o
kommersiya təşkilatlarının işçiləri, hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxs yalnız
hüquqi əhəmiyyət kəsb edən, yəni, başqa şəxslər üçün hüquq münasibətlərinin əmələ gəlməsi dəyişməsi və ya
xitam olunması ilə nəticələnən və ya nəticələnə bilən hərəkətlər etdikdə vəzifəli şəxs hesab olunurlar.
Doğrudur, “Dələduzluq cinayətlərinə dair işlər üzrə məhkəmə təcrübəsi haqqında” Azərbaycan
Respublikası Ali Məhkəməsi Plenumun 11 iyun 2015-ci il 7 nömrəli Qərarının 23-24-cü bəndinə əsasən
dələduzluğun şəxs tərəfindən öz qulluq mövqeyindən istifadə etməklə törədilməsi (CM-nin 178.2.3-cü
maddəsi) dedikdə, həmin əməlin CM-nin 308-ci maddəsinin qeydində göstərilən vəzifəli şəxslərlə yanaşı,
vəzifəli şəxs olmayan, lakin müəyyən səlahiyyətlərə malik olan digər şəxslər tərəfindən də törədilməsi başa
düşülür.
Qulluq mövqeyindən istifadə etməklə dələduzluq cinayəti törətmiş vəzifəli şəxsin əməli CM-nin
178.2.3-cü maddəsi ilə tam əhatə olunduğundan, həmin əməlin əlavə olaraq CM-nin 308, 309 və ya 341-ci
maddələri ilə tövsif edilməsinə ehtiyac olmur.
Şəxsin qulluq mövqeyindən istifadə etməklə dələduzluq cinayəti törətməsini təşkil etmiş, yaxud onu
bu əməli törətməyə təhrik etmiş və ya ona kömək göstərmiş digər şəxslərin əməlləri müvafiq olaraq CM-nin
32.3, 32.4 və 32.5-ci mədələrinə istinad edilməklə CM-nin 178.2.3-cü maddəsi ilə tövsif edilir.
…212…
Məhkəmə təcrübəsinə görə, bir sıra hallarda dələduzluq cinayəti təqsirkar tərəfindən özbaşına özünü
vəzifəli şəxs kimi təqdim etməklə törədilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, təqsirkarın belə hərəkəti aldatmanın üsulu kimi çıxış etdiyinə görə, onun
əməlinin əlavə olaraq CM-nin 310-cu maddəsi ilə (vəzifəli şəxsin səlahiyyətlərini mənimsəmə) tövsif
edilməsinə ehtiyac yoxdur. Lakin özbaşına özünü vəzifəli şəxs kimi təqdim edərək və ya vəzifəli şəxsin
səlahiyyətlərinin mənimsənilməsi ilə əlaqədar dələduzluq cinayətini törədən şəxs özgənin əmlakını (əmlaka
olan hüququnu) ələ keçirməklə yanaşı, fiziki və ya hüquqi şəxslərin hüquqlarının və qanuni mənafelərinin
əhəmiyyətli dərəcədə pozulmasına səbəb olan digər hərəkətlər də törətdikdə, onun əməli cinayətlərin məcmusu
üzrə CM-nin 178 və 310-cu maddələri ilə tövsif edilir.
Fikrimizcə, ya CM-nin 178-ci maddəsində bu, “qeyd” kimi göstərilməli və ya CM-nin 308-ci
maddəsinin “qeyd” hissəsinə istinad edilməsi məqsədə müvafiq olardı.
Xarici ölkələrin cinayət qanunvericiliyində də dələduzluq cinayətləri etibardan sui-istifadə etmə və ya
aldatma yolu ilə özgə əmlakını ələ keçirmə və ya əmlak hüquqlarını əldə etmə ilə törədilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş xarici dövlətlərdə dələduzluq cinayətinin şaxələnmiş əhatə
dairəsini şərti olaraq aşağıdakı qruplara bölmək olar:
1. Maliyyə sahəsində dələduzluq;
2. Bank-kredit təşkilatlarında dələduzluq;
3. Sığorta sahəsində dələduzluq;
4. Humanitar yardım və s. təşkilatlarda dələduzluq;
5. Xeyriyyə məqsədilə yaradılan fondlarda dələduzluq;
6. Saxta istiqraz və qiymətli kağızlarla bağlı dələduzluq və s.
Xarici ölkələrin bir neçəsinin qanunvericiliyində dələduzluq cinayətlərinin cinayət-hüquqi və
kriminalistik xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək.
Böyük Britaniya cinayət qanunvericiliyində dələduzluğun daha çox yayılmış sahələri aldatma ilə pul
vəsaitini əldə etmə, kredit təşkilatlarının maliyyə əməliyyatlarında etibardan sui-istifadə edib sənədlərdə yalan
məlumatlar yazmaqla pul vəsaitinin götürülməsi və.s üsulla dələduzluq cinayəti törədilməsi hallarıdır 8, 56.
Almaniya Federativ Respublikasının cinayət qanunvericiliyində mütəşəkkil dəstə tərəfindən etibardan
sui-istifadə edib çoxsaylı insanların əmlakını ələ keçirib ziyan vurmaqla dələduzluq cinayəti törədilir.
Vətəndaşlara veriləsi yardımların, sığorta, ayrı-ayrı fondlar, kredit təşkilatlarında, miqrasiya ilə məşğul olan
təşkilatlarda etibardan sui-istifadə etmə və aldatma yolu ilə əmlakı ələ keçirmə və ya əmlak hüquqlarını əldə
etməklə icra edilməsi hallarına daha çox rast gəlmək olur.
Fransa Respublikasının cinayət qanunvericiliyində dələduzluq yolu ilə pul vəsaiti, qiymətli əşyalar,
hüquq verən vəvəzifələrdən azad edən saxta sənədlərin hazırlanması ilə dələduzluq edilməsi hallarına daha
çox rast gəlinir 7, 33.
Niderlandda müəlliflik hüququnun pozulması ilə nəticələnən dələduzluq 4, 330, Çin Xalq
Respublikasında isə şəxsi mülkiyyət əleyhinə, o cümlədən bazar iqtisadiyyatına kifayət miqdarda ziyan vurma,
bankın və digər maliyyə strukturlarında, kredit kartlarının, qiymətli kağızlar və dövlət istiqrazlarını
saxtalaşdırmaq, sığorta təşkilatlarında və.s sahələrdə dələduzluq cinayətləri daha çox törədilir 5, 319.
Yaponiya cinayət qanunvericiliyində aldatma və etibardan sui-istifadə yolu ilə əmlakı ələ keçirmək
məqsədi ilə dələduluq təcrübəsiz, həddi-buluğa çatmamış və ya əqli qabiliyyəti olmayanlara qarşı edildikdə,
dələduzluğun ağırlaşdırıcı halı hesab edilir 6, 880.
Azərbaycan Respublikası cinayət qanunvericiliyin gəldikdə, dələduzluq cinayətinin çoxşaxəli olması nəzərə
alınaraq, hər bir sahə üzrə cinayətin tovsifvedici əlamətləri dəqiq göstərilmişdir. Belə ki, Azərbaycan
Respublikası Ali Məhkəməsinin Plenumunun “Dələduzluq cinayətinə dair işlər üzrə məhkəmə təcrübəsi
haqqında” 11 iyun 2015-ci il tarixli 7 nömrəli Qərarının 6-9-cu bəndlərinə əsasən, etibardan sui-istifadə etmə
və ya aldatma yolu ilə əmlakı ələ keçirmə (əmlaka olan hüququ əldə etmə) cinayəti hər hansı hüquq verən və
vəzifədən azad edən saxta sənədlərdən istifadə edilməklə törədildikdə, təqsirkarın əməli cinayətlərin məcmusu
üzrə CM-nin 178 və 320.2-ci maddələri ilə tövsif edilir.
Ədəbiyyat:
1. Ağayev İ.B. Cinayət hüququ. Xüsusi hissə. Bakı: “Nurlar” nəşriyyatı, 2018, 488 s.
2. Kriminalistika. Dərslik. Hüquq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Bəxtiyar Əliyevin məsul redaktorluğu ilə. Bakı:
“Qanun” nəşriyyatı, 2010, 752 s.
3. Гамза В.А. Криминалистическая характеристика преступления: сущность, структура и содержание Сборник
научных трудов. М., 2002, Вып. 2, c. 3-16
…213…
4. Bekkum M., Borgesius F.Z. Digital welfare fraud detection and the Dutch SyRI judgment // European Journal of
Social Security, 2021, Vol. 23, Issue 4, 323-340 p.
5. Brody R.G., Luo R. Fraud and white-collar crime: a Chinese perspective // Journal of Financial Crime, 2009, Vol.
16, Issue 3, pp. 317-326
6. Coulson Ch. Criminal Conspiracy Law in Japan // Michigan Journal of International Law, 2007, Vol. 28, Issue 4,
pp. 863-894
7. Elliott C. French Criminal Law. Portland, Willan, 2001, 256 p.
8. Levi M. Regulating Fraud: White-Collar Crime and the Criminal Process. London, Routledge, 2014, 414 p.
9. https://e-qanun.az/framework/4954
13. http://supremecourt.gov.az/post/view/756
FREEDOM OF SPEECH ON THE INTERNET

Aytac Aslanova
Master Student
Orcid id: 0000-0002-2667-7912
Abstract: The author spoke about freedom of speech on the Internet. The topics of the article are
freedom of speech, its current status and protection. The author first created a base by providing information
on what freedom of speech is and censorship. Then he gave information about the history of censorship from
the earliest times to the present day, and wrote extensively about the application of censorship by different
countries. Giving information about the invention of the Internet, the author made notes on the application of
censorship in this area as well. Beginning with the history of the official expression of freedom of thought, the
author also provided extensive information on the transfer of this topic to the online level. Then the author
spoke about the independent states, their attitude to censorship and their efforts to protect human rights on the
Internet, drawing special attention to the place of this topic in Azerbaijan.
Key words: freedom of speech, censorship, human rights, internet censorship, anonymous, legal
mechanisms
We can see that the history of disagreements and protests dates back to the earliest times when man
began to express his opinion. With the establishment of cultures, this became known as a more formal concept,
and "censorship" began to emerge in itself. Censorship is the state's or a superior body's control over the content
and publication of the media. This control is sometimes applied because the publications provoke public outcry
and in some cases run counter to the interests of governments.
Censorship, which emerged during the pre-Christian era, has survived to the present day, changing its
form and developing. People were subjected to severe pressure, punishments, deportations, or other forms of
intellectual freedom. In ancient Greece, for example, the writings of philosophers who spoke out against the
policy of slavery were burned in public for their anti-government views, and philosophers who spoke
negatively of Greek gods were punished with various tortures, ranging from execution.
Of course, with the revolution in the history of publishing - the establishment of the printing press in
Europe, censorship became more formal. As the printing press spread to European and Eastern countries,
censorship became more widespread, allowing only a number of works to be published. In many cases, books,
paintings and similar works that contradict the political, religious, philosophical and other interests of the state
and society are subject to censorship and change their content, and in some cases are censored at all and are
not allowed to be published. Of course, in order not to create the idea of a "tyrant ruler" among the people, a
number of rules related to censorship were issued, and these cases were regulated by establishing institutions.
As a result, publications were shut down, works banned, and authors deported.
Censorship, which found its place in the Middle Ages, continued to function actively in the totalitarian
states of the 20th century. Thus, as a result of the developing television sector, films, series, television programs
on various topics were made, and new ways were opened to cover freedom of thought. The media, which
appealed to a larger audience, was already being monitored by private entities. Sometimes the programs
produced by the media were checked and censored before being presented to the public, and sometimes they
…214…
were corrected and delivered to the public. Thus, certain episodes of films of great interest were presented
differently in different countries, and journalistic works were sent to print with large gaps in their pages.
With the advent of the Internet, a new era in the history of the press and expression has begun. People
could now easily share their views with other people in different parts of the world, express themselves "online"
and express their dissatisfaction. This freedom was not even welcomed by some totalitarian states. Citizens'
online activities were monitored, and when this was not possible, citizens were barred from accessing a portion
of the Internet, sometimes entirely, by controlling Internet providers. One of the most pressing issues of our
time, the "fight against Internet censorship" is supported by many states, international organizations and even
private organizations. International events and seminars are held in this regard. Some programming companies,
which believe that everyone has the right to freedom of expression, develop applications to access blocked
sites, provide Internet access in areas where the Internet is generally restricted, and remain anonymous in the
online world, and in many cases provide free access to people.
Freedom of thought and speech is one of the key indicators of democracy. Being able to express an
idea in a free form is indispensable for the formation of societies and the rise of cultures. Throughout history,
philosophers, writers, and revolutionaries of thought, who have been hailed by society as leaders, have fought
to preserve freedom of expression, one of the most fundamental human rights. The result of this struggle in
modern times can be found in the small declaration "Declaration of the Rights of the Man and of the Citizen"
(1789), first registered in France. The declaration consists of 17 paragraphs, and the article on freedom of
expression is set out in paragraph 11. The main purpose of writing this article was to allow citizens to express
their thoughts, beliefs or feelings without any punishment. Paragraph 11 of the Declaration is as follows:
"The free expression of ideas and beliefs is one of the most valuable human rights. Every citizen may
freely express, write and publish his / her opinion in cases provided by law, provided that he / she is responsible
for the negative use of these freedoms.”
Of course, after this legal revolution in France, a number of other states began to sign resolutions on
the most basic human rights. An example of this is Article 19 of the Universal Declaration of Human Rights,
adopted by the United Nations in 1948, which states that "everyone has the right to freedom of expression". In
addition, Article 10 of the European Convention on Human Rights, adopted by the Council of Europe in 1950,
states that "everyone has the right to freedom of expression."
Azerbaijan is also one of the countries where freedom of speech is protected and the principle of press
freedom is respected. Freedom of speech is perhaps one of the most precious blessings in the world. Nothing
can be better than the free life of the human race and the free expression of its thoughts. Freedom of thought,
speech and information, and the right to freedom of expression are among the core values and goals of the
media and the modern information society as a whole, as well as one of the key elements in determining the
level of democratic development of a country. Freedom of speech, opinion and expression, which are an
integral part of human rights and freedoms, and the provision of them are the basis for the development of
democracy in any country and the successful functioning of democratic institutions.
Newspapers, magazines, television and radio stations, news agencies and other means of regular
dissemination of information are an integral part of the political system, which has a significant impact on the
development of society and determines its state and nature. The media not only shapes public opinion, public
confidence and social activism in society, but also directs them. In this sense, the media, which is considered
the fourth branch, is considered an important tool for democracy and freedom of information in the world.
Today, necessary measures are being taken in our country for the free activity and development of the media.
The successful development of our national press is the heritage of its rich past. The Azerbaijani national press,
which was founded by the “Akinchi” newspaper, has undergone significant development over the past period.
In 1918, the national press of Azerbaijan had a chance for dynamic development. The services rendered by
intellectuals to the development of independent media, freedom of speech and opinion at that time laid the
foundation for the professionalism and diversity that emerged in this field in the coming years.
With the coming to power of Heydar Aliyev, legal reforms began in the country. After the adoption of
the Constitution, a number of steps were taken to regulate the activities of the media in the country and to
achieve a perfect legal framework in the field of media. Heydar Aliyev's attitude to the press was always based
on the necessary requirements of democratic development. In 1998, Heydar Aliyev signed a decree "On
additional measures to ensure freedom of speech, opinion and information in the country." With one paragraph
of this decree, the main department protecting state secrets in the press was abolished. As a result, Azerbaijan
won its war on censorship.
The government of Azerbaijan also regulates citizens' freedom of expression online. Today, the
Internet is not only a space for the exchange of information, but also an environment that creates new values
…215…
in government, education, health, business, banking and other areas. Current president Ilham Aliyev pays
special attention to the development of information and communication technology and the Internet in
Azerbaijan. Aliyev expressed support for any goodwill activity on the Internet aimed at establishing friendly
relations between peoples and nations, building relations on the basis of equal mutual respect.
The participation of more than 1,600 foreign participants and more than 3,800 people in the Internet
Governance Forum in Baku and the high results here give grounds to say that internet freedom in Azerbaijan
is at the level of freedom in Europe. There is no limit to any resource on the Internet in Azerbaijan, access to
the Internet is free. The number of registered users on Facebook is more than 1 million, there are tens of
thousands of bloggers. Political parties have internet media, radio and television. The internet is completely
free in Azerbaijan for an organization that wants to give normal value.
The UN Human Rights Council has adopted a special resolution on this issue: "The essence of the
resolution is to protect human rights both on-line and off-line". Thus, the guarantees and legal mechanisms in
the field of human rights must be provided on the Internet. People should be really responsible for the
information they post on the internet. This is due to equality. However, I would like to note that this issue is
extremely relevant all over the world and has become a topic of wide discussion.
Some people think that no one sees what they write in this place. Users who follow this logic end up
sharing the opinions they want, regardless of the rights of the other party. When they see an adequate response,
they describe the responsibility they do not want to bear as a restriction of freedom of speech on the Internet.
If we really want to see freedom of speech on the Internet, it is better to follow the rules of conduct dictated
by law in the first place. As they say, "For freedom, we are all slaves to the law”.
References:
1. https://nonetcensorship.wordpress.com/
2. “Azadlıqda İnternet”, Rəşad Mehbaliyev, 2010
3. “Demokratiya: Gediləsi Uzun bir Yol”, Hikmət Hacızadə, Qanun Nəşriyyatı, Bakı, 2001
4. The Declaration of the Rights of Man and of the Citizen, Jan Jak Fransua Le Barbier, 1789
5. Azerbaijan National Library, https://www.millikitabxana.az
6. E-qanun, https://www.e-qanun.az
BEYNƏLXALQ HÜQUQDA MƏSULİYYƏTİN FORMA VƏ NÖVLƏRİ

Yaqubzadə Mirzağa Yaşar oğlu
Magistrant
Orcid id: 0000-0002-6643-1466
Abstract: The article is based on scientific and theoretical provisions on the types and forms of
responsibility, international law and judicial practice. At the same time, the possibility of compensating the
damage caused by Armenia to Azerbaijan on the basis of many years of experience in the international arena
was touched upon. At the same time, the inevitability of material responsibility becoming non-material
responsibility in some cases was considered.
Keywords: forms and types of international responsibility, state, aggression, liberation of Azerbaijani
territories from Armenian occupation, compensation for damage, material and non-material responsibility, UN
Human Rights Commission.
Beynəlxalq məsuliyyət hüququnun institutlarından biri də beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin növləri və
formalarıdır. Beynəlxalq hüquq ədəbiyyatında beynəlxalq hüquqpozmanın hüquqi nəticələri beynəlxalq-
hüquqi məsuliyyətin növləri və formaları anlayışı ilə əhatə olunur. D.B.Levinə görə deliktin hüquqi nəticələri
beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin növləri və formaları adlanır.
Növlərə bölgü, bir qayda olaraq, vurulmuş zərərin xarakterinə müvafiq olaraq aparılır və buna uyğun
olaraq haqlı olaraq məsuliyyət maddi və qeyri-maddi məsuliyyətə bölünür. Ədəbiyyatda belə bir fikrə də rast
gəlinir ki, zərərin xarakteri ilə məsuliyyətin növü arasında qəti uyğunluq yoxdur. Bununla yanaşı qeyd olunur
ki, beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin iki növü var: maddi məsuliyyət və qeyri-maddi məsuliyyət.
Fikrimizcə, bu iki fikir arasında ziddiyyət yaranır. Belə ki, zərərin xarakteri ilə məsuliyyətin növü
arasında qəti uyğunluq yoxdursa, məsuliyyətin eyni zamanda maddi və qeyri-maddi məsuliyyət kimi növlərə
bölünməsi nə dərəcədə məntiqidir? Belə bir uyğunluğun olmaması iddia edilirsə, onda növlərə bölgü də
aparılmamalıdır.
…216…
Qeyd olunan məsələ ilə bağlı ədəbiyyatda vahid mövqe yoxdur. Belə ki, məsələn, rus beynəlxalq
hüquq ədəbiyyatında əksər müəlliflər beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin növ və formalara bölgüsünü aparırlar.
Lakin bununla bağlı müəlliflər arasında fikir müxtəlifliyi mövcuddur. Belə ki, bir çox mənbələrdə məsuliyyət
maddi və siyasi məsuliyyət kimi növlərə bölünür. fikrimizcə, bununla da razılaşmaq olmaz 1, 23-24. Belə ki,
burada siyasi məsuliyyət anlayışı yerində deyil və hər hansı hüquqi çalardan məhrumdur. Ümumiyyətlə, söhbət
hüquqi məsuliyyətdən gedirsə, hüquqi çalardan məhrum olan siyasi məsuliyyət onun necə növü ola bilər?
Siyasi məsuliyyət yalnız siyasi normaları pozmağa görə yarana bilər. Eyni əsasla bəzi mənbələrdə növ kimi
qeyd edilən mənəvi məsuliyyət də beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin növü sayıla bilməz.
Bəzən ədəbiyyatda beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin növü və forması arasındakı fərqi ayırd etməyərək,
siyasi məsuliyyəti beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin həm növü, həm də forması kimi təqdim edən müəlliflərin
düzgün olmayan yanaşmalarına da rast gəlinir.
Bir çox mənbələrdə beynəlxalq-hüquqi məsuliyyət maddi və qeyri-maddi məsuliyyətə bölünür. Hər
bir növ məsuliyyət də müəyyən formalarda həyata keçirilir. Beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin forması dedikdə
hər hansı növ çərçivəsində məsuliyyəti həyata keçirməyin konkret üsulu başa düşülür. Qeyd edək ki, formalara
bölgü ilə bağlı müəlliflər arasında vahid fikir yoxdur. Bir qayda olaraq, maddi məsuliyyətin reparasiya,
restitusiya, substitusiya kimi formalarinin olduğu qeyd olunur. Restorasiya, satisfaksiya qeyri-maddi
məsuliyyətin formalarına aid edilir. Bəzi mənbələrdə sanksiyalar qeyri-maddi məsuliyyətin növü kimi
göstərilir. Bəzi mənbələrdə isə belə bir fikir öz əksini tapır ki, sanksiyalar, ümumiyyətlə məsuliyyətin forması
deyil, yalnız məsuliyyətin həyata keçirilmə vasitəsidir və onun məqsədi delikventin məsuliyyətini
reallaşdırmaq, hüquqpozmadan əvvəlki vəziyyəti bərpa etmək üçün şərait yaratmaqdan ibarətdir. Fikrimizcə,
bu cür yanaşma tamailə düzgündür və əsaslıdır.
İ.İ.Lukaşuka görə beynəlxalq məsuliyyətin növləri pozulmuş normalardan asılı olaraq fərqlənir. O,
müvafiq olaraq beynəlxalq hüquq normalarını pozmağa görə hüquqi məsuliyyəti, siyasi normaları pozmağa
görə siyasi məsuliyyəti, mənəvi normaları pozmağa görə mənəvi məsuliyyəti fərqləndirir. Hüquqi məsuliyyət
iki növə ayrılır: adi hüquqpozmaya, yəni deliktə görə məsuliyyət və ümumi beynəlxalq hüququn imperativ
normalarından irəli gələn öhdəliklərin ciddi pozuntularına, yəni, cinayətə görə məsuliyyət 2, 38-39.
Göründüyü kimi, İ.İ.Lukaşuk, bir çox müəlliflərdən (yuxarıda da qeyd olunub) fərqli olaraq, əslində
beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin deyil, beynəlxalq məsuliyyətin hüquqi, siyasi, mənəvi məsuliyyətə
bölgüsündən bəhs edir. Beynəlxalq-hüquqi məsuliyyəti isə o, iki növə: adi hüquqpozmalara görə yaranan
məsuliyyətə və beynəlxalq hüququn imperativ normalarından irəli gələn öhdəliklərin ciddi pozuntularına görə
yaranan məsuliyyətə ayırır 2, 38-39.
Qərb ədəbiyyatında beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin növlərə və formalara aydın bölgüsü yoxdur.
Bunun da səbəblərindən biri kimi məsuliyyətin reparasion konsepsiyasının hakimliyi göstərilir və bu zaman
hüquqpozmanın zərərli nəticələrinə sadəcə vurulmuş zərərin ödənilməsi kimi baxılır. Əslində bu cür yanaşma
BMT-nin Baş Məclisi tərəfindən 2001-ci ildə qəbul olunmuş Beynəlxalq hüquqazidd əməllərə görə dövlətlərin
məsuliyyəti haqqında maddələrdə də öz əksini tapmışdır. Belə ki, sənədin II hissəsinin II fəsli ödəmənin
formalarından (reparation for injury, forms of reparation) bəhs edir. Bu formalara restitusiya, kompensasiya,
satisfaksiya aid edilir. Göründüyü kimi, burada ödəmənin bütün formaları reparation termini ilə əhatə olunur.
Halbuki bir çox mənbələrdə reparasiya maddi məsuliyyətin formalarından biri kimi qeyd olunurdu.
İ.İ.Lukaşuk BMT-nin Baş Məclisi tərəfindən 2001-ci ildə qəbul olunmuş Dövlətlərin məsuliyyəti
haqqında maddələrə dayanaraq, beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin ənənəvi növ və formalara bölgüsünü aparmır
və ödəmənin formaları ilə bağlı məsələləri araşdırır 3, 256.
Vurulmuş zərərin ödənilməsi dedikdə beynəlxalq hüquqpozma faktına görə yaranan məsuliyyət hüquq
münasibətlərindən irəli gələn hüquq və vəzifələrin realizasiyası başa düşülür. Zərərin ödənilməsi formaları, bir
tərəfdən, vurulmuş zərərin tam ödənilməsi vəzifəsinin, digər tərfdən isə bu ödəməni almaq hüququnun həyata
keçirilməsi üsullarıdır. 2001-ci il Maddələrinin 34-cü maddəsi ödəmənin formaları adlanır və burada qeyd
olunur:“Beynəlxalq-hüquqazidd əməllə dəyən zərərə görə tam ödəmə restitusiya, kompensasiya və
satisfaksiya formasında, ya hər biri ayrılıqda, yaxud da birgə həyata keçirilir” 4, 881.
Göründüyü kimi, restitusiya ödəmənin əsas forması kimi nəzərdə tutulur. Restitusiya dedikdə
ümumilikdə status quo-ante-nin, yəni əvvəlki vəziyyətin bərpası başa düşülür. Bəzi mənbələrdə restitusiyaya
belə bir anlayış da verilir ki, restitusiyaya zədələnmiş və ya götürülmüş əmlakın natura ilə bərpası və ya
qaytarılması kimi də anlayış verilir.
Restitusiyanın iki forması fərqləndirilir: restitutio in inteqrum və restitutio in pristinum. Birinci maddi
məsuliyyətə aid termindir və əvvəlki maddi vəziyyətin bərpa edilməsini nəzərdə tutur. İkinci qeyri-maddi
məsuliyyətə aiddir və qeyri-maddi hüquqların bərpasını nəzərdə tutur. Restitutio in pristinumun başqa bir adı
…217…
da restorasiyadır. Restitusiyanın xüsusi növlərindən biri olan substitusiya məhv edilmiş və ya zədələnmiş
əmlakın oxşar və eyni dəyərli əmlakla əvəz edilməsidir. Qanunsuz tutulmuş ərazilərn azad olunması, qanunsuz
tutulmuş şəxslərin azad olunması, götürülmüş nəqliyyat vasitələrinin və s. əmlakın geri qaytarılması və s.
restitusiyaya misal kimi göstərilə bilər.
Ədəbiyyatda “hüquqi restitusiya” termininə də rast gəlinir. Bu terminlə məsuliyyət daşıyan dövlətin
hüquq sistemi çərçivəsində tələb olunan dəyişikliklərlə, yaxud da bu dövlətlə zərərçəkən dövlət arasında olan
hüquq münasibətlərində tələb olunan dəyişikliklərlə bağlı vəziyyətləri özündə əks etdirir. Beynəlxalq-hüquqi
öhdəlikləri pozmaqla qəbul olunan qanunların ləğvini və ya dəyişdirilməsini buna misal göstərmək olar.
2001-ci ildə qəbul olunan Maddələrin 35-ci maddəsində deyilir: “Beynəlxalq hüquqazidd akta görə
məsuliyyət daşıyan dövlət restitusiya həyata keçirməli, yəni hüquqazidd əməlin törədilməsinə qədər mövcud
olan vəziyyəti o həddə bərpa etməlidir ki, restitusiya:
a) maddi cəhətdən qeyri-mümkün olmasın;
b) özündə kompensasiya əvəzinə restitusiyadan əldə edilən faydaya tamamilə proporsional olmayan
yükü daşımasın” 7, 262-263.
Əgər restitusiya praktik deyilsə, kompensasiya ödəmə forması kimi çıxış edir. 2001-ci il dövlətlərin
məsuliyyəti barədə Maddələrin 36-cı maddəsinin 1-ci hissəsinə görə vurulmuş zərər kompensasiya ilə ödənil-
mirsə, beynəlxalq hüquqazidd əmələ görə məsuliyyət daşıyan dövlət bu əməllə vurulmuş zərəri kompensasiya
etməyə borcludur.
Kompensasiya - “emenda” hüquqpozma nəticəsində zərərçəkən tərəfə verilməli olan məbləğdir.
Ödəmənin bu forması beynəlxalq praktikada ən çox rastlanan formadır. Hüquqpozma aktı törədildikdə ilk
növbədə restitusiya formasında ödəməyə müraciət olunur. Əgər restitusiya mümkün deyilsə, yaxud tam
ödəməni təmin etmirsə, kompensasiya tətbiq oluna bilər. Zərərçəkən dövlət bu formaya üstünlük verdikdə də
kompensasiya tətbiq oluna bilər. Kompensasiyanın əsas vəzifəsi tam ödəməni təmin etməkdən ibarətdir. Pulla
hesablanan zərərə həm dövlətin özünə, həm də onun fiziki və hüquqi şəxslərinə vurulan zərər daxildir. Bəzən
praktikada vurulmuş zərərin qiymətləndirilməsi ilə bağlı problemlər meydana çıxır. Bu zaman pozulmuş
öhdəliklərin xarakteri, tərəflərin davranışı və bir çox başqa amillər nəzərə alınır. Bunula bağlı müvafiq
orqanların yaradılması praktikası da mövcuddur. Məsələn, İrakın Küveytə təcavüzü ilə vurulmuş zərərin
kompensasiyası barədə məsələlər üzrə Kompensasiya Komissiyasını buna misal göstərmək olar.
Kompensasiya məsələlərinin qarşılıqlı razılıq əsasında həlli praktikası da geniş yayılıb. Kompensasiya
həm maddi itkilərə, həm də müəyyən hallarda qeyri-maddi zərərə görə müəyyən oluna bilər. Kompensasiyanın
miqdarını müəyyən etmək üçün əsas meyar zərərçəkənin məruz qaldığı itkilərdir. Qiymətləndirmə zərərin
konkret növləri üzrə aparılır. Bu zaman əmlakın dəyəri, əldən çıxmış mənfəət, əlavə xərclər və s. əsas
götürülür.
2001-ci il Dövlətlərin məsuliyyəti barədə Maddələrin 36-cı maddəsinin 2-ci hissəsinə görə
kompensasiya, müəyyən oluna bilən dərəcədə əldən çıxmış mənfəət də daxil olmaqla, istənilən maliyyə
baxımından qiymətləndirilən zərəri ödəməlidir. Beləliklə, konkret hallarda əldən çıxmış mənfəət hesablanan
zərərin həcminə daxil edilə və ona görə kompensasiya müəyyən oluna bilər.
Ödəmənin formalarından biri də satisfaksiyadır. Satisfaksiya ilə bağlı müddəalar qeyd olunan sənədin
37-ci maddəsində öz əksini tapmışdır. 37-ci maddənin 1-ci hissəsinə görə beynəlxalq hüquqazidd əməllə
vurulan zərər restitusiya və ya kompensasiya ilə ödənilə bilmirsə, dövlət satisfaksiya formasında məsuliyyət
daşıyır. 37-ci maddəyə görə satisfaksiya o vaxt tətbiq olunur ki, zərər restitusiya və ya kompensasiya ilə
ödənilə bilməsin. Burada ziddiyyətli məqam ondan ibarətdir ki, praktikada satisfaksiyanın həm restitusiya,
həm də kompensasiya ilə birlikdə tətbiq olunması halları məlumdur. Bu baxımdan 37-ci maddənin 1-ci
hissəsini mübahisəli hesab etmək olar. 37-ci maddənin 2-ci hissəsində satisfaksiyanın formalarına
hüquqpozma faktının etiraf edilməsi, təəssüf hissinin bildirilməsi, rəsmi üzr istəmə aid edilmişdir. Lakim bu,
tam siyahı deyil. Satisfaksiya başqa formalarda da həyata keçirilə bilər və praktikada bunun çoxsaylı halları
məlumdur. Qeyd olunan maddənin 3-cü hissəsində satisfaksiya ilə bağlı məhdudiyyətlər müəyyən olunur. Belə
ki, satisfaksiya vurulmuş zərərə proporsional olmalı və məsuliyyət daşıyan dövlət üçün alçaldıcı xarakter
daşımamalıdır.
Fikrimizcə, beynəlxalq-hüquqi məsuliyyətin maddi və qeyri-maddi məsuliyyət kimi növlərə bölgüsü
daha uğurlu sayılmalıdır. Restitusiya in inteqrum və kompensasiya maddi məsuliyyətin formalarına,
restitusiya in pristinum və satisfaksiya isə qeyri-maddi məsuliyyətin formalarına aid edilməlidir.
Bununla yanaşı, 2005-ci ildə, təxminən on beş il davam edən danışıqlardan sonra – BMT Baş
Assambleyası tərəfindən 2005-ci il16 dekabr tarixindəqəbul edilmiş 60/147 saylı “Beynəlxalq humanitar
hüququn ciddi pozuntuları və insan hüquqları sahəsində beynəlxalq normaların ciddi pozuntularının qurbanları
üçün zərərin ödənilməsi və hüquqi müdafiə hüququna aid əsas prinsiplər və rəhbəredici müddəalar” adlı
…218…
Qətnamə ilə bir daha təsdiq olunmuşdur. Sözügedən beynəlxalq sənədin “Vurulmuş zərərin ödənilməsi” adlı
IX fəslinin 18-ci bəndində göstərilir ki, beynəlxalq hüquqa və ölkələrin milli qanunvericiliyinə görə, həm də
konkret halları nəzərə alaraq, insan hüquqları sahəsində beynəlxalq normaların ciddi pozuntularının və
beynəlxalq humanitar hüququn ciddi pozuntularının qurbanlarına və pozuntunun ciddiliyinə və hər bir hala
müvafiq müəyyən olunmuş qaydada zərərin tam və effektiv ödənilməsi restitusiya, kompensasiya,
reabilitasiya, satisfaksiya və baş vermiş hadisənin təkrarlanmaması zəmanəti formalarında ola bilər.
Dünyada baş verən hərbi münaqişələrdən sonra vurulan ziyanı ödəmək üçün ölkələr qarşısında öhdəlik
yaradan bir sıra digər hüquqi aktlar da mövcuddur. Belə ki, 1966-cı il 16 dekabr tarixli “İqtisadi, sosial və
mədəni hüquqlar haqqında” Beynəlxalq Pakt, 1954-cü il 14 may tarixli “Hərbi münaqişələr zamanı mədəni
sərvətlərin qorunması haqqında” Haaqa Konvensiyası, 1954-cü il 19 dekabr tarixli Avropa Mədəniyyət
Konvensiyası, 1972-ci il 16 noyabr tarixli YUNESKO-nun “Ümumdünya mədəni və təbii irsin qorunması
haqqında” Konvensiyası və digər beynəlxalq sənədlər tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması,
öyrənilməsi, onlardan istifadə və ümumilikdə insanların mədəni hüquqlarının müdafiəsi ilə bağlı müddəaları
təsbit edir.
2005-ci ilin avqustunda isə BMT-nin İnsan Hüquqları Komissiyası özbaşına və ya qanunsuz olaraq öz
əmlakından didərgin salınmış şəxslərin mülkiyyətinin geri qaytarılması ilə bağlı hüquqi və texniki məsələlər
üzrə təlimatları rəsmən təsdiq edib. Bu qaydalar Pinheiro Prinsipləri adlanır. Qaçqınların və məcburi
köçkünlərin mənzil və əmlakının bərpası üzrə xüsusi məruzəçi Paulo Pinheironun şərəfinə adlandırılan
Pinheiro Prinsipləri, mülkiyyətin bərpası proseslərinin qurulması və həyata keçirilməsi üçün hüquqi, inzibati
və icra qaydaları təklif edir. Müharibədən sonra bu işin çətin olduğunu qəbul edən Prinsiplər, dövlətlərin
Bosniyadakı restitüsiya yanaşmasını nümunə götürərək, sülh müqavilələrinə mülkiyyətin qaytarılması
prosedurlarını daxil etməyi tövsiyə edir. Pinheiro Prinsipləri, restitusiyanın “praktiki olaraq mümkün
olmadığı” zaman və ya zərərçəkmiş tərəf bilə-bilə və könüllü olaraq geri ödəmə əvəzinə kompensasiya
istədikdə kompensasiyaya icazə verir.
Fikrimizcə, Azərbaycan-Ermənistan arasındakı hərbi münaqişə artıq başa çatdığından, BMT-nin təcili
olaraq məcburi köçkünlərin əmlakına dəymiş maddi ziyanla bağlı iddiaları nəzərdən keçirmək üçün təzminat
komissiyası yaratması vacib məsələlərdəndir. Belə ki, Körfəz müharibəsi zamanı (İraq-Küveyt arasında 17
yanvar 1991-28 fevral 1991) tərəflərin bir birinə vurduğu ziyanın ödənilməsi üçün BMT tərəfindən komissiya
yaradılmışdır. Beləliklə, Azərbaycana Ermənistanın vurduğu maddi ziyanın miqyasını və potensial iddiaçıların
sayının bir milyonu keçdiyini nəzərə alaraq, hərbi təcavüz nəticəsində yaranan həm əmlak, həm də
infrastruktur iddiaları üçün BMT-nin İraq və Küveyt Təzminat Komissiyasına bənzər beynəlxalq komissiya
yaradılması zəruridir. İraq və Küveyt Təzminat Komissiyasının iddiası ilə İraq 1990-1991-ci illərdə Küveyt
iqtisadiyyatına və vətəndaşlarına vurduğu ziyana görə 50 milyard dollardan çox təzminat ödəmişdir 6, 256-
258.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dünya tarixində baş vermis müharibələrdən sonra kompensasiya,
reparasiya və digər təzminat növləri ilə bağlı müxtəlif təcrübələr olmuşdur. Məsələn, Fransa-Prussiya
müharibəsindən sonra, Frankfurt müqaviləsinin şərtlərinə görə (10 may 1871) Fransa 5 il ərzində 5 milyard
qızıl frank müharibə təzminatı ödəmək məcburiyyətində qalmışdı. Təzminatın maraqlı tərəflərində biri bu idi
ki, bu məbləğ 1807-ci ildə Napoleonun Prussiyaya qoyduğu təzminata tam bərabər idi. 1873-cü ilin
sentyabrında təzminatın son hissəsi ödənilənə qədər, Alman qoşunlarının bir hissəsi Fransada qalmışdır.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı dövrdə də fərqli təzminat nümunələri olub. Sovet İttifaqı, Oder-
Neisse'nin şərqindəki Alman ərazilərini ilhaq etdi və 12 milyon Almanı qovmuşdur. Fransa, kömür
yataqlarından istifadə etmək və bəlkə də daimi olaraq Fransaya birləşdirmək niyyəti ilə 1947-1956-cı illərdə
Saar protektoratına nəzarəti öz üzərinə götürmüşdür. Saar ərazisində yerləşən həmin mədənlər Birinci Dünya
Müharibəsinin sonundan 1935 -ci ilə qədər Fransanın nəzarətində idi. Fransa yalnız 1957-ci il 1 yanvar
tarixində Saar bölgəsindəki nəzarətindən əl çəkməli oldu. Niderland isə 1949-cu ildə təxminən 69 km2 Alman
ərazisini özünə birləşdirərək, həmin əraziləri yalnız 1957-ci ildə Qərbi Almaniya Hökumətinə geri
qaytarmışdır. 1960-cı il 8 aprel tarixində Laheydə edilən Hollandiya-Almaniya müqaviləsinə əsasən, Qərbi
Almaniya Hollandiyaya 280 milyon Alman markası ödəməyi qəbul etdikdən sonra torpaq geri qaytarılmışdır.
Digər tərəfdən, II Dünya Müharibəsində sonra müttəfiqlər, təxminən 10 milyard (1948) dollar
dəyərindən çox Alman patentinə, müəllif hüquqlarına və ticarət nişanlarına əl qoymuşdular.
Körfəz müharibəsindən sonra, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının 687 nömrəli Qətnaməsinə uyğun
olaraq, Kompensasiya Komissiyası (BMTKK) yaradıldı və komissiya qarşısında hökumətlər, şirkətlər və
şəxslər tərəfindən bütövlükdə 350 mld. ABŞ dolları məbləğində iddia qaldırıldı. Komissiya təxminən 1.5
milyon müvəffəqiyyətli iddiaçının 52.4 milyard dollar təzminat tələbini qəbul etmiş və ödətdirməyə nail
olmuşdur. Bu təzminatın 2019-cu ilin iyul ayına qədər 48,7 milyard dolları ödənilmiş və Küveytə ödəniləcək
…219…
yalnız 3,7 milyard dollar qalmışdır. BMTKK dövlətlərin və təşkilatların və ya korporasiyaların (hüquqi
şəxslərin) iddialarına görə fərdlərin iddialarına üstünlük verilməsinin “beynəlxalq iddiaların həll edilməsi
təcrübəsinin təkamülündə əhəmiyyətli bir addım olduğunu” bildirmişdir 5, 430.
1. Левин Д. Б. Международное право, внешняя политика и дипломатия. Москва: Междунар. отношения., 1981,
144 c.
2. Лукашук И.И. Право международной ответственности. М.: Wolters Kluwer, 2004, 404 с.
3. Лукашук И.И. Международное право. Общая часть. Учебное для студентов юрид. фак. и вузов. Изд. 3-е,
перераб. и доп. М.: Волтерс Клувер, 2005, 432 с.
4. Crawford J. The ILC's Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts: A Retrospect // The
American Journal of International Law, 2002, Vol. 96, No. 4, pp. 874-890
5. Kahn P.W. Lessons for International Law from the Gulf War // Stanford Law Review, 1993, Vol. 45, No.2, pp. 425-441
6. The Gulf War 1990-91 in International and English Law. 1st Edition. Edited by P.Rowe. London: Routledge, 2005,
478 p.
7. The Law of International Responsibility. Edited by J.Crawford, A.Pellet, S.Olleson. Oxford: Oxford University
Press, 2010, 1296 p.
MƏHKƏMƏ-İQTİSAD EKSPERTİZASININ TƏYİNİ VƏ APARILMASININ ƏSASLARI

Şirinova Gülyar Elman qızı
Magistrant
Orcid id: 0000-0002-3338-3437
Abstract: The article is developed on the basis of scientific-theoretical provisions on the basis for
determining and conducting forensic economic expertise, analysis of national legislation and of the Republic
of Azerbaijan and practical cases. In addition, the problems in the relevant field were considered and ways to
solve them were illustrated. A comparative analysis of the tactics of examinations was conducted with
reference to the criminal procedure law and the use of investigative, judicial and expert experience for this
purpose. Consideration of separate aspects of expertise tactics Interpretation of the concept of this tactic has
been considered in accordance with the current legislation . Forensic economic expertise - special aspects of
expert research conducted for the purpose of establishing justice on the basis of a set of scientific knowledge
of different economic orientations are noted . Selection and construction of models required for accounting
research .Theoretical views on the methodological principles of accounting in each case. There are also
provisions in the national legislation that reflect the circumstances related to the composition of the expertise
tactics. At the same time, attention was paid to the normative acts of the Ministry of Justice of the Republic of
Azerbaijan in the relevant field.
Keywords: forensic-economic expertise, criminal procedure legislation, criminalistics, forensic-
financial-economic expertise, forensic-accounting expertise, engineering-economic expertise.
Azərbaycan Respublikasının cinayət-prosessual qanunvericiliyi ekspertizanın təyin olunmasının ümumi
əsaslarını göstərir, onun aparılma qaydasını təsbit edir, onun iştirakçılarının hüquq və vəzifələrini müəyyən
edir. Ekspertizanın təyin olunması və icraatı məsələlərinin qəti hüquqi tənzimi bu prosessual hərəkətin
çoxşaxəliliyi ucbatından mövcud deyildir.
Ekspertizaların aparılması taktikasını cinayət-prosessual qanuna istinad etməklə və bu məqsədlə
istintaq, məhkəmə və ekspert təcrübəsindən istifadə etməklə kriminalistika işləyib hazırlayır. Ekspertiza
taktikasının ayrı-ayrı cəhətlərinin nəzərdən keçirilməsi bu taktikanın anlayışının özünün şərhindən asılıdır. Bir
sıra müəlliflər ekspertiza taktikası dedikdə, “məhkəmədə təhqiq olunan, yaxud baxılan iş üzrə həqiqətin
müəyyən edilməsi üçün əhəmiyyətə malik məsələlərin həllində xüsusi biliklərdən ən səmərəli istifadə
məqsədilə ekspertizanın hazırlanması, təyin olinması və icrratı zamanı prosessual qanunun əsasında tətbiq
olunan, elm və təcrübə tərəfindən işlənib hazırlanmış üsullar sistemi”ni başa düşmək təklifi diqqətəlayiqdir.
Müəllif, həmçinin, ekspertizanın aparılması taktikasının tərkibinə aşağıdakıları daxil edir: 1) cinayət
prosesində ekspertizanın təyin olunması əsasının təsbiti; 2) ekspertizanın icraatı üçün zəruri olan materialların
xarakteri və həcmi; 3) onların hazırlanması üsulları; 4) ekspertizanın təyin olunma vaxtı; 5) ekspertin və
ekspert idarəsinin seçılməsi; 6) ekspertizanın icraatı prosesində müstəntiqin və ekspertin qarşılıqlı
münasibətləri; 7) ekspertizanın icraat müddəti; 8) müstəntiq və məhkəmə tərəfindən ekspertin rəyinin
qiymətləndirilməsi metodları və formaları 4, 98-101.
…220…
Cinayət-prosessual qanunvericilik iqtisadi ekspertizaların aparılmasını məcburi hesab etmir. Buna
görə də CPM-nin 264-cü maddəsinə xüsusilə iri məbləğdə oğurluqların təhqiqində məhkəmə-mühasibat
ekspertizasının təyin olunmasının məcburiliyini nəzərdə tutan bəndi əlavə etməyi təklif edirik 10. Bu təklif
onunla əsaslandırılır ki, belə işlər üzrə icra olunan mühasibat eksprtizaları halların böyük əksəriyyətində maddi
ziyanın məbləğini azaltmış, yaxud artırmışdır. Daha qəti tələb irəli sürülürdü: vəzifəli şəxslərin törətdikləri
oğurluqlar haqqında işlərin təhqiqində, ittihamın əsaslarından biri kimi müttəhimlərin barəsində mübahisə
açdıqları təftiş aktının çıxış etməsi halında ekspertizanın təyin olunması məcburi hesab olunsun. Burada bu
məsələni daha ətraflı surətdə nəzərdə keçirmədən qeyd edək ki, belə hallarda, bizim fikrimizcə, ekspertizanın
təyin olunması üçün yalnız bəhanə vardır, çünki kiminsə işdəki məlumatlarla razılaşmaması ekspertizanın
təyin olunmasının əsası hesab oluna bilməz. Bu kateqoriyadan olan işlər üzrə ekspertizaların çox vaxt təftişin
çıxarmış olduğu ziyanın məbləğində düzəliş etməsi halını xüsusilə iri məbləğdə oğurluqların təhqiqi
prosesində məhkəmə-mühasibat ekspertizasının təyin olunmasının xeyrinə arqument kimi qəbul etmək olmaz.
İlk növbədə, “Məhkəmə ekspertizası nədir?” sualını cavablandırmaq üçün “Məhkəmə
ekspertizası fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunun 1-ci maddəsində təsbit olunan anlayışı
(təhqiqat, ibtidai istintaq orqanının və ya məhkəmənin (hakimin) icraatında olan işin halları barədə informasiya
daşıyan maddi obyektlər, hadisələr və proseslər haqqında xüsusi elmi biliklər əsasında aparılan tədqiqat)
nəzərdən keçirmək zəruridir 8.
Bununla da, məhkəmə-iqtisad ekspertizası – müxtəlif iqtisadi yönümlü elmi biliklər məcmusu əsasında
ədalətin bərqərar olunması məqsədi ilə aparılan ekspert tədqiqatlarının xüsusi sinfinə aiddir. Məhkəmə-iqtisad
ekspertizasının spesifik xüsusiyyətləri onunla müəyyən edilir ki, ekspert tədqiqatının obyektləri qismində
sənəd üzərində olan məlumatlar - iqtisadi informasiya daşıyıcıları çıxış edir. Həmin informasiya iqtisadçı-
ekspertin idrak fəaliyyətinin obyekti kimi, tədqiqatçının qarşısında müxtəlif məntiqi əlamətlər və iqtisadi
parametlərin sistemi qismində canlanır. İqtisadçı-ekspert tərəfindən tədqiq olunan hadisə və hallar iqtisadi
kateqoriyalar, anlayışlar, xüsusi terminlər, funksional asılılıq formulları, nisbi və mütləq kəmiyyətlər, təsviri
və cədvəl quruluşları sistemi ilə ifadə olunur. İqtisadçı-ekspertlər xüsusi biliklərə əsaslanaraq, iqtisadi
informasiyanın təhrif edilməsi əlamətlərini təyin etməklə və qiymətləndirməklə, bunun nəticəsində yaranan
iqtisadi təzahürləri və halları müəyyən edə və kəmiyyət ölçüsünü apara, habelə onların təsərrüfat fəaliyyətinin
son nəticələrinə təsir dərəcəsini aşkar edə bilərlər. Predmet və tətbiq olunan xüsusi metodikalarına görə,
məhkəmə-iqtisad ekspertizasının üç növü fərqləndirilir: məhkəmə-mühasibat, maliyyə-iqtisad və mühəndis-
iqtisad ekspertizaları.
Bu ekspertiza növlərinin hər biri tədqiq olunan iqtisadi informasiyanın xarakter və metodlarından asılı
olaraq, növlərə bölünməklə, ekspertiza icraatı zamanı həmin iqtisadi informasiyaların təhrif olunması
əlamətlərinin təhlili və aydınlaşdırılması məqsədi ilə aparılır. İqtisad ekspertizası növlərindən hər biri
predmetlərinə uyğun obyektləri tədqiq etməklə, nəticə etibarilə əsas məqsəd iqtisadi göstəricilər üzərində
aparılan təhrif əlamətlərinin aşkar edilməsindən ibarətdir. Beləliklə, cinayətin hazırlanması, törədilməsi və ya
gizlədilməsi iqtisadi dezinformasiya ilə bağlı olduğuna dair məlumatlar və ya fərziyyələr mövcud olduqda,
iqtisadi tədqiqatlara zərurət yaranır. İqtisadi hüquq pozuntusunun informasiya “izlərinin” (iqtisadi
informasiyada əqli saxtakarlıq əlamətləri) tədqiqi rəqəmsal məlumatların, yəni müxtəlif sənədlərdə əks
etdirilən iqtisadi parametrlərin təhlili əsasında aparılır. İqtisadi durumun təhrif olunmuş formada sənədlərə
daxil edilməsi yolu ilə yaranan obyektlərin məntiqi əlamətləri - ekspertizanın predmetini təşkil edən faktların
öyrənilməsi vasitəsidir. Əqli məhsulların saxtakarlığı nəticəsində yaranan məntiqi “izlərin” tədqiqi (ümumi
iqtisadi sferanı xarakterizə edən göstəricilər sistemində) məhkəmə-iqtisad ekspertizasının mahiyyətini təşkil
edir. Eyni zamanda, tədqiq olunan informasiya sisteminin elementləri, onların funksional əlamətləri, qarşılıqlı
əlaqə və qanunayğunluqları ekspert təhlilinə məruz qalır. Sonuncuların təhlili olduqca zəruri amildir, çünki
iqtisadi cinayətlərin açılması və araşdırılması onların “görünməyən” tərəfinin xarakterinə görə olduqca
çətindir. Bu işlər üzrə həqiqətin müəyyən edilməsində əhəmiyyət kəsb edən bir çox məlumatlar çoxsaylı
sənədlərdə cəmləşir. İnformasiya sistemi elementlərinin qarşılıqlı əlaqə və asılılıqlarını hərtərəfli təhlil və
analiz etmədən, bir qayda olaraq, tədqiqatda müxtəlif çətinliklər meydana çıxır.
Məhkəmə-mühasibat ekspertizasının vəzifələrinə aşağıdakılar aiddir:
− uçot məlumatlarının təhrif edilməsi faktlarının müəyyən edilməsi və aşkar edilmiş təhriflərin
diaqnostikası, onların xarakterinin, növünün, mexanizminin və məhkəmə-istintaq orqanlarını
maraqlandıran təsərrüfat fəaliyyəti göstəricilərinə təsiri dərəcəsinin müəyyən edilməsi 1, 23;
− uçot xarakterli qeydlərin eyniləşdirilməsi, “qaralama” qeydlərin məna və strukturunun məzmunca
mühasibat uçotu göstəriciləri ilə eyniliyinin müəyyən edilməsi;
…221…
− rekonstruksiya, yəni mövcud olmayan və ya təhrif edilmiş uçot formalarının və sistemlərin uçot
informasiyasının əvvəlki qanunauyğun əlaqələri və mümkün qurulma yolları əsasında bərpası 2, 89-
90.
Zəruri sənədlərin seçilməsi üçün müəssisədə mövcud olan sənəd dövriyyəsini mükəmməl öyrənmək və
mütəxəssislərin köməyindən istifadə etməklə, sənədlərdəki ziddiyyətlərin aşkar edilməsi məqsədi ilə, onların
istintaq müayinəsi keçirilməlidir. Belə ki, sənədlərin müayinə edilməsi nəticələri ekspertiza qarşısında
sualların dürüst formulə edilməsi üçün əsas mənbə olduğu və tədqiqat üçün lazım olan ilkin məlumatları əks
etdirdiyi üçün sənədlərin müayinəsi protokolu mühasib-ekspertə digər istintaq materialları ilə birlikdə təqdim
olunmalıdır. Beləliklə, ilkin sənədlərin bütövlükdə ekspertizaya göndərilməsini məqbul hal hesab etmək
olmaz. Çünki bu sənədlər, bir qayda olaraq, məhkəmə-mühasibat ekspertizasının bilavasitə obyektləri deyil və
ekspert qarşısında qoyulmuş suallardan asılı olaraq, bəzi ilkin tədbirlərin keçirilməsində onlardan istifadə
etmək olar. Müstəntiq bu məlumatları öncə yoxlamalı və bunları ekspertizanın təyini barəsində qərarında qeyd
etməlidir. İlkin sənədlərin mütəxəssislərin iştirakı ilə nəzərdən keçirilməsi və öyrənilməsi daha
məqsədəuyğundur. Müstəntiq ilkin sənədləri öyrənərkən nəzərə almalıdır ki, hər bir təsərrüfat əməliyyatı
müxtəlif vəzifəli şəxslərin iştirakı ilə, bütün işlərin bu və digər müəssisələrdə qeydə alınması və bir-biri ilə sıx
əlaqədə olan çoxsaylı sənədlərin rəsmiləşdirilməsi ilə müşayiət olunur.
Hər bir əsas və köməkçi təsərrüfat əməliyyatını müşayiət edən sənədlər mürəkkəb informasiya həlqəsi
və şəbəkəsi yaradır ki, onların da öyrənilməsi üçün sənəd dövriyyəsinin və sənədlər arasındakı informasiya
əlaqələrinin blok-sxeminin qurulması zəruridir.
Praktiki olaraq, hər hansı təsərrüfat əməliyyatı yerinə yetirilməmişdirsə və ya rəsmi məlumatlardan
fərqli formada, həcmdə və ya digər vasitə ilə həyata keçirilmişdirsə, onda bu, mütləq şəkildə müxtəlif
sənədlərdəki məlumatlarla uyğunsuzluqda özünü büruzə verəcəkdir. Bu qanunauyğunluq, ilk növbədə, onunla
bağlıdır ki, müxtəlif sənədlərdə eyni əməliyyatın müxtəlif tərkib hissələri əks etdirilir və əgər onların hər hansı
məlumatları real baş verən proseslərlə uyğunsuzluq təşkil edirsə, onda sənədlərdəki göstəricilər qarşılıqlı
əlaqəli ola bilməzlər.
Müstəntiq tərəfindən bu cür uyğunsuzluqların müəyyən edilməsi istintaq araşdırması gedişatında şübhə
doğuran sənədlərin əsl parametrləri müəyyən edildikdən sonra məhkəmə-mühasibat ekspertizasının
aparılmasının zəruriliyinə dair məsələnin həlli üçün əsas ola bilər.
Şübhə doğuran sənədləri araşdırarkən aşağıdakı məqamlara diqqət yetirmək lazımdır:
• uçotda cinayət izlərinin gizlədilməsinə cəhd edildikdə əqli saxtakarlıq bir qayda olaraq, daha sadə
(psixoloci və təşkilati) üsulla, yəni “aşkar” qarşılıqlı əlaqədə olan və praktiki olaraq, bilavasitə icraçılar
üçün əlçatan olan sənədlərdəki məlumatların “uydurulması” və informasiyanın uyğunlaşdırılması yolu
ilə törədilir;
• bir sıra əlaqəli sənədlər zaman etibarı ilə şübhə doğurmazdan əvvəl tərtib olunur və deməli, onları
uyğunlaşdırmaq üçün köhnə tarixlə düzəlişlər edirlər.
Bu da sənədlərin texniki ekspertizasının aparılması zəruriliyini yarada bilər:
▪ sənədlərin bir hissəsi nömrələmə sistemi ilə mühafizə olunur və bütün sənədlərdəki məlumatlar
sistemini qarşılıqlı uyğunluğa gətirilməsini çətinləşdirir;
▪ ümumi informasiya zəncirindəki ilkin sənədlər gerçək öncül sənədlər deyildirlər. Məsələn, ilkin sənəd
– artıq xərclərin təhtəl-hesab məbləğinin ödənilməsinin kassa-mədaxil orderi üçün mütləq informasiya
mənbəyi olmalıdır: order jurnalında qeyd, avans hesabatı, ezamiyyə vərəqəsi, ezamiyyə əmri, çağırış və
s.
Ona görə də qeyd edilən bütün informasiya əlaqələri də müstəntiq tərəfindən yoxlanılmalıdır. Ardıcıl
tərtib olunmuş sənədlər zəncirinin qırıldığı aşkar edildikdə nəinki ilkin sənədlər, hətta onların əsasında tərtib
edilmiş mühasibat uçotu məlumatları şübhə doğurur. Eyni zamanda, sənədlərin olmaması onların,
ümumiyyətlə, olmamasına dəlalət etmir: sənədlər itirilə, oğurlana, məhv edilə bilər. Əgər mövcud olmayan,
lakin istintaq üçün əhəmiyyət kəsb edən informasiyanı istintaq yolu ilə əldə etmək mümkün olmursa, onda
həmin informasiyanın yenidən bərpası mümkünlüyü haqqında mühasib-ekspertə müraciət edilməlidir.
Məhkəmə-mühasibat ekspertizası bəzən işin əhəmiyyətli hallarının tədqiqi üçün deyil, təftişedici funksiyaların
təkrar icrası üçün tətbiq edilir. Məhkəmə-istintaq təcrübəsində geniş yayılmış «təftişin keçirilməsindən sonra
müfəttişin nəticələrini yoxlamaq üçün məhkəməmühasibat ekspertizası təyin olunmalıdır» ifadəsi mütləq
mənada belə bir nəticəyə gətirib çıxarır ki, mühasib-ekspertlər iqtisadi biliklərə deyil, normativ göstərişlərə və
sənədlərdə olan məlumatlara əsaslanırlar. Bununla da real olmayan məbləğlərin hesablanması aparılmış olur
3, 28-32.
…222…
Praktika göstərir ki, uçotun aparılması qaydalarına riayət olunmaması və bu zaman baş verən
kənarlaşmalar özü-özlüyündə nə cinayətin mövcudluğuna, nə də qayda pozuntusuna yol vermiş şəxsin bu
cinayətlə əlaqədə olmasına mütləq dəlalət etmir. Ona görə də ekspert rəyi uçotda kənarlaşmaların
mövcudluğunu sadəcə təsdiq etməməlidir. Bu kənarlaşmaların qəsdən edilmiş hərəkətlərin nəticəsi olub-
olmadığı faktlarla sübut edilməlidir. Belə faktlar mühasibat uçotlarının determinə edilməsində və uçotun
mühafizə xüsusiyyətləri ilə nəzarət olunan müəyyən qarşılıqlı əlaqələrdə özünü büruzə verir.
Mühasibat tədqiqatı üçün lazım olan modellərin seçimi və qurulması hər bir konkret halda mühasibat
uçotunun aparılmasına dair metodiki prinsiplərə mükəmməl sahib olma və onların istifadəsini, eləcə də iqtisadi
informasiyanın təhrif olunması xarakterinə dair fikir irəli sürülə bilən hesab qeydlərinin əlamətlərini görmək
və qiymətləndirmək bacarığını nəzərdə tutur 5, 94.
Belə əlamətlərə aşağıdakılar aiddir:
- analitik uçot kartoçkalarında, yığım və dövriyyə cədvəllərində, jurnal-orderlərdə, Baş kitabda və ya
nəzarət jurnalında lazımi qeydlərin olmaması. Əgər dövriyyə cədvəllərində qeyd edilən məbləğlər
analitik uçot kartoçkalarına görə nəticələrdən artıqdırsa, bu o deməkdir ki, hansısa əməliyyat analitik
uçotda öz əksini tapmamışdir;
- balans hesabları üzrə analitik uçotun olmaması. Bu da balansların və mühasibat hesabatlarının
tərtibatının tezləşdirilməsi üçün sistematik hesabatlarda yalnız qeydlər aparıldığı zaman uçotun lazımi
səviyyədə aparılmadığı hallarda deyil, həm də uçotda sui-istifadənin gizlədilməsi arzu olunduğu halda
da müşahidə olunur. Əgər balans və hesabatlar analitik uçotun göstəriciləri ilə təsdiq olunmursa, onları
real hesab etmək olmaz;
- aktiv hesablar üzrə kredit qalığı saldo və passiv hesablar üzrə debet saldonun mövcud olması. Bu da
təsərrüfat xərclərinin qalığının xərclənməsinin düzgün əks etdirilməməsinə dəlalət edir;
- uçotda bu və ya digər məbləğin silinməsinə imkan yaradan aktiv-passiv hesabların saldosunun əsassız
məhdudlaşdırılması;
- sənədlərlə əsaslandırılmamış qeydlərin olması. Sözügedən məsələ həm də məbləğlərin düzgün
silinməməsi ilə bağlı ola bilər (məsələn, sənədlərlə təsdiq edilməyən təhtəl-hesab məbləğlərin qalığı
təhtəl-hesab şəxsin kartoçkası ilə satış üzrə xərclərin artırılması hesabına silinir);
- uçot qeydlərində əməliyyatların təhrif olunması. Belə hallar adətən, mühasib tərəfindən sui-istifadələrin
gizlədilməsi və ya pul və digər təsərrüfat vasitələrinin qanunsuz silinməsinə cəhd göstərildiyi hallarla
müşahidə olunur;
- müxtəlif uçot registrlərində eyni əməliyyatların qeydlərinin uzlaşmaması. Uçot registirlərində əvvəlki
tarixlə düzəlişlər aparıldıqda, analitik uçot kartoçkalarında, dövriyyə cədvəllərində və nəzarət
jurnallarındakı qeydlər arasında uyğunsuzluq yaranır;
- uçot registrlərində qeyd-şərtsiz düzəlişlər, sənəddə əsassız və gerçək zərurət olmadan düzəldici
mühasibatlıq şəbəkəsinin mövcudluğu. Məsələn, mühasib nəğd pulları təhtəl-hesab şəxslərə silinməsi
yolu ilə mənimsəyərək, ilkin qeyd aparır – hesabın debeti “Təhtəl-hesab məbləğ”, hesabın krediti
“Kassa”, bundan sonra isə, storna yolu ilə bu qeydi məhv edir və oğurlanmış məbləği “İstismar xərcləri”
hesabına keçirir;
- birtərəfli storno mövcudluğu. Bu üsulla qırmızı qeydlə uçot registrlərindən birində əməliyyatın
aparılması zamanı sui-istifadəyə yol verildiyi üçün əməliyyatın qeydi “storna” edilir və məbləğ digər
mühasibat hesabındakı uçot registrinə keçirilr və burada isə yoxa çıxarılır 7, 33-38.
Məhkəmə-maliyyə-iqtisad ekspertizası vergi cinayətlərinin, oğurluq və mənimsəmə faktlarının, vəzifə
və təsərrüfat cinayətlərinin, eləcə də dələduzluq yolu ilə kreditlərin əldə olunması, yalançı sahibkarlıq, qəsdən
və tamah məqsədi ilə müflisləşmənin elan olunması və maliyyə sahəsində valyuta və digər sui-istifadə
hallarının araşdırılması ilə əlaqədar təyin olunur.
Məhkəmə-maliyyə-iqtisad ekspertizanın predmetini müəssisənin (təşkilatın) fəaliyyətinin maliyyə
göstəricilərinə və maliyyə əməliyyatlarına münasibətdə müəyyən edilən işin kompleks halları, eləcə də
müəssisədə gəlirlərin və pul fondlarının yaranmasını, bölüşdürülməsini və istifadəsini, bu proseslərdə
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə təsir göstərən və ya maliyyə intizamına riayət olunmaması ilə bağlı qanun
pozuntularının törədilməsinə şərait yaradan neqativ pozuntuları xarakterizə edən faktiki məlumatlar təşkil edir.
Maliyyə-iqtisad ekspertizası maliyyə nəticələrinin analizi, müəssisənin maliyyə vəziyyətinin müəyyən
edilməsi və maliyyə əməliyyatlarının aparılması qaydalarına riayət edilməməsi nəticəsində qeyri-qanuni əldə
olunan, dövlətdən gizlədilmiş gəlirlərin, pul fondlarına əsassız ödənişlərin həcminin müəyyən edilməsi
məqsədi ilə aparılır.
Maliyyə-iqtisad ekspertizası aşağıdakı iqtisadi məsələləri həll edir:
…223…
➢ gəlir və xərclərə dair məlumatların təhrif edilməsi hallarında müəssisənin maliyyə göstəricilərinin
reallığının və iqtisadi əsaslılığının müəyyən edilməsi; müəssisənin maliyyə vəziyyətinin və ödəmə
qabiliyyətinin araşdırılması;
➢ balans mənfəətinin həcminə və onunla bağlı göstəricilərə təsir göstərən və onlardakı uyğunsuzluğun
müəyyən edilməsi məqsədi ilə, müəssisənin gəlir və xərclərinin struktur və dinamikasının təhlili;
➢ müəssisənin gəlirlərə dair hesabat göstəricilərinin təhrif olunması faktlarının müəyyən edilməsi məqsədi
ilə, məhsulun maya dəyəri ilə tətbiq olunan qiymətlərin dinamikası arasında nisbətdəki uyğunsuzluğun
aşkar edilməsi;
➢ müəssisənin sərəncamında qalan pul vəsaitlərinin əsassız artırılmasına gətirib çıxaran gəlirin
bölüşdürülməsi və istifadəsində neqativ halların aşkar edilməsi;
➢ ayrı-ayrı gəlir maddələri və pul vəsaitlərinin sərfi istiqamətləri üzrə neqativ halların müəyyən edilməsi
məqsədi ilə, müəssisənin gəlirlərinin və pul fondlarının yaranması və istifadəsi ilə bağlı hesabat
əməliyyatlarının analizi;
➢ müəssisənin dövriyyə vəsaitləri ilə təmin olunması dərəcəsinin, debitor və kreditor borclarının
yaranması səbəblərinin müəyyən edilməsi.
Müasir dövrdə mühəndis-iqtisad, xüsusən də əməyin ödənilməsi və iqtisadi stimullaşdırma məsələləri
üzrə tədqiqatların aparılmasına zəruri ehtiyac vardır. Belə ki, müəssisələrin bazar münasibətlərinə keçməsi ilə
əlaqədar olaraq, real əmək nəticələrinə uyğun olmayan zəhmətsiz gəlirlərinin əldə olunması tendensiyalarında
artım müşahidə olunmaqdadır. İqtisadi stimullaşdırma sistemlərinin fəaliyyət göstərdiyi yerlərdə onlara
paralel, əməyin saxta nəticələrinə görə, gəlirlərin əldə olunmasına yönəldilmiş iqtisadi dezinformasiyanın
sistemi yeni məzmunda meydana çıxaraq genişlənməkdədir. Mühəndis-iqtisad ekspertizasının predmetini
müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri, istehsal prosesinin ayrı-ayrı tərəfləri, istehsal sahəsində
yeniliklərin iqtisadi səmərəliliyi, əməyin ödənilməsi sistemində neqativ təzahürlərin, habelə onların
yaranmasına imkan yaradan hallara dair müəyyən olunan faktiki məlumatlar dairəsi təşkil edir.
Mühəndis-iqtisad ekspertizasının təyini zamanı aşağıdakı məsələlərin həlli mümkündür:
❖ müəssisənin istehsal fəaliyyəti nəticələri və əmək məhsuldarlığına dair məlumatların təhrif edilməsi
faktlarının və üsullarının müəyyən olunması;
❖ əmək haqlarının ödənişində istehsalatdan və əmək nəticələrindən kənara çıxmaların müəyyən
olunması; müvafiq istehsal fəaliyyətinin nəticələrinə əmək sərfinin müəyyən edilməsi;
❖ istehsal iştirakçısının, yaxud təsisçinin müəssisənin nizamnamə fonduna və kollektiv əməyin
məhsuluna pul qoyuluşuna görə müvafiq əmlak payının müəyyən edilməsi 6, 91-99.
Məhkəmə-mühəndis-iqtisad ekspertizasının tədqiqat obyektləri ümumi və xüsusi texnikiiqtisadi
faktorların əmək göstəriciləri ilə qarşılıqlı əlaqələr sistemidir. Məsələn, orta saatlıq istehsal haqqında
məlumatların saxtalaşdırılmasına dair təhriflərə əsas olduqda, müəssisənin istehsal nəticələrinin təhrif
olunması faktının və üsulunun müəyyən olunması məsələsinin həlli zamanı, ekspert tədqiqatının obyektini
qarşılıqlı əlaqədə olan istehsal göstəricilərinin və korrelyasion əlaqədə olan işçilərin orta əmək haqqının
sistemi təşkil edəcəkdir. Onların tədqiqi üçün istehsalat-dispetçer xidmətinin operativ-kəmiyyət uçotu
məlumaları ilə birgə müəssisənin hesabat sənədləri; göstəricilərin cədvəl və hesablaşmaları; norma və
normativlər, qiymətləndirmələr (əməyin ödənilməsi tarifləri), habelə ekspertiza predmetinə aid olan işin digər
materialları təqdim olunmalıdır.
Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyinin Kollegiyasının 29.11.2012-ci il tarixli, 24-N nömrəli
qərarı ilə təsdiq edilmiş “Məhkəmə ekspertizası mərkəzində məhkəmə eksperti ixtisasının verilməsi haqqında
Əsasnamə”nin əlavəsinə uyğun olaraq, məhkəmə-iqtisad ekspertizası üçün mühasibat uçotu qeydlərinin,
təsərrüfat subyektlərinin maliyyə vəziyyətinin və maliyyə-iqtisad göstəricilərinin tədqiqi, ərzaq və sənaye
mallarının əmtəəşünaslıq tədqiqi ixtisaslarının verilməsi nəzərdə tutulur 9.
Təcrübədə çox vaxt ekspertizanın digər sübuta yetirmə üsulları ilə, məsələn, təftiş, mütəxəssislərin
iştirakı, sənədlərə baxış, şahidlərin dindirilməsi və s. ilə əvəz olunmasının mümkünlüyü məsələsi meydana
çıxır. Belə bir fikir irəli sürülürdü ki, ekspertiza yalnız başqa istintaq hərəkətlərinin həyata keçirilməsi yolu ilə
lazımi halları aydınlaşdırmağın mümkün olmadığı hallarda təyin olunur. Bu fikirlə razılaşmaq olmaz. Əgər
meydana çıxmış məsələlər ekspertiza prosessual formasında tətbiq olunan xüsusi bilikləri tələb edirsə, onsuz
keçirmək mümkün deyildir. Bunu qeyd edərkən, biz heç də xüsusi biliklərin tətbiqinin digər formalarından
istifadə imkanını istisna etmirik. Bundan əlavə, xüsusi biliklərdən istifadə zərurəti ilə qarşılaşdıqda müstəntiq
əvvəlcə öz qarşısında sual qoymalıdır: iqtisadçı mütəxəssisin arayış fəaliyyəti, yaxud onun sənədlərə baxış;
təqsirləndirilən şəxslərin dindirilməsi kimi istintaq hərəkətlərində iştiraki ilə keçinmək olarmı? Yalnız bu yolla
onumaraqlandıran nəsələlərin həllinin sübutetmə əhəmiyyətinə malik olmayacağına əmin olduqdan sonra
müstəntiq iqtisadi ekspertiza təyin edir. Bu, öz növbəsində, çox mühüm bir halın aydınlaşdırılması ilə bağlıdır:
…224…
təhqiqatın gedişində meydan çıxan suallar iqtisadi ekspertizanın həll etdiyi vəzifələrə aiddirmi? İqtisadi sahədə
cinayətlərə dair cinayət işləri çox vaxt təftişlərin, yoxlama və inventarlaşdırmaların, yerinə yetirilmiş işlərin
nəzarət ölçmələrinin və s. materialları üzrə qaldırılır. Bu materialların və ibtidai istintaq hərəkətlərinin həyata
keçirilməsi zamanı alınmış məlumatların əsasında müstəntiq müxtəlif fərziyyələr irəli sürə bilər. Əgər irəli
sürülmüş fərziyyələrin yoxlanması tədqiqi xüsusi iqtisadi biliklər tələb edən haların artıq iş qaldırılana qədər
aparılmış təftiş yolu ilə dəqiq surətdə aşkara mıxarıldığını göstərərsə, ekspertizaya ehtiyac aradan qalxır.
1. Abdurəhmanov Ş.Ş., Rzayev Q.R. Məhkəmə mühasibatı. Dərs vəsaiti. Bakı: Çıraq, 2005, 173 s.
2. Бочкова Л.И., Новак О.Э., Савинов С.В. Судебная бухгалтерия. Общая часть. Учебное пособие. Саратов:
Бизнес Волга, 2007, 320 с.
3. Гаджиев Н.Г., Скрипкина О.В., Киселева О.В. и др. Судебная экономическая экспертиза. Москва: НИЦ
ИНФРА-М, 2022, 200 с.
4. Криминалистика. Учебник. Отв. ред. И.Ф.Крылов. Ленинград: Изд-во Ленинградского университета, 1976,
591 с.
5. Мусин Э.Ф., Ефимов С.В. // Теория и практика судебной экспертизы, 2007, № 4, с. 91-96
6. Мусин Э.Ф. Судебно-экономическая экспертиза в уголовном процессе. Москва: Издательство Юрайт, 2020,
273 с.
7. Нелезина Е.П. Судебная экономическая экспертиза. Практикум. Учебное пособие. Москва: ЮНИТИ-
ДАНА, 2014, 175 с.
…225…
CULTURAL SCIENCES / KÜLTÜR BİLİMLERİ / MƏDƏNİYYƏTŞÜNASLIQ
MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİ MUZEYLƏRİN TƏDQİQAT OBYEKTİ KİMİ

Böyükbabalı Fidan Habil qızı
Magistrant
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti
Abstract. The study of the historical roots of the concept of "cultural heritage" begins with the
definition of what "heritage" is and what it is. Heritage is a set of cultural and scientific values of the mass
development of society. When we study the concept of heritage in a broad sense, we study it in the form of
national heritage, human heritage, natural heritage and cultural heritage.
The main purpose of the article is to study samples of material cultural heritage as an object of research
in museums. The subject of the article is the object of research of museums. The object of the article is samples
of material cultural heritage.
The limitation of the article is the lack of statistical data on the current state of objects of material
cultural heritage.
Key words: museum, material cultural heritage, natural heritage, human heritage.
GİRİŞ
Mədəniyyət cəmiyyətin keçmişi və bu günü ilə sıx əlaqədədir. Cəmiyyəti mədəniyyətsiz, mədəniyyəti
isə cəmiyyətsiz təsəvvür etmək qeyri- mümkündür. Mədəniyyət və cəmiyyət bir birinə üzvü sürətdə bağlıdır.
İki ünsürün qarşılıqlı təsirindən “Mədəni İrs” amili yaranır.
“Mədəni İrs” məfhumu maddi və mənəvi mədəniyyətin ən ali kateqoriyası kimi dərk edildiyi üçün,
deməli həm də kulturologiyanın əsas tədqiqat obyektidir. “Mədəni İrs” anlayışının inkişaf tarixinə nəzər
yetirdikdə görürük ki, bu məfhum kulturologiyanın elmi ədəbiyyatında, əsasən mədəniyyətin tarixi və
nəzəriyyəsi ilə bağlı əsərlərdə geniş şəkildə işlənməyi ilə yanaşı şərh də edilmişdir. Elmi qaynaqlarda “mədəni
irs” mədəni resurs qaynağı kimi qeyd edilir. Deməli “İrs” kulturoloji elmlər sistemində xüsusi bir kateqoriyaya
malikdir.
Mədəni İrs bir cəmiyyətin tarixi keçmişi onun kimliyini bəlli edən, insan cəmiyyətinin davamlılığı ilə
bərabər dövrümüzə gəlib çatan lokal və qlobal humanitar əhəmiyyət daşıyan maddi və qeyri-maddi sərvətlər
toplusudur. Mədəni İrs tarixdən çağdaş dövrümüzə insanların mütamadi şəkildə tarixin inkişaf mərhələləri ilə
əlaqədar olaraq dəyişən dəyərlərin, ibtidai dini təsəvvürlərin, kultların, məlumatların və adət-ənənələrin bir
informasiya qaynağı toplusudur. Beləliklə “İrs” tarixi varisliyin ötürücüsüdür (Süleymanlı, 2015: s.19)
Mədəni irs abidələri və onların dağılma səbəbləri.
Antropogen və təbii təsirlər mədəni irs nümunələrinin dağılmasına, məhv olmasının əsas səbəbdir.
Qloballaşan dünyada mədəni irsi qorumaq, mühafizə etmək hər keçən gün daha da aktukallaşmaqdadır.
Mədəni İrsin məhvinə əsas səbəb təbii fəlakətlərin dağıdıcı təsiri ilə yanaşı insan amili də ön plana çıxır
(Aslanova, 2014, s.23). Antropogen təsirlər nəticəsində qlobal istiləşmənin fəsadları, müharibələr,
meqapolislərdə sıx məskunlaşma kimi amillər mədəni irsin mühafizəsinin gücləndirilməsi məsələsini və onun
dayanıqlığının təmin edilməsini aktuallaşdıran əsas məsələlərdəndir. Qloballaşan dünyamız texnogen
mərhələyə qədəm qoyması səbəbi ilə milli mənəvi dəyərlər və bəşəri mənəvi dəyərlər də maddi mədəni irs
nümunələri kimi məhv olma və unudulma kimi təhlükə ilə üz üzədir.
Bu mənada “mədəni irs” anlayışını mədəniyyətin əhəmiyyətli bir hissəsi və mədəniyyət tarixinin dəyər
statuslu mühafizəkar (konservləşdirilmiş) qismi kimi də nəzərdən keçirmək olar (Süleymanlı, 2015: 22)
“Mədəni İrs” məfhumu maddi və mənəvi mədəniyyətin yüksək dəyərlər sistemidir (Eyvazova, 2011,
s.44). Bu mənada “Mədəni İrs” anlayışını konservləşdirilmiş tarixi dəyər statusunun ən yüksək qismi kimi
nəzərdən keçirməkdə olar. “Mədəni İrs” bəşəri dəyərlər toplusu olduğu üçün bu gün ölkəmizdəki muzeylərin
əsas elmi tədqiqat obyekti olmaqdadır. Mədəni İrs dəyərlərdirsə, muzeylər bu dəyərləri mühafizə edib gələcək
nəsillərə çatdıran vasitədir.
“Mədəni İrs” məfhumunun qorunması və təbliği məsələlərinə son yüzillikdən etibarən diqqət
yetirilməyə başlamışdır. Müharibə zamanı mədəni irs obyektlərini hədəf almaq, qiymətli abidələri qarət etmək
və muzeylərin eksponatlarının mənimsənilməsi, saxtalaşdırılması qanunla beynəlxaq hüquq normalarına
ziddir.
…226…
Mədəni irs obyektlərinin beynəlxalq- hüquqi mühafizəsi zamanı naharatlıq yardan ən aktual
problemlərdən biri silahlı münaqişələr zamanı mədəni irsin mühafizə və müdafiəsinin təmin edilməsidir.
Silahlı münaqişələrin tarixi göstərir ki, konkret xalqa mənsub olan mədəni irsin məhv olması, hər hansı
silahlı münaqişənin xoşagəlməz nəticəsi olmaqla yanaşı, bəzən məqsəd qismində də çıxış edir (Eyvazova,
2011, s.45).
Misal olaraq Ermənistan Azərbaycan Respubilikasının 20 faiz ərazisinin işğal etməsində əsas məqsədi,
yalnız həmin ərazini mənimsəmək deyildi, o ərazilərdə olan azərbaycan xalqına məxsus mədəni irs
nümunələrini məhv edib, tarixi saxtalaşdırmaq və Qafqaz Albaniyasına məxsus tarixi abidələri
özününküləşdirmək idi.
Birinci və xüsusilə II Dünya müharibələrinin acı nəticələri, müasir dövrdə isə yeni nəsil silah
növlərinin tətbiqi ilə dünyanın müxtəlif ərazilərində silahlı münaqişə və toqquşmaların törədilməsi, münaqişə
ocaqlarındakı mədəni sərvətlərin müdafiəsi üzrə beynəlxalq əməkdaşlığın əsas istiqaməti kimi müəyyən
olunmasını zəruri edən önəmli amildir. Hərçənd ki, son dövrlərdə baş verən hadisələr, məsələn, Əfqanıstanda,
İraqda, Suriyada, Qarabağda və s. Silahlı münaqişələrin təcrübəsi göstərir ki, bu münaqişələrin acı nəticəsi
olan mədəni irsin dağıdılması və məhv edilməsinin qarşısının alınmasında nəinki silahlı münaqişənin baş
verdiyi konkret dövlət, məsələn İraq və Əfqanıstan, o cümlədən beynəlxalq birlik də acizdir (Əliyeva, 2011,
s.154).
2003-cü ildə İraqda baş verən hadisələr zamanı Assuriya, Babilistan, Şumer kimi qədim
sivilizasiyaların sərvətləri yerləşən Milli arxeoloji muzeyin və unikal əlyazmaların, o cümlədən Palmira
şəhərində qədim sivilizasiyaya məxsus abidələrin İŞİD yaraqlılırı tərəfindən məhv edilməsinin qarşısının alına
bilməməsi belə bir təsəvvürün yaranmasına olur. 30 il davam edən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı, yalnız
Azərbaycanın 20% ərazisinin Ermənistan tərəfindən işğal edilməsi ilə deyil, eyni zamanda Qarabağda yerləşən
ölkə və dünya əhəmiyyətli mədəni sərvətlərin erməni vandaliziminin qurbanı olması ilə nəticələnmişdir.
Silahlı münaqişələr dövründə mədəni sərvətlərin müdafiəsi cəmiyyətin inkişafının bütün
mərhələlərində diqqət mərkəzində olmuşdur. Silahlı münaqişələr zamanı mədəni sərvətlərin 197 müdafiəsi ilə
bağlı pərakəndə formada olsa da, ayrı-ayrı müddəalar 1863-cü il Libera Məcəlləsində, 1874-cü il Brüssel
Bəyannaməsində, 1899-cu il I Haaqa, 1907-ci il II Haaqa kofnranslarında qəbul olunan konvensiyalarda və s.
sənədlərdə təsbit olunmuşdur (Əliyeva, 2011, s.154).
İlk olaraq regional səviyyədə beynəlxalq normalar Bədii və elmi müəssisələrin və tarixi abidələrin
qorunması haqqında 1935-ci il Müqaviləsində (Rerix Paktı) təsbit olunur. Hərgah bu müqavilədə təsbit olunan
normalar həm dinc dövr, həm də silahlı münaqişə dövründə mədəni irsin qorunmasına şamil olunmaq üçün
nəzərdə tutulur (Əmirxanov, 2011, s.45)
Silahlı münaqişələr zamanı mədəni irsin beynəlxalq- hüquqi mühafiəzsi sisteminin əsasında 1954-cü
il Konvensiyası və ona əlavə edilən I və II saylı Protokollar durur.
Beynəlxalq saziş olan 1954-cü il Konvensiyasında 2010-cu ilin dekabrına olan məlumatlara əsasən,
123-dən çox dövlət iştirakçıdır. Onlardan 100-ü eyni tarixdə qəbul edilən İ Protokolda, 59- u isə 1999-cu ildə
qəbul edilən II Protokolda iştirak edir. Azərbaycan Respubilikası 1993-cü ildən Konvensiya və I Protokolda,
2000-ci ildən isə II Protokolda iştirak edir. Baxmayaraq ki, Ermənistan da Konvensiya və Protokolda iştirak
edir amma qaydaları kobud şəkildə pozub. İşğal altındakı abidə və muzeylərimizi məhv etmiş, vandalizm aktı
törətmişdir.
Məhz II Protokol, birincisi, Konvensiyanın müddəalarının əsas şərtlərini aydınlaşdırır, ikincisi, dinc
dövrdə silahlı toqquşmalar baş verənə qədər mədəni sərvətlərin qorunması aktı üzrə ilkin tədbirlərin yerinə
yetirilməsi haqqında müddəaları təkmilləşdirir; üçüncüsü mədəni obyektlərin dağıdılmasına görə cinayət
məhsuliyyətini müəyyən edir.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi silahlı münaqişə zamanı mədəni mülkiyyətin qorunması haqqında 1954-
cü il Haaqa Konvensiyası ilə nizamlanır. Konvensiyanın birinci maddədində mədəni mülkiyyətə bunlar daxil
edilir (Xəlili, 2011, s.59):
a) Hər bir xalqın mədəni irsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən daşınar və daşınması mümkün olmayan
mülkiyyət, məsələn, həm dini, eyni zamanda dünyəvi memarlıq abidələri, incəsənət abidələri, arxeoloji sahələr,
tarixi abidələr; bir sözlə tarixi maraq kəsb edən bina qrupları; incəsənət əsərləri, əlyazmalar, kitablar və bədii,
tarixi və ya arxeoloji maraq kəsb edən digər obyektlər; habelə elmi məcmuələr və ya arxivlər yaxud yuxarıda
göstərilmiş əmlakın reproduksiyaları;
b) başlıca vəzifəsi yuxarıda qeyd edilmiş daşınar mülkiyyəti qoruyub saxlamaq və nümayiş
etdirməkdən ibarət olan binalar, məsələn muzeylər, böyük kitabxanalar və arxiv binaları, habelə həmin
mülkiyyəti silahlı münaqişə zamanı gizlətmək üçün istifadə olunan sığınacaqlar;
c) yuxarıda qeyd edilmiş külli miqdarda mədəni mülkiyyəti əhatə edən mərkəzlər.
…227…
Mədəni mülkiyyəti qorumaq istiqamətində Konvensiya bunları nəzərdə tutur (Xəlili, 2011, s.61): :
1) Qeyd edilən mədəni mülkiyyətdən, onları qoruyub saxlmaq üçün nəzərdə tutulmuş binalardan və
bitişik sahələrdən bu mülkiyyətin dağıdılmasına və ya zədələnməsinə gətirib çıxara bilən məqsədlərlə istifadə
olunması qadağandır;
2) Mədəni mülkiyyətin hər hansı formada qeyri-qanuni mənimsənilməsi, habelə bu mülkiyyətə qarşı
istənilən vandalizm aktları qadağandır və bu cür hərəkətlərin qarşısı alınmalıdır;
3) Mədəni mülkiyyətin rekvizisiyası və ona qarşı yönəlmiş istənilən əvəzçıxma tədbirlərinin
görünməsi qadağandır.
Ən əhəmiyyətli mədəni mülkiyyət xüsusi mühafizəyə götürülür və YUNESKO-nun baş direktoru
tərəfindən aparılan Beynəlxalq mədəni mülkiyyət reyestirnə daxil edilir. Reyestrin nesxəsi BMT-nin Baş
katibinə və münaqişənin tərəfi olan hər bir dövlətdə saxlanılır. Beynəlxalq reyestrə daxil edilmiş mülkiyyət
hərbi immunitet qazanır. Xüsusi mühafizəyə götürülmüş mədəni mülkiyyətin üzərində fərqləndirmə nişanı
olmalıdır.
Azərbaycan dövlətinin əsas siyasətindən biri milli mədəni irsimizin qorunması təmin etməkdir.
Bununla bağlı olaraq 10 aprel 1998-ci ildə Tarix və Mədəniyyət Abidələrinin qorunması haqqında Azərbaycan
Respubilikasının Qanunu qəbul edilmişdir. Qanun 8 fəsil 32 bənddən ibarətdir. Azərbaycan Respubilikasının
77-ci maddəsində qeyd edilir ki, tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunmaq hər kəsin borcudur.
Tarix və mədəniyyət abidələri xalqın milli sərvətidir. Dövlət tarix və mədəniyyət abidələrinin
qorunmasına təminat verir, onların elmi tədqiqi və təbliği üçün zəruri olan qurumların yaradılmasını,
fəaliyyətini və inkişafını təmin edir, abidələrdən səmərəli istifadə üçün şərait yaradır (Xəlili, 2011, s.91):.
Mədəni İrsin mühafizə edilib, qorunması qədər də əsas komponetlərdən biri mədəni irsin muzeylərdə
qorunması və təbliğidir. Bu mənada mədəni irs nümunələrinin qorunub saxlanılmasında, onların gələcək
nəsillərə çatdırılmasında muzeylərin rolu böyükdür. Muzeylər eyni zamanda mədəni irs nümunələrinin əsas
tədqiqat obyektidir. Bu mənada muzeylər elmi tədqiqata açıq obyektlərdir.Ən çox elmi tədqiqat və araşdırma
işləri tarix profilli muzeylərlə yanaşı elmin digər sahələrinə aid olan muzeylərdə də geniş miqyaslı şəkildə
aparılmaqdadır.
Azərbaycan xalqının zəngin bədii təfəkkürü nəticəsində inkişaf etmiş milli mədəni irs nümünələrimiz
hətta bədii profilli muzeylərimizdə mühafizə edilərək tədqiqat obyektinə çevirilməkdədir.
Bu isə öz növbəsində Mədəni İrsimizin dərindən öyrənilməsinə və gələcək nəsillərə təbliğatını ön
plana çıxardır. Mədəni İrsin mühafizəsi qədər onun gənc nəsilə təbliği və gələcək nəsillərə ötürülməsi olduqca
vacib faktırdır. Bu faktırlar mədəni irsin davamlılığını təmin edən əsas amildir.
Bu mənada muzeylərin üzərinə çox böyük mənəvi məhsuliyyət düşür. Muzeylərin fəaliyyətinə nəzər
salmazdan öncə muzeyşünaslıq elminin genesoliji anlayışını aydınlaşdırmalıyıq.
NƏTİCƏ
Müzeyşünaslıq və ya muzeologiya elmi ədəbiyyatda eyni hüquqa malik terminlər kimi qəbul
edilmişdir. Hazırda dünya muzeyşünaslığının tərkib hissəsi olan Azərbaycan müzeyşünaslığının qarşısında üç
mühüm vəzifə durur:
1. Mədəni irsimizin rəngarəngliyini qorumaq-milli zənginliklərimizi dünyada gedən qloballaşma
prosesində itməkdən qorumaq.
2. Tarix boyu bir çox səbəbdən Azərbaycandan müxtəlif yollarla didərdin düşmüş, dünya
muzeylərində saxlanılan, əksər hallarda isə başqa xalqların adına yazılan bir çox mədəniyyət abidələri və sənət
əsərlərini düzgün rakursdan təqdim və təbliğ etmək.
3. Milli mədəni irsimizin dünya muzeylərində nümayiş olunmasını, mühafizəsini təmin etmək.
Muzey işi muzeyşünaslığın əsas tərkib hissəsi olmaqla bərabər onun tarixi ilə sıx bağlıdır. Bu zaman
ümumi və xüsusi muzeyşünaslığın tərkib hissəsi olmaqla bərabər eyni zamanda kulturoloji fənlərə daxildir.
Belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ümumi və xüsusi muzeyşünaslığın tipoloji və spesifik özəlliklərini də
aydınlaşdırmaq çox vacibdir.
İnsan mühafizəkar olmalıdır ki, o bəşəri dəyərləri, təbiəti mədəniyyəti qoruyub, mühafizə edib gələcək
nəsillələrə çatdırsın. Bu mənada mədəni irs nümunələrinin muzeylərdə elmi tədqiqatı elm tarixinin inkişafına
böyük tövhələr verib və verməkdədir.
Ədəbiyyat
1. Aslanova R.N. Qloballaşma və mədəni müxtəliflik. Bakı: Elm, 2014, 264 s.
2. Azərbaycanda mədəniyyət siyasəti. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin nəşri. Bakı: Nağıl
evi, 2014, 232 s.
3. Əliyeva N.Ə. Muzey işinin təşkilində müasir texnologiyalar. Kult. üzrə fəl. dok. … dissertasiya. Bakı: ADMİU,
2011, 154 s.
…228…
4. Əmirxanov S.A. Azərbaycanda muzeyşünaslığın aktual problemləri. Bakı: Bakı Biznes Universiteti, 2011, 570 s.
5. Eyvazova Y.M. Tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafizəsinin aktual problemləri. “Mədəniyyət dünyası” elmi-
nəzəri məcmuə, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, XXII buraxılış, Bakı, 2011, s.44-47.
6. Süleymanlı M. Mədəni İrs. Bakı, 2015, 429 s.
7. Xəlili F.S. Azərbaycan Tarixi Muzeyinin arxeoloji materialları Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində mənbə kimi
(ən qədim dövrdən e.ə. IV əsrə qədər). Tarix üzrə fəl. dok. ... dis. Bakı: AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix
İnstitutu, 2011.
…229…
MEDICAL SCIENCES / TIP BİLİMLERİ / TİBB ELMLƏRİ
SÜLH VƏ MÜHARİBƏ ZAMANI FÖVQƏLADƏ HALLARDA PNEVMATORAKS ZAMANI İLK

TİBBİ YARDIMIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Mürsəlbəyova Lalə Vaqif qızı

Dosent, SABAH mərkəzinin rəhbəri
Bəbirova Sürəyya Həsən qızı
Baş müəllim
Abstract. Anyone can find themselves in a situation where they need an urgent help. In this case, it is
very important that the people around know what to do at this critical moment. Pneumothorax is a condition
that results in the accumulation of air in the pleural cavity. This article discusses classification, signs, causes,
complications, and first aid measures for pneumothorax. Valved pneumothorax is the type of pneumothorax
that requires an urgent first aid. It is important to urgently transfer valved pneumothorax to the closed
pneumothorax. In this case occlusion bandage is commonly used. However, these bandages do not completely
guarantee sterility and airtight closure. It is suggested that for the purpose of sterility and airtight closure the
person who provides first aid for pneumothorax first uses sterile gloves which can be pulled over the wound
to protect it from air access and afterwards covers the wound with occlusion bandage. Therefore, it is important
to have sterile gloves in first-aid bag.
Keywords: pneumothorax, valved pneumothorax, closed pneumothorax, first aid, sterile gloves
İnsan həyatı incə və misli bərabəri olmayandır. Hər adam təxirəsalınmaz yardıma ehtiyacı olan
vəziyyətə düşə bilər. Bu zaman ətrafda olan adamların bu kritik anda nə etmək lazımdır bilmələri çox
zəruridir. Sözsüz ki, ixtisaslaşmış həkim yardımının vaxtında tətbiqi əvəzolunmaz və mütləqdir. Lakin elə
gərgin hadisələr baş verə bilər ki, təcili yardım köməyə gələnə qədər çevik hərəkət etmək lazım gələrdi. Əks
halda zədələnmiş ya yaralanmış vəfat edə bilər.
Orqanizm üçün çox önəmli olan tənəffüs sisteminin zədələnmələrin ağırlaşmalarından biri olan
pnemotoraks insan həyatı üçün çox təhlükəlidir. Göstərilən ağır vəziyyət plevra toxumasında havanın
toplanması ilə xarakterizə edilir. Bu patologiya ilə biz hər addım rastlaşmırıq, lakin fövqəladə hallarda az
təsadüf edilir demək düz olmazdır.
Pnevmotoraksin təsnifatı və səbəbləri
Pnevmotoraksin təsnifatı müxtəlif ölkələrin tibbi mənbələrində bir qədər fərqlidir.
I. a) İlkin pnevmotoraks xəstəliklər olmadıqda da yarana bilər.
b) İkincili pnevmotoraks-ağciyərlərin müxtəlif patologiyalarında təsadüf edə bilər.
c) Qeyri- təbii-süni pnevmotoraks –tibbi manipulyasiyalarında havanın ağciyərlərə yeridilməsi
nəticəsində əmələ gələ bilər.
II. 1) Spontan, 2) süni, 3) travmatik və s. pnevmotoraks təsnifatına rast gəlmək olar.
Etiologiyasına görə Azərbaycan təbabətində spontan, süni və travmatik pnevmotoraks aid edilir.
III. Süni pnevmotoraks ağciyərlərin endoskopik və rentgen müayinəsi zamanı, o cümlədən müalicə
məqsədi ilə və ağciyərlərin vərəmi zamanı yaradılır və bu zaman ağciyərlərə havanın yeridilməsi ağciyərlərin
koması ilə nəticələnə bilər.
Spontan, idiopatik pnevmotoraks həm xəstə, həm də sağlam adamlarda təsadüf edə bilər. Spontan
pnevmotoraks müxtəlif yaş qruplarında baş verə bilər. Ümumdünya Səhiyyə Birləşməsinin (ÜSB)
məlumatlarına görə perinatal dövrdə də, həm daha çox 20-45 yaşlarda kişilər arasında təsadüf olunur.
Məsələn, hər 100 min yeniyetmələr arasında 5-10 spontan pnevmotoraks hadisəsi qeydə alınıb.
IV. Ətraf mühitlə əlaqəsinə görə aşağıdakı pnevmotoraks növləri ayırd edilir:
a) qapalı-ağciyərlərə havanın az həcmdə keçməsi zamanı baş verir və ətraf mühitlə heç bir əlaqəsi
olmur. Bu pnevmotoraksın yüngül növü olub, havanın tez bir zamanda sorulması, ağciyərlərin hamarlanması
ilə xarakterizə olunur.
b) açıq pnevmotoraks- ağciyərlərin ətraf mühitlə əlaqəsi nəticəsində daxildə olan təzyiq atmosfer
təzyiqi ilə əlaqədar olur, nəticədə ağciyərlərdə büzüşmə gedir. Açıq pnevmotoraks plevranın infeksiyalaşması
və zədələnmişlərin 60%-dən artıq şok ilə ağırlaşması ilə nəticələnə bilər.
…230…
c) Qapaqlı pnevmotoraksin-ən təhlükəli formasıdır. Bu zaman nəfəsalma fazasında hava plevra
boşluğuna daxil olur, nəfəs vermə zamanı isə ağciyərin parçası ilə deşik bağlandığı üçün plevra boşluğuna
daxil olmuş hava xaric ola bilmədiyindən daxildə təzyiqin artmasına səbəb olur və tam ya ümumi
pnevmotoraks inkişaf edir.
Nəticədə ağciyər kökləri sıxılır və ağciyərlərin kollapsı əmələ gəlir.
V. Pnevmotoraksin yayılmasına görə -bir tərəfli və iki tərəfli ola bilər.
VI. Ağırlaşmasına görə ağırlaşan (qanaxmalar, plevrit, dərialtı emfizema və s.) və ağırlaşmayan
pnevmotoraks növləri ayırd edilir.
Öncə qeyd etdiyimiz kimi ən qorxulu qapaqlı pnevmotoraksdır. Adətən travmatik mənşəli olub,
qabırğaların sınması, yol nəqliyyat qəzalarında, hündürdən yıxıldıqda, kəsici alətlər və güllə
yaralanmalarında, döş qəfəsinin uzun müddətli sıxılma hadisələrində, qida borusunun yad cisimlər ilə
perforasiyasında və s. qapaqlı pnevmotoraks əmələ gələ bilər.
Qapaqlı pnevmotoraksin klinik mənzərəsi
Zədələnmişin vəziyyəti plevra boşluğuna havanın daxil olmasının sürətindən və onun miqdarından
asılıdır. Bu zaman qapaq rolunu ağciyərin toxumasının bir parçası oynayır; nəfəs alanda havanı daxilə buraxır,
nəfəs vermədə zədə nahiyyəsini bağlayıb, havanın xaricə çıxmasına imkan vermir. Nəticədə plevradaxili
təzyiq artır, ağciyər tez büzüşür, divararası sağlam tərəfə istiqamət alıb, asfiksiya ilə ağırlaşa bilər. Zədələnmiş
ağciyərlərin arteriyaları, divararasının iri damarları plevradaxili qanaxmaların səbəbi olur. Zədələnmişlər yara
nahiyyəsində kəskin ağrı narahat edir, döş qəfəsində sıxıntı, tənginəfəslik, öskürək, qanhayhırma təsadüf edir.
Xəstə dərindən nəfəs almaq istədikdə yarada ağrı daha da kəskinləşir (hətta xəstə qabağa əyilib sallaq
vəziyyətdə oturaraq yaranı əl ilə sıxır). Baxma zamanı dəri və selikli qişaların sianozu, boyun venalarının
şişməsi, sifətin soyuq tərlə ötürülməsi və s. diqqəti cəlb edir. Xəstə narahat olur, sifətində qorxu ifadəsi
yaranır. Get gedə emfizema artır, ağciyər daha da büzüşür, plevrit, qanaxma, tənəffüs və ürək-damar
çatışmazlığı ilə ağırlaşa bilər.
Diaqnoz kliniki əlamətlərə və xəstəxana şəraitində rentgen müayinəsi nəticələrinə (ağciyərlərin
büzüşməsi, divar arasının sağlam tərəfə yerinin dəyişilməsi və s.) əsasında qoyulur.
Zədələnmə yerində təxirə salınmaz yardım tədbirləri
• Qanaxmanın dayandırılması sıxıcı sarğısı ilə
• Analgetiklərin yeridilməsi (promedol, analgin və s)
• Ürəyin dayanmasında və tənəffüsün kəsilməsində ürəyin qapalı massajı və süni tənəffüsün tətbiqi
• Okkulyuzion sarğı vasitəsilə yaranan hermetikləşdirilməsi (kipləşdirilməsi) qalın pambıq tənzif
sarğısı, fərdi sarğı paketin rezinləşmiş örtüyü ilə, sellofan, müşəmbə və ya polietilen vasitəsilə. Bu zaman
xaricə çıxmış ağciyərlərin tikələrini daxilə salmaq qəti qadağandır (infeksiyalaşmanın profilaktikası məqsədi
ilə)
• Təcili yardım oturaq vəziyyətində xəstənin cərrahiyə şöbəsinə nəql edilməsi
• Xəstəxanada ağciyərlərdən havanın cıxarması və ağciyərlərin hamarlanması məqsədi ilə təcili
plevral funksiya, yaranın yoxlanılması, cərrahi işlənməsi, qusurun tikilməsi
• Ağrıkəsicilərin yeridilməsi (məs. ketorlak əzələ və vena daxilinə)
• Qan dövranı pozulduqda ürək qlikozidlərin təyin edilməsi.
• Xəstəyə oksigenin verilməsi məqsədəuyğundur.
Bizim fikrimizcə, öncə qeyd etdiyimiz kimi həkiməqədər yardımın vacib və adekvat tədbirlərindən
biri də qapaqlı pnevmotoraksi qapalı pnevmotoraksa çevirməkdir. Bu zaman yaranın infeksiyadan qorumaq
məqsədi ilə steril olmayan əlaltı vasitələrin yerinə steril cərrahi əlcəklərdən istifadə olunmalıdır. Onların
məqsədəuyğunluğu bir tərəfdən steril olmasıdır, digər tərəfdən onların elastikliyi və mümkün qədər dartılma
xüsusiyyətinə görə qapaqlı pnevmotoraks olan yaraların kipləşdirilməsində çox effektiv, faydalı olardı. Bu
baxımdan ilk tibbi yardımı həyata keçirənlərin sanitar çantalarının tərkibində bir neçə steril əlcəklərin olması
məqsədəuyğun olardır.
Ədəbiyyat
1. Qurbanov J.Z.. Daxili xəstəliklərin propedevtikası. Dərslik. Bakı, 1997
2. Schzamel F.M., Postmus P.E.VanderschuerenR.G.Current aspects oof spontaneous pnevthorax. Eur.Respir.J.
1997,10
3. Gurta D.Hansell, Nichols T. Et.al Epideiologiya of pnevmothoraxin England. Thorax 2000, 55.
4. Сидеронко С.М., Бугаевский В.В., Ефремова В.Н., Котелевская Е.А., Клипко Е.Н. Безопасность
жизнедеятельности. Первая доврачебная помощь. Краснодар 2009.
5. Чучалин А.Г. Пулмонология национальное руководство Краткое издание. Геотар-Медиа 2013.
…231…
YENİYETMƏ SAMBOÇULARDA QÜVVƏ HAZIRLIĞININ MƏŞQİ PROSESİNDƏ
ORQANİZMDƏ BAŞ VERƏN MORFOFUNKSİONAL DƏYİŞİKLİKLƏR
Ocaqverdiyev Fəhrad Müslüm oğlu
Dosent
Orcid id: 0000-0003-3054-3068
Məmmədli Ədilə Aydın qızı
Magistrant
Orcid id: 0000-0002-6393-4578
Aslanov Vüsal Baba oğlu
Orcid id: 0000-0002-2313-7329
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası
Abstract: The article revealed the nature of morphological and functional changes in the body of young
sambists in the process of improving strength training. It was found that, at the same time, control
measurements of the speed-strength and power qualities of the wrestlers of the experimental group indicate
that at the beginning of the preparatory period the maximum number of lifting the body in 1 min was 50.4
times, pull-ups 15.0 times, which after a year all indicators increased - lifting the trunk in 1 min was 53.6 times,
pull-ups - 16.6 times.
The speed abilities of young sambo wrestlers were determined by the time of running at a distance of
60 m. The change in results shows that the athletes of the experimental group significantly increased their
speed abilities during the year of training, and this indicator improved by 1.4 seconds. The analysis of
morphological and functional indicators showed that in the process of improving physical qualities among
young wrestlers - sambo wrestlers, the general working capacity significantly increased by 6.0%, aerobic
capabilities by 7.0% (p <0.05). Thus, in the process of training, the use of individual loads in the training of
young athletes, the physical fitness of young wrestlers (sambo wrestlers) is improved, and at the same time,
their morphological and functional indicators increase.
Key words: crick, physical exercises, train process, physical loading, capacity, adaptation.
Güləş növlərinin əksəriyyəti Olimpiya oyunları sırasına daxil edildiyindən, aparılan idman
mübarizələrin intensivliyinin və kəskinliyinin artması idman mütəxəssisləri və məşqçilər qarşısında yeni
tələblər qoyur. Təkmübarizliyin digər növlərində olduğu kimi cüdo və samboda da mübarizələr
maksimalayaxın və submaksimal şiddət zonalarında getməsi samboçulardan yüksək fiziki hazırlıq səviyyəsi
tələb edir. Məşqlərdə, yoxlama görüşlərində və yarışlar zamanı aparılan pedaqoji müşahidələr, həmçinin tətbiq
olunan funksional yük nümunələrindən sonra orqanizmdə baş verən fizioloji dəyişikliklərin təhlili belə bir
nəticəyə gəlməyə əsas vermişdir ki, sambo və cüdoda yarışlar zamanı yüksək texniki – taktiki fəaliyyətin
həyata keçirilməsi idmançılardan funksional iş qabiliyyətinin səviyyəsinin artırılması əsas şərtlərdən biridir.
Həm cüdoçularda, həm də samboçularda funksional və texniki hazırlığın səviyyəsinin yüksəldilməsi onlarda
ümumi fiziki hazırlığın səviyyəsi ilə müəyyənləşmiş olur. bu halda aparıcı rolu ümumi dözümlülük (aerob
dözümlülük) oynayır, idmançıda xüsusi iş qabiliyyətinin inkişaf etdirilməsinə şərait yaranır.
Son dövrlərdə təkmübarizlikdə yeniyetmə və gənc idmançıların hazırlığı sisteminə maraq xeyli
artmışdır. Bu zaman alimlərin əsas diqqəti idmançı hazırlığının ilkin mərhələlərində təlim – məşq prosesinin
qurulmasına yönəldilmiş və bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar xeyli artmışdır.
Yeniyetmə və gənc güləşçilərin hazırlığı ilə məşğul olan məşqçi – müəllimlərin praktik təcrübəsi,
həmçinin də aparıcı mütəxəssislərin tədqiqatları onu təsdiq etmişdir ki, müasir təlim – məşq prosesinin
təşkilində yüksək məşq və yarış yüklərindən istifadə olunması ilə xarakterizə olunmaqla, idmançıların fiziki,
taktiki və texniki hazırlığında çoxlu sayda fərdi proqramlarından istifadə olunur ki, bu da yeniyetmə
samboçularda idman ustalığının davam etdirilməsinə imkan vermiş olur.
İdman məşqlərinin gedişində yeniyetmə cüdoçular və samboçular hərəki tapşırıqları yerinə yetirilən
zaman, məqsədyönlü olaraq xarici və daxili aktivlik göstərir ki, bu da, daha çox, spesifik marağlarla və
motivlərlə müəyyənləşir. Onların daxili aktivliyinin tərkibinə orqanizmdə baş verən psixoloji – fizioloji
proseslər, daxili aşkarlanmasına isə hərəki fəaliyyəti və əməliyyatları daxildir. Bununla yanaşı, yüksək
psixoemosional və fiziki yüklər yeniyetmə orqanizminin üzərinə böyük tələblər qoyur, bu da onlarda çox ciddi
morfofizioloji dəyişikliklərə gətirib çıxara bilər.
Bu istiqamətdə aparılan elmi – tədqiqat işlərinin və güləşçilərin hazırlığının məzmununu əks etdirən
metodik mənbələrin, məşq proqramlarının təhlili zamanı belə bir fakt aşkarlanmışdır ki, yeniyetmələrin fiziki
hazırlığı zamanı tətbiq olunan xüsusi kompleks hərəki tapşırıqlar ilk növbədə məşğul olunanlarda fiziki
…232…
keyfiyyətlərin inkişafına və samboçularda yüksək funksional hazırlığın səviyyəsinə təsir etməlidir [Новиков,
2003: s.208; Рубин, 2003: s.177; Шарипов, 1998: s.64; Шумка, Дзюдо, 2006: s.800).
Yuxarıda əksini tapmış fikirləri əsas tutaraq tədqiqatın məqsədi – fiziki hazırlığın səviyyəsinin
yeniyetmə güləşçilərin (samboçuların və cüdoçuların) orqanizminin morfofunksional göstəricilərə təsiri
müəyyən olunmuşdur.
Təcrübələrdə 24 nəfər güləşçi (cüdo və sambo) iştirak etmişdir. Onlardan iki qrup formalaşdırılmışdır:
nəzarət və eksperimental. Eksperimental qrupa 12 nəfər daxil edilmişdir, onlar təlim – məşq prosesi üçün
nəzərdə tutulmuş fərdi proqramlarla məşq etmişlər. Nəzarət qrupu isə ümumi qəbul edilmiş proqramlarla məşq
etmişlər. Eksperimentin əvvəlində hər iki qrupun yeniyetmələri fiziki hazırlığın səviyyəsinə görə bir – birindən
kəskin fərqlənməmişlər (Абиев, 2015: s.21; Кочанов, 2011: s.22; Новиков, 2003: s.208].
Tədqiqatda planlaşdırılan vəzifələrin həlli üçün aşağıdakı metodlardan istifadə edilmişdir: anket
sorğusu, pedaqoji müşahidələr, pedaqoji eksperimentlər, testləşdirmə, xüsusi fiziki hazırlığın təyini üçün
xüsusi yük nümunələri; tibbi – bioloji metodlar: PWC170 sınağı, OMS – nin dolayı yolla təyini, pulsometriya,
sfiqmomonometriya, antropometrik ölçmələr (bədənin uzunluğu, bədənin kütləsi, döş qəfəsinin en dairəsi);
statistik metodlar – alınan nəticələrin riyazi işlənməsi.
Tədqiqatların birinci mərhələsində planlaşdırılan vəzifənin həlli üçün problemə bağlı ədəbiyyat
mənbələri təhlil olunmuş, nəticədə xüsusi ədəbiyyatda təkmübarizlik növlərində yeniyetmə və gənc
idmançıların idman ixtisaslaşması çoxillik mərhələsində kifayət qədər işlənməmiş məsələlər aşkarlanmışdır.
Daha az araşdırılan məsələlər sırasında illik məşkin strukturunda yer almış müxtəlif istiqamətli fiziki yüklərin
proqramlaşdırılması və optimallaşdırılması ilə bağlı olmuşdur. Məhz bu dövrdə yeniyetmələrin əsas yarışlara
hazırlığı prosesində idmançılarda hərəki və energetik potensial formalaşmış olur. Həmçinin, yeniyetmə
idmançılarda ümumi (funksional) və xüsusi (fiziki, texniki – taktiki) hazırlığın meyyarlarının da idman
ixtisaslaşmasında kifayət qədər öyrənilmədiyi də aydın olmuşdur (Novruzov, 1992: s.328; Абиев, 2015:
s.308).
İkinci mərhələdə tədqiqatda istifadə olunan metodların effektivliyi eksperimental olaraq
yoxlanılmışdır. Bundan yeniyetmə idmançıların təlim – məşq proseslərinin ilkin mərhələsində, idman
ixtisaslaşmasının gedişi yoxlanılmışdır.
Üçüncü mərhələdə tədqiqatlarda iştirak edən hər iki qrupun yeniyetmələrində morfofunksional
göstəricilər təyin olunmuş, təhlil olunaraq onların xüsusi fiziki keyfiyyətlərdən asılı olaraq inkişafı
qiymətləndirilmişdir.
Tədqiqatların gedişində alınan nəticələrin təhlili göstərmişdir ki, cüdoda və samboda hərəki
tapşırıqların icrası zamanı dayaq – hərəkət aparatının üzərinə böyük yük düşür, həm morfoloji və həm də
funksional dəyişikliklər yaradır. Məhz yeniyetməlik dövründə fiziki keyfiyyətlərin inkişafı üçün münasib
(sensitiv) dövr hesab olunur. İdmançılarda qısa bir müddət ərzində böyük həcmdə qüvvə aşkarlanmasına şərait
yaranır. Ona görə də tədqiqatçılar məşqlərdə güləşçilərin fiziki hazırlığının strukturunu öyrənən zaman əsas
aparıcı amil kimi xüsusi sürət – qüvvə keyfiyyətinin inkişaf etdirilməsinə yönəldilmiş hazırlığı xüsusi qeyd
edirlər. Bundan əlavə, tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, sürət keyfiyyətinin kompleks olaraq aşkarlanmasına
daha tez – tez rast gəlmək mümkündür (Абиев, 2015: s.21; Новиков, 2003: s.208; Шарипов, 1998: s.64).
Yeniyetmə güləşçilərin təlim məşqi prosesində sürət və sürət – güc keyfiyyətlərinə təsir edən kompleks
hərəki tapşırıqlar ədəbiyyat mənbələrinin təhlili əsasında seçilmişdir. Eksperimental qrup üçün proqram
aparılan kompleks müayinələr əsasında seçilmişdir. Belə kompleks müayinələrə sağlamlığın
qiymətləndirilməsi, morfofunksional göstəricilər, fiziki hazırlığın səviyyəsi və s. daxil edilmişdir.
Tətbiq olunan metodun effektivliyini yoxlamaq üçün eksperimental qrupa daxil edilən güləşçilərin
fiziki hazırlığın səviyyəsinin dinamikası öyrənilmişdir. Bu zaman yeniyetmə idmançılardan ibrət olan qrupda
fiziki keyfiyyətlərin inkişafında müsbət dinamika qeyd edilmişdir. Beləki, eksperimental qrupa daxil edilən
idmançılarda sürət – qüvvə keyfiyyətinin sınaq göstəricilərinin ölçülməsi zamanı gövdənin döşəmədən
maksimal qaldırılması 50,4 dəfə, dartılma isə 15,0 dəfə olmuşdur. Aparılan illik məşqlərdən sonra alınan bütün
nəticələr artmağa doğru getmişdir: gövdənin 1 dəqiqədə döşəmədən qaldırılması 53,6 dəfə, dartılmaların sayı
16,6 dəfə olmuşdur. Yeniyetmə güləşçilərin qüvvə imkanları 60 m məsafəyə qaçışın müddəti ilə təyin
olunmuşdur.
Alınan nəticələrin analizi zamanı müşahidə olunan fərqlər göstərmişdir ki, eksperimental qrupa daxil
edilən idmançılar məşqlərin birinci ili sürət imkanlarını nəzərəçarpan dərəcədə artırmışlar. Beləki, bu
göstəricilər bir il əvvəl 12,9 saniyə olmuşdursa, ilin yekununda bu göstərici 11,5 saniyə təşkil etmişdir (1,4
saniyə yaxşılaşma olmuşdur).
Nəzarət qrupuna daxil edilən samboçularda fiziki hazırlığın məşqi prosesində alınan göstəricilər
arasında statistik olmayan müsbət (p < 0,05) dəyişikliklər olmuşdur.
…233…
Yeniyetmə samboçularda fiziki hazırlığın məşqi prosesində morfofunksional göstəricilərdə baş verən
dəyişikliklərin analizi zamanı statistik etibarlı fərqlər (p < 0,05) eksperimental qrupda müşahidə olunmuşdur.
Morfofunksional göstəricilərin təhlili göstərmişdir ki, eksperimental qrupa daxil edilən yeniyetmə cüdoçuların
idman təkmilləşdirilməsi prosesində fiziki keyfiyyətlərin səviyyəsi yüksəlmişdir. Bu qrupda fiziki iş
qabiliyyəti (PWC170 6,0%) və aerob imkanlar (OMS 7,0%) (p < 0,05) etibarlı şəkildə artmışdır. Nəzarət
qrupuna daxil olan idmançılarda öyrənilən göstəricilər də bir qədər artmışdır PWC170 4,0% və OMS 5,0%.
Tədqiqatlarda alınan antropometrik göstəricilərin analizi isə daha çox əzələ komponentlərinin nisbi
göstəricilərində baş vermişdir. Eksperimental qrupun yeniyetmə güləşçilərində 6,8% (p < 0,05) olduğu halda,
nəzarət qrupuna daxil edilən samboçularda bu dəyişiklik 3,2% olmuşdur.
Alınan nəticələrdən yeniyetmə idmançıların bədən kütləsinin komponentlərini xarakterizə edən
antropometrik göstəricilər də böyük maraq doğurur. Cüdoçuların eksperimental qrupuna daxil edilən
nümayəndələrində yağ komponentinin 1,8% azaldığı aşkar olunmuşdursa, nəzarət qrupuna daxil olanlarda yağ
komponenti heç bir dəyişikliyə məruz qalmamışdır.
Beləliklə, yeniyetmə güləşçilərin idman hazırlığı prosesində fərdi proqramların tətbiqi zamanı onların
fiziki hazırlığının təkmilləşməsi ilə yanaşı morfofunksional göstəriciləri də yüksəlmiş olur. Digər göstəricilərə
görə statistik fərqlər eksperimental və nəzarət qrupları arasında müşahidə olunmamışdır. Bununla da
eksperimental qrupa daxil edilən idmançıların nəzarət qrupuna daxil edilən yeniyetmə idmançılar üzərində
fiziki hazırlığın göstəricilərinə görə üstünlüyünün əhəmiyyətli dərəcədə olduğu aydın nəzərə çarpır. Pedaqoji
eksperimentdə alınan nəticələrin analizi hazırlıq dövründə aparılan məşqlərdə tətbiq olunan yüklərin
istiqamətinin effektivliyinin üstünlüyünün sübut etməyə və idman təkmilləşdirilməsi mərhələsində uğurlu
fəaliyyətin formalaşmasında oynadığı rolu xüsusi qeyd etməyə əsas verir.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat
1. Əliyev, S.A. (2018). Məşqin hazırlıq dövründə cüdoçuların aerob dözümlüyünün inkişafı / S.A.Əliyev,
N.T.Əsədullayeva, S.S.Əlibəyova, İ.Ə.Zəkiyev // AMEA akademik A.İ.Qarayev adına Fiziologiya institutunun və
Fiziologiya cəmiyyətinin elmi əsərlər külliyyatı. XXXVI c. – s.131-138.
2. Novruzov, D.F. (1992). Güləşmə. Dərslik. – Bakı: Maarif. – 328 s.
3. Qurbanov X.K. (2015). İdman güləşi. Dərslik. – Bakı. – 308 s.
4. Абиев, З.А. (2015). Построение микроциклов тренировочных нагрузок в подготовительном периоде
годичного цикла подготовки тхэквондистов 13 – 15 лет. // Aвтореф. дисс. канд. пед. наук. – М. – 21 с.
5. Бойко, А.И. Взаимосвязь атакующих ударных действий и элементов контактной борьбы в подготовке юных
единоборцев 13 – 15 лет (Текст): автореф. дисс. канд. пед. наук. – М.; 2004. – 24 с.
6. Ванюшин, М.Ю, Адаптация кардиореспираторной системы спортсменов нагрузке повышающейся
мощности: автореф. дисс. канд. биол. Наук. – Казань, 2003. – 21 с.
7. Елисеев, Е.В. Архитектоника помехоустойчивости, регулирующей адаптацию движений единоборцев к
психофизической напряженности (текст) // Теория и практика физкультуры. – 2005. - №4. – с.51 – 56.
8. Зациорский, В.М. Физическая подготовка борцов. – М.: изд – во Рыбари. – 2004. – 234 с.
9. Кочанов, С.А. Развитие аэробной выносливости дзюдоистов в подготовительном периоде тренировки:
автореф. дисс. канд. пед. Наук. – Тула, 2011. – 22 с.
10. Новиков, А.А. Основы спортивного мастерства: учебное пособие. – М.: ВНИИФК. – 2003. – 208 с.
11. Рубин, В.С. Олимпийский годичный цикл тренировки: учебное пособие. – М.: Спорт Универ Пресс. – 2003.
– 177 с.
12. Шарипов, А.Ф. Скоростно – силовая подготовка дзюдоистов на этапе спортивного совершенствования с
учетом их индивидуальных характеристик: автореф. дисс. канд. пед. наук; 1998. – 64 с.
13. Шумка, Ю.А. Дзюдо. Система и борьба: учебник для СДЮШОР, спортивных факультетов пед. институтов,
техникумов физической культуры и училищ Олимпийского резерва. – М.: Феникс, 2006. – 800 с.
…234…
CÜDOÇULARIN KOORDİNASİYA VƏ ELASTİKLİK KEYFİYYƏTİNİN İNKİŞAF ETDİRİLMƏ
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Ağayev Nizami Mirzə oğlu
Baş Müəllim
Orcid id: 0000-0002-2564-7770
Talıbov Mahir İlham oğlu
Müəllim
Orcid id: 0000-002 – 7349 - 0165
Tağızadə Rüfət Adil oğlu
Müəllim
Orcid id: 0000-0001-5859-9640
Azərbaycan Dövlət Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyası
Abstract. Coordination or agreement is the process of maintaining contact, order and harmony
betmeen pedifferent activities in order to archieve a specific goal.
Coordination in physical education is related to an athlete’s ability to perform actions, technique in a
particular exercise. Indespile of a number kinds of sports, in judo isnot mark as to flexibility as the amplitude
of movement.
The complex coordination of its movement here also depends on its frequently changing direction,
speed and other important factors. Thus, is the amplitude of motion in judo is also important not only in
dynamics but also in static position.
Key words: coordination, agility, amplitude, judo, technique
Xüsusi ədəbiyyat mənbələrində güləşçinin koordinasiya və elastiklik qabiliyyətinin təkmilləşməsi

məsələsi zəif işiqlandırılmışdır. Y.İ.Koçurqo, B.M.Rıbalko, A.B.Medved, N.N.Soroki, Y.Q.Xocaspirov və b.
Elmi tədqiqat işlırindən başqa bu problemə məhz “yolüstü” toxunulmuşdur.
Koordinasiya və ya razılaşdırma müəyyən bir məqsədə çatmaq üçün müxtəlif işləri arasında əlaqə,
münasibət, nizam və harmoniya təmin etməkdir. Bədən tərbiyəsində koordinasiya idmançının müəyyən bir
məşqdə düzgün texniki icrasına imkan verən hərəkətləri yerinə yetirmə qabiliyyəti ilə bağlıdır. Konsepsiyanı
genişləndirmək, koordinasiya, insan bədəninin əzələlərin və skeletin sifarişli hərəkətləri sayəsində sinxron
şəkildə hərəkətə gətimək və ya hərəkət etmək üçün fiziki qabiliyyətdir.
Hərəkətin maksimal amplituda ilə yerinə yetirilməsinə və həmin geniş amplituda son vəziyyətində
statik halın lazım olan vaxt ərzində saxlanılma qabiliyyətinə elastiklik deyilir. Bunu cüdoçunun texniki
səylərinin icra keyfiyyətinə böyük təsiri vardır.
Bir sıra başqa idman növlərindən fərqli olaraq, cüdoda elastikliyi, hərəkətin təkcə icra olunma
amplitudası kimi qiymətləndirmək düzgün deyildir. Burada hərəkətin mürəkkəb koordinasiyalı olması həm də
onun tez-tez dəyişilən istiqamətindən, sürətindən və s. kimi mühüm amillərdən aşlıdır. Lakin, çeviklik anlayışı
hərəkətin icra amplitudasından daha çox onun sürət səciyyəsini təzahür etdiyindən, bu keyfiyyəti çeviklik yox,
elastiklik kimi qəbul etmək münasib hesab olunur. Belə ki, cüdoda hərəkətin amlitudası təkcə dinamikada yox,
həm də statik vəziyyətdə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Elastiklik sürət, qüvvə və dözümlülük kimi fiziki keyfiyyətlərdən fərqlənərək hərəkətin əsas hissəsi
olmayıb, hərəkət aparatının morfoloji və fizioloji hissələrindən daha çox aslıdır. Bununla əlaqədar olaraq,
hərəkətin mütəhərrikliyi bədən hissələrinin biri-birinə nisbəti ilə müəyyən olunur. Deməli, elastiklik zahirən
oynaqların quruluş xüsusiyyətinə müvafiq olaraq (imkan verəcək dərəcədə) bükülmə, açılma və digər
hərəkətlərin amplitudası ilə səciyyələnir.
Elastikliyin inkişaf etdirilməsinin potensial imkanları bağ-oynaq aparatının bir sıra anatomik
xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq məhdudlaşır. Burada ən başlıcası antaqonist əzələ qruplarının gərginlik
dərəcəsidir. Məhz bu səbəbə görə, elastiklik göstəriciləri dartılan əzələnin boşalması və işi icra edən (yığılan)
əzələnin gərginləşməsi mütənasibliyindən aşlıdır. Uzunmüddətli məşq prosesində hərəkət aparatının elastiklik
qabiliyyətinin məşq edilməsi qarşısında duran əsas vəzifə, bu keyfiyyəti cüdoçunun hazırlıq səviyyəsinin tələb
etdiyi dərəcədə təkmilləşdirmək və qazanılmış bu optimal göstəricinin lazım olan müddət ərzində qoruyub
saxlamaqdan ibarətdir. Lakin bu vəzifələri həll edərkən elastikliyi daima inkişaf etdirməyə cəhd göstərmək
düzgün deyildir. Həddən artıq inkişaf etdirilmiş elastiklik çox vaxt istənilməyən nəticələrə səbəb olur. Onu
cüdoda lazım olan optimal səviyyədə inkişaf etdirmək düzgündür.
Hal-hazırda cüdoçular ümumi fiziki hazırlığının ümumiləşdirib təhlil etdikdə aşağıdakı əsas cəhətlər
diqqəti cəlb edir.
…235…
Birinci: Cüdoçularda qüvvə və elastikliyin bir-birindən aslılıq şəraitində təkmilləşdirməsi məsələsi
öyrənilərkən müəyyən edilmişdir ki, eyni dərəcəli cüdoçularda elastiklik və qüvvə arasında əlaqə mənfi,
müxtəlif dərəcəli cüdoçularda isə müsbətdir. Aşkar olunmuşdur ki, məşq prosesinin gedişində qüvvə və
elastiklik hərəkətlərinin tez-tez növbələşməsi, bu prosesin başqa formada qurulmasında (məşqin yalnız hazırlıq
və ya tamamlayıcı hissəsində dartınma, həmçinin ağırlaşdırılmış təmrinlərin tətbiq edilməsi) daha
məqsədəuyğun hesab edilir. Y.P.Zamyatin fiziki keyfiyyətlərin inkişaf etdirilməsinin vestibulyar aparatın
möhkəmliyindən aslılığını öyrənərək müəyyən etmişdir ki, yeniyetmə cüdoçularda xüsusi hərəkətlərin icra
edilmə sürətin vestibülyar aparatın funksiyasının təkmilləşmə dərəcəsindən tam asılıdır. Müəllif diqqəti daha
çox ona cəlb edir ki,vestibülyar aparatın yüksək səviyyədə hazırlığı cüdoçuların xüsusi texniki təkmilləşməsinə
böyük imkanlar yaradır. Odur ki, məşq prosesinə vestibülyar hazırlıq hərəkətlərinin əlavə olunması vestibülyar
aparatın təkmilləşməsi ilə yanaşı, həmdə hərəki-koordinasiya qabiliyyətlərinin inkişafına kömək edir.
Koordinasiya və elastiklik keyfiyyətlərinin təkmilləşməsi vasitələri kimi bütün tədqiqatlçılar və mütəxəssislər
müxtəlif xarakterli akrobatik hərəkətləri- sadə, mürəkkəb, qaçaraq – uzun, qaçaraq-yüksək, sol və sağ tərəfli,
geriyə, saltoya keçidlə və çoxlu başqa variyantlarda mayallaqlar, qaçaraq, bükülərək, açılıb salto, qaçaraq
qarışıq istiqamətli salto, körpü vəziyyətində hərəkətlər, gimnastika alətlərində hərəkətlər, xüsusi trenajorlarda
hərəkətlər və s. təklif edirlər.
Bir çox tədqiqatlarda müəyyən edilmişdir ki, məşğul olanların yaş və məşq stajı elastiklik və
koordinasiya qabiliyyətinin təkmilləşdirilməsində mühüm amildir. Alınmış tədqiqat nəticələri götərir ki, ayrı-
ayrı keyfiyyətlər məşq ilinin 1-ci, 2-ci və 3-cü illərdə yeniyetmələrdə eyni səviyyədə artmırsa da, belə artım
daima inkişafa meyil göstərir.
Beləliklə, xüsusi tədqiqat nəticələrini və idman nəzəriyyəsində xüsusilə cüdo güləşi üzrə qabaqcıl
mütəxəssislərinin məntiqi fikirlərini ümumiləşdirirək belə nəticə çıxarmaq olur ki, cüdo güləşində
koordinasiya və elastiklik qabiliyyətlərinin inkişafı və təkmilləşdirilməsi, başqa keyifiyyətlərlə müqayisədə
daha asandır. Odur ki, bu keyfiyyətlərin inkişafı üçün lazım olan vasitə və metodların seçilib səmərəli tətbiq
edilməsi heç bir çətinlik törətmir. Buna görə də elastikliyin inkişaf etdirilməsinə çox vaxt və əmək sərf etməyə
ehtiyac yoxdur.
Nəhayət, təhlil edilmiş ədəbiyyat mənbələrindən belə görünür ki, cüdoçuların fiziki hazırlığını
(ümumi və xüsusi) inkişaf etdirmək üçün məşqçilərin praktiki istifadəsində lazımi qədər səmərəli metod və
vasitələr vardır. Lakin onların tətbiq sistemində məşğul olanların müvafiq yaş, məşqlilik, fərdi-psixoloji, milli,
antropometrik, iqlim və s. kimi xüsusiyyətlərinin konkretləşdirilməsi ilə əlaqədar olan çətinliklər özünü
göstərir.
Bunlar isə fikrimizcə, əsasən qarşıya qoyulmuş vəzifələrin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır, hər dəfə
tamamilə yeni vəzifələri yeni şəraitdə həll etmək lazım olur. Odur ki, hər bir konkret şəxs üçün xüsusi vasitə
və metodların hazırlanması məqsədəuyğun hesab edilir
İstifadə edilmiş ədəbiyyat

1. Novruzov, D.F. (1992). Güləşmə. Dərslik. – Bakı: Maarif. – 328 s.
2. Qayıbov R.H. (2005).İdman fiziologiyası – Bakı: Maarif – 72s
3. Əbiyev Q.Ş. (2014). Orqanizmin hərəki aktivliyi və fiziki iş qabiliyyətinin fizioloji əsasları – Bakı: Maarif – 26s
4. Tağıyev F.R., Qarayeva,S.Q.(2008) Cüdo – 47s
…236…
ECONOMICS / İKTİSADİ BİLİMLER / İQTİSADİ ELMLƏR
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA AQRAR SEKTORUN İXRAC POTENSİALININ

YÜKSƏLDİLMƏSİNİN PRİORİTETLƏRİ
Ramazanov Vaqif Məcid oğlu
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
Urkayev Məmməd Hacıyov oğlu
Babakişiyeva Sevinc Firuddin qızı
baş müəllim
Azərbaycan Texnologiya Universiteti
Abstract: In modern economic conditions, one of the main goals of each state is to meet domestic
demand through local production capacity and increase export potential by increasing the competitiveness of
local production. In this regard, in recent years, the state has taken the necessary steps to increase the alternative
of the oil sector in the country and increase the share of various sectors of the economy in the structure of
exports. In particular, the measures taken to increase the economic activity of business entities, which are the
main driving force of a market economy, and the formation of mechanisms to encourage them to export can
be assessed in this regard.
Keywords: Agrarian sector, export, competition, investment, food supply, infrastructure,
entrepreneurship
Qloballaşma prosesinin intensiv xarakter alması ilə respublikamızın xarici ticarət əlaqələrində kənd
təsərrüfatı məhsullarının xüsusi çəkisi nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksəlməsədə, ümumilikdə kənd təsərrüfatı
məhsullarının beynəlxalq bazarlara ixracı kifayət qədər artmışdır. Bununla belə mövcud vəziyyət potensial
imkanlarla tam olaraq uzlaşmır. Bunun bir sıra obyektiv və subyektiv səbəbləri mövcuddur. Ümumiyyətlə son
zamanlarda kənd təsərrüfatı məhsullanın beynəlxalq bazarlara çıxışı ilə bağlı qarşıya qoyulan tələblərin
mütamadi olaraq mürəkkəb xarakter olması iqtisadi münasibətlərdə ən problemli mövzulardan birinə
çevrilmişdir [2].
Dünyanın müxtəlif ölkələrində kənd təsərrüfatı məhsullarının yerli və xarici marketinq təşkilatları
mövcuddur. Bu təşkilatların adları fərqli olsa da, hüquqi statusu, idarəetmə tərzləri, funksiyaları və
səlahiyyətləri bir-birinə bənzəyir. Ölkədə güclü bir aqromarketinq strukturu yaratmaq üçün qurulan bu
təşkilatların əsas vəzifələri istehsalçının iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq və quruma tabe olan bütün
məhsulları dünya bazarında sataraq istehsalçıların ixrac gəlirlərini artırmaqdır.
Marketinq təşkilatlarının bu əsas vəzifədən başqa müxtəlif məqsədləri də mövcuddur. Bu məqsədlər:
➢ Məhsul keyfiyyətini artırmaq, keyfiyyətdə davamlılığı təmin etmək;
➢ Güclü bir marka yaratmaq və onu təşviqatla dəstəkləmək,
➢ Yeni bazarlara çıxışın təmin olunması;
➢ Tədqiqat və inkişaf fəaliyyətlərinə diqqət yetirmək;
➢ Fərqli bazarların ehtiyaclarını ödəmək üçün yeni növ əmtəələr inkişaf etdirmək;
➢ Müştəri məmnuniyyətini təmin etmək;
➢ İnsan resurslarının sistematik inkişafını təmin etmək;
➢ Xərcləri minimuma endirmək;
➢ Gəlirliliyin davamlılığını təmin etmək.
Bu məqsədlərə çatmaq üçün aşağıdakı xidmətlər təqdim olunur:
➢ ixrac edilməli olan məhsulların beynəlxalq standartlara uyğunluğunu yoxlamaq;
➢ sözü gedən məhsullar üçün minimum qiyməti və ya aparıcı qiyməti müəyyənləşdirmək və istehsal
dövrünün əvvəlində elan etmək. Hasilat dövrünün sonunda istehsalçı tərəfindən müəyyən olunan baza
qiymətini təyin etmək;
➢ satın alınan məhsulun beynəlxalq standartlara uyğun olaraq təsnif edilməsi;
➢ bir lisenziya verərək məhsulu istehsalçıdan alacaq kooperativlərin və ya treyderlərin sayının
məhdudlaşdırılması və lazım olduqda bu lisenziyaların ləğvi;
➢ daxili bazar, istehsalçılar və ixrac üçün ayrılacaq məhsulun miqdarını müəyyənləşdirmək;
➢ sabitləşdirmə fondu yaratmaq və lazım olduqda qiymət sabitliyi üçün istifadə etmək.
…237…
Azərbaycanda kiçik və orta biznesin inkişaf xüsusiyyətləri əksər xarici ölkələrdəki sahibkarlıq
subyektlərinin fəaliyyəti ilə bəzi spesifik əlamətlərə görə fərqlənir. Bu xüsusiyyətlər Azərbaycanda baş verən
mədəni-tarixi, siyasi, sosial-iqtisadi proseslərlə şərtlənir. Onlara aşağıdakıları aid etmək olar:
➢ ölçü meyarına görə kiçik müəssisə çərçivəsində bir neçə fəaliyyət növünün bir araya gətirilməsi
təşəbbüsü və bununla əlaqədar yaranan uğursuzluqlar;
➢ xaricdə kiçik müəssisələrin çox hissəsinin subpodrat, françayzinq və s. əsasında işlədiyi bir vaxtda
maksimum müstəqilliyə can atma;
➢ böyük istehsal potensialı ilə uzlaşmayan primitiv texnoloji təchizat;
➢ yüksək ixtisaslı kadrlarının kiçik və orta biznes strukturunda öz maddi maraqlarına uyğun olmayan
iş imkanları;
➢ aşağı idarəetmə səviyyəsi, biliklərin, bazar münasibətləri təcrübəsinin və mədəniyyətinin
çatışmazlığı;
➢ mürəkkəb iqtisadi şəraitə operativ adaptasiya olunmaqla bağlı yaranan çətinliklər;
➢ kiçik sahibkarlıq subyektlərinin özünütəşkil sisteminin və yardım infrastrukturunun inkişaf
etməməsi;
➢ uğurla fəaliyyət göstərən kiçik müəssisələrin lokal bazarlar çərçivəsindən kənara, o cümlədən
beynəlxalq bazarlara çıxmaq cəhdi;
➢ iri müəssisələrin kiçik və orta biznes subyektlərinin bazar imkanlarını məhdudlaşdırmaq cəhdləri;
➢ kiçik biznes müəssisələrinin bir-biri ilə qarşılıqlı münasibəti: maraqlar və davranışın fərqlənməsi,
haqsız tərəfdaşlıq;
➢ kiçik biznesin daxili problemləri: sahibkarlar üçün təhsil xidmətlərinin yüksək dəyəri və aşağı
keyfiyyəti; muzdlu işçilərin etinasız davranışı; əlverişsiz daxili mühit amilləri;
➢ bazarın vəziyyəti və konyunkturası haqqında tam və düzgün informasiyanın olmadığı şəraitdə iş,
informasiya, məsləhət və təlim xidmətləri sisteminin inkişaf etməməsi və s.
Məlum olduğu kimi sahibkarlıq fəaliyyətinin təşəkkülü və inkişafı liberal iqtisadi sistemin bütün
elementlərinin tətbiq səviyyəsindən bilavasitə asılıdır. Dünya təcrübəsi göstərir ki, kənd təsərrüfatı dövlət
tərəfindən hər tərəfli dəstəkləndiyi şəraitdə səmərəli fəaliyyət göstərmək imkanına malik olur [1]. Kiçik və
orta sahibkarlığın inkişafında dövlət siyasətinin ən mühüm prinsiplərindən biri də qarşıya qoyulan məqsəd və
vəzifələrin mövcud olan reallıqlara tam mənası ilə uyğunlaşdırılmasıdır. Bu hər şeydən əvvəl iqtisadiyyatın
mövcud durumu, büdcə siyasətinin vəziyyəti, istehsal münasibətlərinin xarakteri, mülkiyyət münasibətlərinin
vəziyyəti, infrаstruktur sisteminin vəziyyəti və s. amillərlə bağlıdır. Aqrar sahədə fəaliyyət göstərən
sahibkarların dövlət tərəfindən təşviq edilməsi müasir iqtisadi şəraitdə ixracın stimullaşdırılması baxımından
da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Aqrar sahibkarların ixracyönümlülüyünün yüksəldilməsi isə bilavasitə rəqabət
mühitindən asılı olaraq dəyişir.
Hazırda aqrobiznes sektorunda kiçik və orta sahibkarğın inkişafı istiqamətində mühüm addımlar atılır.
Lakin hesab edirik ki, bu istiqamətdə bəzi məsələlər bir qədər də ön plana çəkilməlidir:
➢ kənd təsərrüfatinda və ərzaq məhsullari bazarinin səmərəli formada fəaliyyətinin təmin edilməsi;
➢ maliyyələşmə, kreditləşdirmə, sığorta və güzəştli vergiqoyma sisteminin təkmilləşdirilməsi;
➢ yerli əmtəə istehsalçilarinin xarici iqtisadi fəaliyyət zamanı maraqlarının müdafiə edilməsi;
➢ kənd təsərrüfati istehsal sferasında elmi yaradıcılıq fəaliyyətin inkişaf etdirilməsi və fundamental
elmin inkişafına dövlət qayğısının gücləndirilməsi;
➢ kəndin sosial sferasının hərtərəfli inkişaf etdirilməsi.
Aqrar sahədə ixrac potensialını yüksəltmək və idxalı əvəz edəcək sahələrin inkişafını təmin etmək bəzi
məsələlərin reallaşdırılması istiqamətində də mühüm rol oynaya bilər:
➢ regional inkişafda qeyri bərabərliyin aradan qaldırılması;
➢ ölkə iqtisadiyyatının səmərəli sahə strukturunun formalaşması;
➢ ölkənin ixrac potensialının yüksəldilməsi;
➢ məşğulluğun optimal səviyyəsinin təmin edilməsi;
➢ orta təbəqənin formalaşması prosesinin sürətləndirilməsi və s.
Son illər ölkə iqtisadiyyatının dinamik inkişafı aqrar sahənin istehsal imkanlarının yaxşılaşması
dolayısı ilə sahə üzrə ixrac göstəricilərinin artmasına şərait yaratmışdır. Doğrudur hazırda son on ildə olduğu
kimi yenədə mineral mənşəli məhsullar ixracın əmtəə strukturunda əsas paya sahibdir lakin buna baxmayaraq
aqrar sektorun və onunla sıx əlaqədə olan qida sənayesinin ixrac imkanları əvvəlki illərlə müqayisədə bir qədər
yüksəlmişdir. 2020-ci ildə respublikamızdan ixrac olunmuş əmtəələrin strukturuna nəzər saldıqda görürük ki,
aqrobiznes sektorunun ixracda payı 5-6 % civarındadır [4]. Mövcud vəziyyətin arzuolunan səviyyədən uzaq
olmasına baxmayaraq aqrobiznes sektorunda kiçik və orta sahibkarların istehsal infrastrukturunun
…238…
təkmilləşdirilməsi və dövlətin aqrar siyəsətinin uğurla icra olunması gələcəkdə bu istiqamətdə əsaslı dönüşün
yaranacağından xəbər verir.
Diri heyvanlar Bitki mənşəli 0,2
və heyvan məhsullar Hazır
0% ərzaq
mənşəli 4,5% məhsulları,
məhsullar Alkoqollu və
0,1% ya alkoqolsuz
içkilər, sirkə,…
Mineral
məhsullar
94%
Şəkil 1. 2020-ci ildə ixracın əmtəə strukturu-%-lə
Diaqram Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatları əsasında tərtib olunmuşdur

[4].www.stat.gov.az
Qeyd olunan mühüm nüanslarla yanaşı hesab edirik ki, hazırki iqtisadi şəraitdə aqrar sahibkarların
ixrac imkanlarının artırılması məqsədilə bir sıra məsələlər pioritet kimi qəbul olunması labüddür:
➢ sahibkarların ixtisaslaşması istiqamətdə zəruri addımlar atılmalıdır;
➢ sahibkarların maliyyə təminatı yaxşılaşdırılmalı, ixracyönümlü istehsal təşviq olunmalıdır;
➢ ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və son istehlakçıya doğru istiqamət imkanları
genişləndirilməli, ticarət vasitəçilərinin inhisarçılıq meyilləri məhdudlaşdırılmalıdır;
➢ rəqabət mühiti qorunmalı, texnoloji və iqtisadi mühitinin yaxşılaşdırılması, bu istiqamətdə kompleks
yanaşmaların prioritetliyinin təmin olunmalıdır;
➢ alternativ enerji mənbələrindən istifadənin texnoloji, iqtisadi və digər imkanlarının genişləndirilməsi,
istehsalın ərazi təşkilində enerji daşıyıcılarından qənaətcil istifadəyə yönəlik fəaliyyətin bütün mümkün və məqbul
vasitələrlə dəstəklənməsi və s.
Ədəbiyyat
1. Aqrar sahənin dayanıqlı inkişaf problemləri. Kollektiv monoqrafiya, Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının
İqtisadiyyatı və Təşkili İnstitutu, Bakı, 2012, 438 s.
2. Abbasov A.F.Ərzaq təhlükəsizliyi. Bakı, 2007, 602 s., s. 465
3. Abbasov V.H.Aqrar sahədə iqtisadi tənzimləmənin aktual problemləri. Bakı, 2012, 424 s.
4. www.stat.gov.az
MİLLİ İQTİSADİYYATIN RƏQABƏTQABİLİYYƏTLİLİYİNİN ƏSASLARI

Əliyeva Leyla Zakir qızı
İqtisad elmləri namizədi, dosent
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0003-4647-1812
Abstract: The study shows that competitiveness is the ability to take a successful position in the
economy that leads to an increase in living standards of population.
Competitiveness is determined by the efficiency of human, natural and capital resources. Efficiency
determines the living standards of the population in the country. For countries to be competitive, it is necessary
to keep labor productivity in the country at a higher level than rival countries.
The study concluded that if companies are competitive, it creates competitive fields in the country's
economy and, as a result, ensures that the country is competitive in the world market. Product competitiveness
reflects the level of consumer preference compared to competing products of the same purpose. This choice of
consumers depends on the price of the product and non-price determinants. In other words, it is the product
that is considered to be highly competitive so that it can be sold at a low price, meet the requirements of
consumers in terms of quality and taste, production and environmental standards as well.
Keywords: competitiveness, efficiency, competitive environment, export-oriented economy,
regional business, nou-oil sektor.
Milli sosial rifah səviyyəsinin davamlı artması məqsədilə yüksək, dayanıqlı, inklüziv və başlıca olaraq
özəl təşəbbüslərə arxalanan iqtisadi artımın sürətlənməsi, azad edilmiş ərazilərə əhalinin qayıdışının təmini
…239…
Azərbaycanın yeni inkişaf magistralının ideoloji nüvəsini təşkil edir. Ölkəmizin uzunmüddətli davamlı və
sürətli inkişafı üçün cəmiyyət, biznes və dövlət üçlüyünün uğurlu əlaqəsi möhkəmləndiriləcəkdir. Dövlətin
iqtisadiyyatda rolunun bazaryönlü islahatlar vasitəsilə effektiv və səmərəli idarə olunması, özəl mülkiyyət
institutlarının gücləndirilməsi, biznesə dost dövlət idarəetməsi və xarici bazarlara yerli məhsulların çıxışını
artırmaq məqsədilə ticarət rejiminin daha da liberallaşdırılması iqtisadi yüksəlişin təməl amilləri olacaq.
Ölkədə özəl təşəbbüslərin yaradıcı və innovativ əsaslarla inkişaf etdirilməsi iqtisadi resursların daha yüksək
əlavə dəyər yaradan sahələrə istiqamətlənməsini təmin edəcəkdir.
Bu məqsədlərin reallaşdırılması dayanıqlı makroiqtisadi sabitliyə xidmət edən effektiv makroiqtisadi
siyasət çərçivəsinin formalaşdırılmasını, iqtisadi inkişafın ortamüddətli və uzunmüddətli "hərəkətverici
qüvvələri"nin möhkəmləndirilməsi- insan kapitalının müasirləşdirilməsini, rəqəmsal iqtisadiyyatın
genişləndirilməsini və iqtisadi suverenliyin tam təmin olunmasını tələb edir.
Əgər bu və ya digər təsərrüfat subyekti öz fəaliyyətinin nəticəsinə olan tələbi digərlərindən daha yaxşı
ödəyirsə və bunun hesabına uzun müddət inkişaf edirsə, deməli, o rəqabətqabiliyyətlidir. "Rəqa-
bətqabiliyyətliliyi" anlayışının yaranma tarixinə nəzər salaq. Adam Smit özünün 1776-ci ildə çap olunmuş
"Millətlərin sərvətinin təbiəti və səbəbləri haqqında tədqiqat" əsərində merkantilistlərin "dövlətin sərvəti
xəzinəyə sahib olmaqdan asılıdır" mülahizəsini tənqid etdi. O bəyan etdi ki, dövlətin real sərvəti onun
vətəndaşlarının əldə edə bilcəyi əmtəə və xidmətlərdən ibarətdir. Smit mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsini irəli
sürdü: bu nəzəriyyədə deyilir ki, bir sıra ölkələr əmtəələri digərindən daha effektiv istehsal edə bilər. O deyirdi:
"Əgər ölkənin vətəndaşları məhsulu xaricdən ucuz ala bilərlərsə, niyə məhz milli əmtəələri almalıdırlar?" Daha
sonra: "Hər bir ağıllı ailə başçısının belə bir qaydası var: nəyisə istehsal etmək onu almaqdan baha başa gəlirsə,
onu istehsal etməsin... Bir ailə üçün əlverişli olan qərar bir ölkə üçün mənasız ola bilməz. Əgər Fransa və
Portuqaliyadan çaxır gətirmək ucuz başa gəlirsə, onu istixanalar vasitəsilə Şotlandiyada istehsal etmək ağıl-
sızlıqdır. Bununla hamı razıdır-Smit qeyd edirdi, -amma bu axmaqlığı hər yerdə edirlər və tarif dərəcələri
vasitəsilə bizə digər millətlərin təbii üstünlüklərindən faydalanmağa imkan vermirlər". Göstərilən nəzər
nöqtəsi ölkələrin ölçülərindəki fərqləri hesaba almır. Böyük ölkələr çoxcəhətli təbii-iqlim şəraitinə malik ol-
maqla, adətən istehsal olunmuş məhsulun az hissəsini satırlar və istehlak olunan əmtəələrin az hissəsini alırlar.
Onlar, bir qayda olaraq, daha rəngarəng resurslara malik olur, lakin xarici ticarətdə daha böyük nəqliyyat
xərcləri çəkməli olur. Nəhayət, böyük ölkələr istehsalı kiçiklərə nisbətən daha geniş miqyasda həyata keçirə
bilir (ayrı-ayrı hallarda kiçik ölkələr digər ölkələri tamamlayıcı məmulatlarla təmin etdikdə, onların istehsalı
geniş miqyaslı ola bilir). 1817-ci ildə David Rikardo Smitin ideyalarını inkişaf etdirməklə müqayisəli
üstünlüklər nəzəriyyəsini irəli sürdü. Onun mahiyyəti bu tezisdə ifadə olunur: hər bir halda ticarətdə uduş var,
belə ki, bu və ya digər ölkə bir çox fərqli məhsullar istehsal edir. Lakin o yalnız müəyyən məhsulların
istehsalında müqayisəli üstünlüyə malikdir. Bu o deməkdir ki, ölkə məhsulların istehsalında ixtisaslaşmalıdır
ki, mütləq üstünlük nəzərə alınmaqla, onları digərlərindən daha effektiv istehsal edə bilər. Başqa sözlə, hər bir
ölkə istehsalında uğur qazandığı məhsulları ixrac edir, istehsalında digər ölkələrin uğur qazandığı məhsulları
isə idxal edir. Mütləq və müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyələrinin modifikasiyası öz əksini İsveç alimləri Eli
Hekşer və Bertli Olinin əsərlərində tapmışdır. Onların nəzəriyyəsi istehsal amillərinin nisbəti nəzəriyyəsi adını
almışdır. Onlar təxmin etmişdilər ki, əmək resursları torpaq və kapitala nəzərən artıq olarsa, onda əməyə
xərclər az olacaq, torpağın qiyməti və kapitala xərclər isə yüksək olacaq. Əgər əmək ehtiyatları məhduddursa,
kapital və torpağa nəzərən onun dəyəri çox olacaq. Hekşer-Olin teoremi: ölkə istehsalında artıq istehsal
amilləri daha effektiv istifadə olunan məhsulları ixrac edir, nadir istehsal amillərindən istifadə olunan
məhsulları isə idxal edir. Nobel mükafatı laureatı, rus mənşəli amerikan alimi V.V.Leontyev istehsal
amillərinin nisbəti nəzəriyyəsini tənqid etdi. Onun "Leontyev ziddiyyəti" adı almış nəticələri Hekçer Olinin
nəticələrinə tamamilə əks idi. Leontyev göstərdi ki, kapitalın artıqlığına baxmayaraq ABŞ-ın ixracında əmək
tutumlu məhsullar üstünlük təşkil edir. XX əsrin 90-cı illərində M.Porter rəqabətli üstünlüklər nəzəriyyəsini
irəli sürdü. Bu nəzəriyyəyə görə rəqabətli üstünlük resurslardan istifadənin məhsuldarlığını əks etdirir. Bu
prinsip həm müəssisə, həm də milli iqtisadiyyat səviyyəsində doğrudur.
Milli iqtisadiyyatın rəqabərqabiliyyətliliyinin qiymətləndirilməsi birbaşa və dolayı ola bilər. Birbaşa
qiymətləndirilmə dövlətin strateji məqsədlərinin məcmusuna nail olması məqsədilə milli sərvətin istifadə
edilmə dərəcəsinin müəyyən edilməsinə əsaslanırdı. Milli iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətlilik dərəcəsinin
dolayı qiymətləndirilməsi Ümumi Milli Məhsulun hər vahidinin istehsalına xərclənən resursların (milli
sərvətin elementlərinin) həcminə nəzərən aparıla bilər. Rəqabərqabiliyyətliliyinin həm birbaşa, həm dolayı
qiymətləndirilməsi yalnız digər ölkələrin analoji göstəriciləri ilə müqayisədə real əhəmiyyətlidir. Bu zaman
isə müqayisə obyektinin seçilməsi problemi ortaya çıxır. Bu problemin həlli üçün dünya təcrübəsində
rəqabətqabiliyyətliliyinə görə ölkələrin reytinqini qiymətləndirməyə imkan verən müxtəlif metodlar işlənib
hazırlanmışdır.
…240…
Bu mənada Dünya İqtisadi Forumu tərəfindən nəşr edilmiş "Qlobal Rəqabətlilik İndeksi 2019”
hesabatı diqqətə layiqdir. Belə ki, həmin hesabatda Azərbaycan ötən ilki göstəricidən 11 pillə irəliləyərək, 141
ölkə arasında 58-ci yeri tutub. Bu göstərici 12 indikator əsasında müəyyən edilmişdir ki, bunlardan 8-i üzrə
ölkəmiz MDB iştirakçıları arasında yüksək nəticələr əldə etmişdir. (Muradov Ədalət, Bağırzadə Elşən,2021:
s.25)
Hesabatda yer alan istiqamətlərdən biri də əqli mülkiyyətin qorunması sahəsidir və ölkəmizin bu sahə
üzrə göstəriciləri olduqca müsbət sayıla bilər. Belə ki, “İnstitutlar” indikatorunun “Əqli mülkiyyətin
qorunması” sub-indeksi üzrə Azərbaycan 70,4 bal ilə 30-cu yerdə qərarlaşıb. Bu indikator üzrə ölkəmiz MDB
dövlətləri arasında 1-ci yeri tutur və bir çox Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrini də geridə qoymuşdur.
Müstəqilliyin bərpasinin ilk illərində Azərbaycanın qarşılaşdığı coxlu problemlər, sosial-iqtisadi
siyasətin kəskin pisləşməsi ölkədə makroiqtisadi sabitliyin bərpasını, genişmiqyaslı islahatların aparılmasinı
tələb edirdi. Köhnəlmiş texnologiyadan istifadə, idarəetmə səviyyəsinin aşağı olması, yüksək vergi yükü,
rəqabət mühitinin zəifliyi və hüquqi bazanın kifayət etməməsi iqtisadi inkişafı və rəqabət qabiliyyətliliyi
ləngidən faktorlar idi. Səmərəli bazar münasibətlərini təmin edəcək stratreji iqtisadi islahatların
reallasdırılması nəticəsində itirilmiş potensial bərpa edilərək iqtisadi inkişaf və artım mərhələsi baş verdi.
Əsrin müqaviləsinin iqtisadi səmərəliliyi artdıqca ölkə dunya iqtisadiyyatına inteqrasiya etməklə rəqabətqabi-
liyyətliliyinin qorunmasına calışmışdır. İqtisadiyyatin rəqabət qabiliyyətliliyinin mühümlüyü 2012-ci ildə
qəbul elmiş Azərbaycan 2020, Gələcəyə Baxış Konsepsiyasında daha ətraflı əks etdirilmisdir.
Konsepsiyanın IV bəndi yüksək rəqabətqabiliyyətli iqtisadiyyata doğru adlanır və özündə səmərəli
dövlət tənzimlənməsinə, yetkin bazar münasibətlərinə əsaslanan iqtisadi modelin formalaşması, iqtisadiyyatın
strukturunun təkmilləşdirilməsi, qeyri-neft sektorunun inkişafı, elmi potensialın və innovasiya fəaliyyətinin
dəstəklənməsi aspektlərini cəmləşdirir. İqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyi ücün makroiqtisadi sabitliyin
qorunması, biznes mühitinin yaxşılaşdırılması və sahibkarlara dövlət dəstəyinin gücləndirilməsi, qeyri-neft
sənayesinin ənənəvi istehsal sahələrinin rəqabətqabiliyyətinin artırılması, yerli xammala əsaslanan sənaye
müəssisələrində innovasiya yönümlü texnologiyaların tətbiqi, maliyyə bazarının inkişafı, passiv vergi
siyasətindən aktiv vergi siyasətinə kecilməsi və vergi dərəcələrinin optimallasdırılması, gömrük
prosedurlarının təkmilləsdiriməsi, kənd təsərrüfatı məhsullarının və emalının intensivləsdirilməsi, turizm
sektorunun rəqabətqabiliyyətinin artırılması, insan kapitalının inkışafi ilə bilik iqtisadiyyatına kecilməsi kon-
sepsiyada öz əksini tapmışdır.
Azərbaycanın əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqeyi, nəqliyyat-kommunikasiya sferasının və istehsal
infrastrukturunun yenidən qurulması, münbit torpaq resursları və iqlim şəraiti, enerji resursları ilə özünü təmin
etmək imkanları, elmi-texniki potensialın inkişafı və qeyri-neft sektorunda çoxşaxəli istehsal müəssisələrinin
yaradılması, o cümlədən yüksək ixtisaslı kadrların mövcudluğu və s. dünya iqtisadiyyatında onun
rəqabətqabiliyyətliliyində üstünlüyüdür. Xüsusilə əlverişli münbit torpaqların mövcudluğu strateji məhsul olan
taxılın istehlakında xarici ölkələrdən asılılığa son qoyulması ərzaq təhlükəsizliyinin təminində mühüm
amildir. Lakin iqtisadi artımın neft-qaz sektorundan asılı olması, qeyri- neft sektoru məhsullarının ixracının
zəif olması, qiymətli kağızlar bazarının inkişaf etməməsi, insan kapitalına yönəldilən xərclərin kifayət qədər
olmaması ölkənin rəqabətliliyinə mənfi təsir edən amillərdir.
Dünya bazarında neftin ucuzlaşmasının mənfi təsirləri Azərbaycanda müşahidə edildikdən sonra
iqtisadi siyasətin daha da təkmilləşdirilməsi istiqamətlərindən biri də iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin
yüksəldilməsi ilə ixrac potensialının artırılması və dünya bazarına inteqrasiyanın daha da gücləndirilməsidir.
Ölkədə rəqabət mühitinin təkmilləşdirilməsi və onun inkişafındakı əngəllərin aradan qaldırılması üçün qeyri-
neft məhsulları ixracının təşviqi və təkmilləşdiriməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında ölkə Prezidentinin
2016-cı il fərmanları bu məqsədlə qəbul edilmisdir.
Yol xəritəsində də iqtisadiyyatın diversifikasiyası, sonrakı mərhələdə isə rəqabətqabiliyyətinin ar-
tırılması ilə dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanın güclənməsinə nail olmaq əsas vəzifələrdən biridir. Ölkədə
sahibkarlığın inkişafı, onun rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması istiqamətində qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə
uyğun biznes və investisiya mühitinin artırılması, bu sahədə mütərəqqi tənzimləmə və hüquqi bazanın olması
da vacib hesab olunur. Həmçinin göstərilir ki, iqtisadi ehtiyatlardan səmərəli istifadə edən və yüksək əlavə
dəyər yaradan ixracyönümlü iqtisadiyyata keçirilməsi ölkənin rəqabətqabiliyyətliyinin əsas təzahürlərindən
biridir.
Hazırda respublikada həyata kecirilən sənaye siyasəti iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin təmin
olunması konsepsiyası ilə uzlaşdırılır. Ölkədə xammal yönümlü iqtisadiyyatdan innovasiya yönümlü
iqtisadiyyata keçid prioritet istiqamət kimi qəbul edilmişdir. Buna görə də istehsalın innovasiya yeniləşməsi
əsasında sahə strukturunun formalaşması, elm tutumlu istehsalın inkişafı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir
sektorun daxilində struktur dəyişikliklərin aparılmasında əsas məsələ baza sahələri olan metal tutumlu, enerji
…241…
tutumlu sahələr deyil, emal sənaye sahələri olan maşınqayırma və dəmir emalı, kimya və neft-kimyası, neft
emalı sahələrində rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalı xarici bazarlara səmərəli çıxışın əsasıdır. Hasilat
sənayesi yüksək rəqabətqabiliyyətli olmasına baxmayaraq innovasiya fəaliyyəti zəif olduğundan bu sahələrdə
yeni texnologiyalara və innovasiya avadanlıqlarına tələbat böyükdür. Emal sənayesində məhsul daha az
rəqabətqabiliyyətli, lakin innovasiyalara istiqamətlənib. Ona görə də strateji məqsəd kimi innovativ texnolo-
giyalara malik sənaye müəssisələrinin yaradılması, ixracın strukturunun elmtutumluluğu, son məhsulun
ixracının artırılması, dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiya ilə ölkənin qlobal dünyada yerinin
möhkəmlənməsi nəzərdə tutulmusdur.
Bölgələrdə aqrar-sənaye komplekslərinin strateji vəzifələri dünya standartları səviyyəsində kənd
təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalına nail olmaq, yüksək keyfiyyətli qida və ərzaq məhsullarının dünya
bazarına çıxarılmasını təmin etmək, “Made in Azerbaijan” brendi adı altında rəqabətqabiliyyətli aqrar sənaye
məhsullarının ixracını genişləndirməkdir. Bunlardan tərəvəzçilik, pomidor ixracı, meyvəçilik, pambıqçılıq,
baramaçılıq, fındıqçılıq, bitkiçilik, üzümçülük, zeytunçuluq, arıçılıq, çayçılıq və s. sahələrdə məhsul ixracının
genişləndirilməsi ölkəyə əlavə valyuta gətirməklə qida və qeyri-qida məhsulları üzrə müsbət dinamikanı təmin
edir. Regionlarda emal sənayesinin başlıca istiqamətləri olan konserv sənayesində, pambıq emalı
müəssisələrində, tütün emalı, üzüm, heyvandarlıq məhsulları yerli xammala əsaslanan kənd təsərrüfatı
müəssisələrində məhsulların rəqabətqabiliyyətinin artırılması dünya standartlarına cavab verə bilməsi
regionların iqtisadi artımına səbəb olur. Hazırda kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü, alışı və onların satış
bazarlarına çıxarılması üçün logistik mərkəzlərin yaradılması (məsələn, Şəmkirdə) bu vəzifələrin həllini həyata
keçirir.
Regionlar inkişaf etdikcə ölkə iqtisadiyyatına öz töhfələrini vermiş olurlar. Regionların iqtisadi
inkişafında isə regional biznesin inkişafı əhəmiyyətli yer tutmaqdır. Regional biznesin inkişafına nail olmaq
üçün də əlbəttə ki, kiçik və orta biznesin inkişaf etdirilməsi mühüm faktorlardan birisidir. Regionda
formalaşmış biznes mühitinin olması kiçik və orta biznesin inkişafına stimul yaradır ki, bu da öz növbəsində
regional biznesin inkişafına öz müsbət təsirini göstərmiş olur. Regionların iqtisadi inkişafında mühüm yer
tutan regional biznesin inkişafinda isə ev təsərrüfatlarının məxsusi yeri vardır. Ev təsərrüfatlarının və ailə
biznesinin inkişafı regional biznesin inkişafına xidmət edir. Dövlət də fərdi təsərrüfatların və ev təsərrü-
fatlarının qurulmasına və inkişafına öz qayğısını göstərməkdədir. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi
tərəfindən qəbul olunmuş özünüməşğulluq proqramına uyğun yüzlərlə ailəyə fərdi təsərrüfatlarının qurulması
üçün tələb olunan aktivlər verilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti Cənab İlham Əliyev tərəfindən
”ABAD“ publik hüquqi şəxsin yaradılması haqqında 23 sentyabr 2016-cı il tarixli fərman imzalanmışdır.
Fərmanda qeyd olunur ki, Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtusadi imkişafında vətəndaşların fəal
iştirakına, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına, əhalinin məşğulluq səviyyəsinin artırılmasına və rəqabətqabi-
liyyətli ailə təsərrüfatlarının formalaşmasına dəstək məqsədi ilə sosial yönümlü layihələr həyata keçirən
“ABAD” (Ailə Biznesinə Asan Dəstk) mərkəzləri yaradılsın. Bu fərman ölkəmizdə özünüməşğulluq və ailə
biznesinin qurulması üçün hüquqi bazanı təmin etmişdir. ”ABAD” mərkəzləri əhaliyə lazım olan şəraiti təmin
etmək üçün hüquqi və maliyyə imkanlarını səfərbər edir. Dövlət dəstəyinin sayəsində kiçik biznesin önəmli
hissəsini təşkil edən ev təsərrüfatları inkişaf etməklə regional biznesin inkişafına xidmət etmiş olur. Regional
siyasətin və regionların iqtisadi potensialının davamlı olaraq inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə ölkə başçısı
“Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019-2023-ci illərdə sosial iqtisadi inkişafı” dövlət proqramını təsdiq
etmişdir. Məqsəd regionlarda sahibkarlıq subyektlərinin dəstəklənməsi, regionlarda dayanıqlı inkişaf
tendensiyasının davamlılığının təmin edilməsi, ucqar kəndlərin əhalisinə sosial xidmətin daha səmərəli
təşkilini planlamaqdır.
Ailə təsərrüfatlarının, fermerlərin öz məhsullarını müasir formada yerli və xarici bazarlara çı-
xarılmasında ailə biznesinə azad dəstək (ABAD) layihəsinin də tətbiqi kənd təsərrüfatı məhsullarının
rəqabətqabiliyyətinin artırılmasına və ixrac potensialının genişlənməsinə səbəb olur.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər, 2 fevral, 2021-ci il.
2. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi, 6 dekabr 2016
3. Azərbaycan Respublikasının 2021-ci il dövlət büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri,
29 dekabr 2020-ci il. https://president.az/articles/49859.
4. “Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar Üzrə Dövlət Agentliyinin”
tabeliyində “ABAD” publik hüquqi şəxsin yaradılması haqqında 23 sentyabr 2016-cı il tarixli Fərmanı.
5. “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı” Dövlət proqramının təsdiq
edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27 fevral 2014- cü il tarixli Sərəncamı.
6. Muradov Ədalət, Bağırzadə Elşən (15.12.2021). Azərbaycan iqtisadiyyatı.(infoqrafika) Şərq-Qərb- 208 s.
…242…
7. Əliyeva A.Ə. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sənaye müəssisələrinin rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsi məsələləri
// Bakı: AMEA-nın Xəbərləri (İqtisadiyyat seriyası ), 2019, №1, s. 101-108.
8. Əliyev R.T., Mahmudova S.F.( 2020). Azərbaycanda kiçik sahibkarlığın inkişafı. Monoqrafiya. Bakı: “Avropa”
nəşriyyatı, 72 s.
9. Milli prioritetlər rəqabətqabiliyyətli və inklüziv iqtisadiyyatı hədəfləyib. 16 fevral 2021.
https://vergiler.az/news/economy/11908.html.
UOT 336; 336,11

KORPORASİYALARDA KORPORATİV İDARƏETMƏ VƏ ONUN İSTİQAMƏTLƏRİ
Kərimova Mehriban Allahverən qızı
Baş müəllim
Mingəçevir Dövlət Universiteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0002-2442-6896
Abstract. There are many models of corporate governance, and we can choose the one that suits our
situation. The differences between the specific forms of the market economy are explained by the internal
structure of the capital market, as well as the forms of corporate governance. These differences, in turn,
determine the forms of organization of the company, the internal structure of industries and the methods of
interaction between employees and employers. Careful consideration of the factors that are important when
choosing a management system The corporate governance system itself is an organizational model for the
company to represent and protect the interests of its investors. This system includes everything from the Board
of Directors to the executive body's payroll scheme and bankruptcy declaration mechanisms. The type of model
applied depends on the structure of the company that exists within the market economy. It reflects the fact of
ownership of a modern corporation and the division of responsibilities for its management.
Key words: corporate governance, investors, management, corporate management, investment,
shareholders
Korporativ idarəetmənin xüsusiyyətləri iqtisadiyyata necə təsir edirsə, iqtisadiyyatın vəziyyəti də
korporativ idarəetmənin xarakterinə eləcə təsir göstərir. Korporativ idarəetmə modellərinin bö-yük bir çoxluğu
mövcuddur və bunlardan bizim vəziyyətimizə uyğun olanını seçə bilərik. Bazar iqtisadiyyatının konkret
formaları arasındakı fərqlər kapital bazarının daxili quruluşu və həmçinin korporativ idarəetmənin formaları
ilə izah olunur. Bu fərqlər, öz növbəsində, şirkətin təşkilinin formalarını, sənaye sahələrinin daxili quruluşunu
və fəhlələrlə işverənlər arasındakı qarşılıqlı münasibət üsullarını müəyyənləşdirir. Bu fərqlərin bəzən çətin
nəzərə alınacaq mədəni ənənələrdə və tarixi şərtlərdə öz mənbələri var. Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin
iqtisadiyyatının qar-şılaşdığı konkret problemlər üzərində dayanmaqdır. Bu işin sonunda, bir çox hallarda
müvafiq idarəetmə sisteminin seçimi zamanı əhəmiyyətli olan amillərin diqqətlə araşdırılması korporativ
idarəetmə sistemi özü-özlüyündə, şirkətin öz investorlarının maraqlarını təmsil və müdafiə etməsi üçün
təşkilati modeldir. Direktorlar Şurasından tutmuş icra qurumunun əmək haqqının ödənilməsi sxemi və
müflisləşmənin bəyan edilməsi mexanizmlərinə qədər olan proseslər bu sistemə daxildir. Tətbiq olunan
modelin tipi bazar iqtisadiyyatı çərçivəsində mövcud olan şirkətin quruluşundan asılıdır. O, müasir
korporasiyaya sahiblik və onun idarə edilməsi üzrə vəzifə bölgüsü faktının özünü əks etdirir.
Biznesin korporativ forması nisbətən yeni təzahürdür və o, zamanın müəyyən tələblərinə cavab olaraq
meydana gəlib. Hüquqi dillə desək, korporasiya ayrı-ayrı şəxslərin təşkilatıdır. Bu təşkilat müstəqil iqtisadi
subyekt kimi, korporasiyanın ayrı-ayrılıqda hər bir üzvünə məxsus olan hüquq, imtiyaz və öhdəliklərdən fərqli
olan müəyyən hüquqlara, imtiyazlara və öhdəliklərə ma-likdir. Biznesin korporativ formasının dörd
xüsusiyyəti investorlar üçün daha cəlbedicidir: korporasiyanın hüquqi şəxs kimi müstəqilliyi, fərdi
investorların məhdud məsuliyyəti, fərdi investorlara məxsus olan səhmlərin digər şəxslərə verilməsi imkanı,
mərkəzləşdirilmiş idarəetmə .
Biznesin korporativ idarəedilməsi formasının yayımlanması investorlar üçün investisiya riskinin
edilməsi imkanını yaradır. Bununla yanaşı, şirkət fəaliyyətinə nəzarətin bir hissəsinin iti-rilməsi hesabına
məhdud məsuliyyətin üstünlüyü əldə edilir. Korporasiya şirkətin əməliyyatlarının idarə olunması hüququnu
menecerlərə verir. Elə buna görə də, şirkətlərin səhmdarları, prinsipial əhəmiyyətli qərarlar istisna olmaqla,
korporasiyanın fəaliyyətinin bir çox aspektləri üzrə qərarların qəbul olunması hüququnu direktorlara və
menecerlərə ötürürlər.
Məlumdur ki, “menecment – fərdlərin iş fəaliyyətinin elə bir koordinasiyası və birləşməsi prosesidir ki,
bu fəaliyyətin effektivliyi təmin edilsin”. Menecment fəaliyyətin effektivliyini təmin etmək üçün bu fəaliyyəti
…243…
planlaşdırmalı, yəni müxtəlif növlərinin koordinasiyası planını for-malaşdırmalıdır, həmçinin menecment
fəaliyyəti təşkil etməli, bu fəaliyyətə rəhbərlik və nəzarəti həyata keçirməlidir. Bu menecmentin əsas xəttini
təşkil edir. Belə ki, təşkilat müəyyən məqsədlərə nail olmaq üçün yaradılır, menecment isə bu arzuolunan
məqsədləri reallaşdırmaq üçün həyata keçirilir. Deməli, korporativ menecmentin mahiyyəti korporasiyanın
məqsədini və ya məqsədlərini reallaşdırmaqdan ibarətdir. Maliyyə ədəbiyyatlarında korporativ menecmentin
təkcə bu korporativ maraqları reallaşdırmaq məqsədinə xidmət etməklə bərabər, korporativ menecment həm
də social məsuliyyətli olmalıdır. Yəni korporasiyalar yalnız öz səhmdarlarının marağı çərçivəsidə deyil, social
mühitin marağı çərçivəsində də fəaliyyət göstərməlidirlər. Korporativ menecment təkcə səhmdarlar qarşısında
deyil, öz işçiləri qarşısında, ətraf mühitin qorunması üçün, istehsal olunan məhsul və xidmətlərin keyfiyyəti
üçün, fəaliyyət ərazisindəki toplumun qarşısında da məsuliyyət daşımalıdır.
Korporasiyaların social məsuliyyət probleminə diqqət yetirən Y. Briqxem qeyd edir ki, sosialyönümlü
siyasət aparan korporasiyalar investorlar cəlbi baxımından sərfəli şəraitdə olmurlar. Korporasiyanın social
yönümlü istiqamətdə güclü maliyyə sərf etdiyini bilən investor hesab edir ki, korporasiya məhsulunu
bahalaşdıra bilər, bu xərcləri ona ödəniləcək dvident payından ma-liyyələşdirə bilər və bu cəhətlər, doğrudan
da səhmlərin cazibəsini kifayət qədər azaldır. Briqxem çıxış yolunu social proqramlardan imtina deyil, bu
proqramların reallaşması üçün dövlət tərəfindən bütün korporasiyalar üçün məcburi olan qaydalar
işlənməsində və korporasiyaları bu qaydaları yerinə yetirməyə məcbur etməkdə görür. Bundan başqa Briqxem
korporasiyaların fəaliyyətinin əsas məqsədinin – səhmdarların sərvətinin yüksəldilməsinin ictimai rifah
yüksəlişinə xidmət etdiyini göstərir. Doğrudan da, qanun daxilində səhmlərin qiymətini yüksəldən tədbirlər –
korporasiyanın effektiv fəaliyyəti, xərclərin azaldılması, keyfiyyətli məhsul istehsalı, resurslardan səmərəli
istifadə, yeni iş yerlərinin yaranmasını təmin edir və bu da sosialyönümlü fəaliyyət hesab edilə bilər.
Korporativ menecmentin məqsədlərinin reallığa çevrilməsi, həm də birbaşa idarəetmə prosesini “
planlaşdırma, təşkil, rəhbərlik və nəzarəti” həyata keçirən təşkilati strukturun olmasını tələb edir. Məlumdur
ki, korporasiyalarda sahibkar olmayan menecerlərin fəaliyyət marağı fərdi sahibkarlıq subyektlərində sahibkar
- menecerin fəaliyyət marağı qədər güclü olmur. Sahibkarlığın menecmentdən ayrılması və ya “nümayəndəlik
problemi” korporativ menecmentin əhəmiyyətli məsələlərindən hesab edilir. Bu gün müxtəlif tərəfləri
araşdıran bu problemə A.Smit bir neçə əsr öncə diqqət yetirmişdir və öz fikrini belə ifadə etmişdir: “Bu
kampaniyaların (səhmdar kampaniyaları) direktorları “yad” pullarını idarə etdiklərinə görə ortaqlıq
həmkarlarının bir qayda olaraq öz pullarına sərəncam vermədə göstərdikləri diqqət və çalışmaları bu
adamlardan (direktorlardan) gözləmək düşüncəsizlik olardı”.
Ədəbiyyat
1. Abdullayev M. F. (2010). Maliyyə menecmentinin əsasları. – Bakı: Çaşıoğlu. – 262 s.
2. Sadıqov M., Hüseynov A., Zeynalov V. (2007). Korporativ maliyyə. – Bakı: İqtisad Universiteti nəşriyyatı –
504 s.
INDIVIDUAL AND ORGANISATIONAL COMPETENCE IN HEALTH AND SAFETY MATTERS

Ağayev Emin Məhi oğlu
Dissertant
Orcid id: 0000-0002-0087-3632
Abstract: In this paper author gave some information about competency meaning, why competency
is required to the companies, is competency considered as mandatory requirement or not, competency mapping
etc. Competency processes are managed by HR and HSE department normally. Also, how competency affects
to business productivity is author’s research area. The research was conducted in different organizations. The
references from different authors was considered in this paper.
Nature and role of individual and organisational competence in health and safety matters was area of
research. Also, the structure of the organisation with respect to functions, activities, tasks and jobs, the
relationships between competencies, skills and qualifications, the external factors influencing individual and
organisational competence in health and safety was researched by author.
The way of improvement of competency level of workforce was researched in different organizations.
The process map is clearly described, and it will be supportive to companies HSE and HR executives to build
their own process.
…244…
The types and principles of training and assessment process clearly described in the article. Also,
external factors (could) affect(s) are listed by author and his recommendations to local authorities was a
conclusion of the article were explained how to establish a transparent process to improve the workforce
competency and decrease the number of accidents.
Keywords: competency, behaviour, safety, employee, management, training, experience, HR - human
resources, HSE - health safety environment, evaluation, knowledge, theory, paractical.
There are several definitions of competency. In the HR-XML Consortium Competencies Schema,
(HR-XML Consortium Competencies Schema) a competency is defined as:
A specific, identifiable, definable, and measurable knowledge, skill, ability and/or other deployment
related characteristic (e.g. attitude, behavior, physical ability) which a human resource may possess and which
is necessary for, or material to, the performance of an activity within a specific business context. (European
Conference on Quality in Official Statistics, 2016).
The term competency has become popular with the study of McClelland and his collaborators,
especially Richard Boyatzis. In his book “The Competent Manager”, Boyatzis defines a competency as an
intrinsic characteristic of an individual randomly related to an effective or high-level performance (e.g.
motivations, skills, own image, knowledge) in executing one or more defined tasks. A broad analysis of the
competency management concept can be found in Laura Fortunato, Serena Lettera, Mariangela Lazoi, Angelo
Corallo and Giovanni Pietro Guidone, A Methodology for Engineering Competencies Definition in the
Aerospace Industry (Fortunato, Lettera, Lazoi, Corallo, Guidone: www. iiisci. org/journal/ CV$/sci/ .../
CN11002.pdf). For a comprehensive review of the different definitions and approaches see Leanne H. Markus,
Helena D. Cooper Thomas and Keith N. Allpress, “Confounded by Competencies? An Evaluation of the
Evolution and Use of Competency Models” (Markus, Cooper-Thomas, Allpress, 2005), and Fotis Draganidis
and Gregoris Mentzas, “Competency based management: a review of systems and approaches” (Draganidis,
Mentzas, 2006).
The groups competencies could be divided into three categories:
a) Knowledge - theory. It concerns everything that can be learned from educational/formative systems
and training courses and everything which involves cognitive processes (i.e. perception, learning,
communication, association and reasoning). It represents the theoretical understanding of something such as a
new or updated method or procedure, etc.
b) Knowledge - practical. This is named as know-how in different literatures. It is related to personal
experiences and working conditions. It is learned by doing, by practice, by experience. It is the practical
knowledge consisting of “how to get something done”.
c) Behavior. It is referred to individual characters, talents, human traits, or qualities that drive someone
to act or react in a certain way under certain circumstances.
Behavioral competencies describe what is required to be successful in an organization outside of a
specific job. As such, behavioral competencies are specific to a person rather than to a job. For example, the
Team Leader is a person who “effectively manages and guides group efforts; tracks team progress, adequately
anticipates roadblocks, and changes course as needed to achieve team goals; provides appropriate feedback
concerning group and individual performance, including areas for improvement” (Hecht, 2008).
Furthermore, an individual has several competencies impacting on organizational activities and
patterns of organizational evolution and change (Grandori, 1999). An activity needs specific competencies to
be executed and to optimize its performance.
Nature and role of individual and organisational competence in health and safety matters
Competence plays a very important role in ensuring safety. Mostly, unintentional human errors occur
in an industry due to lack of competency. Competency is also vital in abnormal and emergency situations.
For a person to be competent, they need knowledge, ability, training (qualification) and experience,
and qualities appropriate to their duties. These include: − such training as would ensure acquisition of the
necessary novice or refreshment knowledges of the field for the tasks − the ability to communicate effectively
with their peers, with any staff working under their supervision, and with their supervisors − an appreciation
of their own limitations and constraints.
In some Oil and Gas companies in Azerbaijan the competency is assured trough CMAS (Competency
Management Assurance System). So, all technicians shall be assessed via this system. Coaches/assessors in a
company are responsible for each technician’s competency development and their assessment. The system
divides 2 parts theory and practical. Coaches/assessors play a witness role in each practical assessment. During
…245…
the yearly performance review process the CMAS score is considered by line managers. The wage increase,
individual’s promotion is considered based on yearly performance of employee.
The competency of contractors is managed with existing business contract which clearly describes that
the fulfilment of required competency is contractors’ obligation, however the client companies usually
establish an assurance process managed by subject managers.
The client assurance process contains 2 parts: knowledge-theory and knowledge practical. The 3rd
essential part – behavioral assessment is not conducted within a process which this create uncompleted process.
Partial assurance process is not a proper tool to prevent (to decrease number of) accidents/incidents.
Managers or engineers should have: − comprehensive working knowledge covering legal
requirements, approved codes of practice, best international practices, guidance and other relevant
informations. To conduct competency assessment for managers/engineers each organization should have a
internal process. There are some existing programs in several organization in Azerbaijan. i.e. oil and gas
company have the own process so, for operation site managers are regularly conducted (once a five years)
critical role assessment process by central team operation advisors, for engineers excellence program is
conducted again regularly by discipline coaches.
Competency should involve much more than technical training, including attitude and behaviour as
well as experience and knowledge. The individual’s competency on safety culture improvement is main cause
to prevent any incident could occur due to intentional or unintentional human errors. An improvement of safety
behavior of employees make the employee competent in case of all other competency requirements are met,
such as, knowledge, experience, etc.
Competence might be transferable from one work situation to another, but it depends on the context
which requires similar competencies. At one extreme Forklift operator operates similar machines with different
model and capacity. At another extreme crane operator cannot operate the crane with same capacity but
different model due to there will be different operating system. In this case crane operator shall be competency
assessed against safe operating procedure.
A competence management system shall be developed to enable staff to fulfil responsibilities and to
perform activities against recognized competency standards on a regular basis, to control risks, comply legal
and regulatory requirements and meet the contractual commitments.
The purpose of a competence management system is to assure a workforce competency and their
performance to control a set of activities against the safety and agile work management within the organization.
The aim is to ensure that individuals − are clear about the competence expected of them. In local companies’
competency management system is driven via existing procedures where competency requirements clearly
shown.
The structure of the organisation with respect to functions, activities, tasks and jobs
The organizational structure of a company is all about the certain activities are directed to achieve the
goals. It also, covers the distribution of tasks and responsibilities, and the flexibility of the company in the face
of change. It involves lines of both authority and accountability as well as what kind of behavior is considered
acceptable within the organization. In fact, to a certain degree, organizational structure is also, about how the
company relates to its external environment.
Organizational chart distributes the names and positions who has specific responsibilities. It also
identifies the hierarchy of seniority.
Reduction of overhead costs, combination of roles, reduction of non-essential employees will be main
benefit of the analyzing of organizational structure. It shall increase the business productivity. Review the
organizational chart will determine how departments delegate responsibility. With the reviewing process the
organization will determine how remote or traveling employees fit into the organizational structure. In some
cases, remote or traveling employees may report to a manager who oversees all remote or traveling employees.
In other cases, these employees may report to specific department managers, depending on their job function
or involvement in a particular product line. The assigned employees shall create organizational survey to
determine the effectiveness of the organizational structure and its impact on employee productivity and
satisfaction.
The relationships between competencies, skills and qualifications
Skill: - is a developed proficiency and is often acquired through specialized training; the execution of
these skills results in successful performance.
Qualification: - is circumstance or condition required by law or custom for getting, having, or
exercising a right, holding a post or office etc.
…246…
Competency: - The combination of knowledge, ability, training, and experience. Qualifications, and
skills shall be part of this combination that contribute to enhanced employee performance and ultimately result.
How do skills and competencies differ?
Skills are the specific learned abilities that we need to perform a given job well. Examples, depending
on the specific role, range from handling accounts and coding to welding or writing tenders. There is a
distinction, however, to be made between hard skills and soft skills. Whereas a hard skill is a technical and
quantifiable skill that a professional may demonstrate through their specific qualifications and professional
experiences, a soft skill is a non-technical skill that is less rooted in specific vocations. An example of a hard
skill, then, may be safety rules and legal requirements or proficiency in an safety procedures align with
international or local standards, whereas a soft skill may be time management or verbal communication.
Competencies, on the other hand, are the person’s knowledge and behaviours that lead them to be
successful in a job. Examples of competencies, then, include the improvement of business processes, strategic
planning and data-based decisions. Competencies effectively explain how an individual’s behaviours bring
about the desired results in their role. As with skills, there are various types of competencies – including core
competencies, which are those that any successful employee requires to rise through an organization. A core
competency is something that is core to us and how we work – so it is something that could potentially set we
apart from every other candidate.
According to HSE-UK: “Competence can be described as the combination of training, skills,
experience and knowledge that a person has and their ability to apply them to perform a task safely. Other
factors, such as attitude and physical ability, can also affect someone’s competence.”
Most companies use KATE for competency assurance Knowledge, Ability, Training, Experience.
However, skills and attitude are main factors affect competency. A competent person is who has been
designated by employer base on his knowledge (qualification), skills, training, experience, ability. None of the
above does not make a person competent.
The organization shall ensure that staff employees have been assigned to certain process which
evaluates and validates their competency regularly and prevents the expiration of training certificates. The
process shall contain with theoretical, practical parts and witness statements to confirm validity. This process
usually is applied to staff employees however the contractors’ competency is usually managed through existing
contract where commitment is provision of only competent workforce is obligatory requirement by contractor
company. Company specific trainings are arranged by client. Usually, client companies have their training
department which provides company specific in-house trainings internally. However, the process shall not be
established for ticking box only. The training or shall be set up as per standard to make sure that it servs to
improve the staff competency or, trainings should be outsourced to 3rd party providers.
To ensure objectivity, training evaluators should have a set of standard evaluation protocols to guide
their work. Evaluation protocols contain the step-by-step checklists that training evaluators are required to
follow. Training evaluation process should be driven to ensure that the training processes are improved through
the identification of discrepancies and inconsistencies. The evaluation process enables training managers to
report to senior leadership that training is being conducted according to standards.
Once the training ends, the validation process should be conducted. The validation is the certification
process that assures trainees have achieved the skills and knowledge training was intended to provide.
Validation not only certifies the final results of training but validates that the entire training program is
designed correctly. At the conclusion of a training program, employees should have the skills to move on to
the next step in their personnel continuous development or to progress in their job.
The competent assessor should follow assessment cycle within a process:
1. Identify trainee’s outcomes.
2. Determine methods of assessment for each trainee learning outcome. Evidence will include both direct
and indirect methods.
3. Gather evidence.
4. Interpret evidence.
The assessment types relate to the purpose of assessment which should be used within an organization
i.e. why assessment is carried out.
There are five frequently used assessment types:
• initial
• diagnostic
• holistic
• formative
…247…
• summative
Mostly organizations focus only 3 of them; initial, formative, and summative.
Initial assessment is for to identify trainee’s current skills and knowledge. Formative assessment
checks ongoing progress, using quizzes and discussions. Summative assessment confirms achievement (or
not), using test, exams etc.
Organization assessment process should be established in considering of knowing of assessment
principles.
Two important principles of the assessment process are known as VACSR and SMART.
VACSR: Valid, Authentic, Current, Sufficient and Reliable
Valid- the assessment process assesses only what is meant to be assessed
The key question for the assessor is ‘What does this assessment actually tell me about the trainee?
Does it, or does it not, relate to the specified assessment criteria?’
Authentic – the work has been produced by the learner only
Current- the work is relevant at the time of assessment
Sufficient – the work covers all of the assessment criteria and learning outcomes
Reliable- the work is consistent across all learners, over time and at the required level.
There is a need for assessment to be reliable and this requires clear and consistent processes for the
setting, marking, grading and moderation of assignments.
SMART is the principle of assessment are:
Specific – the activity relates only to what is being assessed and is clearly stated.
Measurable – the activity can be measured against the assessment requirements, allowing any gaps to
be identified.
Achievable – the activity can be achieved at the right level.
Relevant – the activity is realistic and will give consistent results.
Time bound – target dates and times can be agreed.
Planning SMART assessment activities will ensure all the assessment requirements will be met by
learners, providing they have acquired the necessary skills and knowledge beforehand.
The external factors influencing individual and organisational competence in health and safety:
Competence has several distinct stages:
Unconscious incompetence – when we’re unaware of what we need to do to act in a competent way
Conscious incompetence – when we begin training and become aware of what we don’t know
Conscious competence – when we’ve completed enough training to complete a task in a competent
way and we’re aware of this
Unconscious competence – when we carry out tasks in a fully competent way and we’re unaware of
this because our behavior has become habitual.
Many changes and expected changes could require competencies to be updated, including UK and EU
legislation, changes in legislation, mandatory standards, procedures, requirements/expectations of professional
bodies, customers and others who may be affected and organizational changes. Refresher training, briefing
staff (using feedback and open discussions) and updating knowledge will help to maintain and update
competence.
New legislation, changes in existing legislation and revised guidance on existing legislation, and
expected changes, will produce new requirements. New mandatory industry standards and new rules,
procedures and ways of working (e.g. lessons learnt from accident inquiries) will also produce new
requirements. Competence standards may need to be altered and the competence of staff updated and assessed;
this may require additional training and development. A system to actively monitor these changes and develop
briefing and training to explain them is needed.
The government should propose to increase competence by:
Encouraging employers and trade unions to recognize the need to provide good quality health and
safety training
Encouraging the employer to involve local authority inspectors to company assessment process to
assess the competence of workers and managers, and to examine whether the training provided by employers
is adequate - his forms an important part of inspection, investigation and enforcement activities
…248…
References:
1. Draganidis F. and Mentzas G. (2006), Competency based management: a review of systems and approaches,
Information Management & Computer Security Vol. 14 No. 1, Emerald Group Publishing Limited 0968-5227 DOI
10.1108/09685220610648373.
2. European Conference on Quality in Official Statistics (Q2016) Madrid, 31 May-3June 2016
3. Fortunato L., Lettera S., Lazoi M., Corallo A. and Guidone G.P., A Methodology for Engineering Competencies
Definition in the Aerospace Industry // www.iiisci.org/journal/CV$/sci/.../CN11002.pdf
4. Grandori A. (1999), Organizzazione e Comportamento Economico, Il Mulino, Bologna,.
5. Guidance for Level 3 competency assessing process, ELN, UK
6. Health and Safety Executive (HSE), HSG 65: Managing for health and safety:Setting standards in health and safety
Raising performance through training and competence development by IOSH-UK
7. Hecht J. (2008), Georgia’s Behavioral Competency Framework SPA 2008 HR Projects Coordinator State Personnel
Administration 404-463-3534.
8. HR-XML Consortium Competencies Schema http://www.hr-xml.org/
9. HSE leaflet Five steps to risk assessment
10. IOSH managing safely course materials
11. Markus L.H., Cooper-Thomas H.D. and Keith N. Allpress (2005), Confounded by Competencies? An Evaluation of
the Evolution and Use of Competency Models, New Zealand Journal of Psychology Vol. 34, No. 2, July 2005.//
http:// www. hse.gov.uk/competence/what-is-competence.htm
…249…
TECHNICAL SCIENCE / FEN BİLİMLERİ / TEXNİKİ ELMLƏR
NARIN DİSPERS DOLDURUCULARIN MƏHLULLARIN XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ

Quvalov Abbas Abdurəhman oğlu
Texnika üzrə elmlər doktoru, professor
Orcid id: 0000-0003-0189-1848
Abbasova Səidə İskəndər qızı
Kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Orcid id: 0000-0002-4479-3503
Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti
Abstract: The effect of dolomite flour on the cement on the properties of the mortar part of the concrete
was studied. As the amount of dolomite in the cement increases, the plasticity of the concrete solution changes
significantly, and the strength decreases 2-6 times in 3 days and 2-4 times in 28 days. The addition of
dewatering additives plays an important role in increasing the strength, as reducing the water/cement ratio
reduces the negative impact of dolomite powder on the strength of the solution. Fine dispersed fillers have
been found to be effective only when used in combination with superplasticizers. It has been found that
increasing the amount of superplasticizer significantly reduces the amount of dolomite powder cement. In
mortars of equal viscosity, 24% can be added to the cement with the addition of 0.5% superplasticizer to obtain
the same strength as the unadulterated cement, and 33% dolomite powder can be added to the superplasticizer
when the amount of superplasticizer is increased to 1.0%. It was found that the inclusion of a fine dispersed
filler significantly reduces the accumulation deformations (35-55%).
Keywords: dolomite powder, particulate filler, superplasticizer, waste crushing
GİRİŞ
Dispers doldurucuların sement sistemlərində istifadəsinə həsr olunmuş tədqiqatlar bir çox onilliklərdir
ki, davam edir. Bu materiallar, adətən, yapışdırıcının maya dəyərini aşağı salmaq, həmçinin sementin digər
xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün, o cümlədən yığışmanın, istilikayrılmanın azaldılması və s. üçün istifadə
olunurdu. Dispers material kimi üyüdülmüş daş ələntiləri [1, 2], filiz emalının tullantıları, ferrosilisium
istehsalı zamanı yaranan silisium tərkibli tozlar və digər dispers sənaye tullantıları [1] istifadə edilə bilər. İnert
dispers doldurucuların istifadəsini məhdudlaşdıran əsas mənfi amil onun yüksək dozalarda istifadəsi zamanı
alınan qarışıq sementin möhkəmliyinin azalmasıdır [3].
Beton modifikatorlarının ən səmərəli qruplarından biri olan superplastikləşdiricilərin beton
istehsalında istifadə təcrübəsi göstərdi ki, bu əlavələrin orta və aşağı sinifli betonda istifadəsi sementin sərfini
həddindən çox azaldır, bu da doldurucuların sement xəmiri ilə tamamilə örtülməsində çətinliklər yaradır. Bu
çatışmazlıq xüsusilə superplastikləşdiricinin tətbiqi ilə sementin üyüdülməsi zamanı özünü daha qabarıq
göstərir [4].
Superplastikləşdirici ilə beton kompozisiyalarının qeyd olunan xüsusiyyəti bu əlavənin yalnız yüksək
möhkəmlikli və ya axarlı betonlarda səmərəli istifadəsinə imkan verir. Bu problemi həll etmək üçün betona
müxtəlif dispers mineral əlavələr kimi istifadə olunan dispers doldurucu daxil edilir ki, bu da beton qarışığının
plastikliyini və ondakı makroqüsurların sayını azaltmaqla betonun uzunömürlülüyünü artırmağa imkan verir
[5,6].
Hazırkı işdə narın üyüdülmüş dolomitin beton qarışığının məhlul hissəsinin xassələrinə təsiri
öyrənilmişdir.
Materiallar və tədqiqat üsulları
Tədqiqatlar NORM sement zavodundan gətirilmiş CEM I-52,5 potlandsementi əsasında aparılmışdır.
Baskı-Şamaxı yolu üzərində yerləşən Keçəldağ yatağından götürülmüş dolomitin üyüdülməsi nəticəsində
alınan daş tozunu müxtəlif miqdarlarda portlandsementlə qarışdıraraq xüsusi səthi 380 m 2/kq olan qarışıq
sement hazırlanmışdır. Tədqiqatlarda dolomitin betonun məhlul hissəsinə təsirini öyrənmək üçün
Qum/sement = 2 götürülmüşdür. Xırda doldurucu kimi irilik modulu 1,8 olan Bəhramtəpə çay qumu
götürülmüşdür.
Tədqiqatlarda plastikləşdirici əlavə kimi üçüncü nəsil yüksək səmərəli superplastikləşdirici kimi
MİSTER FİX şirkətindən götürülmüş polikarboksilat tərkibli hiperplastikləşdirici -Betonmix HP 1211-A
istifadə edilmişdir. Hipreplastikləşdiricinin xüsusiyyətləri: Rəngi – açıq qəhvəyi, sıxlığı 1-1,1 kq/m3,
…250…
tərkibində xlorun miqdarı 0,1%-dən az, qələvinin miqdarı 5%-dən azdır. Bu əlavə yüksək ilkin möhkəmliyə
malik plastiki və özüyerləşən beton qarışıqlarında istifadə olunur.
Tədqiqatlarda məhlul qarışığının qatılığı silkələyici stolda konusun yayılmasına görə, möhkəmlik isə
müxtəlif dövrlərdə təyin edildi.
Superplastikləşdiricinin məhlullarda suazaltma qabiliyyəti suazaltma əmsalı (SA) ilə ifadə olunaraq
aşağıdakı formulla hesablanır:
SA=100·(K0-Kə)/K0
Burada, K0 – eyni qatılıqda əlavəsiz məhlul qarışığının su/sement nisbəti,
Kə - eyni qatılıqda əlavəli məhlul qarışığının su/sement nisbəti,
Nəticələrin müzakirəsi
Narın dispers doldurucuların sementə qatılması məhlul qarışığının su tələbini cüzi dəyişir cədvəl 1).
Dolomitin miqdarından asılı olmayaqar su/sement nisbəti artdıqda konusun yayılma diametri mütənasib olaraq
artır. Bu da onu göstərir ki, dolomitin miqdarı artdıqca eyni su/sement nisbətində məhlulun plastikliyi cüzi
dəyişir.
Sementin tərkibində dolomitin miqdarı artdıqca məhlulun xassələri əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir.
Sementi 50% dolomit unu ilə əvəz etdikdə məhlulun möhkəmliyi 3 gündə 2-6 dəfə, 28 gündə isə 2-4 dəfə
azalır. Su/sement nisbətini azaltdıqda dolomit tozunun məhlulun möhkəmliyinə mənfi təsiri demək olar ki,
xətti olaraq azalır. Ona görə də suazaldıcı əlavələrin qatılması özünü doğruldur.
Cədvəl 1
Dolomit əsasında qarışıq sementin beton qarışığının məhlul hissəsinin xassələrinə təsiri
Dolomitin sementdə Konusun yayılma Möhkəmlik həddi, MPa

miqdarı, % Su/sem diametri, mm
3 28
0 140 19,9 35,7

30 143 11,4 19,7
0,5
40 162 9,5 23,7
50 163 3,9 14,3
0 231 14,1 34,2
30 264 12,8 26,0
0,6
40 239 8,0 18,0
50 238 1,6 8,3
Sirkələyici stolda konusun yayılması 270-280mm olan qarışıqlar üçün qurulmuş asılılıqdan (şəkil 1)
göründüyü kimi tədqiq olunan superplastikləşdiricinin səmərəliliyi sementin tərkibindəki dolomit tozunun
miqdatından asılıdır.
Qarışıq sementin möhkəmliyinin azalması su azaldıcı əlavənin istifadəsi ilə kompensasiya edilə bilər.
Bərabər qatılıqlı məhlullar üçün qurulmuş qrafiklərdən göründüyü kimi (şəkil 2), əlavəsiz sementlə eyni
möhkəmliyi almaq üçün 0,5% superplastikləşdirici verdikdə sementin tərkibinə 24% dolomit tozu,
superplastikləşdiricinin miqdarını 1,0%-ə qaldırdıqda isə 33% dolomit tozu qatmaq olar.
Qarışıq sementə narın dispers doldurucunun daxil edilməsi yığılma deformasiyalarını əhəmiyyətli
dərəcədə azaldır. Sementin 50% -ni dolomit tozu ilə əvəz edərkən yığılma 35-55% azalır. Doldurucunun tətbiqi
ilə məhlulun yığılmasının azaldılması su/sem nisbətinin yüksəldilməsi ilə xətti olaraq artır.
…251…
40
Su azaltma dərəcəsi, %
35
30
25
20
SP-1,0% SP-0,5%
15
10
0 10 20 30 40 50
Narın dispers doldurucunun miqdarı, %
Şəkil 1. Sementin daş unu ilə doldurulma dərəcəsinin
superplastikləşdiricinin su azaldıcı effektinə təsiri
50
Sıxılmada möhkəmlik həddi, MPa
40
30
20
10 Əlavəsiz 0,5% SP
1,0% SP
0
0 10 20 30 40 50
Narın dispers doldurucunun miqdarı, %
Şəkil 2. Superplastikləşdiricinin müxtəlif miqdarlarında
sementin daş unu ilə doldurulma dərəcəsinin möhkəmliyə
təsiri
Nəticə
Dolomit ununun yığılma deformasiyalarına müsbət təsirinə və qarışıq sementin maya dəyərinin
azalmasına baxmayaraq, doldurucunun möhkəmliyə mənfi təsiri səbəbindən bu materialın sementin tərkibində
su azaldıcı əlavə olmadan istifadəsi məqsədəuyğun deyil. Dolomit unu və superplastifikatorun birgə istifadəsi
materialın möhkəmliyini azaltmadan onun beton qarışığının məhlul hissəsində sementi əvəz etməsinə imkan
verir.
Ədəbiyyat:
1. Баженов Ю.М., Демьянова В.С., Калашников В.И. (2006). Модифицированные высококачественные бетоны.
– М.: Издательство АСВ. – 368 с.
2. Guvalov A.A., Abbasova S.I. (2021). Influence of Rheological Active Additives on the Properties of Self-
compacting Concrete Journal of Wuhan University of Technology-Mater. Sci. Ed. Vol.36 No.3 www.jwutms.net
June 2021. – s. 11595-021-2300-9.
3. Quvalov A.A., Abbasova S.I. Daş tozunun sement kompozisiyasının xassələrinə təsiri Azərbaycan Memarlıq və
İnşaat Universitetinin Elmi Əsərləri, Bakı. 2018, №1. Səh.60-64.
4. Guvalov A.A., Abbasova S.I. Influence of Polyarylsulfonsulfonate on the Rheology and Stability of Cement
Suspension PPOR, Vol. 21, No. 2, 2020, pp. 171-178 ISSN: print - 1726-4685; online - 2519-2876.
5. Коровкин М.О., Ерошкина Н.А., Саденко Д.С. Влияние способа введения суперпластификатора на его
водоредуцирующий эффект // Региональная архитектура и строительство. 2013. № 2. С. 66-70.
6. Коровкин М.О., Калашников В.И. Ресурсосберегающая эффективность суперпластификатора в бетоне //
Региональная архитектура и строительство. 2011. № 2. С. 59-61.
…252…
УДК 622.276.5.05
ANALYSIS OF OPTIMIZATION METHODS OF MECHANICAL TRANSMISSION
STRUCTURES
Sevda Aliyeva
Ph.D, Associate Professor
Sakit Abbasov
Ph.D, Associate Professor
Azerbaijan State Oil and Industry University, Azerbaijan
Abstract. The article analyzes the methods of optimizing the design of mechanical transmissions and
gives the rules for the design of objective functions based on these methods. It is known that depending on
the choice of internal parameters of the designed technical objects, the structures characterizing these objects
receive different values. Economic performance, metal capacity, durability and reliability of the structure can
be considered as the objective function in the issues of optimal design. In multi-criteria issues, the goal
function combines several factors at the same time. As restriction conditions meeting the performance criteria
of the structure (strength, rigidity, corrosion resistance, vibration and heat resistance) can be considered. The
mentioned issues are explained in detail in the article.
Keywords: goal function, weight ratio, criteria, boundary conditions, classical analysis, compromise.
Relevance of the problem: In order to increase the efficiency of new machines and mechanisms
created worldwide, special attention is paid to their improvement. The main task for the design of a new
version of machines and mechanisms used in heavy duty mode is the optimization of their parts and assemblies.
Any of the modern and highly efficient mechanisms can be considered as a rational mechanism. One of the
most pressing issues today is the optimization of modern machines by increasing their durability.
The purpose of the study. Analysis of methods for optimizing the design of mechanical
transmissions, development of rules for compiling objective functions and constraint conditions.
Depending on the choice of internal parameters of the designed technical objects, the structures
characterizing these objects receive different values. However, in the set of values obtained by these
parameters, there may be fixed values in which the criteria characterizing the object - the objective function
can take extreme values [1, 2, 3, 4].
In the general case, the objective function 𝑄( х )can be an 𝑋 function of vectors of different sizes.
Boundary conditions can be expressed in the form of equality and inequality, the function of arguments
consisting of these vectors can be expressed in the form 𝑔( х ):
𝑄( х * ) = 𝑚𝑖𝑛 𝑄( х )
𝑚𝑎𝑥 х Î 𝐷 (1.1)
𝑔𝑗 ( х ) £ 0, 𝑗 = 1, 2, … , 𝑚1
𝑔ℎ ( х ) = 0, ℎ = 1, 2, … , 𝑚2
𝑔𝑙 ( х ) ³ 0, 𝑙 = 1, 2, … , 𝑚3
Economic performance, metal capacity, durability and reliability of the structure can be considered as
the objective function in the issues of optimal design. In multi-criteria issues, the goal function combines
several factors mentioned above at the same time. Restriction conditions may include meeting the performance
criteria of the structure (strength, rigidity, corrosion resistance, vibration and heat resistance).
The main thing is that the above functions can be clearly set up for a specific task.
In the case of multi-criteria optimal design, it is required to determine the parameter vector 𝑥 ∗ 𝜖 𝑄
in such a way that at this value of the vector all the criteria receive a minimum value.
Adopting a criterion for optimization when designing an objective function for complex objects often
does not cover all the basic functions of the object. In such cases, the issue of multi-criteria optimization arises.
However, it is necessary to find the value of the vector 𝑥 ∗ 𝜖 𝑄 expressed by the parameters of the system so
that all of the optimization criteria receive a minimum value at this point. Since some of these criteria are in
conflict with each other, the solution of the problem when optimized separately for each of them leads to
different values of 𝑋. In such cases, they make a certain compromise decision and summarize the various
criteria in one. There are many ways to formulate generalized criteria. The most widely used of these methods
is the weight aggregation method. According to this method, the generalized criteria are expressed as follows:
…253…
𝑛
𝑄(𝑥) = ∑ 𝜆𝑖 ∙ 𝑄𝑖 (𝑥) (1.2)

𝑖=1
where 𝑄𝑥 is the 𝑖 -th optimization criterion; 𝜆𝑖 is the weight factor.
The choice of the weight coefficient 𝜆𝑖 can have a significant effect on the function 𝑄(𝑥) as well as
on the outcome of the problem. This method can be partially improved when the optimization criteria are
expressed in anonymous, relative values. Then it is accepted as:
𝑠
[𝑄𝑖 (𝑥) − 𝑄𝑖∗ (𝑥)]
𝑄(𝑥) = ∑ { } (1.3)
𝑄𝑖∗ (𝑥)
𝑖=1
where 𝑄(𝑥) is the pearl optimization criterion;
𝑄𝑖∗ (𝑥) is the value that the function receives only when optimizing for it.
When multi-criteria optimization is not possible or convenient, it is more appropriate to optimize
according to the main criteria. In this case, it is recommended to carry out the optimization in a consistent
manner, adding preferential restrictions to the main criterion [1, 5]. Then the goal criterion is accepted as
follows:
𝑇(𝑥) = 𝑚𝑖𝑛 max(𝑄𝑖 (𝑥) − 𝑄𝑖∗ − 𝛿𝑖 ) (1.4)
1≤𝑖≤𝑚
where 𝛿𝑖 is the discount vector.
After formulating the objective function of optimization, it is analyzed for convexity, depression,
unimodelity of this function (presence of one extremum of the objective function and its correspondence to the
global extremum), multi-extremum, combination of restriction conditions, adequacy of the model to the
projected object, etc. should be determined.
There are different ways to solve optimal design problems:
Study of function by classical analysis method; Lagrangian accent method; variation account;
Pontryagin’s maximum method; dynamic programming; linear and nonlinear programming; random search
method; method of penalty functions; geometric programming method; and so on [2, 3, 5].
The synthesis of technical objects, in terms of its content, sounds like a design concept. This synthesis
is aimed at creating new variants of the design, and its analysis is aimed at evaluating these variants [6]. In
the process of synthesis, the structure of the object is determined. The structure of an object means the
collection of its constituent elements and the relationship between them. The construction of an object is a
collection of elements that perform a given function and are interconnected.
The structure and design of the projected object are always subject to various restrictions. These
restrictions are determined by technical conditions, standards, manufacturing technology, technical
capabilities, preparation time, economic indicators, communication with the outside world, etc.
The optimal variant of the structure and design of the machine and device means the variant with the
best (minimum or maximum) value of the quality indicators of the structure and design worked out within the
specified restriction conditions. In many cases, in multi-criteria issues, it is more efficient to adopt the best
possible version of the problem, as these quality indicators contradict each other. From this point of view, the
issues of accepting the project solution can be divided into three groups:
a) optimal,
b) compromise,
c) enough.
The task of adopting an optimal project solution is as follows:
It is necessary to find the values of the independent variables of the projected object (𝑥1 , 𝑥2 , … 𝑥𝑛 ) in
such a way that the optimization criteria of it in these values
𝑔0 (𝑥) = 𝑔0 (𝑥1 , 𝑥2 , … 𝑥𝑚 ) (1.5)
can get an extreme (minimum or maximum) value and at the same time
𝑔𝑖 (𝑥) = 𝑔𝑖 (𝑥1 , 𝑥2 , … 𝑥𝑚 ) ≤ 0 (1.6)
𝑎𝑖 ≤ 𝑥 ≤ 𝑏𝑖 ; 𝑖 = 1, 𝑛 ; 𝑗 = 1, 𝑚
whether the restriction conditions have been met.
As it is known, there are many universal and special numerical solutions to this problem.
Acceptance of a compromise solution of the problem means that the variable parameters
(𝑥1 , 𝑥2 , … 𝑥𝑚 ) of the projected object get such values that all limiting conditions are met, while the output
parameters of the structure (weight, value, efficiency, load-carrying capacity, productivity, etc.) get the best
value possible. The main feature of such issues is that the target functions are conflicting, and therefore, it is
…254…
not possible to obtain an extreme value for all output parameters of the system. For example, if a system is
required to have a minimum value as a key indicator and a maximum service life, then meeting both of these
conditions at the same time would be contradictory. In this case, it is necessary to make a certain compromise
decision, for which it is necessary to accept additional conditions.
The issue of achieving a compromise solution to the project is expressed as a vector optimization issue:
𝑔𝑖 (𝑥1 , 𝑥2 , … 𝑥𝑠 ) → 𝑚𝑖𝑛 𝑖 ∈ 𝐼𝑚𝑖𝑛
𝐼𝑚𝑎𝑥
𝑔𝑖 (𝑥1 , 𝑥2 , … 𝑥𝑠 ) → 𝑚𝑎𝑥 𝑖 ∈ 𝐼𝑚𝑎𝑥 , | |>2 (1.7)
𝐼𝑚𝑖𝑛
𝜑𝑖 (𝑥1 , 𝑥2 , … 𝑥𝑠 ) ≤ 0 𝑖 ∈ 𝐼1′
𝜑𝑖 (𝑥1 , 𝑥2 , … 𝑥𝑠 ) ≥ 0 𝑖 ∈ 𝐼2′
When there is a conflict between the objective functions, in most cases it is not possible to find a point
vε∆ in the set X that allows all the objective functions to get the best value at the same time. Therefore, the
solution of the problem in vector optimization is considered optimal by Pereto, who does not improve from a
large number of effective points [5].
The adoption of the best of the most effective decisions is determined by a compromise scheme. Many
variants of compromise schemes have now been developed. Let's look at some of them:
General criterion theory. According to this principle, all objective functions are arranged in
the order 𝑔𝑗1 > 𝑔𝑗2 > ⋯ > 𝑔𝑗𝑝 according to their importance, and the most important of them solves the
problem of mathematical programming:
𝑔𝑖 (𝑥) → max (1.8)
𝑥 ∈∆
From the solution of the problem 𝑥̃ and corresponding 𝑔𝑗1 (𝑥̃ 1 ) are found. Based on these expressions,
an additional restriction condition 𝑔𝑖1 (𝑥) = 𝑔𝑗1 (𝑥̃ 1 ) is required and added to the initial restriction conditions.
This causes a new allowable field 𝐷1 ⊆ ∆ to appear. Then the problem of mathematical programming for the
second objective function of its importance is solved. From the solution of this problem 𝑥̃ 2 and 𝑔𝑗2 (𝑥̃ 2 ) are
found and a new restriction condition is drawn for them,
𝑔𝑖2 (𝑥) = 𝑔𝑗2 (𝑥̃ 2 ) (1.9)
and the new allowable field 𝐷2 ⊆ 𝐷1 is defined. A new mathematical programming problem is set
for the criterion that is in the third place according to its importance, and so on. The end result will be a
compromise solution to the problem 𝑥̃ 𝑝 .
Consistent discount method. This method solves the problem of mathematical programming for the
first criterion of objective functions, as in the method of the main criterion.
𝑔𝑖1 (𝑥) → max (1.10)
𝑔𝑗1 (𝑥̃ 1 ) is found and the value 𝑔𝑖1 (𝑥) which is most different from 𝑔𝑗1 (𝑥̃ 1 ) - which is the best value
of the objective function ∆𝑔𝑖1 is given. Based on this, a new restriction condition is adopted
𝑔𝑖1 (𝑥) ≥ 𝑔𝑗1 (𝑥̃ 1 ) − ∆𝑔𝑖1 (1.11)
The accepted restriction condition is added to the initial restriction condition. This is brought to the
new allowable field ∆1 ∈ ∆ and a new mathematical programming problem for the second objective function
is solved.
𝑔𝑖2 (𝑥) → max
The value 𝑔𝑗2 (𝑥̃ 2 ) is found and a new constraint condition is drawn by estimating ∆𝑔𝑖2 with the
maximum possible discount
𝑔𝑖2 (𝑥) ≥ 𝑔𝑗2 (𝑥̃ 2 ) − ∆𝑔𝑖2
and so on.
According to the principle of maximal scalar bonding, the weight coefficient 𝑔(𝑥) for each criterion
𝑎𝑗 ∈ [0, 1] is determined. The value of 𝑎𝑗 is close to the unit for a more important criterion.
The value of 𝑎𝑗 is assumed to be such that they let them meet the condition.
∑ 𝑎𝑗 = 1
𝑗∈𝐼𝑚𝑎𝑥 ᴗ𝐼𝑚𝑖𝑛
Thus, the new goal function is formulated as follows:
…255…
𝑔(𝑥, 𝑎 ) = ∑ 𝑎𝑗 𝑔𝑗 (𝑥) − ∑ 𝑎𝑗 𝑔𝑗 (𝑥)

𝑗∈𝐼𝑚𝑎𝑥 𝑗∈𝐼𝑚𝑖𝑛
and
𝑔(𝑥, 𝑎 ) → 𝑚𝑎𝑥
𝑥∈∆
the problem of mathematical programming is solved.
Minimum method of differentiation from the "ideal" solution. P number 𝑔𝑗 (𝑥) → max
𝑥∈∆ (1.12)
the problem of mathematical programming is solved.
The best value 𝑔 ̃(𝑥)
𝑗 is found for that objective function. The vector (𝑔̃2 , 𝑔̃2 , … , 𝑔̃
𝑝 ) determines
the "ideal" inadmissible point in the space of the criteria.
To find the allowable point that is as close as possible to the "ideal" solution the auxiliary problem is
solved.
2
∑𝑗∈𝐼𝑚𝑎𝑥 ᴗ𝐼𝑚𝑖𝑛 𝑎𝑗 (𝑔𝑗 (𝑥) − 𝑔
̃)
𝑗 → min (1.13)
Here, 𝑎𝑗 coefficients can imply the degree of significance of the criteria.
The variety of extreme problems currently available in automated design systems (APS) does not allow
for a single universal method for solving them. Therefore, it is necessary to choose a specific method for each
issue. They do this in two ways. In the first case, optimization is carried out with the intervention of the
researcher. In this process of work in dialogue mode, the algorithm is changed, the parameters are corrected,
the objective function and constraint conditions are changed, and so on. In addition to the capabilities of the
human factor. In the second case, in order for the best algorithm to be selected by the machine, package
programs of various numerical calculation methods and appropriate service subprograms are developed and
given to the machine. When any particular problem is solved, the machine itself sequentially selects an
automatic solution.
Methods based on a thorough study of these options to accept the optimal variant of the structure of
the projected object are often considered to be very difficult and sometimes impossible. Therefore, the
methods of sequential analysis and synthesis are considered more effective in the design of complex objects.
These methods are based on analyzing the many project options that have been developed, discarding non-
promising options and maintaining the best option. This variant is a generalized variant of A.Vald's method
of sequential statistical solution.
The sequential synthesis algorithm is based on assembling a structure by adding elements to any
starting element in a certain order.
Sequential design method, analysis and presentation of options. The basis of this method is the process
of finding a solution on a multi-level structure.
Each step involves checking that a subset of options has a specific property, which either means
reducing the set of options directly or in the future. First of all, if possible, the distinguishing feature of the
variant is accepted. The set of signs should be chosen so that this sign can be easily checked and also belongs
to the majority of options considered. After that, a rational sequence of checking the symptoms is adopted.
Options that do not withstand competition are discarded and the optimal option is accepted. In such a multi-
stage process, the decision is made only in the next steps of the process.
The main advantage of the sequential analysis method is that the computational operation is
significantly reduced by saving the initial non-prospective options, but sequential algorithms allow to obtain a
solution that is close to it, rather than an optimal solution.
Conclusion
By analyzing the optimization methods, it has been determined that it is more important to use the
geometric programming method in order to increase the practical significance of the results obtained from the
optimization of very complex construction mechanisms.
References
1. Aliyeva S.Y., Damirova C.R Fundamentals of Automated Design Systems -2, ADNSU Publishing House -2021, p.
167.
2. Kh.M. Heydarov, O.H. Mirzayev "Automatic design systems of structures". Textbook. Baku - 2012 p. 152.
3. IA Habibov, V.T. Mammadov “Automated design system and engineering calculation methods of oil drilling
machines and equipment”. Baku - 2010. p. 84.
4. Bagirov M.H. et al. Some issues of optimization methods. Baku, 1995, p. 196.
…256…
5. Aleksandrov MP Lifting and transporting machines. Textbook for universities, M., Higher school, 1979, p. 558.
6. Birger I.A., Iosilovich G.B. Calculations on the strength of machine parts. M., Mashinostroenie, 1974, p. 704.
7. Weinson A.A. Lifting and transporting machines. M., Mashinostroenie, 1975.
SOCARIN NEFT QUYULARINDA QƏZA VƏ MÜRƏKKƏBLƏŞMƏLƏRƏ QARŞI İSTİFADƏ

EDİLƏN METOD VƏ TEXNOLOGİYALAR HAQQINDA
Ağayev Bikəs Sayıl oğlu
Texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, şöbə müdiri
Orcid id: 0000-0002-5258-7718
Ağayev Firudin Tərlan oğlu
Texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, şöbə müdiri
Orcid id: 0000-0002-7660-1416
Ağayev Sayıl Bikəs oğlu
tərcüməçi
Paşayeva Məleykə Mobil qızı
kiçik elmi işçi
AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu, Azərbaycan
Abstract: The article is devoted to the analysis of the application of methods and technologies for
assessing anomalous reservoir pressure and forecasting anomalous zones when drilling oil and gas wells on
Socar. One of the main directions for improving the efficiency of work is the prevention of accidents and
complications by assessing and forecasting abnormal reservoir pressures. The article provides brief
information about the causes of abnormal pressures, accidents and complications, as well as methods for their
prevention. The authors systematized and tabulated the information they received about a number of accidents
and complications that occurred during the drilling of oil and gas wells at Socar over the past 9 years, as well
as the main methods used to assess abnormal pressures. Cause-and-effect relationships of abnormal reservoir
pressure with accidents and complications are analyzed. mechanical speed drilling. It is shown that methods
based on mathematical formulas that reflect the relationship between mechanical speed drilling and drilling
parameters give better results.
Key words: drilling of oil and gas wells, abnormal reservoir pressure, accidents and complications,
assessment and prediction of reservoir pressure, operational forecasting methods, forecasting system
Giriş
Digər sahələrdə olduğu kimi neft-qaz sahəsində də iş effektivliyinin yüksəldilməsi ən mühüm və aktual
məsələlərdən biridir. Məlumdur ki, quyuların qazılması və istismarı prosesi zamanı, bir çox hallarda, anomal
yüksək lay təzyiqi (AYLT) və anomal alçaq lay təzyiqi (AALT) nəticəsində (ümumi halda anomal lay təzyiqi-
ALT) qəza və mürəkkəbləşmələr baş verir. Bu halların aradan qaldırılması külli miqdarda əlavə maliyyə
məsrəflərinin, vaxt və insan resurslarının itirilməsinə, ətraf mühitin ekoloji çirklənməsinə və s. nəticələrə səbəb
olur. Nəticədə əmək məhsuldarlığı aşağı düşür. Ona görə də yüksək lay təzyiqlərinin və anomal zonaların
vaxtında aşkarlanması (qiymətləndirilməsi) və proqnozlaşdırılması iş effektivliyinin yüksəldilməsinin əsas
yollarından hesab edilir.
1. Neft-qaz quyularında ALT-nin əsas yaranma mexanizmləri, qəza və mürəkkəbləşmələr
Ümumi halda ALT dağ süxurlarının məsaməli fəzasındakı (hövzəsindəki) flüid təzyiqinin (lay
təzyiqinin) şərti hidrostatik təzyiqi (qazma məhlulu sütununun təzyiqi) 25-30%-dən artıq üstələməsi halı kimi
qiymətləndirilir (Вадецкий,2013).
Bu günədək ALT-nin yaranması mexanizmləri haqqında çoxsaylı nəzəriyyələr, hipotezlər mövcud
olsa da onların heç biri məsələnin tam izahını vermir (Parisa E.Z, 2016).
Geoloji materialların və qazma quyularının məlumatlarının təhlilı sübut edir ki, Azərbaycanın neftli-
qazlı rayonlarında (o cümlədən Qobustan, Kürətrafı, Xəzər və Xəzərətrafi ərazilərdə) anomal təzyiqlərin
yaranmasının əsas səbəbi kəsilişdəki gilli layların qravitasiya sıxlaşması və laylarda baş verən tektonik
proseslərdir.
Məlumdur ki, quyuların qazılması və istismarı prosesi zamanı, bir çox hallarda, ALT nəticəsində bir
sıra qəza və mürəkkəbləşmələr (QM) baş verir və quyuları layihə dərinliyinədək qazmaq mümkün olmur və
ləğv (bağlanması) edilir. Ümumi halda qazma prosesində QM dedikdə quyunun vəsiyyətinin pozulması
nəticəsində onun dərinləşdirilməsini çətinləşdirən və ya mümkün etməyən hallar nəzərdə tutulur (Вадецкий
Ю.В., 2013). Bu cür halların yaranmasının əsas səbəbləri kimi layihə sənədlərində qeyd olunan əsas
…257…
göstəricilərin parametrlərilə qazma prosesindəki real parametrlər arasındaki kifayət qədər böyük fərq, eləcə də
layihə sənədlərinin tələblərinə düzgün əməl edilməməsi, qazma avadanlıqlarının nasazlığı, qazma briqadasının
qeyri-peşəkarlığı və səhlənkarlığı (insan faktoru), istifadə edilən idarəetmə-nəzarət sistemlərinin
göstəricilərinin fasiləsiz qaydada izlənməməsi və s. amillərdir. (Струговец Е.Т.). Bu hal xüsusilə bəzi
regionlar, o cümlədən Xəzər dənizi və onun sahilyanı əraziləri üçün xarakterikdir. Bu səbəbdən qeyd olunan
ərazilərdə qazılan neft-qaz quyularında QM halları daha çox və intensiv təzahürlərlə baş verir. Məsələn,
Socarın statistik məlumatlarına görə, 2000-2010-cu illər ərzində Azərbaycanda təkcə dəniz sahəsində
quyularda baş vermiş QM nəticəsində 54 quyunun qazılması layihə dərinliyinə çatdırılmadan ləğv
(konservasiya) edilmiş, digər halların aradan qaldırılmasına isə 88.300 saatdan çox vaxt sərf edilmişdir
(Dadaşov İ.H., 2012). Müəlliflərin son illər ALT səbəbindən Socarda baş vermiş bir sıra QM haqqında əldə
etdikləri məlumatlar beynəlxalq konqresin materialları toplusunda çap edilmiş və təqdimatla məruzə edilmişdir
Ağayev B.S., 2022). Məqalədə göstərilir ki, qeyd edilən QM-in səbəblərini araşdırılarkən məlum olub ki, onlar
əsasən real lay təzyiqinin layihə sənədlərdə göstərilən qiymətlərdən xeyli artıq (AYLT) və ya az olduğu üçün
(AALT) baş vermişdir.
Socarın qazma sahələrində aparılmış müşahidələrdən və hesabatlarından məlum olur ki, qazma
təcrübəsində real anomal lay təzyiqi nəticələrinin aradan qaldırılması üçün əsasən bir üsuldan-qazma
məhlulunun hidrostatik təzyiqini real lay təzyiqindən daha yüksək (AYLT halında) və ya aşağı həddə (AALT)
çatdırmaq üsulundan istifadə edilir. Bu məqsədlə qazma məhlulunun tərkibinə müvafiq olaraq ağırlaşdırıcı və
ya yüngülləşdirici maddələr qatılır.
2. Socarın neft-qaz quyularında anomal təzyiqləri qiymətləndirmək və proqnozlaşdırmaq üçün
istifadə edilən əsas metodlar
Socarın qazma sahələrində baş vermiş QM-lərin səbəb-nəticə əlaqələrinin təhlili göstərir ki, bu anomal
halların nəticələri hadisə baş verdikdən sonra həyata keçirilmiş texnoloji tədbirlər nəticəsində aradan qaldırılır.
Halbuki, bu halların yaranmasına səbəb olan ALT-lərə qarşı qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsi nəticəsində
əksər QM-in qarşısını almaq mümkün olardı. Yəni, QM-in baş verməməsi üçün ALT qiymətləndirmək, daha
yaxşısı isə belə zonaları əvvəlcədən aşkarlamaq (proqnozlaşdırmaq) lazımdır. Bu məqsədlə çoxsaylı metod və
texnologiyalar işlənmişdir.
Neft-qaz şirkətləri müəyyən amillərdən asılı olaraq (yataqların geoloji xüsusiyyətləri, şirkətin texniki-
texnoloji inkişaf səviyyəsi, kadr potensialı, maliyyə imkanları və s.) bu üsulların bəzilərindən istifadə edirlər
(Мадатов А.Г., 2020). Aşağıdakı cədvəldə bu məqsədlə praktiki olaraq geniş istifadə edilən bir sıra metodlar
və Socar şirkətinin quyularında hansı metodlardan istifadə edildiyi qeyd edilmişdir. Cədvəldən göründüyü
kimi Socar şirkətində ALT-ni qiymətləndirmək üçün əsasən qazma məhlulunun (QzM), qazma şlamının (bəzi
metodlar müəyyən gecikmə ilə) texnoloji parametrlərinin müəyyənləşdirilməsinə əsaslanan metodlardan və
müxtəlif karotaj metodlarından (qazmanı dayandırmaqla) istifadə edilir. QzM-in və şlamın analizinə əsaslanan
metodların hər biri ayrı-ayrılıqda az informativ məlumatlara malik olduğu üçün bir neçə metodun birgə istifadə
edilməsini tələb edir. Gecikmə ilə aparılan metodlar isə operativ (real zaman miqyasında) qərarların qəbul
edilməsini tələb edən bəzi hallarda öz əhəmiyyətini itirmiş olur. Karotaj metodları isə istər təzyiqlərin, istərsə
də anomal təzyiq zonalarını daha dəqiq proqnozlaşdırmağa imkan verməsinə baxmayaraq tətbiqi mürəkkəb və
baha olmaqla yanaşı xeyli vaxt itgisi tələb edir.
ALT-ni qiymətləndirmə və proqnozlaşdırma metodları və Socarda istifadə vəziyyəti. Cədvəl
…258…
3. Operativ rejimli proqnozlaşdırma metodları və sistemləri haqqında

Hal-hazırda bir çox şirkətlər qazma prosesini dayandırmadan, cari qazma göstəricilərindən istifadə
edilməsi ilə proqnozlaşdırma metodlarından geniş istifadə edirlər. Bu metodlar əsasında yaradılmış operativ
qərar qəbuletmə sistemləri ölçmələr və hesablamalar üzrə subyektiv səhvləri (insan faktorunu) aradan
qaldırmaqla bərabər proqnozlaşdırma dəqiqliyini artırır, bir çox laboratoriya ölçmə və hesablama
əməliyyatlarının aparılması lazım gəlmir, başlıcası isə proqnozlaşdırma prosesini avtomatlaşdırmağa imkan
yaradır (Zilberman V.I., 2001 ). Bu sistemlərin bir qrupunun iş prinsipi lay təzyiqinin qiyməndirilməsini, eləcə
də ALT zonalarının proqnozlaşdırılmasını qazmanın real texnoloji parametrləri (qazma alətinin fırlanma sürəti,
qazma məhlulunun sıxlığı və yaratdığı hidrostatik təzyiq, qazma alətinin diametri, alətin oxuna düşən yük və
s.) və mexaniki qazma sürəti arasındakı asılılığı əks etdirən riyazi formullar üzrə aparılan hesablamalar
əsaslanır. Texniki ədəbiyyatda bu metodlar “d-eksponent”, “normallaşmış mexaniki qazma sürəti” və onların
modifikasiya edilmiş variantları kimi tanınır. Ümumi halda bu metodlar əsasında yaradılmış sistemlər qeyd
olunan parametrləri elektrik siqnallarına çevirən vericilərdən (sensorlardan), bu siqnalları hesablayıcının
(kompüter və ya mikroprosessor qovşağı) standart giriş-çıxış protokollarına (interfeysinə) uyğun şəkildə
formalaşdıran əlaqələndirici qovşaqdan və hesablayıcıdan ibarətdir. Hesablayıcı işlənmiş proqram təminatının
idarəsi üzrə əlaqələndirici qovşaqdan müəyyən ardıcıllıq və tezliklə daxil olan giriş verilənləri üzərində riyazi
formula üzrə hesablama aparıb lay təzyiqinin, eləcə də funksiya qiymətlərinin artma/azalma trendi ilə
korrelyasiya olunan proqnoz qiymətlərini qazmaçı tablosunun ekranına çıxarır. Məqsəd funksiyasının
hesablanmış qiymətinin müəyyən amilin (əlamətin) yol verilən maksimum qiymətindən fərqlənməsi
AYLT/AALT və ya anomal təzyiq zonasının tavanına (başlanğıcına) daxil olması kimi interpretasiya edilir və
çıxışa ötürülən təzyiq qiymətləri xəbərdaredici qəza siqnalları (səs və işıq siqnalizasiyası) ilə müşayiət edilir
(Агаев Б.С., 2022).
Hazırda kollektivimiz vaxtı ilə işləyib hazırladıqları və bir neçə müəlliflik şəhadətnamələri ilə təsdiq
edilmiş ixtiraları (məsələn, AC №1204709, AC №1254782, AC №1275940 və s.) - d-eksponent metodunun
təkmilləşdirilmiş variantları əsasında proqnozlaşdırma sisteminin yaradılması üzərində çalışırlar (Махмудов
Ю.А.). Məqsəd, hazırlanacaq sistemin eksperimental nümunəsinin Socarın təcrübə sahəsində sınaqlardan
keçirmək və qazma prosesinin avtomatik idarəetmə sisteminə inteqrasiya etməkdir.
Məqalə SOCAR-ın Elm Fondunun 21 LR-AMEA saylı qrant layihəsi çərçivəsində işlənmişdir.
…259…
Ədəbiyyat
1. Agaev B., Samidov A., Pashaeva M. (2022). On prodiction of High pressure Zones in Oil Wells the on the Bazis of
the modernized d-Exponent / Az.-Ukr dip. əlaq. 30 il.həsr edilmiş The XXV International Sientific Sympozium
“CIVILIZATIONAL BRIDGES BETWEEN PEOPLE AND CULTURES” the 23rd of april, pp.162-166.
2. Вадецкий Ю.В. (2013). Бурение нефтяных и газовых скважин. Учебник. Академия, Москва, 352 с. ISBN: 5-
7695-1119-2.
3. Струговец Е.Т. Способ раннего распознавания зон аномально высоких пластовых давлений (АВПД) в
процессе бурения. Ратент РФ 2342526 https://findpatent.ru/patent/234/2342526.html
4. Dadaşov İ.H., C.H.Abışov. (2012) Azərbaycanda qazma işlərinin əsas göstəriciləri və onların yaxşılaşdırılması
imkanları //Azərbaycan neft təsərrüfatı, №10, s. 14-18.
5. Мадатов А.Г., Середа А-В.И. (2020). Прямая и обратная задачи геофлюидодинамики в приложении к
прогнозированию зон АВПД в осадочных бассейнах. Практический аспект // Вестник МГТУ, том 3, № 2, с.
351-366.
6. Махмудов Ю.А., Алиев Г.Х., Джалилов Ф.Д. и Агаев Б.С. «Устройство для определения зон аномаально
высоких пластовых давлений». Авт. свид: AC № 1204709, AC № 1254782, AC № 1275940.
7. Parisa E.Z. (2016). Dərin qatlarda flyudayönümlü qatlarda termobarik parametrlərin dəyişmə xüsusiyyətləri. T.e. n.
elmi dərəcəsi almaq üçün diss. BDU, 158 s.
8. Zilberman V.I.,Serebryakov V.A., Gorfunkel M.V., Chilingar G.V.(2001) Prediction of abnormally high formation
pressures (AHFP) in petroliferous salt-bearing sections//Journal of petroleum science and engineering, vol 29, № 1,
pp.17-27 DOI:10.1016/S0920-4105(00)00087-5
УДК 620.22.620.1
METHODIC OF DETERMINATION OF COEFFICIENT VALUE OF HEAT FLOW
DISTRIBUTION AT THE PROCESSES OF DRILLING AND MILLING
Amir Mustafayev
PhD in Technical Sciences, Associate Professor
Azerbaijan State Oil and Industry University
Abstract: Carried out researches show that one of the main parameters reducing work capability of
well drilling tool is heat releasing in the drilling process of rocks and metals. It is known that at all processes
of contact friction including the processes of drilling and milling, released big quality of heat in the contacting
objects and in the medium according to various thermo physical properties of there materials distributes
irregularly . As the coefficient of heat flow distribution considers difference of heat distribution on the rubbing
surfaces and medium. That’s why determination of the coefficient value of heat flow distribution at the
processes of drilling and milling in well conditions is of great interest.
In the article coefficient values of the heat flow distribution in three dimension cases of heat diffusion
in the drilling process has been determined. They can also be applied in the milling of the metals as physical
parameters of solid rocks and metals are close to each other .Values of 𝐹𝐵𝑖 cooling criterion has been
considered in the rock obtained data the regulaties of temperature drop change have been depending on various
FBI criterion values.
Key words: friction heat, drilling, rocks, milling, metal
Introduction: While drilling rock or metal at the processes of drilling or milling realized mechanical
energy completely or partially transfers into heat, warming up then surfaces of the elements layers and support
to 900 C -1000 С .Carried out experiments shoü that in the case of unsufficient cooling the drilling tool is
overheated [1,2]
While warming the contacting surfaces of the equipment various types of wearing proceeding in
normal conditions activate. As a result wearing causes change of crystallic structure of the material , interaction
recurrence and development of heat wear .That’s why composition of drilling need and material for
construction of the support and heavy loaded elements of the bit must have increased heat resistance.
In the set up task for the arrangement of the heat released on the contacting surfaces of drilling tool
and contour of the coefficient of heat flow distribution considering difference of heat distribution in the
rubbing objects and mediums are repaired.
For solving the set up task and reliability of heat calculation the stationary value of temperature drop
its increment in the metal and in the rock has been determined .Considering heat conductivity of the bit and
milling, heat influence radii, taking part in the interaction of drilling tool with drilled object, value of 𝐹𝐵𝑖
cooling critetrion in the rock and metal
…260…
Carried out researches show that the heat exchange process in not stationary and its concrete values
should be determined by calculation[3]
The coefficient of heat flow distribution has been well studied related to breaking by the availability
of convective heat exchange necessary for cooling of warmed up well drilling tools
The specifies of the process of drilling and milling doesn’t allow to carry out the process without
discounting the instrument out of well bore. The instrument is periodically taken off the well bore and for all
this heat sources are excluded and blushing – cooling of the heated tool is carried out . Then the process is
repeated several times[4]
For normal work drilling tool in the well bore in the discounting work process the generated heat
should be completely or partially taken off excluding heat sources and following cooling of it by flushing fluid
Drop the temperature and its increment considering coefficient of 𝐹𝐵𝑖 cooling criterion are presented
in the form:
̅̅̅ 𝑥0 𝑒 𝑥0−𝑥
𝑑∆𝑇̅ 𝑄 1 √
𝑥 𝑥
=
𝑑𝑥 2{1 − 𝐹𝐵𝑖 [1 − 𝑦(𝑥)]}
𝑥 𝑒𝑥0−𝑥
−𝑄̅1 √ 0 [ 1−y ( x) ]
𝑥 𝑥 2 𝑑∆𝑇̅
∆𝑇̅ = { 1−𝐹𝐵𝑖 [1−𝑦(𝑥)]}
= 𝑥
[1 − 𝑦(𝑥)] 𝑑𝑥
(1)
In х→0 (t → ∞) temperature field passes into stationary state, that is:

𝑥
𝑑∆𝑇̅ 𝑄1 √ 𝑥0 𝑄1 𝑅0 1
= =
𝑑𝑥 2 (1 − 𝐹𝐵𝑖 ) 2 𝑟 (1 − 𝐹𝐵𝑖 )
𝑅
𝑥 1 𝑄1 0
∆𝑇 = −𝑄1 √ 𝑥0 (1−𝐹𝐵 ) = − (1−𝐹𝐵
𝑟
)
(2)
𝑖 𝑖
According to formula (1) let’s determine stationary values of temperature drop in the metal and rock.
𝑄1 𝑅 𝑥 1 𝑄1 𝑅 𝑅 1
∆𝑇1 = −
𝐹1𝜆1
√ 𝑥0 (1−𝐹𝐵𝑖 )
=−
𝐹 1 𝜆1
(
𝑟
)
(1−𝐹𝐵𝑖 1 )
𝑄 𝑏 𝑥0‘ 1 𝑄 𝑏 𝑏 1
∆𝑇2 = 𝐹 1 √ (1−𝐹𝐵 ) = 𝐹 1 ( 𝑧 )(1−𝐹𝐵 ) (3)
1 𝜆2 𝑥′ 𝑖 1 𝜆2 𝑖2
where ∆𝑇1 – is temperature drop in the rock.
∆𝑇2 - Temperature drop in the rock
𝑄1 - is part of heat source influencing external surface of the sphere;
𝑥ˊ0 = 𝑏 2 /4𝑎𝑡 – value of the rock parameter on the contact surface;
𝑧2
𝑥´ = 4 𝑎𝑡 - is the variable of the generalized parametr for rocks;
λ1 - is heat conductivity of the drilling tool;
λ2 – is heat conductivity of the object;
R - is radius of the heat influence;
b - is a radius of heat influence of the drilling object;
𝐹𝐵𝑖 1 – is value of cooling criterion in metal;
𝐹𝐵𝑖2 – is value of cooling criterion in the rock;
𝐹𝐵𝑖 1 and 𝐹𝐵𝑖2 are determined as following:
𝐹 𝛼𝑅
𝐹𝐵𝑖 1 = − 3
𝐹1 λ1
{ 𝐹3 𝛼𝑏 ( 4)
𝐹𝐵𝑖2 = − 𝐹 λ2
1
where 𝐹1 – is the action area of heat source, equivalent extreme surface of the cylinder;
𝐹2 – is internal surface of the cylinder;
𝐹3 – is the cooling surface of the drilling tool.
Based on the heat balance equation and considering the coefficient of heat flow distribution (𝜉) in the
friction 𝐹𝐵𝑖1 и 𝐹𝐵𝑖2 are determined analogous to [2]:
…261…
𝜉 1
𝐹𝐵𝑖1 = −
2 − 𝜉 [ 1 − y ( 𝑥0 ) ]
𝜉 1
𝐹𝐵𝑖2 = −
{ 2 − 𝜉 [ 1 − y ( 𝑥0 ) ]
( 5)
In 𝑡 → ∞ (𝑥0 = 0, correspondingly 𝑥0 = 0:(𝑥0 ) = 0 and 𝑦(𝑥0 ) = 0).
Then formula (5) will get the following from:
𝜉
𝜉 2
𝐹𝐵𝑖 1 = 𝐹𝐵𝑖2 = − 2− 𝜉 = − 𝜉 (6)
( 1− )
2
Putting (5) in formula (3) for the case 𝑥 → 𝑥0 and 𝑥 ˊ → 𝑥0ˊ the temperature drop in the tool will be:
𝑄 𝑅 𝜉
∆𝑇1 = 𝐹 1𝜆 ( 1 − 2) (7)
1 1
Then temperature drop in the rock correspondingly will be:
𝑄1ˊ 𝑏 𝜉
∆𝑇2 = − ∙ (8)
𝐹1 𝜆2 2
Coefficient of heat flow distribution is determined from the equation of the temperature on the contact
surface.
Equating (7) and (8) and solving the obtained relations relatively to the coefficient of heat flow
distribution, we get:
𝜉
2 𝜉 𝜆1 𝑅
𝜉 = = (9 )
( 1− ) 2−𝜉 𝜆2 𝑏
2
𝑅 𝑎
Relation ( ) is proportional to the relation √ 1 [2]:
𝑏 𝑎 2
𝑅 𝑎
𝑏
= √𝑎 1 (10)
2
Using physical dependence ofthe form:

𝜆
𝑎 = 𝑐ρ , (11)
And putting (11) into (10) and after simple change we get:
𝑅 𝜆1 С2 𝜌2
=√ (12)
𝑏 𝜆2 С1 𝜌1
Considering (12) in formula (6), we obtain:
𝜉
𝜉 𝜆1 𝜆 С2 𝜌2
2−𝜉
= 2
𝜉 = 𝜆2
√𝜆 1 ( 13)
1− 2 С1 𝜌1
2
Using root (13) we asses average quantity of the coefficient of heat flow for rocks and steel.
Knowing that, thermo physical properties of solid and strong rocks on average change in the limits of
kkal kkal
λ2 − 1 ÷ 3 ∙ hour °С, С2 = 0,2 ÷ 0,5 °С, 𝜌2 = 2300 ÷ 2700 kg/m3, and thermo physical
m kg
characteristics (properties) of the metal on average change in limits of 𝜆1 = 40 kkal/m ∙ hour °С: С1 =
0,11 kkal/kg °С, 𝜌1 = 7850 kg/m3, then we can calculate root (13) which is equal to[5,6]:
𝜆 С2 𝜌2
√𝜆 1 С1 𝜌1
= 0,115 : 0,117 ( 14 )
2
For average value of root (14) on formula (13) define values of coefficient of heat flow distribution
will be equal ξ= 0,2.
Then values of distribution coefficient the heat flow between rubbing surfaces in milling-metal will
𝜉 1 1 1
be: 1 − 2 = 1 − − 2 0,2 = 0,9 but in the bit in the rock it will be − 2 ξ= 2 ∙ 0,2 = 0,1 in the ratio of metal
and rock – 0,9.
Conclusion:
…262…
1. The formula determining the coefficient of heat flow distribution has been deduced considering
physical parameters of the drilling and drilling objects.
2. Values of heat flow distribution between rubbing surfaces in metal is equal to 0,9; in the rock 0,1,
and in their ratio – 0,9.
References
1. Hasanov A.P Breakdown- restore works in oil and gas wells- M.; Nedra, 1987- p.180.
2. Mustafayev A.G and et all. Heat regime of the work milling devices and increase of their efficiency in well repairing
Baku, Elm, 1997, p.123.
3. Chechenadze A.V Calculation and study external friction in braking M., Nauka 1967, p.230.
4. Mustafayev A.G. study of heat processes on contact surface of well drilling tools. Modern technologies in oil-gas
work, collection of works С56 international scientific technique conference 2 G.10 tv. Ed. V.Sh. Mukhametshin -
Ufa: Izd-vo UGNTU, 2017. - T.1.- 454 p.
5. Farajev T.G, Aliyev A.M , Hasanzade R,Y Determination of temperature drop in ball
6. shape object washed by flushing fluid on the external surface on which heat sorce influence. Oil and gas ,1990 n3
p 29-33.
7. Farajev T.G ,Aliyev A,M ,Mustafayev A,G generalized differentice equation of heat conductivity for optional
measure of the space and shape of the object .Oil and gas ,1991 ,N6 p. 32-34.
ИЗМЕНЕНИЕ ЦЕНЫ НА НЕФТЬ В ПЕРИОД ПАНДЕМИИ

Cəlilova Rəhimə Qurban qızı
Riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Abstract. The oil market due to the restrictions and challenges of the energy transition, is gradually
recovering its strength. The lack of investment, resource constraints, and difficulties in bringing spare
capacities to the market cause a significant premium in the price of oil. The high price is expected to continue
in 2022–2024. The boost of inflation, the growth of the debt burden, primarily in the United States, as well as
the devaluation of the currencies of a number of developing countries create risks of possible crisis situations
in the future, which can only strengthen the upward price trend.
The results of the analysis of the historical dynamics of oil prices showed that the current price levels
will not create serious problems for the world economy. This is due to a significant increase in energy
efficiency, as well as high global inflation rates, which reduce the real price of oil for consumers.
Key words: oil, pandemic, economy, dynamics, Azeri Light, Brent
Кризис, который был вызван пандемией, затронул все страны, как развитые, так и
развивающиеся. Он ударил по секторам экономики, стабильность которых казалось невозможно
поколебать. По мнению экспертов, такое падение производства произошло впервые с 2009 года.
Международный валютный фонд подсчитал, что в 2020 г. ВВП США к концу года упал на 5,9%,
Евросоюза — на 7,5%, Китая — на 1,2%, Индия - на 1,9%. Глобальные потери от пандемии составили
около $9 трлн, что больше, чем общий объем ВВП Германии и Японии вместе взятых.
Сжавшейся из-за карантина мировой экономике стало требоваться гораздо меньше энергии, что
нанесло мощный удар и по энергетическим концернам, в том числе нефтегазовым. Из-за влияния
коронавируса на экономику отрасль пережила один из худших периодов в истории.
В первую очередь, случившееся отразилось на динамике цен на нефть, которые наиболее
чувствительны к ожиданиям участников рынка. Постепенное распространение коронавируса и ввод
карантинных мер привело к сокращению цен до рекордно низких уровней в апреле 2020 г. Затем, в
результате договоренностей между ведущими странами-нефтепроизводителями и постепенного
снятия карантинных ограничений, цены на нефть начали восстанавливаться.
…263…
Рис. 1. Кортировки Urals, Brent, WTI, ESPO и Dubai ($/барр.)
К началу июня 2020 г. цена Brent несколько восстановилась – до уровня $40/барр. (рис. 1).
Карантинные меры, изоляция и социальное дистанцирование стали крайне негативными
факторами для транспортного сектора, который является ключевым потребителем нефтепродуктов в
мире. На него приходится свыше двух третей глобального спроса на нефтепродукты. Доля нефтехимии
(вторая по объемам потребления нефтепродуктов отрасли) составляет лишь 12 %.
На сегодняшний день большинство крупных экономик прошли «пик» нескольких волн
пандемии. Соответственно, наиболее строгие карантинные ограничения, которые действовали в апреле
2020 г., в мае–июне начали постепенно ослабляться. Итоги этого «пика» были неутешительными для
транспортного сектора. В апреле 2020 г. количество авиаперелетов сократилось на 80 % (г/г),
дорожный трафик – примерно на 25 % (г/г), а объем морских перевозок – на 20 % (г/г).
Однако снятие ограничений носил постепенный характер, поэтому уровень экономической активности
в ряде ключевых секторов-потребителей нефтепродуктов (промышленности, авиации и морских
перевозок) еще немного сократились в годовом выражении, тогда как восстановление спроса со
стороны автомобильного (дорожного) транспорта шли быстрее, чем ожидались ранее (рис. 2).
Рис. 2. Оценки уровня активности (г/г) для ключевых секторов потребления ЖУВ(%)
По имеющимся оперативным данным, спад добычи нефти в США в апреле и мае 2020 г.
оказался сильнее, чем прогнозировалось: – 1,5 млн барр/сут. за два месяца.
По прогнозам Rystad, добровольные ограничения добычи нефти в США в июне 2020 г. составляли уже
1,6 млн барр/сут., а общее снижение добычи достигло – 2,2 млн барр/сут. по сравнению с мартом 2020
г.
Важным фактором, влияющим и на динамику мировых цен на нефть является проблема запасов
нефти и нефтепродуктов, накопленных в период пика распространения пандемии в марте-мае 2020 г.
и перспективные оценки заполненности нефтехранилищ (рис. 3).
Рис. 3. Мощность и заполненность хранилищ для нефти и нефтепродуктов в мире на начало мая
2020 г. (млн барр.)
США, обладающие наибольшим объемом хранилищ для нефти и нефтепродуктов (по

состоянию на сентябрь 2019 г. рабочий объем хранилищ для сырой нефти и нефтепродуктов в Америке
составлял около 2,88 млрд барр.), продемонстрировали резкий рост запасов сырой нефти в апреле, а
нефтепродуктов – в апреле и мае 2020г.
Азербайджан в период кризиса.
Международные организации прогнозировали для Азербайджана более благоприятную
ситуацию, чем для соседних стран. Действительно, как и в прогнозах, спад экономики Азербайджана,
…264…
характеризовалась более низкими значениями, чем в Армении и Грузии. Если в Грузии за первые 5
месяцев года спад составлял 5.4%, в Армении 3.9%, то в Азербайджана 1.7% (в том числе ненефтяной
сектор упал на 2.1%). Это, однако, не означает, что спад и по итогам года в Азербайджане был меньше,
чем в соседних странах; вполне может случиться, что влияние на нефтяные доходы и опосредованное
– на инвестиции в несырьевую экономику – будет более долгосрочным, чем у соседей. За первые 5
месяцев динамика выглядела так:
Январь-май Январь Февраль Март Апрель Май
Валовой внутренний
98.3 102.4 103.2 97.6 97.5 91.0
продукт
Ненефтяной сектор 97.9 104.8 108.6 97.1 86.3 92.5
Капитальные инвестиции 97.2 112.6 112.8 94.0 78.5 88.0
Доходы населения,
98.4 104.0 107.8 99.3 82.0 99.0
реальные
Таблица 1. Макроэкономические показатели, характеризующие ситуацию в Азербайджане в

январе-мае 2020 года
Азербайджанские доходы от продажи энергоресурсов также сократились и, как следствие,

наряду с ростом расходов ГНФАР, сокращаются и его доходы. В марте-мае основной причиной
убытков Азербайджана было снижение нефтяных цен. На протяжении мая нефтяные цены росли, но
достигнув коридора в 40-45 долларов за баррель, они почти прекратили рост и стабилизировались на
этом уровне и долго не могли вернутся к докризисным показателям. А основной покупатель
азербайджанской нефти – Италия, ставшая символом коронавирусной пандемии в марте 2020 года.
Вследствие этого, сократилась и добыча азербайджанской нефти, в физическом, а не только в
стоимостном выражении.
График 1. Динамика физического объема добычи нефти в Азербайджане и динамика мировых

цен на нефть марки Brent
В мае-июне добывалось в среднем 650 тыс. баррелей в сутки против 765 тыс. в прошлые
месяцы, так что снижение составило 15%. При этом, главной причиной этого сокращения стало то, что
в декабре 2016 года Азербайджан присоединился к сделке ОПЕК+ о сокращении добычи нефти вместе
со странами, не входящими в ОПЕК. Азербайджан обязался сократить добычу нефти на 164 тыс.
баррелей в сутки – с 718 тыс. баррелей в сутки (октябрь 2018 года) до 554 тыс. баррелей.
Стоит также учитывать, что азербайджанская нефть стоит несколько больше, чем WTI и Brent.
Средние котировки Azeri Light выше, чем Brent на 3 доллара. Это облегчает задачу Азербайджана по
достижению необходимой цены на нефть, поскольку в бюджете записана нефтяная цена 55 долларов
за баррель, а сейчас Azeri Light стоит 46 долларов. В среднем на протяжении первых 6 месяцев цена
Azeri Light составляла около 42 долларов.
График 2. Динамика цены нефти Azeri Light за 4 года
…265…
Но стоит понимать, что восстановление цены на нефть происходит в основном благодаря
сокращению добычи. Спрос вырастет не так быстро. Во-первых, хранилища по-прежнему заполнены,
во-вторых, не восстановилась экономическая активность и потребление.
Таким образом, сегодня можно с уверенностью утверждать, что мировой рынок нефти прошел
«дно», связанное с эффектом обвального снижения спроса на нефть и нефтепродукты, обусловленного
«карантинизацией» большинства экономик мира из-за пандемии COVID-19.
Выводы
Хотя среднесрочные и долгосрочные последствия кризиса еще не стали очевидными,
необходимо их просчитывать. Эффективное экологическое управление и соответствующие стандарты,
которые были ключевыми моментами до пандемии, по-прежнему должны включаться в бизнес-планы,
чтобы обеспечить устойчивость в мире после COVID-19.
1. Сфера недропользования испытывает на себе те же негативные эффекты пандемии
коронавирусной инфекции COVID-19, что и другие сектора экономики, наиболее серьезными из
которых остаются вынужденное приостановление деятельности, нарушение глобальных
логистических цепочек и сокращение платежеспособного спроса.
2. Во многих случаях спровоцированная пандемией кризисная ситуация вывела на передний
план уже известные структурные проблемы национальных экономик, такие как чрезмерная
зависимость бюджетов от экспорта полезных ископаемых, дисбаланс импорта и экспорта, отсутствие
диверсификации источников сырья.
3. Применение информационных технологий, внедрение которых активизировалось на фоне
пандемии, позволяет существенно сократить себестоимость наиболее затратных составляющих
недропользования: геологоразведки, бурения, транспортировки.
1. http://15961.pbworks.com/f/Cooper.2003.OPECReview.PriceElasticityofDemandforCrudeOil.pdf
2. https://www.vedomosti.ru/business/articles/2021/08/13/881962-dobicha-nefti-2022
3. https://oilcapital.ru/article/general/05-04-2022/neft-i-gaz-v-marte-2022
4. https://www.fxmag.ru/news=76263_prognoz_cen_na_neft_na_2022_god/
5. https://azertag.az/ru/xeber/Cena_azerbaidzhanskoi_nefti_podorozhala-2103434
LAZER ÜSULU İLƏ SƏTHLƏRİN EMALI

Aslanov Camaləddin Nurəddin oğlu
Texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Orcid id: 0000-0002-9401-5937
Əliyeva Aytac Qara qızı
Magistr, tyutor
Orcid id: 0000-0001-8038-3010
İbayeva Leyla Ramiz qızı
Magistr, tyutor
Orcid id: 0000-0002-0519-6239
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Bakı, Azərbaycan
Abstract. The use of lasers for various purposes is growing day by day in our country and around the
world. The Fourth Industrial Revolution (Industrial 4.0) and improvements in automation systems made it
necessary to use laser technology.
90% of world trade is carried out by ship. Both shipwrecks, automation systems and CO2 emissions
make it important to use new technologies in the maritime sector. Although Shipping 4.0 is very similar to
Industry 4.0, it doesn't just need cloud computing and additional production. But in both, robotics and
automation play an important role.
In this paper, the areas of application of lasers and laser technologies in the maritime sector, which are
very suitable for robotics and automation research, are given.
The article also provides information and research on SOMAS instrument AB. SOMAS develops,
manufactures and markets valves. The goal was to reduce wear between the disc edge and the seat in the
butterfly valve used at high temperatures. This work examines the possibility of using a surface restoration or
coating that can reduce wear, or whether the new base material is better than the current steel 316 material.
Key words: butterfly valves, laser systems, wear, temperature, nitronics, steel.
…266…
İlk dəfə 1960-cı illərdə istifadə edilən lazer sistemlərinə ilkin olaraq sənayedə üstünlük verilmirdi.
Bununla belə, 1970-ci illərdə hazırlanmış lazerlər kəsmə, qazma və ölçmə məqsədləri üçün istifadə edildi və
ilk dəfə sənayedə istifadə edildi. Lazer texnologiyasındakı son inkişaflar artan ehtiyaclar, zaman, kütləvi
istehsal və s. amillərdən asılı olaraq sürətlənmişdir.
Lazer təhlükəsizliyinin əsası ilk dəfə 1973-cü ildə Amerika Milli Standartlar İnstitutunun Lazer
Təhlükəsizliyi Standartlarının (ANSI Z136.1) nəşri ilə qoyulmuşdur.
Beynəlxalq Elektrotexniki Komissiya daha sonra lazer istifadəsi və təhlükəsizliyi üçün IEC 825
standartını təqdim etdi.
Xüsusilə, lazerlərin sənayedə istifadəsi kəsmə, qazma və qaynaq prosesidir və sənaye bu sahələrdə
müəyyən bilik və təcrübəyə malikdir. Səthin təmizlənməsi, rənglənməsi və avtomatlaşdırma tətbiqləri kimi
sahələrdə hələ də çatışmazlıqlar var.
Eynilə, polimer və kompozit sənayesi lazer texnologiyası ilə tanış olmalıdır, xüsusən avtomatlaşdırma
tətbiqlərində. Lazerlər sənaye tətbiqləri üçün çox ciddi xərc və vaxta qənaətdir.
Ancaq bu texnologiyanın gətirdiyi lazer təhlükəsizliyi məsələsi tətbiqlərdə nəzərə alınması lazım olan
bir hadisədir (Asyalı, Kara, Yılmaz, Biyomedikal Mühendisliğin Temelleri).
1960-cı illərin sonlarına qədər sənayedə geniş istifadə olunmayan lazer 1970-ci illərin ortalarında
kəsmə, qaynaq, qazma və markalama, ölçmə və bir çox başqa sahələrdə öz yerini tutdu.
Sonrakı illərdə rəngli lazerlər, eksimer və yod lazerləri yaradılmış, lazer texnologiyası müdafiə
sənayesindən sənayeyə, tibbdən rabitəyə, kompüterə və hətta əyləncə sektoruna qədər bir çox sahədə istifadə
olunmağa başlamışdır. Son 5 ildə bir çox fərqli xüsusiyyətlərə malik lazerlər var.
Lazer kəsmə, lazer qazma, lazer markalama, lazer qaynaq və lazer səthi müalicə tətbiqləri sənayedə
geniş tətbiq sahəsinə malikdir.
Sənayedə lazerlərin artan istifadəsi təhlükəsizlik problemlərini də gətirir. Bu baxımdan lazer
operatorlarının hazırlanması xüsusilə zəruridir.
Lazer şüası xüsusilə gözlərə ciddi ziyan vura bilər və bu zədə görmə itkisinə səbəb ola bilər. Yenə
lazer şüaları üçün lazımi tədbirlər görülməzsə, dəri və dəri yanıqları baş verə bilər.
Hazırda dünyada ANSI Z131 və IEC 825 standartlarından istifadə olunur və ölkəmizdə hələlik belə
bir araşdırma aparılmayıb. Lakin dünya lazer standartlarının tənzimlənməsi nəticəsində iş təhlükəsizliyini
təmin etmək üçün lazerlər müxtəlif təhlükə siniflərinə bölünür.
Ölkəmizdə və dünyada lazerlərdən istifadənin artması və bu artımla əlaqədar olaraq lazer
texnologiyasının əhəmiyyəti artıb. Müvafiq olaraq, son illərdə lazer texnologiyasının inkişafı sürətləndi.
Xüsusilə sənaye sahələrində lazer tətbiqlərində lazer sistemlərinə ehtiyac günü-gündən artır.
Son illərdə mexaniki cəhətdən çətin olan polimer və ya plastik əsaslı materiallar üzərində mikro qazma
prosesləri bu innovativ tətbiqlər arasında olmuşdur. Sənayedə lazer mikroqazmanın əhəmiyyəti gündən-günə
artır, xüsusilə çox qatlı istehsalda.
Mexanik cəhətdən əlçatmaz və ya yerinə yetirilməsi çətin olan mikro səviyyəli qazma və yiv açma
proseslərini lazer texnologiyası ilə yerinə yetirmək imkanı ölkəmizdə və dünyanın bir çox sektorlarında,
xüsusilə sənayedə böyük üstünlüklər təmin edir.
Ölkəmizdə Kocaeli Universitetində yaradılmış Lazer Texnologiyalarının Tədqiqi və Tətbiqi Mərkəzi
(Latarum) 2005-ci ildə yaradılıb və lazer texnologiyaları üzrə müasir həllər, təlimlər, elmi araşdırmalar və
layihələr istehsal edir (Tunç, CO2 Lazer Kesim Tezgâhlarında Kesme Parametrelerinin Yüzey Pürüzlülüğüne
Etkilerinin İncelenmesi).
Ölkəmizdə sənaye problemlərinin həlli yollarını təklif edən ilk və yeganə mərkəzdir.
Mərkəzdə inkişaf etdirilən texnologiyalar nəticəsində lazerlərdən metal səthlərin təmizlənməsi, səthin
bərkidilməsi, mikro emal, pasdan təmizlənmə və boyaların təmizlənməsi üçün istifadə oluna bilər. Bu məsələ
ilə bağlı tədqiqat və təkmilləşdirmə işləri davam edir.
Tezliklə lazerlərin sənayedə məlum olan tətbiqlərə əlavə olaraq yuxarıda qeyd olunan tətbiqlər üçün
də istifadə oluna biləcəyini görəcəyik.
Bundan əlavə, mərkəz polimer, plastik və polimer əsaslı kompozit materiallar üzərində lazer
mikroqazma, lazer kəsmə, metallarla qaynaq və s. Sınaq araşdırması da aparılır.
Metal materiallardan daha çox istilik təsirinə məruz qalan polimer əsaslı materiallarda mikro ölçülü
dəliklərin açılması üçün lazer texnologiyasından istifadə polimer materialların istehsalında və
formalaşmasında əhəmiyyətli artımı təmin edəcəkdir.
Lazer polimer tədqiqatı texnoloji tətbiqlər baxımından çox perspektivlidir.
…267…
Testlərin aparılaması: Otaq temperaturunda və yüksək temperaturda korroziyaya davamlılığı müəyyən
etmək üçün sürtünmə səthlərində eroziya testi aparılmışdır. Aşınma sınağı Karlstadt Universitetində sınaq
qurğusunda aparılıb. Qazma qurğusu sınaq üçün silindr blokunun üzərinə qoyulmuşdur.
Sınaq parametrləri: Cədvəl 1 test nəticələrini göstərir. Material olaraq somalar seçilmişdir. Materiallar
mexaniki xüsusiyyətlərinə görə müəyyən edilir. Sınaq üç fərqli temperaturda aparılmışdır. Test otaq
temperaturunda, 250 ˚C və maksimum temperaturda 500 ˚C-də aparılmışdır. HRA temperatur üçün iki dəfə
sınaqdan keçirilir. Qaz kimi havadan istifadə olunurdu. Mühərrikin sürəti 100 rpm idi və hər sınaq 15 dəqiqə
davam etdi.
Klapanın sızmasının qarşısını almaq üçün disk və oturacaq arasındakı təzyiq tənzimlənməlidir. Test
üçün seçilmiş yük Hertz kontakt yüküdür və istifadə olunan parametrlər Cədvəl 22-də verilmişdir.
Cədvəl 23 müxtəlif testlərin nəticələrini göstərir. Yük 200 N-ə yaxındır. Sınaq zamanı normal yükdə
200 N-də korroziya sınağı ağır olmuşdur. Korroziya ehtimalı səbəbindən yüksək temperaturda yük
azaldılmalıdır. Bu səbəbdən yük 50 N-ə endirildi. Sınaqlar 50 N yüklə aparıldı.
Bloklar və silindrlər: SOMAS AB-də polad 316 və nitronik 60-dan hazırlanmış silindr və bloklar
istehsal edilmişdir. Tribaloy T-400, Höganäs AB tərəfindən lazer üzlüklü polad 316 bloklara tətbiq edilmişdir.
Tribaloy T-400 qalınlığı təxminən 1 mm olan bir təbəqə idi.
Müxtəlif materialların sərtlik dərəcəsini müəyyən etmək üçün sərtlik testləri aparılmışdır. 5 hissədə
hazırlanmış 15 trek. İzlər arasındakı məsafə 0,1 mm idi. İstifadə olunan yük 25 q idi.
Aşınma rejimini və aşınma mexanizmini qurmaq üçün Skan edən Elektron Mikroskopdan (SEM)
istifadə edilmişdir. Səthin topoqrafiyasını öyrənmək və nəticə çıxarmaq üçün ikinci elektron detektordan
istifadə edilmişdir. Oksid təbəqələrini ayırd etmək üçün elektron əks etdirən detektordan istifadə edilmişdir.
Müxtəlif sahələrin kimyəvi tərkibini ümumiləşdirmək üçün Enerji Dispers X-ray Spektroskopiyası (EDS)
istifadə edilmişdir.
Kəpənəkvari siyirtmələrin işinin tədqiqi: Yüksək temperaturda kəpənəkvari siyirtmələrin istifadəsi
zamanı yeyilmənin səbəblərini görmək üçün araşdırılma aparılıb. SEM SOMAS-dakı sınaqlar üçün istifadə
olunmuş siyirtmələri öyrənmək üçün istifadə olunurdu. Bu siyirtmələr otaq temperaturunda və 500℃-dək
qalxan temperaturlarda açılıb-bağlanırdı. Bu siyirtmələr yalnız kiçik yeyilmələri göstərirdi, SOMAS isə daha
pis yeyilmələr olan siyirtmələri görürdü. Tədqiq olunan hissələr diskin kənarı və milin yaxınlığında bir-birinə
əyilən oturacaq idi (I. Hutchings, Tribology - friction and wear of engineering materials).
Diskin kənarı meylli bir səthə malikdir və bir kənardan digərinə qədər yoxlanılır. Səth geri səpələnmiş
elektronlardan istifadə edərək tədqiq edilmişdir. Daha ağır elementlər daha parlaq yerlərdə, oksid kimi yüngül
elementlər isə qaranlıq yerlərdə görünür. Parçaların istehsalı zamanı əmələ gələn səthdə müşahidə oluna bilən
yivlər aydın görünür.
Oturacaqla sıx bitişik olan səthi yoxlayarkən heç bir cızıq tapılmadı. Cızıqlar yapışqan aşınmasından
əmələ gəlir. Yapışqan yeyilməsi deformasiya ilə bərkidilməklə materialı daha da sərtləşdirir. Sərt materiallar
cızıq əmələ gətirir. Cızıqlarda kobud səth görünür, bu, cızıqların kövrək qırılma və yapışqan aşınması
nəticəsində əmələ gəldiyini göstərir. İki səth birləşdirici qüvvələr tərəfindən bir-birinə lehimləndikdə və
sürüşmə hərəkəti onları parçaladıqda kobud bir səth yarandı. İki oxşar materialdan istifadə edildikdə yapışma
adi haldır.
Oturacağı yoxlayan zaman məlum olub ki, bir tərəfdə digər tərəfə nisbətən daha çox oksid var.
Klapanın bağlandığı zaman bu tərəf qazla qarşı-qarşıya qalmışdır. Digər tərəfdən, oksid məsamələri tapıldı,
onlar klapan açıldıqda əmələ gəldi.
Sınaq zamanı blok və silindr arasındakı sürtünmə xüsusiyyətləri ölçüldü. X və y istiqamətlərində
qüvvə ölçüldü, sonra sürtünmə əmsalı hesablandı. Şəkil 4-də müxtəlif temperaturda müxtəlif sınaq cütləri üçün
orta sürtünmə əmsalı göstərilir. 250 ˚C-də artan və sonra 500 ˚C-də azalan Tribaloy T-400 ilə müqayisədə 316
polad istisna olmaqla, sürtünmə əmsalı artan temperaturla azalmışdır.
Cədvəl 1.
…268…
Şəkil 1. Hər bir sınaq cütü üçün temperaturdan asılı olaraq sürtünmə
Yeyilmə ilə bağlı nəticələr üç fəsilə bölünür: blokun həcminin itirilməsi, blokun yeyilmə dərinliyi və
silindrin yeyilmə dərinliyi.
Silindrləri blokun üzərindən sürüşdürərkən, material köhnəlir, Şək. 2 profilometr ilə çəkilmiş səthin
3D təsvirinin nümunəsini göstərir.
Şəkil 2. Tipik 3D blokun şəkli
Profilometrdən istifadə edərək blokun aşınması nəticəsində həcm itkisi hər blok üçün hesablana bilər,
Cədvəl 2 müxtəlif temperaturlarda hər bir sınaq cütü üçün orta həcm itkisini göstərir. Öz-özünə bitişik 316
polad bütün temperaturlarda ən böyük həcm itkisinə malik idi. Nitronic 60 blokları, 316 poladla müqayisədə,
özünə yapışan poladdan daha az həcm itkisinə malikdir və özünə yapışan Nitronic 60 həcm itkisi ən kiçik idi.
Bu üç sınaq cütü üçün temperaturun artması ilə həcm itkisi azaldı. Tribaloy T-400-də 316 poladla müqayisədə
həcm itkisi yox idi, əvəzinə material bloka yapışdı, temperaturla həcmdə əhəmiyyətli fərq yox idi.
Cədvəl 2.
Şəkil 3.
…269…
Cədvəl 3-də hər bir sınaq cütü üçün müxtəlif temperaturlarda blokun orta maksimum aşınma dərinliyi
göstərilir. Öz-özünə yapışan polad üçün temperaturun artması ilə dərinlik artdı. Öz-özünə yapışan nitroniklər
üçün temperaturun artması ilə dərinlik azalır. Nitronic poladla müqayisədə 250 ˚C-də dərinlikdə, sonra isə 500
˚C-də artım göstərdi.
Cədvəl 3.
Şəkil 4.
Bütün sınaqdan keçirilmiş materiallar üçün yüksək temperaturda sürtünmə azalır. Artımla temperatur
oksidinin əmələ gəlməsi daha tez formalaşır. Yüksək temperaturda bir az daha çox oksid tədqiq olunan
bloklarda tapıla bilər. Digər səbəblərdən biri odur ki, yüksək temperaturda materialın yumşalması qabarların
bloklayıcı təsirini azaldır, nəticədə sürtünmə əmsalının azalmasına səbəb olur.
Riddle 316L paslanmayan polad disk üzərində sancağı sınaqdan keçirəndə sürtünmə əmsalı 0,13 idi.
Sürət 2,03 m/s, yük isə 44,5 N. Çaudri və Kailas 70 N yüklə 316L sürüşən özünü birləşdirici ilə bir tədqiqat
apardılar, sonra otaq temperaturunda sürtünmə əmsalı 0,75 oldu. Bu işdə poladın 316 sürtünmə əmsalı 0,69,
yükü 50 N, sürəti isə 1 m/s olmuşdur. Kiçik dəyişikliklər sürtünmə əmsalında böyük fərq verir. Sürtünmə
maddi parametr deyil, sistem parametridir.
Blokların aşınma mexanizmlərini araşdırarkən, bütün materiallar onların yapışqan aşınma ilə
köhnəldiyini göstərdi. İki səth bir-birinə yapışdı və aşınma meydana gəldi. Səthləri sürüşdürərkən, materialın
aşınması, pozuntuların görünüşü və materialın bulaşması baş verir. Materialın bir hissəsi səthləri bir-birinə
qarşı sürüşdürərək sərtləşdi. Daha sərt material səthdə cızıqlar buraxan sərt ləkələr yaratdı. Stott oksidlərin və
ya köhnəlmiş metal hissəciklərinin aşınma xüsusiyyətlərinə bir neçə yolla təsir edə biləcəyini bildirdi. Bunun
bir üsulu, dağıntıların səthlər arasında sərbəst hərəkət edən hissəciklər şəklində tutulmasıdır. Onlar üç və ya
iki komponentli aşındırıcı kimi fəaliyyət göstərə bilər (R. Chattopadhyay, Surface wear, Analysis, treatment
and prevention).
Polad 316 polad 316-ya qarşı sürüşdükdə ən şiddətli aşınmanı göstərdi. Polad 316 blokları ən böyük
həcm itkisini göstərdi və bu da maksimum aşınma dərinliyinə uyğundur. Nitronic 60-ı polad 316 ilə
sürüşdürərkən həm həcm itkisi, həm də maksimum aşınma dərinliyi azaldı. Silindrlərin maksimum aşınma
dərinliyi polad 316 və nitronik 60-a qarşı sürüşən polad silindrlər üçün demək olar ki, bərabərdir. Bu o
deməkdir ki, polad 316 əks səthi polad 316 və nitronik 60 üçün eyni şəkildə yeyilir, onlardan hər hansı biri
aşınmanı azaltmaq üçün yaxşı alternativdir. Polad 316 və nitronik 60 üçün sərtlik demək olar ki, eynidir və
əvvəlki həcmdəki fərqi izah edə bilməz. SEM-də polad 316 və nitronik 60 bloklarını tədqiq edərkən, nitronik
60-ın səthində daha çox oksid olduğunu aşkar etmək olar. Oksid təbəqəsi səthi qoruyur və daha az miqdarda
aşınmayla nəticələnə bilər. Polad bloklarda, demək olar ki, heç bir oksid tapılmadı (oksid qaranlıq
ləkələr/zonalar kimi görünməlidir).
Nitronik 60-ın nitronik 60-a qarşı sürüşməsi zamanı nitronik 60-ın polad 316-ya sürüşməsi ilə
müqayisədə daha az aşınma aşkar edilmişdir. Bu, iki nitronik 60 səthindən istifadə edərkən daha çox oksidlə
izah edilə bilər. Bu halda həm bloklar, həm də silindr səthdə oksid yarada bilər. Bu tədqiqatda əldə edilən
nəticələr HPalloy tərəfindən əldə edilən nəticələrə uyğundur. Öz-özünə birləşdirilən nitronik 60, öz-özünə
birləşən polad 316-dan daha az həcm itkisinə malikdir. Nəticələr, öz-özünə yapışan Nitronic 60-ın polad 316
ilə sürüşən Nitronic 60-dan daha yaxşı aşınma müqavimətinə malik olduğu nəticələrinə uyğundur. Tribaloy
polad 316-ya qarşı sürüşərkən digər sınaq cütlərindən fərqli davranış nümayiş etdirdi. Həcmi itirmək əvəzinə
…270…
material tribaloy bloklarına yapışdı. EDS təhlili göstərdi ki, yapışan material silindrdən polad 316-dır. Həcm
itkisi və maksimum dərinliyə gəldikdə, tribaloy blokları ən yaxşı aşınma müqavimətini göstərdi.
Ədəbiyyat
1. Asyalı M.H., Kara S., Yılmaz B., Biyomedikal Mühendisliğin Temelleri, Bölüm 17, Nobel Akademik Yayıncılık,
978-605-133-943-6, 2014.
2. Hutchings I. Tribology - friction and wear of engineering materials, Burlington: Butterworth-Heinemann, 1992.
3. R. Chattopadhyay, Surface wear, Analysis, treatment and prevention, ASM international, 2001.
4. Tunç M., CO2 Lazer Kesim Tezgâhlarında Kesme Parametrelerinin Yüzey Pürüzlülüğüne Etkilerinin İncelenmesi,
Karabük Üniversitesi Makine Mühendisliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans. Tezi, Karabük, 2015, 405899.
АНАЛИТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ СРОКА СЛУЖБЫ СКВАЖИННОГО ШТАНГОВОГО

НАСОСА
Алиева Севда Якуб кызы
Кандидат технических наук, доцент
Абышова Рабия Мустафа кызы
Кандидат технических наук, ассистент
Азербайджанский Государственный Университет Нефти и Промышленности
Abstract: The downhole rod pump (SSH) is one of the responsible nodes of mechanized methods of
well operation, as well as one of the important parameters of the SSH is their service life. Numerous scientific
and technical works have been devoted to the question of increasing the service life of the SRS. This paper
discusses the issue of analytical study of the service life and scientific and practical ways to increase the service
life of the SRS.
Keywords: well, rod pump, plunger, cylinder, period, maintenance, valve.
Для определения срока службы СШН в период использования СШН в производстве

воспользуемся определением удельных расходов средств потребителей. Потребители покупают СШН
на сумму 𝑄𝑛 , сохраняют их до спуска в скважину и готовят к пуску, используют в скважине,
производят контроль и текущие ремонты с использованием материальных средств и рабочих сил и
наконец снимают из производства сдают заинтересованным организациям как метал получая сумму
𝑄𝑜𝑐 . Сумму 𝑄𝑜𝑐 называют остаточной стоимостью. Тогда расход потребителя с учетом остаточной
стоимости будет [1]:
𝑀 = 𝑄н − 𝑄ос (1)
Расходы потребителя на хранение, подготовку насоса для спуска в скважину, технического
обслуживания, на материальные средство, на рабочих сил 𝑁0 с момента 𝑡 приобретения СШН будет
𝑁0 = 𝑁𝑡 (2)
где 𝑁 - расходы хранения, технического обслуживания, материальных средств и рабочих сил в
единицу времени.
Отметим, что расходы 𝑁0 является линейной функцией времени 𝑡. На ряду этими будут также
расходы в периоды притирки и нормальной работы СШН, связанные износом зазора в паре цилиндр-
плунжер [2].
Пример, что в период притирки износ происходит с ростом скорости, а далее процесс износа
протекает по другому закону с уменьшающим скоростью. Эти расходы будут пропорциальны величине
утечки жидкости и определяется по формулам:
период притирки
𝛼𝑡
𝑁тр = (3)
𝑏−𝑡
Износа в период нормальной работы:
𝑐𝑡
𝑁нр = (4)
𝑎 + 𝑏𝑡
Таким образом расходы потребителя будет
𝛼𝑡 𝑐𝑡
𝐶 = 𝑀 + 𝑁𝑡 + + (5)
𝑏 − 1 𝑎 + 𝑏𝑡
Удельные расходы в единицы времени в период срока службы СШН будет иметь вид
…271…
С 𝑀 𝛼 𝑐
𝑊= = +𝑁+ + (6)
𝑡 𝑡 𝑏 − 1 𝑎 + 𝑏𝑡
Для простаты рассмотрим пример для случая притирки удельного расхода 𝑊 следующем виде
𝑀 𝛼
𝑊 = +𝑁+ (7)
𝑡 𝑏−𝑡
Оптимальный срок службы определяется по зависимости (7) иметь вид
𝑑𝑊
| =0
𝑑𝑡 𝑡=𝑡1
который согласно (7) будет
𝑀 0 − 𝛼(−1)
− 2| + | =0 (8)
𝑡 𝑡=𝑡1 (𝑏 − 𝑡)2 𝑡=𝑡
1
Из (8) получим
𝑀 𝛼
2 = (𝑏 − 1)2 (9)
𝑡1
Отсюда будем иметь
𝑡1 𝑀
=√ (10)
𝑏 − 𝑡1 𝛼
Из (10) для величины 𝑡1 получим
𝑀
𝑏√
𝛼
𝑡1 = (11)
𝑀
1+√
𝛼
Т.о. удельный расход при 𝑡 = 𝑡1 имеет экстремум.
Далее необходимо уточнить второго производного по знаку при 𝑡 = 𝑡1 функция 𝑊 будет ли
иметь максимальное или минимальное значения? Для этого наудем знак второго производного
функции 𝑊 при 𝑡 = 𝑡1
𝑑2 𝑊 𝑑 𝑀 𝑑 𝛼
| = (− ) + ( )=
𝑑𝑡 2 𝑡=𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡 (𝑏 − 𝑡1 )2
1
2 2𝛼 2𝑀 1 𝑡1 3
=𝑀 3− = [ − ( ) ]
𝑡1 (𝑏 − 𝑡)2 𝑡13 𝛼 𝑏 − 𝑡1
𝑑2 𝑊
Согласно, (10) 𝑑𝑡 2 > 0, т.е. функция 𝑊 при 𝑡 = 𝑡1 имеет минимальное значение [3; 4].
Определим минимальное значении функции 𝑊 = 𝑊𝑚𝑖𝑛 по формуле
𝑀 𝛼
𝑊𝑚𝑖𝑛 = + 𝑁 + (12)
𝑡1 𝑏 − 𝑡1
Уравнение (7) приведем к простейшему виду и получим:
𝑀
𝑀 (1 + √ 𝛼 )
𝑀 𝛼
𝑊𝑚𝑖𝑛 = +𝑁+ = +
√ 𝑀 √ 𝑀 √ 𝑀
𝑏 𝛼 𝑏 𝛼 𝑏 𝛼
𝑏−
𝑀 𝑀
1 + √𝛼 1 + √𝛼
𝑀 𝑀
𝛼 (1 + √ 𝛼 ) 𝑀 (1 + √ 𝛼 )
𝛼 𝑀
+𝑁 = +𝑁+ (1 + √ ) =
𝑀 𝑀 𝑀 𝑏 𝛼
𝑏 (1 + √ 𝛼 − √ 𝛼 ) 𝑏√ 𝛼
𝑀 𝑀
1 + √𝛼 𝑀 1 + √𝛼 𝑀
=𝑁+ +𝛼 =𝑁+ 𝛼 +1 =
𝑏 𝑏
√𝑀 √𝑀
( 𝛼 ) (𝛼 ∙ 𝛼 )
…272…
𝑀
1 + √𝛼 𝑀
=𝑁+ (1 + √ )
𝛼𝑏 𝛼
2
𝛼 𝑀
𝑈𝑚𝑖𝑛 = 𝑁 + (1 + √ )
𝑏 𝛼
График функции 𝑊 представлен на рис. 1.
Из рис.1 видно что, с увеличением времени функция уменьшается и в точке А достигает
минимального значения, в дальнейшем с увеличением времени использования СШН в скважине
2
𝛼 𝑀
удельные расхода растут до величины 𝑁+ 𝑏
(1 + √ )
𝛼
.
A
𝑾𝒎𝒊𝒏
O t
𝒕𝟏 = 𝟏𝟎сут. t2
Рис. 1. Изменение функции в зависимости от времени
Если расходы и потери на технического обслуживания и ремонта в единицу времени и будет

2
𝛼 𝑀
больше 𝑁 + 𝑏 (1 + √ 𝛼 ) , если дебит скважины 𝑄 получится меньше 𝑊, то необходимо насос снят с
производства.
Приведем пример расчета с учетом следующих данных: стоимость насоса, стоимости
нагнетательного и всасывающих клапанов, стоимости и количество текущих ремонтов в промысловых
случаях и другие [5].
Стоимость 32 мм вставного насоса 840 𝐴𝑍𝑁 стоимость нагнетательного клапана 32 𝐴𝑍𝑁, а
всасывающего клапана 46 𝐴𝑍𝑁. Остаточная стоимость берется равным 60 % от стоимости нового
насоса, т.е. 504 𝐴𝑍𝑁, тогда расход потребителя на покупку насоса, оставит 𝑀 = 840 − 504 =
336 𝐴𝑍𝑁. В период срока службы насоса проведено 2 раза текущего ремонта с заменой 2
нагнетательных 4 всасывающих клапанов, т.е. расходы 248 𝐴𝑍𝑁, 𝛼 = 0,7748
Расходы на текущий ремонт ведутся равным (15 − 20)% стоимости нового насоса, т.е.
294 𝐴𝑍𝑁
𝑀
𝑏√ 𝛼 10,541 ∙ 20,82
𝑡1 = = = 10,06 сутки
𝑀 21,82
1 + √𝛼
Определим 𝑁
𝑁0 = 294 − 248 = 46 𝐴𝑍𝑁
𝑁0 46
𝑁= = = 4,57 𝐴𝑍𝑁⁄сутки
𝑡1 10,06
𝑀 𝛼 336 0,7748
𝑊𝑚𝑖𝑛 = + 𝑁 + = + 4,57 + =
𝑡1 𝑏 − 𝑡1 10,06 10,541 − 10,06
= 33,46 + 4,57 + 1,61 = 39,57 𝐴𝑍𝑁⁄сутки
Вычислим 𝑊𝑚𝑖𝑛
…273…
2 2
𝛼 𝑀 0,7748 336
𝑊𝑚𝑖𝑛 = 𝑁 + (1 + √ ) = 4,6 + (1 + √ ) =
𝑏 𝛼 10,541 0,7748
= 4,6 + 0,07350 ∙ 476,3 = 39,6 𝐴𝑍𝑁⁄сутки

Заключения
1. Разработан аналитический способ определения и научно-практический пути увеличения срок
службы СШН.
2. Предложена функция дельного расхода в единицу времени в период срок службы СШН.
3. Получена формула по определению срок службы СШН, зависимая расхода потребителя с
учетом расходы на хранение, техническое обслуживание, материальные средства и рабочих
сил.
4. Согласно закономерности изменения во времена удельного расхода в период срока службы
СШН предлагаются научно-практические меры увеличения срока службы СШН и условия
снятия СШН из производства как экономический невыгодного элемента.
1. ОСНОВЫ НЕФТЕГАЗОВОГО ДЕЛА, В.Г. Крец, А.В. Шадрина Издательство Томского политехнического
университета, 2010, 357 стр.
2. ОСОБЕННОСТИ ЭКСПЛУАТАЦИИ СКВАЖИН ОСНАЩЕННЫХ ШТАНГОВЫМИ НАСОСАМИ НА
МЕСТОРОЖДЕНИЯХ СО СЛАБОСЦЕМЕНТИ-РОВАННЫМИ КОЛЛЕКТОРАМИ, БЕКЕТОВ С.Б.,
КУЧУРИН А Е, Горный информационно-аналитический бюллетень (научно-технический журнал, 2010 г.
3. ОЦЕНКА ОБЩЕЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ РАЗРАБОТКИ НЕФТЕНОСНЫХ ЗАЛЕЖЕЙ ПРИ ДОБЫЧЕ
НЕФТИ ШТАНГОВЫМИ ГЛУБИННЫМИ НАСОСАМИ
Зиянгиров А.Р. Уфимский государственный нефтяной технический университет, Нефтегазовое дело, 2012
г, том 10, №3 стр 65-68
4. А.И.Селиванов. Основы теории старения машин. Изд-во «Машиностроение» Москва 1971.
5. Н.А.Набиев «Разработка и исследование технологических факторов, обеспечивающих повышения
эксплуатационных скважинных штанговых насосов. Диссертация доктора философии по технике. Баку –
2010.
К ВЫБОРУ ГЕОМЕТРИЧЕСКИХ ПАРАМЕТРОВ РАСШИРЕНИЯ БОКОВОГО СТВОЛА

СКВАЖИНЫ
Хейрабади Газаля Сабир кызы

Доктор философии по техническим наукам
Абышова Рабия Мустафа кызы
Доктор философии по техническим наукам
Пашаева Вефа Бахыш кызы
Ассистент
Abstract. Increasing volumes of drilling of lateral branches of trunks, using the main trunks, also put
forward the need to solve a number of new problems. Among them, there are small radial gaps between the
production string or liner and the wall of the lateral wellbore, which make it difficult to ensure the tightness of
the annulus. The problem is exacerbated by the fact that on an inclined or horizontal section of the wellbore,
the production string is always eccentrically displaced relative to the axis of the well. Therefore, ensuring the
required quality of sealing may require continuous or local expansion of the trunk.
Based on the research and analysis of known solutions, formulas are presented for determining
rational intervals for expanding the sidetrack of the well. So, for example, 120...124 mm bits are used to drill
a side branch from a 215.9 mm well previously cased with 146 mm casing pipes. In the fields, to reduce
hydraulic losses in the annulus, it may be necessary to expand the wellbore, for example, using the AzINMASH
design RSH-116/137 expander with cutting elements that are self-projecting only during expansion or drilling
of the well. The maximum allowable expansion diameter, depending on the rheological properties of cement
and clay slurries, based on the conditions for ensuring the tightness of the annulus, should not exceed 130...155
mm.
Keywords: Wells, drilling, tightness, tripping, bits, industry.
…274…
Малые радиальные зазоры между эксплуатационной колонной или хвостовиком и стенкой

бокового ствола скважины затрудняют обеспечение требуемого качества герметизации заколонного
пространства.
Возрастающие объемы бурения боковых ответвлений стволов, с использованием основных
стволов, выдвигают и необходимость решения ряда новых задач. Среди них, и малые радиальные
зазоры между эксплуатационной колонной или хвостовиком и стенкой бокового ствола скважины,
которые затрудняют обеспечение герметичности заколонного пространства. Проблема усугубляется
тем, что на наклонном или горизонтальном участке ствола эксплуатационная колонна всегда находится
эксцентрично смещенной, относительно оси скважины. Поэтому обеспечение необходимого качества
герметизации может потребовать сплошного (по всей длине ответвления ствола) или локального (по
отдельным участкам) расширения ствола, ограничиваемого:
- максимально допустимой величиной, при превышении которой цементный раствор на
отдельных участках скважины не сможет вытеснить промывочную жидкость из наиболее узкого зазора
между нижней стенкой ствола и обсадной колонны;
- минимальной величиной, лимитируемой предельно допустимым, по тем или иным причинам,
гидравлическим сопротивлением заколонного пространства.
На основании проведенных исследований и анализа известных решений представлены
формулы для определения рациональных интервалов расширения бокового ствола скважины. Так,
например, для проводки бокового ответвления из 215,9-мм скважины, ранее обсаженной 146-мм
обсадными трубами, используются 120...124-мм долота. На промыслах для снижения гидравлических
потерь в заколонном пространстве может возникнуть необходимость расширения ствола, например, с
помощью расширителя РШ-116/137 конструкции АзИНМАША с самовыдвигающимися только при
расширении или проработке скважины режущими элементами (при спуско-подъемных операциях
диаметр расширителя равен 116 мм). Предельно допустимый диаметр расширения в зависимости от
реологических свойств цементного и глинистого растворов, исходя из условий обеспечения
герметичности заколонного пространства, не должен превышать 130...155 мм.
Исходя из номенклатуры освоенного промышленностью оборудования для заканчивания,
исследования и освоения скважин рациональным для крепления боковых ответвлений стволов следует
считать использование эксплуатационных колонн из разработанных ВНИИТнефть 102-мм обсадных
труб. Однако, в скважинах, ранее обсаженных 146-мм эксплуатационными колоннами (большая часть
действующего фонда), при использовании 102-мм труб возникает необходимость дополнительного
расширения бокового ответвления ствола со 120...124 мм до величины, обеспечивающей
предотвращение наблюдаемой на промыслах негерметичности заколонного пространства. Такое
расширение может быть осуществлено с помощью раздвижных шарошечных или плашечных
расширителей.
Выбор схемы расширения (по всей длине ствола, локальная - с созданием искусственных
каверн или комбинация обеих схем) производится в зависимости от условий залегания продуктивного
горизонта, проходимости и оснастки обсадной колонны, наличия возможных осложнений при
заканчивании и последующей эксплуатации скважины и ряда других факторов.
Поскольку вне зависимости от схемы расширения на наклонных и горизонтальных участках
скважины колонна всегда "лежит" на нижней стенке ствола, то для всех схем обязательным
представляется проверка минимально и максимально допустимых диаметров расширения ствола,
обеспечивающих качественную изоляцию заколонного пространства с учетом основных геолого-
технологических факторов и используемого для цементирования скважины оборудования.
Очевидно, что максимальный диаметр расширения выбирается исходя из условия полного
заполнения заколонного пространства тампонажным раствором на отдельных участках скважины(для
обеспечения изоляции, в первую очередь, продуктивного и водоохранного комплексов) с учетом
имеющейся оснастки обсадной колонны и режима тампонажа скважины. Минимальный диаметр -
исходя из допустимого наибольшего гидравлического сопротивления заколонного пространства при
цементировании эксплуатационной колонны. Рассмотрим оба вопроса отдельно.
При эксцентричном размещении рассматриваемого участка, например, в зоне продуктивного
комплекса, эксплуатационной колонны на наклонной или горизонтальной части ствола полное
замещение промывочной жидкости тампонажным раствором для вязкопластичных жидкостей (к
которым относится большая часть цементных и глинистых растворов) обеспечивается при какой-то
минимальной скорости закачки жидкости в скважину [1].
…275…
И действительно, для того, чтобы исключить в процессе тампонажа скважины возникновение
застойных зон, необходимо в самой узкой части эксцентричного кольцевого пространства обеспечить
движение жидкости превышая, воздействием перепада давления Р на единицу длины колонны,
величину динамического напряжения сдвига τо тампонажного или глинистого раствора. В этом случае,
расход жидкости через элементарный сегмент с бесконечно малой длиной дуги dl = R dω эквивалентен
величине
Qk  dl Qk  ( )
Q = = d
2R 2 (1)
Рис. 1. Схема к выбору геометрических параметров расширения бокового ствола скважины

1 - начальный ствол скважины; 2 - расширенный ствол:
а - полностью расширенный ствол; б - участок локального расширения;
3 - эксплуатационная колонна; 4 - центрирующий фонарь.
Подставляя в полученное выражение расход Qк* [2] через элементарный сегмент, интегрируя
его по всему периметру кольцевого пространства и отбрасывая пренебрежимо малые слагаемые после
преобразований получим формулу для определения минимальной производительности
цементировочных агрегатов, обеспечивающей течение тампонажного раствора через все сечение
эксцентричного затрубного пространства в виде [1]:
 0  −  2 r  10r    8r 3  2  
2
Qk     +  −  −  − 
  +  +
8  6  6 6   3 4  2 
 4r   3 2  2 2 133  2 15 4 
+  − 1 2 +  + (
 + 3 2 − )   + 5 2 + 
82 
 3   2  3 72r  (2.)
Здесь τо и η - соответственно, динамическое напряжение сдвига и вязкость тампонажного
раствора или промывочной жидкости; ε - допустимый или фактический (определяемый в зависимости
от центрирующей оснастки колонны в зоне продуктивного комплекса) эксцентриситет смещения
обсадных труб на рассматриваемом участке скважины; R - радиус скважины; r - наружный радиус
обсадных труб;
5 = R-r-ε; Δ = R-r.
Полученное решение в частном случае при эксцентриситете смещения ε = 0 полностью
совпадает с исходным [2] для определения расхода QK* при структурном режиме течения
вязкопластичных жидкостей в концентричном кольцевом пространстве.
На рис.1. (верхняя часть) показано найденное по формуле (2.) влияние диаметра скважины на
требуемый минимальный расход жидкости, обеспечивающий течение некоторых видов цементных и
глинистого растворов по всему периметру сечения эксцентричного кольцевого пространства.
Полученная графическая зависимость позволяет легко определить диаметр расширения ствола
скважины для колонны 102-мм обсадных труб при условии, когда эксцентриситет смещения колонны
относительно оси скважины согласно нормативным материалам ВНИИКРнефть (разработанным в свое
время для вертикальных скважин) не превышает половины полуразности диаметров скважины и
…276…
наружного труб. Из рис. 1 наглядно видно, что на качество изоляции заколонного пространства, в
первую очередь, влияет отношение τо/η цементного раствора.
Анализ полученного решения наглядно подтверждает недопустимость использования, в
отличие от распространенных нормативных материалов, фиксированной величины эксцентриситета
смещения на различных участках стволов наклонных и горизонтальных скважин. Доминирующее
влияние соотношения τо/η показывает, что существенное, вплоть до многократного варьирования,
значение на полноту замещения промывочной жидкости тампонажным раствором оказывает
химическая обработка цементных растворов, например, сульфит-спиртовой бардой и ее
производными.
Литература:
1. Маковей Н. Гидравлика бурения – М.: Недра, 1986. 536с.;
2. Кнышенко А.Г., Каликович Г.Э. Влияние физико – химических свойств жидкости, насыщающей
коллектор на порометрическую характеристику пласта. // Тезисы докл. Всесоюзн.научн. – техн.конф. –
Ивано-Франковск, 1982. – с.124-125;
3. Башкатов Д.Н., Панков А.В., Коломиец А.М. Прогрессивная технология бурения гидрогеологических
скважин – М.Недра, 2002
4. Калинин А.Г., Левицкий А.З., Мессер А.Г., Соловьев Н.В. Практическое руководство по технологии
бурения скважин на жидкие и газообразные полезные ископаемые. - М. Недра, 2001;
5. Повышение эффективности зарезки и бурения второго ствола в добывающих скважинах. М.,
ВНИИОЭНГ, 1985, вып.12;
6. Gray G.R., Darly H.C. and Rogers W.F. Composition and Properties of oil Well Drilling Fluids. – Fourth edition.
Gulf Publishing Co., Houston. -1987. –p.62;
MƏRKƏZDƏNQAÇMA ELEKTRİK DALMA NASOS QURĞUSUNUN İŞ QABİLİYYƏTİNİN

YÜKSƏLDİLMƏSİ
Aslanov Camaləddin Nurəddin oğlu
Orcid id: 0000-0002-9401-5937
Həmidova Gülnar Əbdülhəmid qızı
magistrant
Orcid id: 0000-0003-0387-8022
Ağazadə Neman Ramin oğlu
doktorant
Orcid id: 0000-0001-9351-4067
Abstract: The research is devoted to the method of increasing the resistance to abrasion corrosion on
the working blades of the centrifugal submersible pumping unit. Research has confirmed that the method of
strengthening the surfaces of the pump blades on the basis of laser technology meets modern requirements.
From this point of view, in the course of the research, it was proposed to treat the working surfaces of their
feathers with corrosion-resistant metal powders during the production of centrifugal submersible pumping unit,
and the technology of processing was developed. Particular attention was paid to nickel-based as well as
titanium-based metal powders. The main advantage of these metal powders is their ability to withstand fatigue
and other deformations. In addition, nickel and titanium-based alloys also have a high resistance to
deformations that can occur as a result of high temperatures. However, numerous comparisons and studies
have shown that the high temperature resistance of titanium-based metal powders is higher than that of nickel-
based alloys. For this reason, the process of strengthening the working blades of the pump using titanium-
based powders using laser technology was carried out. The study also determined the expression of the depth
of impact of the beam for laser technology.
Key words: centrifugal pump, surface treatment, laser technology, solid particles, abrasive wear.
Mərkəzdənqaçma nasosu soyuq isti halda olan mayelərin, özlülüyü yüksək olan və aşındırıcı
mayelərin, suyun qruntla, torfla, və s. bərk hissəciklərlə qarışığının nəql olunması üçün tətbiq olunur. MEDNQ
üçün mayenin fasiləsiz axması mütləqdir. Mərkəzdənqaçma nasosları dedikdə, tələb olunan basqının və
təzyiqin köməyilə mərkəzdənqaçma qüvvəsinin hesabina işçi çarxın pərlərinə daxil olan mayeni nəql edən
qurğu başa düşülür. Əsas işçi orqan isə val üzərinə yerləşdirilmiş və korpusun daxilində firlanan işçi çarxdır.
…277…
Çarxda yerləşən pərlər arasındakı mexanizm işçi çarxın iş prinsipini tamamlayır. Mərkəzdənqaçma nasosların
iş prinsipinin əsas mahiyyəti işçi çarxın fırlanması ilə nasosun işləməsi zamanı onun korpusunda yaranan
mərkəzdənqaçma qüvvəsinin hesabına olur. Nasosun valı isə muftanın köməyiə elektrik mühərrikinə
birləşdirilir. Elektrik mühərrikinin köməyilə nasos fırlanır, ardıcıl olaraq, işçi çarxın pərlərinə daxil olan maye
nasosun korpusunda mərkəzdənqaçma qüvvəsi əmələ gətirir, korpus daxilində vakkum və təzyiq yaranır.
Nəticədə, maye sorucu boru vasitəsilə sorucu qola, oradan nasosa daxil olur. Bu zaman yaranan təzyiqlər
fərqinin hesabına maye işçi çarxdan spiral kameraya, oradan vurucu qola birləşən təzyiq borusunun köməyi
ilə təzyiq hovuzuna nəql olunur. İşçi çarxda adətən iki diskdən ibarət olur – ön və arxa disklər. İşçi pərlər
(kürəklər) bu iki disklərin arasında yerləşir. İşçi pərlərin sayı adətən 6-dan 8-ə qədər olur. Bir ədəd işçii çarx
3000 dövr/dəq olduqda 200...250 m basqı yarada bilir. Yüksək təzyiq yaratmaq məqsədilə çoxpilləli ((yəni işçi
çarxları val üzərində ardıcıl yerləşdirməklə) nasoslardan istifadə olunur. Nasosun bir pilləsinin basqısını
saxlamaq şərtlə məhsuldarlığı artırmaq üçün işçi çarx iki tərəfli maye girişlə hazırlanır . Magistral neft
kəmərində istifadə olunan nasosların gövdələri əsasən iki hisədən ibarət olur. İşçi çarxdan maye böyük sürətlə
çıxır və onun enerjisi aşağıdakı xususi tərtibatlarda təzyiqə çevrilir.Sıradançıxmaların əsasında dalma
nasoslarının işçi çarxlarında pərlərin qum, duz və digər mexaniki qatışıqların təsirindən abraziv yeyilmə və
korroziya səbəbindən sıradan çıxması ilə əlaqəli problemlər burada üstünlük təşkil edir. Bunun həll olaraq isə
mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasos qurğularında lazer texnologiyası vasitəsilə metal tozlarından istifadə
etməklə çarxdakı pərlərin işçi səthinin möhkəmləndirilərək yeyilməyə davamlılığının artırılması təklif olunur.
Nasosun elementlərində baş verən yeyilmələr burada radial vurmaların yaranmasına və bütövlükdə qurğuda
böyük titrəmələrə səbəb olur ki, bu da qəzalara gətirib çıxarır. Ümumilikdə dalma nasos qurğusunun ehtiyatı
və təmirlər arası müddətinin azalması səbəbləri sırasında işçi çarx və istiqamətləndirici aparat cütlüyünün qum,
gil və mexaniki qarışıqlarla dolması, eləcə də, valda boyunduruqların yaranmasında üstünlük təskil edir.
Detalın iş şərtlərindən asılı olaraq yüksək bir hidroabraziv yeyilməyə məruz qaldığından səthin
materialı əhəmiyyətli dərəcədə qənaət oluna bilər. Çünki detalı tamamilə bahalı bir ərintidən istehsal etməyə
ehtiyac qalmır. Ayrıca bu texnologiyadan istifadə edilən bütün hallarda pərlərin istismar müddəti əhəmiyyətli
dərəcədə uzanır.
Metodun əsas üstünlükləri:
- Nazik səth qatı qaratmaq qabiliyyəti (0,3 mm-ə qədər),
- Əsas materiala yüksək dayanıqlı yapışma,
- Yeyilmənin minimuma endirilməsi,
- Çökmüş materialın sürətli istiləşməsi və ya soyudulması.
Səthi əritmədən lazer şüası ilə örtük çəkdikdə, yeyilməyə davamlılıq 2-4 dəfə, əyilmədə möhkəmlik
həddi 70-80%, kontakt möhkəmliyi isə həmçinin 60-70% artır. Lazerlə səthi möhkəmləndirmə yüksək
məhsuldarlığa malik olub, prosesin asanlığına imkan verir. Lazer şüasının tətbiqi ilə detalların səthində
müxtəlif emal rejimləri ilə misal olaraq səthi möhkəmləndirmə üsulu ilə müxtəlif fiziki – mexaniki
xüsusiyyətlərə malik səthlər almaqla səthin kompozisiya xarakterini təmin etmək olar.
Lazer texnologiyası ilə səthi möhkəmləndirmə yalnız səthin deyil, həmçinin əsas materialın 2 mm
dərinliyinə qədər təsir göstərərək əhəmiyyətli dərəcədə artırmağa imkan verən üsuldur. Lazerlə sərtləşdirmə
metodu özü də yüksək temperaturlarda və ağır yüklərdə işləyən detalların və konstruksiyaların yorğunluq
müqavimətini, uzunmüddətli möhkəmliyini, korroziya və yeyilməyə davamlılığını artırma üsullarından biri
kimi tanınır. Proses səthi ərimə dərəcəsinə qədər qızdırdıqdan və ya maye metal ilə etibarlı şəkildə əritdikdən
sonra işçi səthinə uyğun seçilmiş metal tozunu əlavə etməkdən ibarətdir. Bu şəkildə yaradılan səth təbəqəsi
əsas materialı ilə vahid bir bütün təşkil edir. Proses səthi ərimə dərəcəsinə qədər qızdırdıqdan və ya maye metal
ilə etibarlı şəkildə əritdikdən sonra işçi səthinə uyğun seçilmiş metal tozunu əlavə etməkdə ibarətdir. Bu şəkildə
yaradılan səth təbəqəsi əsas materialı ilə vahid bir bütün təşkil edir. Detalın iş şərtlərindən asılı olaraq yüksək
hidroabraziv yeyilməyə məruz qaldığından səthin materialı əhəmiyyətli dərəcədə qənaət oluna bilər. Çünki
detalı tamamilə bahalı bir ərintidən istehsal etməyə ehtiyac qalmır. Ayrıca bu texnologiyadan istifadə edilən
bütün hallarda işçi çarxdakı pərlərin istismar müddəti əhəmiyyətli dərəcədə uzanır. Metal tozu olaraq isə titan
karbid (TiC) pudrasından istifadə etmək təklif olunur. Toz halında bu qatışığı əridərək metalın səthinə lazer
texnologiyası ilə çəkdikdə, alınan təbəqə kövrək titan və karbid qarışığından ibarət hala gəlir. Bu səth yüksək
dərəcədə yeyilməyədözümlü hesab olunur.
İş prinsipi sinterləmədə əsasən ölçüsü 50-100 mkm arasında olan kiçik dənəciklər əridilərək bir-birinə
birləşdirilir. Əridilən hissə isə soyuduqda qatı şəkildə bərkiyərək birləşir. Bu iş prosesini yerinə yetirmək üçün
istifadə edilən qurğular: ehtiyat çəni, hərəkətli çən, lazer başlığı, güzgü və üzərinə model yerləşdirilən işçi
platformadan ibarətdir. Çəndə yerləşdirilən material işçi səthə daxil olduqdan sonra xüsusii bir diyircəyin
köməyi ilə əvvəlcədən planlaşdırılmış qalınlıqda yayılır. Yayılan metal tozu materialın yəni poladın ərimə
…278…
temperaturundan 4 aşağı qiymətinə qədər qızdırılır. Prosesin gedişi zamanı detalın işçi səthi daimi azot qazı
ilə dövr edir. Bu işçi hissədə temperaturun bərabər paylanasına kömək göstərir. Daha sonra qatın en kəsiyi
haqda kompüter vasitəsilə verilən indormasiya lazer şüası ilə platformanın üzərində yerləşdirilmiş güzgüdən
keçərək toz şəklində yayılan materialın üzərinə salınır. Burada dənəciklər lazerlə verilən enerjinin təsirindən
əriyir və şüalanma sona çatdıqdan sonra soyuma nəticəsində bərkiyir,, son olaraq birləşir. Qat hazır edildikdən
sonra qatın qalınlığı qədər aşağı doğru hərəkət edilir. Prosesin son mərhələsində qatın səthi möhkəmləndirməsi
üçün yeni toz qatı yayılaraq lazerlə bərkitmə prosesi təkrarlanmağa başlanılır. Bu proses detal tam hazır
edilənədək davam olunur. LS prosesinə möhkəm materiallar uyğun olduğundan dayaqlara ehtiyac yoxdur.
Şüanın təsir dərinliyi.
Şüanın təsir dərinliyi Cd bu düsturla təyin olunur:
𝑃𝐿
Cd = Dp ∙ ln ( )
𝑣𝑆 ∙ℎ𝑆 ∙𝐸𝑐
Burada: Dp – [mm], qətranın optik şüansını buraxma dərinliyi,
PL – [W], orta lazer gücü, VS – [ m/s], lazer şüasının sürəti, hS – [mm], ştrixləmə məsafəsi, Ec – [
mJ/sm2], qətranın səthi enerjisini təsvir edən sabitdir.
Şüanın buraxdığı izin həndəsi forması.
Lazer şüasının təsir göstərdiyi dərinliyi ilə yanaşı onun buraxdığı izin eni ilə forması prosesin
gedişində böyük rol oynamasıdır. Həmin parametr şüanın yaratdığı səthdəki enerjidən asılı deyildir. Bunun
əvəzində onun intensivliyindən aılıdır. Həndəsi formanı düstur ilə ifadə etmək lazım gələrsə, burada enerji
paylanmasının sərhəd şərtlərini tətbiq etmək vacibdir. Aslılıq belə ifadə olunur:
2 2
1 2 𝑃𝐿
( √
2 ) ∙ 𝑦 + (𝐷 ) ∙ 𝑧 = ln [ 𝜋 (𝜔 ∙ 𝑣 ∙ 𝐸 )]
𝜔0 𝑝 0 𝑠 𝑐
Burada 𝜔0 şüanın səthlə təmas radiusudur. Verilmiş düsturla verilən proses üçün parametrlərin izinin
enini göstərmək olar.
Nəticə olaraq mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasos qurğusunun işçi çarxlarındakı pərlərin qum
dənəciklərinin və ya mexaniki qatışıqların yaratdığı hidroabraziv yeyilmənin qarşısının alınması məqsədilə,
lazer texnologiyası üsulundan istifadə edilərək, səthi möhkəmləndirmə təklif olunmuşdur. Pərlərə uyğun
olaraq səthi möhkəmləndirmə üçün uyğun metal tozu təyin edilmişdir. Yeyilməyədavamlılığının artırılması
məqsədilə metal tozlarından istifadəsi təklifi irəli sürülür. Beləliklə, mərkəzdənqaçma elektrik dalma nasos
qurğusunun pərlərinin gec sıradan çıxması ilə nasosun iş effektivliyinin və məhsuldarlığının artması müəyyən
edilmişdir.
Ədəbiyyat
1. Rezo Əliyev, Bertram Hentşel, Sürətli hazırlama texnologiyasının mütərəqqi üsulları, Elm nəşriyyatı, 2005.
2. http://az.jzhaixin.com/titanium-carbide-powder-tic-product/
3. Мамедов В.Т., Асланов Д.Н., Дамирова Д.Р. (2021). Расчет нагрузки на штанговую подвеску при
неустановившемся колебательном движении штанг скважинной насосной установки. // Известия высших
учебных заведений. Машиностроение.
4. Aslanov J., Исмаилов М. (2021). Mолекулярное взаимное прикосновение поверхностей с высшим классом
чистоты Молодий вчении. // № 10 (98).
ŞUŞA ŞƏHƏRİNDƏ FƏRDİ YAŞAYIŞ EVİNİN İSTİLİK TƏCHİZATINDA TORPAQ ZONDLU

İSTİLİK NASOSLARININ MÜXTƏLİF SXEMLƏRİNİN EFFEKTİVLİYİNİN TƏDQİQİ.
Babayeva Sevinc Şulan qızı
Orcid id: 0000-0002-9334-5483
Abstract: The rapid development of industry increases the demand for fuel. Work is underway around
the world to use renewable energy sources with great potential. This is due to the availability of energy in these
sources and not polluting the environment.
The article presents a computer simulation model of 2 different heat supply schemes of a private home
heat pump in Shusha. The first scheme providing heat supply is a solar collector and ground probe heat pump,
…279…
and the second scheme is a solar collector, combined tank heat pump. The modeling was performed using the
GeoTSOL program. This program is a professional tool for planning and designing heat pump systems. A
ground probe was used as the heat source. Soil temperature for months and temperature of surrounding
environment were selected from the Meteonorm program based on geographical coordinates. All parameters
specific to both schemes (seasonal performance ratios, energy consumption, losses, solar shares, efficiency,
etc.) were calculated and compared by computer simulation. The devices belonging to each scheme have been
identified and selected in accordance with the standards.
Key words: alternative energy, heat supply, GeoTSOL, ground probe heat pump, modeling,
simulation.
İşğaldan azad olan Şuşa şəhərinin 2022-ci ildə 270 ili tamam olur. Müharibədən sonar Şuşanın
bərpasının sürətləndirmək məqsədilə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2022-ci ili “Şuşa İli” elan edib. ⦋1⦌.
İndi qarşıda Şuşanı dirçəltmək kimi mühüm bir vəzifə dayanır. Bunun üçün Şuşanın bərpasını və orada
məskunlaşmanı təşkil etmək lazımdır. Eyni zamanda Qarabağ bölgəsində “ağıllı kənd”, “ağıllı şəhər”
konsepsiyalarının tətbiqi prioritet məsələlərdən biridir. Burada tam təmiz ekoloji mühiti saxlamaq əsas
şərtlərdəndir. Bunları nəzərə alaraq bu məqalədə, Şuşa şəhərində yerləşən fərdi yaşayış evinin isti su
təchizatının və istiləşdirilməsinin alternativ enerjidən istifadə ilə təmin edilməsi tədqıq olunmuşdur.
Fərdi yaşayış evinin isti su təchizatı və istiləşdirilməsi istilik nasoslarının günəş kollektoru ilə birgə tətbiqi
vasitəsilə icra edilir. İstilik nasosları monovalent rejimdə işləyir. ⦋2,səh⦌. Monovalent rejimdə işləyən iki sxem
(Şəkil 1), (Şəkil2) üzrə sistemə aid parametrlər kompyuter simulyasiyası ilə hesablanmışdır.
Şəkil1. Günəş kollektorlu və torpaq zondlu istilik nasosu vasitəsilə isti su və istilik təchizatı sistemi.(Z1)
Şəkil.1-də (Z1) sxemində istilik nasosu ilə günəş kollektoru isti su təlabatını ödəyir. İstiləşdirmə isə
yalniz istilik nasosunun hesabina olur.
Şəkil2. Günəş kollektorlu, kombinə olunmuş çənli istilik nasosu vasitəsilə isti su və istilik təchizatı sistemi.
(Z2)
Şəkil2-də (Z2) isə həm günəş kollektoru, həm də istilik nasosu vasitəsilə alınan istilik kombinə
olunmuş çəndə toplanır. Daha sonra oradan həm istilik təchizatı, həm də isti su təlabatı ödənir.
…280…
Şəkil 3. Z1 istilik təchizatı sistemi üçün aylar üzrə istilik nasosu və günəş kollektorunun
sistemə verdiyi istilik yükü və istilik nasosunun effektivlik əmsalı
Həm Z1, həm də Z2 sxemləri üzrə işləyən sistemlərdə istilik nasosoları maksimum güclə noyabr –
mart aylarinda , qısmən isə may- sentyabr aylarında işləyir. Günəş kollektoru isə bütün il boyu enerji hasil edr.
İstilik nasosunun hesablanmış effektivlik əmsalı isə Z1 sxemi ilə işləyən sistemdə daha yüksəkdir.
Şəkil 4. Z2 istilik təchizatı sistemi üçün aylar üzrə istilik nasosu və günəş kollektorunun
sistemə verdiyi istilik yükü və istilik nasosunun effektivlik əmsalı
Hər iki sxemdə istilik təchizatı yalnlz istilik nasosu və günəş kollektoru vasitəsilə təmin edilir.
Təqdim olunan hər iki sxemdə istilik mənbəyi kimi torpaq zond götürülmüşdür. Şuşada fərdi ev üçün istilik
mənbəyi kimi istifadə olunan torpaq zondun simulyasiya nəticəsində parametrləri hesablanmışdır. Birinci
konturun işçi cismi 25% -li qlikol –su məhluludur
İstilik nasosu ilə alınan enerji Z1 sxemi ilə işləyən sistemdə daha çox, Z2 sxemi ilə işləyən
sistemdə isə daha azdır. Günəş sistemi ilə təmin olunan enerji isə əksinə,, Z2 sxemi ilə işləyən sistemdə isə
daha çoxdur. (Şəkil 5). İstilik nasosunun işi günün saatlarından və ilin fəsillərindən asılı deyil. Ona görə də bu
göstəricinin üstünlüyü analoji olaraq, Z1 sxemi ilə işləyən sistemə üstünlük qazandırır.
7739
7849 3725
10000 0
3383 Z2
5000 0
Z1
0
İstilik nasosu ilə Qazan tərəfindən Günəş sistemi ilə
təmin edilir: kVt təmin edilir: kVt təmin olunur: kVt
Z1 Z2
Şəkil 5. Z1 və Z2 sxemi ilə işləyən sistemdə istilik nasosu və günəş kollektoru vasitəsilə alınan enerji dəyərləri
2117
3000 1743 140 117

2000 Z2
1000 133 153
Z1
0
İstilik nasosu:kVt Köməkçi enerji: Günəş dövrə
saat kVt saat nasosu:kVt saat
Z1 Z2
…281…
Şəkil 6. Z1 və Z2 sxemi ilə işləyən sistemdə istilik nasosu , günəş kollektoru, köməkçi qızdırıcının enerji
istehlakı dəyərləri.
Hər iki sxemdə əlavə enerji dəyərini ödəmək üçün əlavə qızdırıcıya ehtiyac duyulur. Bu qızdırıcıdan
Z1 sxemində istifadə daha effektivdir. Eyni zamanda Z1 sistemində həm istilik nasosunun, həm də günəş dövrə
nasosunun istehlak enerjisi Z2-yə nisbətən azdır. Bu da Z1 sisteminin effektivliyini xarakterizə edir.
Hər bir inkişaf etmiş ölkə qarşısında qoyulan əsas hədəf 2030-cu ilə qədər CO2 emissiyasının
azaldılmasıdır. Bu mövcud texnologiyalarla əldə edilir. 2050- ci ildə bu emissiyaların ixtisarının hal hazırda
protatip mərhələsində olan texnologiyalara aid olacaq. Bu nöqteyi nəzərdən, Z1 və Z2 sxemləri üzrə istilik
təchizatı bu tələblərə cavab verir. Belə ki, kompyuter simulyasiyası ilə bu nəticələr əldə edilmişdir: (Şəkil 7)
15000 12772 12147

10000
5000
3161 3006
0
Z1 Z2
İlkin enerjiyə qənaət: kVt saat
Qarşısı alınan CO2 emissiyaları: kq
Şəkil 7. İlkin enerji qənaət və CO2-nin qarşısının alınması
Z1 sistemində Z2 sisteminə nisbətən ilkin enerjiyə 625 kVt saat qənaət edilmişdir. Eyni zamanda
atmosferə atılacaq Z1 sistemində 3161 kq, Z2 sistemində isə 3006 kq karbon emissiyasının qarşısı alınmışdır.
Bu göstəricidə də Z1 sistemi üstünlük təşkil edir.
Simulyasiya nəticələrinin təhlili, fərdi yaşayış evinin istilik təchizatı sistemin modelləşdirilməsi və
inkişaf etmiş ölkələrin “ağıllı kənd”, “ağıllı şəhər” layihələrinin araşdırması zamanı məlum oldu ki, istilik
təchizatını xarakterizə edən parametrlərin əvvəlcədən hesablanması proqnozlaşdırmada mühüm yer tutur.
(Glass, 2010, Fincka et al., 2016, Информационно – методическое издание, 2016, Мацевитый et al., 2009)
Belə ki, simulyasiya nəticəsində, hansı sxemin daha effektiv işləyəcəyi alınan nəticələrin müqayisəsinə görə
aydınlaşmışdır.
Günəş istilik enerjisi və istilik nasoslarının istilik təchizatında tətbiqi bu sahədə əhəmiyyətli bir töhfə
verə bilər. Bununla da üzvi yanacaqlardan istifadə azalar. Analoji olaraq da, atmosferə tullanan CO2
emissiyaları da sifira yaxınlaşar. Ona görə də bu texnologiyanın tətbiqinin genişləndirilməsi çox vacibdir.
Ədəbiyyat
1. Əliyev İ.H. (05 yanvar 2022). Azərbaycan Respublikasında 2022-ci ilin “Şuşa İli” elan edilməsi haqqında
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı .
2. Babayeva S.Ş. (Fevral 24-25, 2022) “Postkonflikt vəziyyətlərində yenidənqurma və bərpa” II beynəlxalq elmi
konfrans. “ Kəlbəcər şəhərində fərdi yaşayış binasının istilik təchizatı sistemində istilik nasoslarından istifadə
perspektivləri ”
3. Fincka C., Lib R., Kramera R., Zeilera W. (2016) Quantifying demand flexibility of power-to-heat and thermal
energy storage in the control of building heating systems. Applied Energy.
4. Glass A. (2010) Analysis of building-integrated renewable energy systems in modern UK homes. (2016) Тепловые
насосы в современной промышленности и коммунальной инфраструктуре. Информационно – методическое
издание. — М.: Издательство ≪Перо≫,` — 204 с.
5. Мацевитый Ю.М., Чиркин Н.Б., Остапчук В.Н., Богданович Л.С., Клепанда А.С., (2009) Альтернативная
система теплоснабжения на базе теплового насоса с грунтовым теплообменником // Журнал «Новости
теплоснабжения» №1 (101).
…282…
УДК: 621.645: 22
ИССЛЕДОВАНИЕ МЕТОДА ВИБРАЦИОННОГО ВОЗДЕЙСТВИЯ
НА ПЛАСТ В МОРСКИХ УСЛОВИЯ
Рагимова Махлуга Сурхай гызы
Кандидат технических наук, доцент
Керимова Ирада Мурад гызы
Диссертант
Abstract: The high efficiency of vibration action after preliminary acid treatment in these oil production
facilities is due to the weakening of the connection between the various colmating particles, between them and
the surface of the pore channels of preliminary acid treatment and the breaking of such connections by
subsequent vibration action using wave processes.
The results of acid and vibration treatments of production wells cannot be compared due to their
performance in different production facilities and according to different technologies. Nevertheless, acid
treatments of production wells are less effective. Based on the effectiveness of the integrated technology for
the use of enhanced oil recovery methods, in this case it is possible to believe that this technology would be
more effective.
Keywords: basic parameter, vibration processing, wells, formation pressure, gas factor, bottom hole
zone of formation.
ВЕДЕНИЕ: На практике разработки и эксплуатации нефтяных месторождений существуют и
применяются многочисленные способы интенсификации добычи нефти и газа путем воздействия на
призабойную зону пласта по различным выбранным скважинам.
Некоторые коллекторы насыщены трудно извлекаемыми нефтями, которые с одной стороны
обладают низкими коллекторскими свойствами, то-есть пористостью и проницаемостью, а с другой
стороны они насыщены тяжелыми нефтями, обладающими высокими динамическими вязкостями
(когда нефти являются ньютоновскими жидкостями) или высокими структурными вязкостями (когда
они являются вязко-пластичными жидкостями) в пластовых условиях. В таких месторождениях
эксплуатационные скважины имеют невысокие дебиты нефти и газа и нагнетательные
(инжекционные) водяные скважины имеют низкие водопоглотительные способности.
Опытно–промышленное испытание способа вибровоздействия на пласт в морских нефтяных
месторождениях Азербайджана началось с 1974–го года. Виброобработки нагнетательных водяных и
добывающих нефтяных скважин проводились в основном на месторождении «Гум-дениз» научно-
исследовательской лабораторной вибровоздействия, созданной с этой целью в цехе научно-
исследовательских и производственных работ (ЦНИПР) НГДУ «Гум адасы».
Сопоставление результатов кислотных и виброкислотных обработок, проводимых на разных
объектах не представлялось возможным.
Для наиболее конкретного установления положительных сторон вибрационного воздействия
на ПЗП (призабойная зона пласта) по скважинам анализа сопоставлением выполнялись кислотные и
виброкислотные обработки на одних и тех же скважинах нефтяного месторождения и сравнивались их
полученные результаты. Эти обработки выполнялись на нагнетательных водяных скважинах №139,
168, 391, 2, 305 (два раза) и 294.
Суммарный прирост закачиваемой в пласт воды после виброкислотных обработок составляла
67530 м3, который 2,4 раза превышал подобный показатель (25992 м3) после осуществления кислотных
обработок. Средне суммарный прирост закачиваемой в пласт воды приходящий на одну эффективную
кислотную обработку (3713 м3) на 5934 м3 меньше, чем при виброкислотных обработках (9647 м3).
Продолжительность эффективности при виброкислотных обработках составляла 696 дней,
которая на 249 дней больше чем при чисто кислотных обработках (447 дней). Средний удельный
расход рабочей жидкости (сильной кислоты) на один погонный метр эффективный мощности
забойного фильтра для виброкислотных и кислотных обработок бывает одинаковым (0,3м3).
Большая эффективность вибровоздействия после предварительного проведения в этих
эксплуатационных нефтяных объектах кислотной обработки обусловлена ослаблением связи между
различными кольматирующими частицами, между ними и поверхностью поровых каналов
предварительной кислотной обработки и разрывом таких связей последующим вибрационным
воздействием с помощью волновых процессов. Во избежание закупорки пор и трещин ПЗП, и
…283…
удаленных зон пласта взвешенными частицами, отделившихся в результате волновых процессов нужен
их принудительный вынос из пласта при освоении скважин.
При суммарном приросте закачки воды 102902 м3 на месторождении «Гум дениз» по итогам
вибровоздействия на ПЗП вышеуказанных инжекционных водяных скважин дополнительная добыча
нефти составляла 9359тон.
Известно, что повышение фильтрующей способности пористой проницаемой среды при
виброобработке зависит также от значения перепада давления. Благоприятным фактором
эффективности проведенных виброобработок является высокий перепад давления, создаваемый
гидравлическим вибратором, установленным на забое скважины.
Ввиду того, что при проведении вибровоздействия снижение давления закачки рабочей
жидкости в конце процесса при одних тех же темпах расхода свидетельствует об улучшении
гидродинамических параметров призабойной зоны пласта, то есть увеличение перепада давления
закачки между начальными и конечными давлениями без изменения темпа расхода свидетельствует
об улучшении коллекторских свойств ПЗП-а.
Выполнялись 13 виброобработок в 12-ти экслуатационных нефтяных скважинах
месторождения «Гум-дениз». Дополнительная добыча нефти по итоговым результатам
вибровоздействия этих скважин составляла 5136 тон.
В следствие кислотных обработок эксплуатационных скважин месторождения «Гум-дениз», по
итоговым результатам дополнительная добыча нефти составляла 557 тон.
Результаты кислотных и виброобработок эксплуатационных скважин не подлежат
сопоставлению из–за выполнения их в различных эксплуатационных объектах и по различной
технологии. Тем не менее, кислотные обработки эксплуатационных скважин являются менее
результативными. Исходя из результативности комплексной технологии применения методов
повышения нефтеотдачи пластов, в данном случае возможно полагать, что эта технология была бы
более эффективная.
Недостаточный объем применения этого способа воздействия на ПЗП-а в данном
месторождении затрудняет проведение более конкретного анализа и установление оптимальных
значений основных параметров, которые обуславливают эффективность вибровоздействия по
объектам. Тем не менее, результативность вибровоздействия на пласт по имеющемуся фактическому
объему применения значительно превышает итоговые результаты кислотных обработок.
Суммарная дополнительная добыча нефти по НГДУ «Гум адасы» при применении способа
вибровоздействия на ПЗП-а по эксплуатационным нефтяным и инжекционным водяным скважинам
составляла 14494 тон.
Выполнена виброобработка на восьми эксплуатационных нефтяных скважинах НГДУ
«Абшероннефть», дополнительная добыча нефти по которым составляла 358 тон (скважины №354,
630, 189, 814, 615, 617, 782). Сравнительно низкая эффективность выполняемых виброобработок в
этих скважинах объясняется высокой дренированостью залежей, в которых проводились
виброобработки. Аналитическое исследование автоколебательного режима работы данного вибратора
упругих колебаний и полученные в результате алгоритмы для вычисления значений параметров
вибратора и параметров технологического процесса вибровоздействия в зависимости от значений
параметров обрабатываемой зоны пласта дает возможность разработать методику выбора
оптимальной технологии способа вибровоздействия на ПЗП по скважинам.
Эффективность способа вибровоздействия на ПЗП по скважинам зависит от выбора
эксплуатационных объектов, подготовки скважин к обработке, выбора оптимального
технологического режима протекания процесса вибровоздействия, технологии освоения скважин
после обработок, сравнительного анализа результатов обработок в целях дальнейшего
усовершенствования техники и технологии и т.д.
Способ вибровоздействия рекомендуется применять в скважинах с ухудшенными
коллекторскими свойствами (пористостью, проницаемостью, фракционным составом,
неоднородностью и т.д) ПЗП-а.
При выборе скважин для вибровоздействия, их дебит является самым важным показателем.
Если при рассмотрении истории эксплуатации скважины оказывается, что дебит подвержен
сравнительно резкому падению и это не связано с ухудшением фильтрационных свойств ПЗП-а, то
скважина после виброобработки может восстановить свой дебит. Темп падения дебита при этом, как
правило, гораздо меньше, чем до виброобработки. В неоднородных пластах с низкой проницаемостью
призабойной зоны дебит скважины, подвергнутой вибровоздейстию, может быть поднят до уровня
…284…
дебита близлежащих скважин, которые находятся в зонах с более высокой проницаемостью пласта.
Это происходит за счет очистки обрабатываемой зоны от кольматирующих материалов.
Вибровоздействие не рекомендуется выполнять в скважинах, технически неисправных (с
нарушением фильтровой части, при наличии обрыва и смятия колонны и т.д.). Не рекомендуется
также выполнять этот способ в скважинах, расположенных вблизи водонефтяного контура и на
скважинах с сильным поглощением жидкости и с низкими пластовыми давлениями.
Вибрационное воздействие на ПЗП-а и технология его осуществления должны быть
предварительно обоснованы путем анализа геолого-промыслового и кернового материала, а также
геолого-физическими исследованиями. Для выбора наиболее оптимальной технологии необходимо
знать причины уменьшения продуктивности скважин и причины ухудшения фильтрационных свойств
продуктивного нефтяного пласта. Скважины, выбранные для вибровоздействия, предварительно
должны быть исследованы, определены дебит скважины, забойное и пластовое давление, газовый
фактор, содержание воды в продукции скважины, фракционный состав песка, выносимого из пласта,
коэффициенты продуктивности и приемистости скважин, сняты кривые восстановления давления,
сняты профиль приемистости для нагнетательных водяных скважин до и после виброобработки.
Изменения приемистости ПЗП-а в результате виброобработки устанавливается по итогам сравнения
результатов исследований до и после обработки.
Для каждой скважины составляется план работы по осуществлению процесса. В плане работ
даются геолого-эксплуатационные данные по скважине, предусматривается технологическая схема
работ.
Анализ нефтепромысловых исследований свидетельствует о том, что все скважины, в которых
осуществляли вибровоздействие условно можно разделить на следующие категории:
➢ скважины с низким пластовым давлением, в которых статический уровень жидкости
значительно ниже устья скважины. Обычно эта категория скважин, при открытии фильтра
промывается с поглощением, при закачке рабочей жидкости через вибратор трубное давление
колеблется в пределах 5,7–7,0 МПа. Это давление создается главным образом за счет гидравлических
сопротивлений. При остановке агрегатов, давление на устье падает до нуля. Зачастую этот факт
свидетельствует о том, что снижение дебита скважин не связано с ухудшением фильтрационных
свойств ПЗП-а. Для этой категории скважин применение вибровоздействия оказывается не
результативным;
➢ скважины, в которых пластовые давления близки к гидростатическому давлению. Эта
категория скважин при открытии фильтра промывается с восстановлением циркуляции, и при закачке
рабочей жидкости трубное давление колеблется в пределах от 10,0 до 22,0 МПа, а забойное давление
– от 9,0 до 15,0МПа. По этим скважинам были получены положительные результаты, так как
пластовые давления были достаточны для получения отраженных волн, сильных импульсов и
резонансных явлений.
➢ скважины, с высоким пластовым давлением с низкой проницаемостью. При обработке
приемистость таких скважин не обеспечивает оптимального режима золотниковых гидравлических
вибраторов, если рассчитывать на поглощение всей рабочей жидкости пластом. В скважинах такой
категории (при закачке жидкости в процессе виброобработки в пласт) не представляется возможным
формировать гидравлические импульсы высокого давления, а потому эффективность от подобных
обработок может быть низкой. Для виброобработки объектов с высоким пластовым давлением и с
низкой приемистостью необходимо применять гидравлические вибраторы с самовозбуждающимися
клапанами.
Результативность вибровоздействия во многом зависит также и от характера освоения скважин
после вибровоздействия, так как отделившиеся в результате виброволнового воздействия и
внесённые в пласт с закачиваемой водой частицы, вскоре вновь закупоривают поры и трещины ПЗП-
а. Во избежание закупорки пор и трещин и проталкивания взвешенных частиц в более удаленные
участки пласта нужен принудительный вынос взвешенных частиц из призабойной зоны в период
освоения скважин. Это мероприятие является одним из основных факторов повышения
эффективности виброобработки скважин. При этом предпочтение следует отдать импульсному
дренажу для большей эффективности очистки обработанных участков.
Как показывает опыт промышленного применения, выполнение вибровоздействия в комплексе
с другими способами повышения нефтеотдачи продуктивных пластов и интенсификации добычи
нефти значительно увеличивает эффективность этих мероприятий. Так, предварительное
осуществление различных кислотных ванн, и соляно-кислотной обработки ПЗП-а способствуют
…285…
ослаблению связи между различными кольматирующими частицами, между ними и поверхностью
поровых каналов. Последующее за этим виброволновое воздействует окончательно разрывает эти
связи с помощью колебании элементарных частиц, вызванных волновым процессом, и тем самым
способствует улучшению коллекторских свойств пор и каналов пласта.
ВЫВОДЫ:
В результате обзора устройств, создающих импульсный источник рабочей жидкости, для
виброволнового воздействия на ПЗП-а предпочтение нужно отдать гидравлическим вибраторам
колебаний, работающих на автоколебательном режиме. Применение их для виброобработки скважин
весьма перспективно, так как они имеют существенно меньше габаритные размеры, весьма просты в
своей конструкции, имеют достаточную работо способность в скважинных условиях.
При соблюдении всех остальных критериев основным фактором, обуславливающим
эффективность вибровоздействия на пласт, является обеспечение результативности вибровоздействия
при заданных гидродинамических параметрах обрабатываемых зон пласта.
1. Абасов М.Т., Стреков А.С., Аббасов М.И., Литвишков Ю.Н., Гаджиев А.А. Влияние вибровоздействия на
устойчивость межфазной границы системы «углеводородная жидкость-вода». Фундаментальные проблемы
разработки нефтегазовых месторождений, добычи и транспортировки углеводородного сырья. Материалы
Международной конференции 24-26 ноября 2004 г., г.Москва, М.ГЕОС, стр.247-248
2. Абасов М.Т., Стреков А.С., Аббасов М.И., Литвишков Ю.Н., Гаджиев А.А. Особенности поведения
углеводородных жидкостей в поле упругих волн. АМЕА «Xəbərlər», Yer Elmləri-2007, №3, стр.48-58
3. Абасов М.Т., Стреков А.С., Аббасов М.И., Литвишков Ю.Н., Гаджиев А.А. Особенности влияния
вибровоздействия на коэффициент извлечения нефти водой из пластов. АМЕА «Xəbərlər», Yer Elmləri-2008,
№3, стр.56-64
4. Валиуллин А.В. Совершенствование вибровоздействия на призабойную зону скважин для повышения
приемистости нагнетательных скважин. Автореферат к.т.н. Тюмень-1984 г., стр.20
5. Симонов Б.Ф., Опарин В.Р., Канискин Н.А. и др. Вибросейсмическое воздействие на нефтяные пласты с
земной поверхности. // Нефтяное хозяйство, 2000 г, №5, стр 56-64
6. Вибросейсмическое воздействие–Технический словарь, том 3, www/aios. org/index/php
7. Сулейманов А.Б., Исмайлов Ш.З. Повышение эффективности физического воздействия на призабойную
зону нефтедобывающих скважин. Нефте газовое дело, 2005 г.
DETERMINATION OF THE DEFORMATION OF THE ROCKS IN THE INITIAL STRESS

STATE
Sakit Abbasov
PhD, Associate Professor
Ahya Turabova
Abstract: It has been determined that when mass forces at plane deformation state aren’t considered
strain situation at any one-communication area of initial strain viscous –elastic medium depending on the given
boundary conditions and its form doesn’t depend in mechanical properties of the material. Plane strain situation
of viscous-elastic medium has been determined when boundary conditions obviously depend on time.
Key words: rheological condition, initial strain, boundary form, elasticity pressure, mass forces,
viscosity.
Estimation of side pressure influencing casings in complicated rheological condition in big depths forms
the basis of efficiency in reliable consolidation of the well walls and preparing of pipelines. It is known that
before the drilling mine rocks are always at initial strain state. As mine rocks are always under the pressure
when determining their strain deformation state their initial strain state has to be considered. When mass forces
are not considered in plane deformation state, then strain state in any one bond area of viscous –elastic medium
being dependent on boundary conditions and its form does not depend on mechanical properties of the material.
Let’s study strain –deformation state of the viscous-elastic medium under initial stress by applying Levi
theorem let’s think that under initial stress, viscous-elastic body is subjected to plane deformation on OXY
plane. Then
…286…
u1 = u1 ( x, y, t )
u 2 = u 2 ( x, y , t ) (1)
u3 = 0
Here x,y-are plane coordinates; t- is time, u1, u2, u3- are correspondingly displacements on x,y, z
coordinates.
When deformation is small and mass forces are not considered equilibrium equations are as following:
11 12
+ = 0;
x y
(2)
 21  22
+ = 0.
x y
Here11 , 12 ,  21 ,  22 are components of strain tensor components. If to denote initial strain tensor
components as 11 , 12 ,  21 ,  22 and to consider that the object under the initial strain
0 0 0 0
Is balanced then
110 120
+ = 0;
x y
(3)
 021  022
+ = 0.
x y
If to consider (3) in (2)
110 120
+ = 0;
x y
(4)
 210  220
+ = 0.
x y
 11 =  11 −  110 ;  12 =  12 −  120 ;
 21 =  21 −  210 ;  22 =  22 −  220 .
When medium is under initial strain the deformation is formed at the expense of stress change. That’s
why physical relations are as following [2]
1
 11 −  ( 22 +  33 ) + 1  H (t , ) 11 −  ( 22 +  33 )d 
t
 11 =
E E0


 22 =  22 −  ( 11 +  33 ) +  H (t , ) 22 −  ( 11 +  33 )d 
1 1t
(5)
E E0 
1+  1+  t

 12 =  12 +  H (t , ) 12 d 
E E 0 
Here E − is Young’s modulus;  − Puasson coefficient. H (t , ) − is nucleus.
If to consider. u 33 = 0 then for  33 we’ll get
u
 33 = 3 = 0
x3
From physical relations we get
1
 33 −  ( 11 +  22 ) + 1  H (t , ) 33 −  ( 11 +  22 )d
t
 33 = (6)
E E0
…287…
If to accept the following
y1 ( x, y, t ) = 33 − (11 + 22 )
then equality (6) is as following
t
y1 +  H (t , ) yd = 0 (7)
0
When t =0
as y1 ( x, y,0) = 0
Solution of homogenous equality is y1 = 0 ; that is
 33 =  ( 11 +  22 )
Then solution of homogenous integral equation (6) is:
33 − (11 + 22 ) = 0 (8)
If to consider (8) in (5), time equations have the following form;
1+ 
11 − (22 + 22 ) +  H (t , )11 − (11 + 22 )d 
t
11 =
E

0
1+ 
22 − (11 + 22 ) +  H (t , )22 − (11 + 22 )d
t
 22 = (9)
E 0

1+   
12 +  H (t , ) 12 d
t
12 = 
E  0 
Only one of the mutuality equations of deformation remains
 2 11  2 22  2 12
+ = 2 (10)
y 2 x 2 xy
From equation (4)
 2 11  2 22  2 12
+ = −2 (11)
x 2 y 2 xy
If to consider (9) in (10);
2  
 ( )  H (t , ) 11 −  ( 11 +  22 )d  +
t
2 
 −   +  +
y  
11 11 22
0
2 
+ 2  22 −  ( 11 +  22 ) +  H (t , ) 22 −  ( 11 +  22 )d  =
t
(12)
x  0 
2 
 12 +  H (t , ) 12 d 
t
=2

xy  0 
or if to consider (11)
(11 + 22 ) +  H (t , )(11 + 22 )d = 0

t
(13)
0
If to consider (11 + 22 ) = 0 (14)

2 2
at t = 0 moment then homogenous equation (13) can be as following, in (13) and (14)  = + −
x 2 y 2
is Laplace’s operator, let’s accept y 2 = (11 + 22 ) then we get;
If to consider that at the initial moment the material elasticity is subjected to elastic deformation and
Levi relations are compensated, then
…288…
t
y 2 +  H (t , ) y 2 d = 0 (15)
0
y 2 (0) = (11 + 22 ) = (11 + P +  22 + P ) =

= (11 +  22 ) + 2P = (11 +  22 ) = 0
(16)
Equation (16) coincides with Levi equation. If to include Eri stress functions
 2  2  2
11 = 2 ; 12 = − ; 33 = 2 .
y xy x
then  = 0 .
Thus, if not to consider mass-forces at plane deformation state, though strain situation at any one
communication area of initial strain viscous-elastic medium depends on the given boundary conditions and
boundary form it doesn’t depend on mechanical properties of the material. That is when homogenous initial
strain sitiation not strains themselves, is considered but their changes compensate Lame equations.
Let’s determine stress-deformation state of viscous–elastic rocks in the initial stress by the proved
theorem.
When gravitation force isn’t considered balance equations for rocks under the initial stresses will be as
following in polar coordinates for the case symmetric to axis:
d ((r3) + P ) (r3) − t( 3)
+ =0 (17)
d 
 r( 3) ,  t( 3) − are correspondingly radial and tangential stresses. P is infinite pressure of rocks. as the
rocks are accepted viscous-elastic physical relations can be as following:
 = t + P − (t + 2P + z ) +  H (t − ) 

( 3) 1 ( 3) ( 3) ( 3) 1 t ( 3)
r
E E0
 t( 3) + P − (t( 3) + (z3) + 2P )d
(18)
 = t( 3) + P − (t( 3) + (z3) + 2P ) +  H ( 3) (t − ) 
( 3) 1 1t
t
E E0
 t + P − (t + z + 2P )d
( 3) ( 3) ( 3)
 r ,  t − are correspondingly radial and tangential deformations in the rocks. E is Young’s modulus
( 3) ( 3)
for rocks.
 − is Puasson coefficient for rocks;
H ( 3) (t − ) - is nuclear.
As the task is symmetric:
U (3) = 0; U z(3) = 0; U(3) = U r(3) (r, t ) (19)
geometric relations are as following:
dur(3) (3) ur(3)
 ( 3)
r = , t = (20)
dr r
U (3) ,U z(3) ,U r(3) − correspondingly are tangential, axial and radial directions displacements.
As (z3) = 0 , let’s accept the direction:
 z + P −  ( r( 3) +  t( 3) + 2P ) +  H ( 3) (t −  ) 
1 ( 3)
E
1t
E0
  z + P −  ( r +  t + 2P )d = 0
( 3) ( 3) ( 3)
(21)
y1 (r, t ) =  r( 3) + P −  ( z( 3) +  t( 3) + 2P ).
…289…
Then equality (20) will be
t
y1 +  H ( 3) (t − ) y1d = 0 (22)
0
As y 1 (r,0) = 0 the solving of homogeneous equality (22) is y1 = 0 . Then for viscous-elastic rocks
(z3) + P = ((r3) + t( 3) + 2P ) (23)
If to consider (23) in (18) equations will be as following:
1 +   ( 3)
r + P − (r + t + 2P ) +  H (t − ) 
t
 = ( 3) ( 3) ( 3) ( 3)
E 
r
0
 r + P − (r + t + 2P )d

( 3) ( 3) ( 3)
(24)
1 +   ( 3)
 ( )
t
t( 3) = 
 t + P −   ( 3)
+  ( 3)
+ 2 P +  H ( 3) (t − ) 
E 
r t
0
 t + P − (r + t + 2P )d

( 3) ( 3) ( 3)
Considering initial stress state of rocks in viscous-elastic environment then not stresses themselves, but
their difference will enter boundary conditions.
r = r3 , r (r3 ) =  r (r3 ) + P ,  r (r3 ) = −P3
As  r (r3 ) = P − P3
We get r = , r ( ) = 2 ( ) + P , r ( ) = −P
then  r () = P − P = 0
When stresses formed in the rocks are determined, not stresses themselves but their (displacements)
shifts correspond to solution of Lame task /1/
+ B (1 + 2 ln r ) + 2C
1
r = A
r2
 t = − A 2 + B (1 + 2 ln r ) + 2C
1
r
As  r = −P ;  t = −P3
r32
We get  r(,3) =  (P3 − P )
t r2
But radical shift is
1+  1 +  t ( 3)
u (r3 ) =
( 3)
r
( )
P3 − P  r3 +  H (t − )  (Pc − P )r3d (25)
E E 0
By the help of equation (25) it is possible to determine contact pressure formed in the boundary.
Conclusion. When boundary conditions are obviously dependent on time, that’s when volter principles
don’t justify themselves, for one-communication areas the method determining plane strain situation of
viscous-elastic mediums has been given. Contact pressure in the boundary has been determined by the help of
this proved method.
References
1. Amenzade Y.A. Elasticity theory M.Vishaya shkola, 1976
2. Yaqubov N.I., Gulgazli A.S., Abbasov S.G. About the application of Moris Levi’s theorem to the tasks of viscous
elasticity. Oil and gas, 1994, N2, p.87-90
3. Yagubov N.I., Gulgazli A.S., Abbasov S.G. Determination of contact tensions for multi-layer cylindrical viscous-
elastic zone. Materials of scientific conference on mechanics and mathematics. Baku, 1988, p.162-166
…290…
УДК 620.22.620.1
РАЗРАБОТКА МАТЕМАТИЧЕСКОЙ МОДЕЛИ ПРОГНОЗИРОВАНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ
ПРОЦЕССА РАЗРУШЕНИЯ СКВАЖИННЫМИ ФРЕЗЕРНЫМИ УСТРОЙСТВАМИ
Мустафаев Амир Гочу оглы
Доктор философии по техническим наукам, доцент
Агазаде Хаял Рафаэл оглы
Халилов Мехман Ильгар оглы
Аннотация: Исследование эффективности скважинных фрезерных устройств режущая часть,

армированная композиционным сплавом, состоящего из матричного материала и твердосплавного
зернистого наполнителя, даёт возможность создать оборудование для восстановления
бездействующих аварийных скважин. Разработан критерий оценки эффективности матричных
материалов, выработаны и рекомендованы виды матричного материала для практического
использования. При разработке физико-механических свойств композиционных сплавов,
применяемых в режущей части фрезерного инструмента, учтены физико-механические свойства
разрушаемых объектов. Проблему выбора определённого вида матричного материала, в зависимости
от свойств разрушаемых объектов и режимных параметров, можно решить проектированием
режимных параметров скважинных фрезерных устройств с учетом механических характеристик
режущей части армируемой композитами и физико-механические характеристики разрушаемого
объекта.
Ключевые слова: математическая модель, матричный материал, композиционный материал,
скважина, фрезерное устройство.
Введение: Ежегодное возвращение в фонд бездействующих аварийных скважин позволяет
значительно увеличить объёмы добычи нефти и газа.
Рост фонда добывающих нефтяных и газовых скважин определяет показатель ежегодного
увеличения объёмов работ, связанных с восстановлением аварийных скважин. Динамика изменения
объёма восстановительных работ свидетельствует о дальнейшем увеличении числа ремонтов скважин
[1,2].
Разработка математических моделей процесса разрушения различных фрезеруемых объектов в
основном производилась с помощью дифференцированных моделей по их физико-механическим
свойствам [2]. Это объясняется сложностью и громоздкостью моделей, проектируемых с учётом
свойств фрезеруемых объектов, а также применением обычных регрессионных методов. В этом плане
наиболее эффективными являются методы, базирующиеся на принципе селекции. Эти методы
позволяют, независимо от размерности векторного состояния, путём селекции наиболее значимых
сочетаний его компонентов получить очень компактные обобщённые модели. В результате обработки
методом группового учёта аргументов экспериментальной информации, включающей режимные
технологические факторы и физико-механические свойства различных фрезеруемых объектов, путём
селекции сочетания факторов можно получить нижеприводимую математическую модель разрушения
[3]:
𝒏Ϭвр Ϭвр √𝒂 𝒏Ϭвр 𝒂 𝑷𝟐 Ϭ𝟐вр 𝒂𝟐 𝒏𝟑 Ϭвр √𝒏
𝒒 = 𝑨𝟏 + 𝑨𝟐 + 𝑨𝟑 + 𝑨𝟒 + 𝑨𝟓 + 𝑨𝟔 (1)
√𝑷 √𝒏𝑷 √𝑷𝒂 𝒏√Ϭт 𝑷√𝑷𝒂
где Ai – коэффициенты значения которых приведены в табл.1;
n- число оборотов на фрезер; P-осевая нагрузка на фрезер; a- размеры зернисты матричной
материалы; Ϭвр – временное сопротивления матричного материала.
Таблица 1
Значения коэффициентов модели

1 2 3 4 5 6
0.6393 102 0.9837 10−1 -0.3378 102 -0.1574 10−1 -0.1574 10−1 -0.1361 10−5
После анализа полученных результатов количественной оценки износостойкости фрезеруемых
объектов, разрушаемой композиционным материалом [4], следует отметить, что подход к решению
задачи и применение математического аппарата, отличен от подхода ряда исследователей. Для оценки
…291…
сопротивляемости разрушению металлических объектов одна механическая характеристика критерий
износостойкости разрушаемого материала не может быть универсальным показателем. Поэтому для
практического использования определяется зависимостью сопротивляемости от всех механических
характеристик материала от степени его влияния на стойкость инструмента. Абразивное изнашивание
является весьма сложным процессом, вследствие многофакторности происходящего в единичном акте
износа. Однако также общеизвестно, что абразивное изнашивание является чисто механическим
явлением, в связи, с чем представляется возможным использование всех механических характеристик
материалов, определяемых стандартными методами, для количественного описания изменения
износостойкости от этих механических характеристик, но не только от них, но также от режимных
факторов протекания условий разрушения фрезеруемого объекта. При введении всех этих факторов в
математическую модель, изменяющиеся процессы, связанные с режимными параметрами, влияют на
перераспределение степени влияния механических характеристик [5]. При возможности
использования режимных параметров для увеличения работоспособности конкретного узла машины
или устройства, полученная математическая модель, позволяет путём оптимизации её по режимным
параметрам определить их для принятия соответствующих технико-конструкторских и
технологических решений.
Следует отметить, что в рассматриваемой статье механические факторы взяты для
возможности представления результатов предлагаемым подходом.
Количество взятых входных факторов не имеет существенного значения. Предлагаемый
подход наряду с резким сокращением объёма экспериментов при одновременном увеличении
получения общей количественной информации происходящих процессов, обладает ещё одним
преимуществом, заключающемся в отказе от создания и разработки новых методов определения
свойств материалов позволяет ограничиться используемыми стандартными методами.
Анализ формулы (1), полученной после пяти селекций, показывает совершенно
несущественное влияние предела текучести на процесс фрезерования композиционным материалом.
Пластические свойства металла, определяемые ударной вязкостью, играют важную роль в единичном
акте абразивного изнашивания. Продукты абразивного износа фрезеруемого объекта, выносимые из
зоны фрезерования в виде светло-серого порошка, представляют собой в основном микростружку
скалывания, вследствие образующего пластического оттеснения микрообъёмов металла
твёрдосплавным зерном, имеющего, как правило, на своём конце площадку износа. При оттеснение
стружки хаотически расположенным передним углом дробленных частиц происходит микро-резания,
определяющие устойчивость твёрдосплавного зерна в матричном материале. Исследования
показывают, что при известной марки трубы, необходимо учитывать, также влияние ударной вязкости
при назначении режимов фрезерования в скважине.
Выводы:
1. Применением математического аппарата количественной оценки износостойкости
фрезеруемых объектов разрушаемой композиционным материалом был изменен стандартный подход
к решению поставленной задачи.
2. Критерий износостойкости разрушаемого материала был определен с помощью
универсального показателя механической характеристики.
3. Для оценки сопротивляемости матричного материалов и выбора его для практического
использования определено зависимость сопротивляемости от всех механических характеристик
материала и степени влияния на стойкость разрушающего инструмента.
4. Сокращение объёма экспериментов в процессе фрезерования обладает преимуществом и
дает возможность для разработки новых методов определения свойств материалов стандартными
методами.
1. Мустафаев А.Г., Насиров Ч.Р. «Разработка методики повышения работоспособности скважинных
разрушающих инструментов Материалы всероссийской научно-технической конференции (с
международным участием).» "Проблемы геологии, разработки и эксплуатации месторождений, транспорта
и переработки трудноизвлекаемых тяжёлых нефтей", 8-10 декабря 2021 года. стр.208-209.
2. Мустафаев А.Г.; Насиров Ч.Р. «Разработка математической модели гидродинамических давлений при
эксплуатации скважин газлифтным способом. Материалы всероссийской научно-технической конференции
(с международным участием).» "Проблемы геологии, разработки и эксплуатации месторождений,
транспорта и переработки трудноизвлекаемых тяжёлых нефтей", 8-10 декабря 2021 года. стр.75-78.
3. Мустафаев А.Г.; Насиров Ч.Р. «Разработка режимных параметров работы фрезерных устройств с учетом
физико-механических характеристик режущей части инструмента армированной композиционными
…292…
сплавами.» X ВСЕРОССИЙСКАЯ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ
«МОЛОДЕЖЬ,НАУКА,ИННОВАЦИИ»МИНИСТЕРСТВО НАУКИ И ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
РФГБОУ ВО «ГРОЗНЕНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ НЕФТЯНОЙ ТЕХНИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ
имени академика М.Д. Миллионщикова». 2021. стр. 391-398.
4. А.Г. Мустафаев, Ч.Р. Насиров, А.Э. Нагиев. «Улучшение режущей способности скважинных фрезерных
инструментов армированными композиционными матричными материалами.» X ВСЕРОССИЙСКАЯ
НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ «МОЛОДЕЖЬ,НАУКА, ННОВАЦИИ» МИНИСТЕРСТВО
НАУКИ И ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ РФ ФГБОУ ВО «ГРОЗНЕНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ
НЕФТЯНОЙ ТЕХНИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ имени академика М.Д. Миллионщикова». 2021. стр. 383-
390.
5. Мустафаев А.Г., Насиров Ч.Р., Джафаров А.Г. «Методика Проектирования Режущей Части Скважинных
Фрезерных Устройств на Основе Композиционных Сплавов.» MODERN SCIENCE. Учредители: Научно-
информационный издательский центр "Институт стратегических исследований" (Москва) ISSN: 2414-9918.
стр. 410-417.
YAĞIŞ GENERATORU RAİNERGY-NİN HAZIRLANMASI VƏ YAĞIŞLI ÖLKƏLƏRDƏ

SINAQDAN KEÇİRİLMƏSİ
Kəlbiyev Ramiz Kəlbi oğlu
Texnika elmləri namizədi, dosent, Enerji effektivliyi və yaşıl enerji texnologiyaları kafedrasının müdiri
Orcid id: 0000-0002-5020-2589
Azərbaycan Texniki Universiteti, Azərbaycan
Jamalova Reyhan Rauf qızı
Tələbə
Pensilvaniya Universiteti, ABŞ
Abstract: The Rainergy designed to produce electricity from the rain to solve the problem of energy
deficiency in the rainy and low-income countries. Rainergy collects rainwater and uses it to produce electricity.
It transfers the rich potential energy of rainwater into electricity through the motion created by the wheel. Then
the electric energy stored in the accumulator for the further implementation.
Key words: Renewable energy, Rainergy, rainwater, piezoelectric generator, “Pluvia” technology.
Giriş. Yağışdan alınan enerji təmiz və yaşıl enerji əhəmiyyətli bir mənbədir. Enerjiyə təlabatın artdığı
və ölkələr arasında qlobal iqlim dəyişikliyinə həssas yanaşma olduğu bir vaxtda enerji sektorlarının
genişlənməsi, o cümlədən yağışdan enerji alınması, xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə dəyər kəsb
etmişdir. Günəş, külək, biokütlə və digər alternativ və bərpa olunan enerji mənbələri kimi yağışdan alınan
enerjidə müsbət xüsusiyyətlərə malikdir - iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğundur, ətraf mühitə minimal təsir
göstərir, enerji itkiləri və tullantıları azaldır və səmərəliliyi artırılır. Günəş, külək, bioqaz və geotermal enerji
mənbələri kifayət qədər tədqiq olunmuşdur və onların tətbiqinə dair iri miqyaslı enerji stansiyalar mövcuddur.
Yağışdan enerjinin alınmasınında ətraflı tədqiqinə və tətbiqinə ehtiyac vardır.
Müasir dövrdə enerji təhlükəsizliyi, yanacaq və enerji qiymətlərinin durmadan artmasıda bərpa olunan
enerji mənbələrinin vacibliyini artırır. Dünyada ucuz və dayanıqlı enerjinin əldə olunması istiqamətində
axtarışlar aparılır, müxtəlif növ bərpa olunan enerji növləri kombinə formada tətbiq olunur, enerjinin
saxlanması sahəsində yeni texnologiyalar, o cümlədən hidrogendən istifadə genişlənir. Yağışdan enerjinin
alınmasının üstünlüklərindən biri onun əldə olunduğu ərazidə birbaşa istifadə olunmasıdır, yəni uzaq məsafəyə
ötürülməsinə və əlavə itgilərin yaranmasına ehtiyac qalmayacaqdır. Bu enerji növü ayrı-ayrı evlərdə istehsal
olunduqda miqdarının kiçik olmasına baxmayaraq, ümumilikdə götürüldükdə, evlərdə yaranan enerjilər
konsentrasiya olunduqda miqyasları artacaqdır. Günəş enerjisində də bir günəş panelinin gücü orta hesabla
250-350 Vt-dır, ancaq hazırda dünyada qeqavatlarla gücü olan Günəş Elektrik Stansiyaları istifadəyə
verilmişdir. Göründüyü kimi yağışdan alınan enerji tədricən genişlənərək iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə
tətbiq olunacaqdır.
Digər növ bərpaolunan enerji növlərinə nisbətən yağışdan alınan enerji az olsada sudan (hidroelektrik
stansiyalar, dalğa enerjisi, çəkilmə enerjisi) alınan kifayət qədər dünyada tətbiqini tapmışdır.
Layihənin məqsədi
Layihənin məqsədi yağışlı ərazilərdə yağışdan enerjinin alınması, yeni texnologiyaların tətbiqi ilə
enerji alınmasında səmərəliliyin artırılmasının araşdırılması, yağış generatorunun hazırlanması və sınaqdan
keçirilməsidir.
…293…
Layihədə fundamental və tətbiqi araşdırmalar aparılacaq, ayrı-ayrı ərazilərdə yerləşən ictimai, sosial
və s. binaların enerji ehtiyacını ödəmək üçün yağış generatorundan istifadə olunaraq elektrik enerjisi istehsal
olunacaq, artıq qalan enerjinin ümumi şəbəkəyə verilməsi, sistemin normal işləməsi və idarə olunması üçün
müasir avadanlıqlar tətbiq olunacaqdır. Binaların yerləşdiyi əraziyə, ərazinin yağış potensialına və binaların
ölçülərinə uyğun yağış generatoru ilə enerji təchizatı avadanlıqları seçilərək əsaslandırılacaqdır.
Layihənin aktuallığı və qarşıya qoyulan məsələlər
Yağış suyunun malik olduğu enerji bərpaolunan enerji mənbələrinə (BEM) aiddir. Təqdim olunan
layihə yağışlı ərazilərdə yaşayış və ictimai binalarda, istixanalarda və yağış suyunun toplanmasının mümkün
olduğu digər sahələrdə tətbiq oluna bilər. Layihədə energy generasiyası üçün istifadə olunan avadanlıqların
hazırlanmasında yüksək səmərəliliyə malik texnologiyalardan istifadə olunacaqdır. Layihə ekoloji cəhətdən
təmiz BEM-dən istifadə edilməsinə imkan verəcək, yeni texnologiyaların istifadəsi innovativ infrastrukturu
inkişaf etdiriləcək və o cümlədən, müasir texnologiyaların tətbiqini genişləndirərək kommersiyalaşmasına
imkan yaradacaqdır.
Yağış suyundan enerji tətbiqində yaranacaq çətinliklərdən biri generasiya olunan enerjinin ümumi
şəbəkəyə qoşulmasıdır. Məlumdur ki, göstərilən çətinlik BEM generasiya güclərinin geniş yayılmasına maneə
törədir. Buna səbəb kimi BEM güclərinin bəzi tiplərinin fasiləli generasiyası, enerji parametrlərinin sabit
olmaması göstərilir. Göstərilən çətinliklərin yeni texnologiyalardan istifadə olunmaqla aradan qaldırılması
layihədə öz əksini tapacaqdır. Layihə həyata keçirilən zaman fundamental araşdırmalar aparılacaqdır, kiçik
güclərin toplanaraq və ya fərdi şəkildə ümumi şəbəkəyə ötürülməsi üçün təkliflər hazırlanacaqdır.
Həmçinin, yerlərdə yağışdan generasiya olunan enerjinin istifadəsi üçün onu uzaq məsafəyə nəql
etməyə ehtiyac qalmayacaqdır. Ən əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də bu üsulun maarifləndirici xüsusiyyəti
olacaq, sonra digər sahələrdə kənd təsərrüfatı, səhiyyə və s. sahələrdə tətbiqi, innovasiyaların təşviqi və
stimullaşdırılması üçün nümunə olacaqdır.
Atmosfer yağıntısı
Dünyanın bir çox ərazilərinə il ərzində xeyli miqdarda yağıntı düşür. Belə yerlərdən
birincisi Hindistanın şimal-şərqindəki Mauzinram bölgəsidir. Ginnesin Rekordlar Kitabına daxil edilmiş bu
bölgəyə ildə orta hesabla 11871 mm yağıntı düşür. Bölgə təbii yaşıl meşələrə, çox sayda şəlalələrə və
şəlalələrin qayalarda yaratdığı mağaralara sahibdir.
Siyahıda yer alan ikinci bölgə Mauzinram bölgəsindən bir-neçə km uzaqlıqda
yerləşən Sohra bölgəsidir. Bu bölgənin illik yağıntı miqdarı Mauzinramdan cəmi 100 mm əskikdir. Buna
baxmayaraq Sohra bölgəsi ən yağışlı ay və ilin qeydə alındığı rekordla birinciliyini qoruyur. Belə ki, 1861-
ci ilin iyulunda 9300 mm-ə bərabər, 1860-cı ilin Avqustunda bu günə qədər düşən 26470 mm yağışla ən həssas
yer olaraq qeydə alınıb. Hindistanın Meghalaya əyalətinin bu bölgələrində yaşayan insanlar həmişə qamışdan
hörülmüş çətirlə dolaşırlar.
Dünyanın ən yağmurlu ölkələrindən biri də Kolumbiyadır. Ölkənin şimal-qərbindəki Lloro (Lioro) da
1952 və 54-cü ildə 13.474 mm yağış qeydə alınıb. Lakin burada köhnə ölçü vasitələrindən istifadə
edildiyindən, bu rəsmi qeydlərdə əsas götürülmür.
And dağları yaxınlığında Puerto Lopez bölgəsində illik yağışın miqdarı 12,892 mm dir. Lakin burda
bəzi illərdə yağıntının miqarı ölçülmədiyi üçün digər bölgələrlə müqayisə etmək mümkün deyil.
Azərbaycan Respublikasında atmosfer yağıntıları əsasən hava kütlələrinin əraziyə müdaxiləsi ilə
əlaqədardır. Yağıntıların miqdarını, mövsümü və illik paylanmasını hava kütlələrinin ərazinin relyef və Xəzər
dənizi ilə qarşılıqlı əlaqəsi müəyyən edir. Müqaisə üçün bildirilir ki, Azərbaycan ərazisində ən az orta illik
yağıntı (150-200 mm-dən az) cənub-şərqi Qobustana və Abşeron yarımadasının cənub sahilinə düşür. Böyük
Qafqazın cənub yamacında 1400-1600 mm, şimali şərq yamacında 800 mm, Kiçik Qafqaz və Naxçıvan MR-
da 800-900 mm, Talış dağlarında isə 1700-1800 mm təşkil edir. Yağıntının ən böyük gündəlik maksimumu
Böyük Qafqazın cənub yamacında (148 mm, Əlibəy) və Talış dağlarında (334 mm, Bələsər) qeydə alınmışdır.
Leysan yağışların intensiviliyi dəqiqədə 1-2 və hətta 3 mm çatır.
Layihənin mərhələləri və tətbiq sahələri
Yağışdan enerjinin alınmasının bir çox cəhətləri vardır. Burada işçilik, mühəndislik, maliyyə, hüquqi
və idarəetmə kimi müxtəlif sahələr əhatə olunur.
Əvvəlcə qurğunun tətbiqi üçün ərazi seçilməlidir. Sonra isə aşağıdakı texnoloji məsələlər addım-addım
həll olunmalıdır:
- Ərazinin topoqrafiyası və quruluşu təsvir olunur;
- Yağış ehtiyatı və onun enerji istehsalı potensialı qiymətləndirilir;
- Ərazidə qurğuların yerləşdirilmə sxemi və əsas plan tərtib olunur;
- Hidravlik turbinlər və generatorlar, onların idarəedilməsi;
…294…
- Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi və azaldılması tədbirləri;
- Layihənin iqtisadi qiymətləndirilməsi və maliyyələşdirmə potensialı;
- Lazımi razılığı əldə etmək üçün institusional çərçivə və inzibati prosedurlar həyata keçirilir.
Yağış generatorunun tətbiq olunduğu binalarda elektrik yüklərinin bir hissəsini binaların fasadlarının
və ərazinin işıqlandırılmasını təmin etmək mümkündür.
Binalarda mərkəzləşdirilmiş enerji təchizatı şəbəkəsinə qoşulma imkanı olduğu halda elektrik
akkumlyatorları vasitəsilə müstəqil elektrik təchizatı sistemi yaratmaq mənasızdır. Belə halda, əvvəlcə havanın
yağışlı saatlarında akkumulyatorları doldurmalı, yağışsız saatlarda isə lampaları təchiz etməkdən ötrü onları
boşaltmaq lazım olacaqdır. Bunun bir neçə ciddi nöqsanı var və mərkəzləşdirilmiş elektrik təchizatı olan
yerlərdə bu nöqsanları aradan qaldırmaq mümkündür. Mərkəzləşdirilmiş elektrik təchizatı olan yerlərdə yağış
generatorlarını “on grid” sistemdə istifadə edilərsə elektrik akkumlyatorlarına ehtiyac qalmayacaqdır.
Binalarda pilləkən qəfəslərinin, lift zonalarının və texniki sahələrin yağış generatorları əsasında işləyən
işıqlandırma sistemlərinin əlavə üstünlükləri bunlardır:
- sakinlərin və texniki personalın rahatlığı;
- qaranlıqda bina sakinlərinin zədə almaq risklərinin azaldılması;
- kriminal halların qarşısının alınması;
- elektrik enerjisinə görə ödənişlərin olmaması;
- ənənəvi işıqlandırma sistemlərindən daha qənaətli olması;
- avadanlığa mütəmadi texniki xidmət lazım deyil;
- ekoloji təmiz elektrik enerjisi mənbəyi.
Binalarda yağış generatorlarının ümumi şəbəkəyə qoşulma sxemi aşağıda verilmişdir:
Şəkil 1. Yağış generatorunun elektrik şəbəkəsinə qoşulma sxemi
Yağışdan enerji alınması üsullarının müqaisəli ümumi xülasəsi

Təqdim olunan yağışdan enerji alınması (Rainergy) üsuluna dünyada müxtəlif ölkələrin alimləri
tərəfindən müraciət olunmuşdur. Lakin həmin üsullar bizim təqdim etdiyimiz layihədən quruluşuna, texnoloji
avadanlıqlarına və s. xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir.
Tədqiqatlar göstərir ki, yağış zamanı dünyada milyardlarla ton yağış suyu meydana gəlir. Doğru
şəkildə istifadə edildiyi təqdirdə böyük bir potensiala sahibdir. Rainergy, yağışlı ölkələrdə enerji çatışmazlığı
problemini həll etmək üçün yağışdan elektrik enerjisi istehsal etmək üçün dizayn edilmişdir. Rainergy yağış
suyunu toplayır və elektrik enerjisi istehsalında istifadə edir. Yağış suyunun kinetik və potensial enerjisini
çarxın yaratdığı hərəkət yolu ilə elektrik enerjisinə ötürür. Daha sonra istifadə olunması üçün elektrik enerjisi
akkumulyatorda yığılır.
Cihazımız 4 əsas hissədən ibarətdir. Yağış toplayıcı su anbarını yağış suyu ilə doldurur, sonra yağış
suyu elektrik generatorundan yüksək sürətlə keçir və kiçik hidroturbinin yaratdığı hərəkətlə generatorda
elektrik enerjisi istehsal edilir. Qurğunun 3 prototipi hazırlanaraq laboratoriyada sınaqdan keçirilmişdir. İlk
prototipimiz yalnız 3 LED lampanı, ikinci prototip 22 LED lampanı işıqlandırmaq gücündə olmuşdur. AREA
mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanan üçüncü, sonuncu prototipimizdə, rotorun fırlanma sürəti dəqiqədə 180
dövr, gücü 120 W olmuşdur. Əlavə olaraq, Rainergy, GES, KES və digər ABOEM-dən elektrik enerjisi
istehsal edən qurğular kimi CO2 emissiya miqdarını azaldır.
Oxşar layihələrdən biridə Hindistan alimlərinin təqdim etdiyi qurğulardır. Bu layihənin məqsədi
bölgələrdə yerləşən, yay aylarında elektrik enerjisinin kəsilməsindən çətinlik çəkən binaları enerji ilə təmin
…295…
etmək üçün yağış suyunda yığılmış enerjidən istifadə etməkdir. Buna, strukturlaşdırılmış xüsusi boru kəməri
sistemindən istifadə, fərdi kiçik miqyaslı generator turbinindən və düşən suyun kinetik enerjisindən istifadə
etmək üçün piezoelektrik generatorlardan istifadə etməklə nail olmaq olar.
Bu qurğulardanda çox yağıntı olan bölgələrdə yağışdan yaşayış binalarında enerji istehsal etmək
istifadə edilə bilər. Bu qurğulardan günəş enerjisinin istismarı çətin olduğu ərazilərdə yaxşı bir alternativ kimi
istifadə edilə bilər.
Düşən yağış damcılarının kinetik enerjisindən elektrik enerjisi almaq üçün piezoelektrik
materiallardan istifadə olunur. Piezoelektrik materiallari fiziki xüsusiyyətləri onlardan elektrik enerjisi istehsal
etməyə imkan verir. Onların bu xüsusoyyəti piezoelektrik təsir kimi tanınır. Bu materiallarda sıxılma və ya
gərilmə gərginliyi olduqda material boyunca elektrik sahəsi əmələ gəlir və cərəyan axını ilə nəticələnən bir
gərginlik fərqi yaranır. Bu gərginlik fərqinin yaranması o materialların kristal formasının (hücrələrinin)
asimmetrik təbiəti ilə əlaqədardır. Şəkildən göründüyü kimi kristal formanın (hücrənin) kiçik bir hissəni
pozitiv olaraq mərkəzdə hissəcik şəklində yerləşir. Müəyyən bir təzyiq qüvvəsi tətbiq edildikdə bu hissəcik
müəyyən bir istiqamətə sürüşür, yük paylanması və sonra elektrik sahəsi yaradır. Bu materiallar müxtəlif
formalarda olur. Ən çox rast gəlinən kristallardır, lakin plastik və keramika kimi maddələrə də rast gəlinir.
Şəkil 2. Piezoelektrik materialların kristal qəfəs quruluşu
Yuxarıda göstərilən metodla yaranan güc elektrik batareyalarında saxlanılır və elektrik kəsintiləri
zamanı istifadə edilə bilər.
Meksika Texnologiyalar Universiteti tələbələri geniş infrastrukturu olmayan yerlərdə istifadə oluna
biləcək, kiçik miqyaslı hidroelektrik həll təklif etmişlər. "Pluvia" adlanan yeni texnologiya, evin yarım düym
(13mm) diametrli bir borulu axıdılma sisteminə inteqrasiya olunmuş pərli mikro turbindir (Sistemə əlavə
olaraq qurulur, buna görə evlərdə əlavə boru sisteminin quraşdırılmasına ehtiyac yoxdur). Yağış toplanaraq
saxlanılır, nasos vasitəsilə su çəninə vurulur və sonra mikro turbindən keçir. Turbin fırlandıqda cərəyan yaranır
və istifadə edilə bilən elektrik enerjisi alınır.
Şəkil 3. "Pluvia" texnologiyası ilə yağışdan enerji alınması
Ancaq bəzi hesablamalara görə, nasos mexanizmi hazırda turbinin istehsal etdiyi elektrik enerjisindən
daha çox gücə ehtiyac duyur. Başqa sözlə, sistem nasos olmadan işləyə bilmir.
Bu kiçik turbin, yalnız LED lampaları işlətmək üçün kifayət edən portativ 12 voltluq batareyaları
yükləyə bilsə də, zəif işıq olsa da, əlverişli, etibarlı elektrik enerjisi əldə edə bilməyən ailələr üçün
əlverişlidir. İndiyə qədər Pluvia, Meksikanın İztapalapa icmasında sınaqdan keçirilmişdir.
Bu tədqiqat başlanğıc kimi dəyərlidir. Bu zaman praktik olmasa da, nasosu elektrik enerjisi ilə təmin
etmək üçün damda fotovoltaiklər və ya külək qurğuları yerləşdirmək olar. Bu strategiyalar ilkin vaxtlarda
quraşdırma xərclərinə daha çox maliyyə sərf edəcək, lakin texnologiya inkişaf etdikcə faydalı nəticələrə gətirib
çıxara bilər.
Yağış və günəş şüası ilə enerji istehsal edən günəş panelləri istehsal olunmuşdur. Günəş selləri
(hücrəsi) həm günəş şüalarından və həmdə yağış damlalarından enerji alır. Bu yeniliyin praktiki tətbiqi geniş
yayılmamışdır. Günəş panelləri üzərinə nano səth çəkilərək günəş enerjisi ilə yanaşı yağış suyundanda kinetik
enerji yığan hibrid bir cihaz yaradılmışdır. Yeni cihaz günəş zəif olduqda enerji çıxışının azalmasının qarşısını
almaq üçün hazırlanmışdır.
…296…
Şəkil 4. Günəş enerjisi ilə yanaşı yağış suyundan kinetik enerji yığan hibrid cihaz.
Düşən yağış damcılarından elektrik enerjisi istehsal edə bilən günəş paneli buludlu havada və günəş
batdıqda belə enerji istehsalına imkan verir.
Son on ildə günəş enerjisi qurğusu xərclərinin 90% azalması sayəsində onların tətbiqi davamlı olaraq yüksəlir
və dünyanın bir çox yerində ən ucuz elektrik enerjisinə çevrilir. Ancaq elektrik enerjisi tutqun havalarda aşağı
düşə bilər və tədqiqatçılar belə havalarda panellərdən daha çox elektrik enerjisi almağa çalışırlar.
Çinin Soochow Universitetindəki bir laboratoriyada nümayiş etdirilən yeni cihaz, iki şəffaf polimer təbəqəsini
günəş fotovoltaik (PV) hüceyrəsinin üstünə yerləşdirmişdir. Yağış damcıları təbəqələrə düşdükdə və sonra
yuvarlandıqda, sürtünmədən statik bir elektrik yükü meydana gətirir.
Soochow Universitetindən Baoquan Sun bildirmişdir ki, "Yaradılan cihaz hər hansı bir hava şəraitində
elektrik enerjisi istehsal edə bilir. Əlavə olaraq, bu cihaz gecə yağış olarsa elektrik enerjisi istehsal edəcəkdir".
Digər tədqiqatçılar bu yaxınlarda günəş panellərində triboelektrik nanogeneratorlar (Tengs) kimi
tanınan oxşar cihazlar yaratmışdır. Təqdim olunan yeni dizayn əhəmiyyətli dərəcədə sadə və daha effektivdir,
çünki polimer təbəqələrindən biri həm Teng, həm də günəş hüceyrəsi üçün elektrod rolunu oynayır.
Baoquan Sun, sahənin sürətlə inkişaf etdiyini və 3-5 il ərzində yeni prototip məhsul istehsal
olunacağını bildirmişdir. Çindəki digər elm adamları da Tengləri günəş hücrələrində küləkdən enerji yığmaq
üçün istifadə etmişdilər. Tengin üst təbəqəsi də günəş hücrəsinə daha çox işığın yönəldilməsinə kömək etmək
üçün yivli hazırlanır. Təqdim olunan cihazlara London İmperial Kollecində professor Keith Barnham, hibrid
cihazın daha kompakt və səmərəli olmasını əhəmiyyətli bir üstünlük verdiyini bildirmişdir.
Bizim hazırladığımız yağışdan elektrik enerjisi istehsal edən qurğu Lənkəran rayonunun Daşdatük
kəndində bir neçə mərhələdəsınaqdan keçirilmişdir. Qurğunun sxemi aşağıdakı şəkil 5-də verilmişdir.
Qurğunun tam avtomatik rejimdə işləməsi üçün, sxem hazırlanmışdır.
Şəkil 5. Lənkəran rayonunun Daşdatük kəndində Rainergy qurğusunun sınağı.
…297…
Şəkil 6. Rainergy qurğusunun tam avtomatik rejimdə işləməsi sxemi.
Ədəbiyyat
1. Aashay Tinaikar. Harvesting energy from rainfall. International Journal of Renewable and Sustainable Energy 2013;
2(3): 130-132
2. Curt Harting, “Rainfall as an Energy source”, Physics 240, Stanford university, November 2010
3. Andrew Katz “Residential Piezoelectric Energy Sources”, , delta smart house, 21st July 2004.
4. Lisa Zyga. “Rain power: Harvesting Energy from sky”, , January 2008.
5. Mickaël Lallart,_ Shashank Priya, Scott Bressers and Daniel Inman, “small scale piezoelectric energy harvesting
devices using low energy density sources”, Journal of Korean Physical society, vol 57, no 4, pp. 947-951, October
2010.
6. www.rainergy.co
7. https://doi.org/10.3390/atmos11030282
DƏRİNLİK QUYU ŞTANQLI NASOS QURĞULARININ MÖVCUD KONSTRUKSİYALARININ

KRİTİK İCMALI
Süleymanov Tahir Süleyman oğlu
Dosent
Əfəndi Süleyman Vahid oğlu
Doktorant
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti, Mexanika kafedrası
Abstract. The article is devoted to a comparative study of several types of sucker rod pumps. As a
result of experimental research and observations, the design models of the most modern type of pumping
equipment used in wells were evaluated in terms of efficiency and durability criteria. Especially the interval
between repairs of the pumps was analyzed on deep wells with abrasive particles in the liquid exceeding the
norm and the produced water ratio of the field up to 95%. When determining the interval between repairs of
pumps, only the cases of lifting pumps directly from the well due to pump failures were taken into account.
The main of these failures, the abrasion of the piston-cylinder pair, the riveting of the piston in the cylinder,
the failure of the valves or their separate parts, and the failures of the pump elements are stated. A comparative
analysis of the results of the study revealed that the operation of wells with rod pumps can be constantly
improved and when given the volume of repair works associated with the replacement of the pumps, the impact
of innovations to be developed to solve the mentioned problems to increase profitability in the oil industry
continues to be a topical issue.
Key words: subsurface sucker rod pumps, critical review, tubing, artificial lift
…298…
Günümüzdə yeni neft-qaz yataqlarının kəşfi ilə bərabər daha öncədən istismarda olan yataqlardakı
quyuların istismar effektivliyinin yüksəldilməsi, həmçinin hasilatın stabilləşdirilməsi məsələsi olduqca
vacibdir. Hal-hazırda ölkənin quruda yerləşən neft yataqlarından neftin hasil olunması prosesinin böyük bir
hissəsi dərinlik quyu ştanqlı nasos qurğusu vasitəsilə yerinə yetirilir. Onun geniş tətbiq olunması göstərilən
avadanlığın işinin optimallaşdırılması məqsədilə daha dərin və sistematik tədqiqatların aparılmasını və alınan
nəticələrin tətbiq məsələsinə baxılmasını zəruri edir. Bu məqalədə müxtəlif tipli quyularda tətbiq olunan
dərinlik quyu ştanqlı nasos qurğuları konstruksiyalarının müqayisəli təhlili aparılmış və onların bir-birindən
fərqli üstün və çatışmayan cəhətləri qeyd olunmuşdur (Salavatov, İsmayılov, Osmanov, 2012).
Hal-hazırda SOCAR-ın «Azneft» İstehsalat Birliyi 20-si quru, 14-ü isə Xəzər dənizinin Azərbaycan
sektorunda yerləşən ümumilikdə 34 neft-qaz yatağının işlənilməsini həyata keçirir. Uzun müddətli istismar
olunan quruda yerləşən yataqlardakı təxminən 5700 quyunun 4500-ə qədəri az və orta hasilatlı quyuların
payına düşür ki, bütün bu quyularda hasilat süni qaldırma üsulları ilə aparılır. Məqalədə "Bibiheybət"
yatağında maksimal dərinliyi 3700 m-ə qədər olan quyularda iki tip konstruksiyada istismar olunan ştanqlı
dərinlik nasoslarına baxılır.
Ümumiyyətlə mexanikiləşdirilmiş üsulla istismar zamanı ştanqlı quyu nasoslarının üstünlük təşkil
etməsi digərlərinə nisbətdə konstruksiyalarının daha sadə, texniki xidmət göstərilməsinin daha asan olması və
ötən bir əsr vaxt ərzində aparılan nəzəri tədqiqatlar və praktiki təcrübələr nəticəsində avadanlığın xeyli
təkmilləşdirilmiş olmasını vurğulamaq lazımdır. Həmçinin yüksək effektivlik, parafinləşmiş, hidratlaşmış,
nisbətən daha çox özlülü və qaz-neft nisbəti yüksək olan quyularda işləyə bilməsi, ekoloji normalara uyğunluq
avadanlığın əsas üstün cəhətlərinin göstəriciləridir.
Dərinlik ştanqlı quyu nasosları Amerika Neft İnstitutunun API Specification 11AX standartının
tələblərinə uyğun olaraq Çin Xalq Respublikası, Hindistan, ABŞ, Kanada, İtaliya və o cümlədən ölkəmizdə
istehsal olunur. Qeyd edək ki, Specification 11AX ştanqlı quyu nasoslarının yığımları, hissələri və birləşmələri
üçün beynəlxalq standartdır və sonuncu 13-cü buraxılışı 2015-ci ildə təsdiq edilmiş, 2019-cu ildə əlavə və
dəyişikliklər edilmişdir.
Baxılan yataqdakı quyularda əsasən son illər ərzində yeraltı neft-mədən avadanlıqlarının istehsalı üzrə
ixtisaslaşmış “Suraxanı maşınqayırma zavodu” TASC-də istehsal olunmuş boru və qondarma tipli olmaqla iki
icrada hazırlanmış olan və “Qaradağ maşınqayırma zavodu” ASC tərəfindən buraxılan qondarma tipli dərinlik
ştanqlı quyu nasosları tətbiq edilməkdədir. Quyularda işləyən nasoslar nasosun asqı dərinliyindən, istismar
kəmərinin daxili diametrindən, yer səthinə qaldırılan mayenin özlülüyündən, lay mayesinin tərkibindəki
mexaniki qarışıqların miqdarından və s. asılı olmaqla seçilir. Nasosun parametrləri olaraq silindrin şərti keçid
diametri, silindr və plunjerin uzunluqları, plunjerin gediş yolunun uzunluğu, nasosun yaratdığı basqı, silindr-
plunjer cütü arasındakı nominal ara boşluğu və avadanlığın istehsal olunduqdan sonra və quraşdırılmadan
öncəki sınaq təzyiqləri qeyd olunur (Адонин, 1979).
Qeyd etmək lazımdır ki, istismar quyusuna nasos avadanlığı seçilərkən nasosun diametri quyunun
istismar kəmərinin daxili diametri ilə uzlaşmalıdır. İstismar borularının diametr ölçüləri kiçik olduğundan
nasosun və onun digər elementlərinin ölçüləndirilməsində məhdudiyyətlər vardır. Buna görə də ştanqlı dərinlik
nasosları tiplərindən asılı olmayaraq şərti diametrləri 28, 32, 38, 43, 56, 68 mm olmaqla, 1220 – 7315 mm
arası uzunluğa malik silindrlərlə hazırlanır. Plunjerlərin uzunluqları 610, 915, 1220, 1525 və 1835 mm olaraq
standartlaşdırılmışdır. Hal-hazırda 1220 mm uzunluqlu plunjerlər daha geniş tətbiq olunmaqdadır (Мищенко,
2003).
Hər iki tipli (boru və qondarma) ştanqlı dərinlik nasosları mədənlərdə quyu xüsusiyyətləri nəzərə
alınmaqla müxtəlif miqdarda tətbiq olunur. Bu nasosların əsas elementləri oxşar olsa da bir sıra səciyyəvi
elementlərə malikdirlər. Tipindən asılı olaraq eyni şərti diametrlərə malik ştanqlı dərinlik nasoslarında eyni
funksiya icra edən elementlər forma və ölçülərinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Konstruktiv icrasına görə
fərqləndirilən boru və qondarma tipli ştanqlı dərinlik nasoslarının işini müqayisəli şəkildə təhlil etmək üçün
əsas meyar olaraq nasosların təmirlərarası müddəti seçilmişdir. Nasosların konstruktiv quruluşu ilə
təmirlərarası müddətlərin asılılığını müəyyən etmək üçün "Bibiheybətneft" NQÇİ-nin mədənlərindən əldə
edilmiş məlumatlar emal edilmişdir.
Nasosların təmirlərarası müddətini müəyyənləşdirərkən yalnız birbaşa olaraq nasosla bağlı imtinalarla
əlaqəli nasosların quyudan qaldırılması halları nəzərə alınmışdır.
Bu imtinalara misal olaraq, plunjer-silindr cütünün yeyilməsi nəticəsində nasosun məhsuldarlığının
azalması, silindr daxilində plunjerin pərçimlənməsi, klapanların və ya onların ayrı-ayrı hissələrinin sıradan
çıxması və ümumilikdə nasos elementlərində yaranan nasazlıqları göstərmək olar.
Nasosların faktiki təmirlərarası müddətlərini müəyyən etmək üçün 32, 43, 44 və 56 mm şərti diametrə
malik boru və qondarma tipli nasoslar tədqiq olunmuşdur.
…299…
Analiz nəticəsində orta təmirarası müddətin boru (T) tipli dərinlik nasosları üçün 22 – 34 gün,
qondarma (R) tipli nasoslarda 29 – 40 gün olması müəyyənləşdirilmişdir.
Həmçinin əldə olunmuş nəticələr göstərmişdir ki, tipindən asılı olmayaraq nasosların diametri artdıqca
təmirarası müddət artır. Buna səbəb 32 və 43 mm diametrli nasosların daha dərin (1800 – 2000 m) quyularda
istifadə olunması, o cümlədən kiçik diametrli nasosların ölçüləri səbəbindən onun ayrı-ayrı hissələrində
möhkəmliyin daha aşağı olması, həmçinin konstruksiyanın nisbətən yüngül olmasına görə avadanlığın quyu
daxilində daha çox deformasiyaya uğraması və s. göstərmək olar.
Tədqiqatın digər nəticəsi isə qondarma tipli nasosların təmirlərarası müddətinin boru tipli nasoslara
nəzərən daha uzun olmasıdır. Səbəb olaraq qeyd olunmalıdır ki, qondarma tipli nasoslarda klapan düyünlərinin
diametrləri boru tipli nasosların klapanlarının diametrindən böyük olduğuna görə nasosun işi zamanı onlarda
yaranan hidravliki müqavimət nisbətən kiçik olur. Bu da öz növbəsində nasosun işinə müsbət təsir göstərən
amil olaraq nəzərə alınmalıdır. Həmçinin boru tipli nasoslarda nasos-kompressor boru kəməri daxilində olan
maye həcmindəki abraziv hissəciklərin plunjer üzərində çökmə halları daha geniş müşahidə olunur. Qondarma
tipli dərinlik nasoslarında isə bu hissəciklərin silindrə daxil olmasının qarşısının alınması üçün plunjer
üzərindəki vurma klapanının qəfəsi daxilində əlavə klapandan istifadə olunur. Boru tipli nasoslarda bu quruluş
olmadığı üçün nasos-kompressor borularındakı maye daimi olaraq plunjerin üst səthi ilə təmasda olur. Bu
səbəbdən qumlu quyularda istismar olunan boru tipli dərinlik nasoslarında abraziv hissəciklərin çökməsi və
plunjerlə silindrin araboşluğuna nüfuz etməsi nəticəsində plunjer-silindr cütünün yeyilməsinin sürətlənməsi və
ya silindr daxilində plunjerin pərçimlənməsi halları daha çoxdur.
Mövcud konstruksiyaların təhlili onu göstərir ki, qondarma tipli nasoslar konstruktiv cəhətdən daha
üstün olsa da, hər iki tip nasoslarda plunjer-silindr cütünün yeyilməsi, plunjerin silindr daxilində
pərçimlənməsi və nasosların müxtəlif elementlərində sınmalar onların təkmilləşdirilmə işlərinin aparılmasına
zərurət yaradır.
İstifadə olunan ədəbiyyat
1. Salavatov T.Ş., İsmayılov F.S., Osmanov B.A. (2012). Neftin quyu ilə çıxarılması texnologiyası. – Bakı. – 536 s.
2. Адонин А.Н. (1979). Добыча нефти штанговыми насосами. – М.: Недра.
3. Мищенко И.Т. (2003). Скважинная добыча нефти. – М. – 816 с.
STATIC ANALYSIS OF PLUG VALVE IN HIGH PRESSURE
Tahir Suleymanov
Vazzuha Valiyeva
Master Student
Aybaniz Amirova
Chief laboratory assistant
Abstract. Analyses on the characteristics of flow fields in the plug valve are required to improve
performance and safety at severe operating conditions such as high-pressure and high-temperature. Usually
available in cylindrical or conical shapes, plug valves are quarter-turn manual motion valves used for stopping
or starting the flow of fluid. They offer on-off, diverting, as well as basic moderate throttling services.
Plug valve comprises a body with tapered or parallel seating into which a plug fits. The plug is formed
with a port, the position of the port controls the amount of opening through the valve. Ports are known as the
openings in the valve body through which fluid can enter or leave.
As the plug valves work in high-pressure systems, parts (especially plugs and caps) begin to wear out
over time and small cracks occur in the body due to pressure. "Static analysis" was performed to predetermine
such problems. Here, stresses, deformations, pressure cracks and other results on the stopper are obtained
before the product is manufactured. The load we applied during all these processes caused certain deformations
and cracks due to deformations or stresses.
Keywords: Analysis, tension, deformation, high pressure, deformations, stresses.
Analysis of friction and wear in parts and nodes of fasteners, especially in high-pressure valves, reveals
problems as a result of sticking to sealing surfaces during long-term operation. This problem mostly occurs in
the connections of different equipment under pressure. A comprehensive study of the mechanical processes
caused by contact is required to develop the scientific basis for friction and wear on contact surfaces[1,2].
…300…
As the demand for this equipment grows, it is especially important to increase their resources and
reduce their cost. In addition to the constructive and technical measures taken in this direction, the optimal
choice of material for the parts and nodes of valves, as well as the improvement of manufacturing technologies
is one of the main problems of the engineering industry.As a result, the surfaces most exposed to tension were
identified and investigated.
During all static analyzes, the load we applied led to certain deformations and cracking due to
deformations or stresses.
Figure 1. Tension diagram
We perform static analysis using SolidWorks Simulation and compare the results obtained with the
results from the experiment according to figure 1. As can be seen from the graph, a graph of the relative
elongation of possible mechanical stresses in solids, i.e. a stress diagram, is shown.
The OA part is the part where Hugh's law is satisfied, that is, the mechanical stress is directly
proportional to the relative elongation during the application of small deformations. This is also called the
proportionality limit.
The AB part is the part where the material is subjected to elastic deformation. When we exert various
effects on ourselves up to the point of resilience, it will be able to revert to its former state after the effect has
ended. All effects after point B in the BC part cause permanent, irreversible deformations in the part.
The CD part of the diagram corresponds to the "material flow". Here, the change in the shape of the
piece begins to change, although the effect remains constant.
After completing all the above stages, it's turn D-E. This is the last point where the piece protects its
integrity. As the external influence increases, it tries to protect itself and endures it until the E point. And the
E-point is starting to deteriorate so much that recovery is no longer possible. The end point is called the power
limit.
Let's look at the static analysis of the plug part of the plug valve:
Figure 2. View of plug under the influence of loads

In Figure 2 above, the static analysis block was divided into smallest meshes using the mesh algorithm
using the Finite Element Method (FEM) in SolidWorks Simulation. It is closed as a beam from the bottom and
exposed to external influences from the sides. The points where the lines of the lattice intersect are called nodes
and the deformations of the points are also taken into account during the static analysis.
…301…
Figure 3. Condition of the plug during maximum and minimum deformation
Figure 3 examines whether the deformations on the surface of the part are within acceptable range.
What tension will cause the part to break?
Figure 4. Possible displacement of the part
As can be seen in Figure 4, the most likely displacement is 0.006 mm. This is the maximum value
and is observed in the opening and closing part of the plug.
Figure 5. Stress analysis values at different points
Finally, using Figure 4, we can calculate the value of the resulting stress. We know from the figure
that most of the deformations and stresses are at the parts where the plug meets the valve surface.
References:
1. Schlumberger Well Services Training & Development, IPC JET Manual 01 Treating Equipment, December 18,
2005, page 35-38.
2. Hydraulic Control Systems. By Herbert E. Merritt Coverage includes a review of applicable topics in fluid
mechanisms; components encountered in hydraulic servo controlled systems; systems oriented issues and much
more, 1993.
УДК:622.645.21
ИССЛЕДОВАНИЕ НАБОРОВ ТВЕРДООКСИДНЫХ ТОПЛИВНЫХ ЭЛЕМЕНТОВ В
ПАКЕТНОМ ИСПОЛНЕНИИ
Мусави Саида Ариф гызы
Диссертант
Abstract: Taking into account the assumption that the coefficient of thermal expansion of the limiter-
frame is significantly less than the value of this indicator of the plates assembled in the package, it is assumed
that at high operating temperatures generated during the operation of power plants, the limiter-frame does not
deform.
Consequently, extensions of such a structural element in the directions perpendicular to its axis in the plane
can be taken into account. The materials from which the individual plates are made, assembled in a package
are considered as homogeneous and isotropic.
…302…
Key words: established limits of operation, structural element, deformation
Основной целью выполнения настоящих исследований и вычислительных является определения
ресурса безаварийной эксплуатации ТОТЭ пакетного исполнения. Причем этот ресурс должен
соответствовать периоду времени от начала эксплуатации до момента одновременного наступления
деформационных осложнений (по устойчивости и прочности) в поведении ТОТЭ пакетного
исполнения. Это означает что необходимо разработать регламент на проектирование ТОТЭ в пакетном
исполнении для определения их конструкций, обеспечивающих деформационное функционирование
пакета ТОТЭ в установленных пределах эксплуатации.
Достижения установленных целей обеспечивается путем решения задачи устойчивости и
прочности в отдельности и совместного анализа их результатов.
Задача устойчивости для ТОТЭ в пакетном исполнении.
Предполагается, что пакет выполняется из «n” прямоугольных пластин, представляемых
отдельными планарными ТОТЭ. Положение отдельных пластинок ТОТЭ зафиксированы в пакете
специальным ограничителем-рамкой.
Предполагается, что теплофизические свойства ограничителя отличаются от свойств собранных
в пакет пластин, а именно коэффициент его температурного расширения значительно меньше
аналогичного показателя пластин. Ширина и длина собранных в пакет пластинок обозначены,
соответственно, «а» и «в». Предполагается также, что собранных в пакет пластинок физико-
механические и тепла-физические свойства с учетом возможных отклонений при реализации
технологических регламентов их изготовления могут существенно различаться:
Поэтому для этих показателей с учетом количества пластинок в пакете приняты соответственно,
обозначения Еi,V1,αi,Еz, Ƴ2, α2, En,V2, En,Vn,αn, где Еi,-модуль упругости, αi –коэффициент
температурного расширения i-той пластины.
Для обозначенного варианта исполнения пакета пластинок требуется определить предельное
значения операционный температуры, при достижении которой произойдет потеря устойчивости
отдельных пластинок в пакете. Это состояние и дальнейшая эксплуатация пакетного исполнения ТОТЭ
будет способствовать снижению КПД в целом, так и математическое моделирование задачи.
С учетом принятого допущения о том, что коэффициенте температурного расширения
ограничителя-рамки значительно меньше значения этого показателя собранных в пакет пластинок
предполагается, что при высокой операционной температуры генерируемого при эксплуатации
энергоустановок, ограничитель-рама не деформируется. Пластины ТОТЭ, установленные в пакет
представляются элементами конструкции, толщины которых значительно меньше других их размеров,
т е длины и ширины. Следовательно, расширения подобного конструктивного элемента в
направлениях перпендикулярной её оси в плоскости можно принимать во внимание. Материалы, из
которых изготавливаются отдельные пластины, собранные в пакет рассматриваются как однородные
и изотропные.
Методы решения задачи.
Для решения задачи при принятых выше допущениях задачи применены метод сечений и
принцип независимости действия сил.
Решение задачи. Рассматривается, как указано выше «а» и «в» заключённых в ограничительную
раму (см рис.3.8).
Рис.1 Модель пакетного исполнения ТОТЭ
…303…
Согласно метода сечений предполагается отсутствие ограничительной рамы, поддерживающей
собранные в пакет пластины. В этом случае, т е при отсутствии ограничительной рамы относительное
удлинение i-той пластинки в пакете может представлено выражение вида:
E1 =  iT (i Î n ) , (1)
где T-значение операционный температуры, воздействию которой одинаково
подвергаются все элементы пакетного исполнения ТОТЭ.
Состояние пластинок в пакетном исполнении 1,2 до соответственно и после деформационного
состояния i-той пластины в пакете.
При достижении температурного фактора уровня операционной размеры пластин с учетом
термовоздействия в свободно состоянии без ограничительно рамы могут быть определены как (см.
рис.1)
а1=а(1+αiT)
b1=b(1+αiT) (2)
Следовательно, в реальности если принять тот факт, что длина т=пластинок уменьшается на
величину, равную b  − b = b i T , то ширина пластинок будет увеличивается до
a iT +  i b iT = (a +  i b ) iT
Таким образом, относительные удлинения ширины и длины пластинок, соответственно, можно
представить в виде
 b 
 xi = 1 +  i  iT 
 a 
 i = 1,..., n (3)
 a
 yi = 1 +  i  iT 
 b 
Если предположить, что потеря устойчивости пластинок в пакетном исполнении происходит в
упругой области деформаций, где связи между деформациями и напряжениями подчиняются закону
Гука, тогда для определения напряжений могут быть записаны ниже приводимые зависимости:
 b 
 xi = E i 1 +  i  iT ;
 a 
 i = 1,..., n (4)
 a
 yi = E i 1 +  i  iT . 
 b 
где  xi ,  yi − соответственно, значения напряжений вдоль координатных осей “x” и “y” .
Аналогично, силы действующие на поверхностях пластинок могут быть определены
выражениями вида
 b 
Pxi = E i xi S x = E i 1 +  i  iT  b  hi ;
 a 
 (5)
 a
Pyi = E i yi S y = E i 1 +  i  iT  b  hi . 
 b 
где hi-толщина i-той пластины в пакете,
Sx,Sy-площади поперечных сечений, соответственно, в направлениях перпендикулярных осям “x”
и “y”.
Если принять предложения о том, что при пакетном исполнении реализовался вариант
конструкции, с размерами b>а, то потеря ее устойчивости будет происходить в направлении оси “y”.
Известно что, при оценки работоспособности конструкций по деформационному явлению
устойчивости соответствующее поведение определяется значением критической силы по Эйлеру, т.е.
по формуле
…304…
 2 EJ i min
Pkp = , (6)
bi2
где J i min -минимальное значения момента инерции поперечного сечения элемента конструкции, в
нашем случае i-этой деформируемой в пакете пластины.
Следует отметить, что конструктивное исполнение пакета пластинок дает основание для
предложения о существовании более благоприятного режима деформирования внутренних пластинок,
по сравнению с крайними в общем пакете.
Это означает, что внутренние пластинки в общем пакете взаимодействия друг с другом
поддерживаются соседними пластинками т.е деформированные поведения “i”-го и “j”–го слоев
накладываясь ограничивают деформации внешние или крайние пластины имеют одностороннюю
поддержку и поэтому лишены возможности поддерживаться с обеих сторон, что делает их более
уязвимыми в деформационном поведении пластинок в пакетном исполнении.
Это означает, что на значения температуры, определяющее критическое деформационное
поведение ТОТЭ пакетного исполнения механические характеристики материалов изготовления
пластинок не влияют и оно может быть определено с учетом их метрических и теплофизических
характеристик. Полученные результаты позволяют сделать нижеприводимые обобщения для практики
проектирование пакетов ТОТЭ и управления их деформационным поведением:
− при одинаковых метрических размерах и теплофизических свойствах материалов изготовления
более уязвимыми в деформационном поведении являются крайние конструктивные элементы
пакетного исполнения планарных ТОТЭ;
− более чувствительными в определении значения температур, соответствующих критическому
деформационному поведению пакетного исполнения планарных ТОТЭ пакетного исполнения из
метрических характеристик являются толщины его конструктивных элементов. Причем, эта
зависимость является квадратичной, что делает необходимым использование в пакете в качестве
крайних конструктивных элементов с большими толщинами;
− при одинаковых метрических размерах для повышения термоустойчивости планарных ТОТЭ в
пакетном исполнении необходимо при их проектировании использование элементов отдельных
(ТОТЭ) с относительно низкими коэффициентами температурного расширения;
− уменьшение метрических размеров (длины и ширины) планарных ТОТЭ в пакетном исполнении
способствует увеличению термической устойчивости конструкции причем на этой зависимости
никак не отражаются механические характеристики материалов изготовления отдельных
элементов (отдельных ТОТЭ).
Ниже проводятся зависимости коэффициента термического расширения от критической
( )
температуры [ =  Tкр ] и допустимых температурных нагружений от метрических характеристик
Tkp = Tkp ( ) для планарного ТОТЭ пакетного исполнения с тремя конструктивными элементами.
Следует отметить, что при эксплуатации ТОТЭ в пакетном исполнении не исключается потеря
прочности и разрушения от воздействия температурного фактора конструктивных элементов до потери
их устойчивости. Этот случай тоже может быть классифицирован как возникновение
деформационного осложнения в эксплуатационном процессе установки. Наступление подобного
осложнения будет способствовать уменьшению КПД установки, что несомненно станет причиной
снижению показателей ее эффективности.
Следует отметить, что при эксплуатации ТОТЭ в пакетном исполнении не исключается потеря
прочности и разрушения от воздействия температурного фактора конструктивных элементов до потери
их устойчивости. Этой случай тоже может быть классифицирован как возникновение
деформационного осложнения в эксплуатационном процессе установки. Наступление подобного
осложнения будет способствовать уменьшению КПД установки, что несомненно станет причиной
снижения показателей её эффективности.
1. Алиев Н.А. Нефть и нефтяной фактор в экономики Азербайджана в XXI веке. Баку, Letterpress, 2010, 244
c.
2. Баламетов А.Б., Халилов Э.Д. Тенденция развития электроэнергетики Азербайджана в новых условиях.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Xəbərlər. Elm və innovasiya seriyası, 2011 № 1(5), с. 46-51.
…305…
3. Барановский В.В. Обоснование выбора состава оборудования при модернизации промышленных ТЭС
/В.В.Барановский, Т.Ю.Короткова, М.Ю.Коновалов //Энергобезопасность и энергосбережение. 2015.№5.
с.34-39.
4. Безносова Д.С. Перспективы применения гибридных установок на основе твердооксидных топливных
элементов с внутрицикловой газификацией углей / Д.С.Безносова, Д.Г.Григорук, Д.А.Лялин, А.В.Туркин //
Теплоэнергетика. – 2011. – № 9. – C.63-66.
5. Гасанов Р.А., Гульгазли А.С., Мусави С.А. «Механические проблемы SOFC и пути их решения». Известия
Высших Учебных заведений Азербайджана №3(97) 2015 с.37-46.
УДК 620.22.620.1
EVALUATION OF THE EFFICIENCY OF THE CUTTING ABILITY OF DOWNHOLE MILLING
TOOLS WITH REINFORCED COMPOSITE ALLOYS
Amir Mustafaev
Xalilov Mehman
Master Student
Khayal Agazade
Master Student
Abstract. The return of idol emergency wells to the fund makes it possible to significantly increase
the volume of oil and gas production. The growth of the producing oil and gas wells fund is determined by the
indicators of the annual increase in the volume of work associated with the restoration of emergency wells.
The dynamics of restoration work is the evidence of a further increase in the number of repairs. To restore idle
wells, effective tools which have the cutting parts reinforced with a composite alloy and include a matrix
material and a filler have been created. The cutting parts of the tool are mainly reinforced with one or two
types of composite alloy. However, the use of the existing variety of composite alloys makes it possible to
more clearly match the physical and mechanical indicators of the reinforced part of cutting tools and
destructible objects. Reinforcement of the cutting part of the tools with composite alloys ensures its longevity.
Key words: composite alloys, wear, destructible object, mill, matrix
Introduction. Cutting tools reinforced with composite alloys have been developed and recommended
for practical use as the main equipment for restoring idle wells. The most difficult and protracted of the main
technological stages is the destruction of metal objects in the production casing.
In acceleration of emergency recovery operations in the well, the cutting ability of the downhole
milling tool, the working surface of which consists of a composition of crushed particles of hard alloy and
matrix material plays an important role. The role of the matrix material in this process is to retain the hard
alloy particles experiencing force, thermal and other influences acting on the emergency object.
However, the use of the existing variety of composite alloys would make it possible to more clearly
match the physical and mechanical parameters of the reinforced part of cutting tools and destructible objects.
If to take into account that in real conditions, an object with different physical and mechanical parameters can
be destroyed in a well, then the need to develop a strategy for the optimal design of the characteristics of the
composite alloy elements becomes obvious (matrix material and filler). A well-grounded choice of armament
of the composite alloy of the cutting part of the tools in accordance with the downhole conditions, and the
appointment of optimal operating and technological parameters can significantly increase their productivity.
[1,2,5,7]. The study of the composition of the matrix element and the interaction in the chip formation zone
between the milling cutter and the milled object will make it possible to determine the most optimal
configuration of the tool cutting edge.
Goal of the work. Reasonable choice of reinforcing of the cutting part of tools with composite alloys.
Development of a strategy for the optimal design of the characteristics of the matrix material and the composite
alloy filler in accordance with the well conditions of destructible objects having different physical and
mechanical parameters, and the appointment of optimal operating and technological parameters that can
significantly increase the wells productivity.
Research methodology. The study is experimental. To improve the cutting performance of milling
tools, it is necessary to conduct a laboratory study simulating different downhole conditions. Similar
experimental studies were carried out using a model of a milling tool on a specially equipped stand developed
…306…
at AzINMASH and ASOIU. The milling modes corresponded to the modes of the milling process in downhole
conditions.
Table 1
Conditional number of the milling cutter model * 1/7/ 2/23/ 3/45/ 5/34/ 4/4/ 6/53/ 7/28/
Matrix hardness, HB 70 70 100 107 111 114 133
Matrix hardness, HB 71,8 47.2 59,5 46.2 45,2 62,3 49,1
Ϭτ - yield point, MPa 68,2 68,5 78 82,1 85,2 85,1 81,5
Ϭtemp - temporary resistance, MPa 64 72 68 48 32 71 25
Relative elongation , % 10 8 9 5 9 18 5
Impact strength kg ·m/𝑐𝑚2 950- 1060- 880- 870- 925- 980- 845-
1000 1100 950 885 960 1035 875
Model samples of milling cutters, the cutting bits of which were made of composite alloys with various
combinations of characteristics of matrix materials and granulation of VK8 filler grains (tungsten-carbide)
[1,7], were subjected to an experimental study. VK8, consisting of crushed hard alloy and binder, has the
greatest cutting ability and wear resistance. The effective work of the tool, spent on chip removal, mainly
depends on the physical and mechanical properties of the material being destroyed. With an increase in the
Model samples of milling cutters, the cutting bits of which were made of composite alloys with various
combinations of characteristics of matrix materials and granulation of VK8 filler grains (tungsten-carbide)
[1,7], were subjected to an experimental study. VK8, consisting of crushed hard alloy and binder, has the
greatest cutting ability and wear resistance. The effective work of the tool, spent on chip removal, mainly
depends on the physical and mechanical properties of the material being destroyed. With an increase in the
properties of destructible materials, the stressed and deformed states in the chip formation zone increase, at the
same time, the power and energy indicators of the process increase. For this reason, the samples to be milled
are made of steels 20X, 40X, 30, 35, 45 the mechanical properties of which are close to the mechanical
properties of tubing.
When conducting the experiment, all factors that significantly affect the process under study were
taken into account. The influence of various factors, with the average values of the remaining indicators of
the milling process, makes it possible to determine the optimal parameters of the matrix material composition.
Chemical composition of matrix material: Cu-30%, Ni-5%, Mn-10%, Si-10%, Zn -3%, Br-2%, Co -35%, P-
1.5%, Fe-3 %, Al-0.5%. The elements Cu, Ni, Mn, Si and Co make the most significant contribution to the
matrix material.
The effectiveness of the tools was assessed by the specific productivity q.
𝑄𝑚𝑒𝑡
𝑞= ,
𝑄𝑚𝑖𝑙𝑙
where, q is the ratio of the amount of metal removal Qmet to the amount of wear of the cutting edge
Qmill. From the number of experiments carried out by the selection method, 60 variants of the
physicomechanical characteristics of matrix materials given in table 1have been selected.
Note: * The conditional model number has been selected from the number of researches carried out
by AzINMASH and ASOIU. The results of experimental researches carried out according to the plan of a full-
factor experiment have been presented in table 2.
factors
Table 2
Specific
Levels of
load, 5.0 10.0 5.0 10.0 7.5 7.5

variation
MPa
Operating
Rotation speed,
model and the milled object
rpm. 45 45 180 180 112.5 112.5

Conditional number of the milling
1/7/ Milling cutter 0.05 0.09 3.12 3.36 1.91 1.92

Object 1.48 4.59 215.76 310.92 90.20 136.80
2/23/ Milling cutter 0.01 0.09 1.44 3.12 2.34 1.88
Object 110.00 3.33 71.54 216.00 83.32 47.08
3/45/ Milling cutter 0.03 0.16 1.49 7.66 0.35 1.92
Object 0.51 2.02 32.17 113.64 9.48 10.51
4/45/ Milling cutter 0.02 0.06 1.70 4.20 0.29 0.13
Object 0.06 0.52 21.39 132.42 25.24 38.45
5/34/ Milling cutter 0.03 0.02 1.49 4.56 0.07 0.10
cutter
Object 0.51 1.12 54.41 70.17 4.93 5.05

…307…
6/53/ Milling cutter 0.03 0.01 1.96 4.01 0.93 1.03
Object 0.87 1.19 95.00 178.52 54.74 50.13
7/28/
Milling cutter 0.32 0.13 1.17 5.04 0.07 0.06
Object 0.24 0.55 13.89 79.74 0.62 0.64
The nature of changes in specific productivity over time for various matrix materials is shown in
Fig. 1. When the hardness of the matrix material (solder) is relatively low (curves 1 and 2), then the specific
productivity is higher, and vice versa (curves 3 and 4, 5).
Fig. 1. The nature of the change in the productivity of the cutting edge with different matrix materials:
the hardness of the samples matrices 1,2,3,4,5, respectively, is 70,107,111,114,133.
It is obvious that at comparatively low values of the hardness of the matrix material (solder), a more
favorable ratio is observed between the penetration depth of the grains of the hard alloy into the emergency
object and the size of the deposits of grains in the matrix, which creates optimal conditions for the removal of
chips and their release with subsequent removal by flushing liquid. In addition, softer matrix materials allow
more grains of hard alloy to participate in milling [3]. Therefore, there must be an optimal ratio between the
hardness and strength of the matrix. Since in the case of a very soft matrix, the emerging shavings will abrade,
in the space in front of the grain, the matrix until the front edge of the grain is completely exposed and it,
having lost its stability, will break out. With sufficient matrix strength, the hardness of the matrix also plays
an important role in milling.
As a result of the studies, it has been found that the specific productivity of the milling cutter model
under the conditional number 1 with matrix material having HB70 hardness is the highest, and the wear rate
of the composite cutting edge is relatively low. Therefore, this matrix material is recommended as the base
material for the design and manufacture of cutting edge tools. However, recommendations for the selection of
this matrix material were issued on the basis of experiments in which the mechanical parameters of the
destroyed objects remained constant. Consequently, it will not be possible to talk about the effectiveness of its
use with various characteristics of emergency facilities. To assess the absolute efficiency of the matrix
materials of composite alloys, their physical and mechanical parameters should be matched with the
characteristics of destructible objects.
Depending on the average grain size of the filler, the physical and mechanical properties of composite
alloys are different. It is obvious that the performance indicators of composite alloys depend, of course, on the
operating parameters of milling and sliding of the matrix material over the destroyed object.
To identify the reasons for the connection between the performance loss of composite alloys with
different granulation of the grain size composition of the filler under different operating conditions, full
factorial experimental studies have been carried out [1, 3, 4, 6]. Determination of the dependence of the wear
of the composite alloy and the destructible object, working with it in pair, was carried out using contour-
graphic analysis. For this purpose, the experimental points were located in such a way that they covered the
entire region of interest for operating parameters (Fig. 2).
Fig. 2. Location of experimental points

…308…
For this, the intended series of experiments has been first carried out. Then they are connected by
linear interpolation of the wear values at the midpoints of these segments. Further, by connecting the obtained
points, lines with the same wear values are drawn. The experiments were carried out with a hard alloy filler
with 1; 2; 2.5; 3; 4; 5 mm granulation at the following values of operating parameters (table 3).
Table 3
Sliding modes
The investigated
factors
1 2 3 4 5 6
Specific load, MPa 5.0 15.0 10.0 10.0 5.0 15.0

Rotational speed, rpm 63 63 160 250 315 315
The research results have been shown in Fig. 3-6, where the letter "a" denotes the wear of the
composite surfacing, "b" - the wear of the destroyed object.
a) b)
Fig. 3. Line of equal wear level: a) composite surfacing with 1 mm grain size filler; b) a destructible object
with a 1mm grain size filler
a) b)
Fig. 4. Line of equal wear level: a) composite surfacing with 2mm grain size filler; b) a destructible object with
a 2mm grain filler
a) b)
Fig. 5. Line of equal wear level: a) composite surfacing with 3mm grain size filler; b) a destructible object with
a 3mm grain filler
…309…
a) b)
Fig. 6. Line of equal wear level: a) composite surfacing with 4 mm grain size filler; b) a destructible object with a 4mm
grain filler
The dependence of the relative wear q on the grain size has been plotted according to the experimental
data shown in figures 7a and 7b.
a) b)
Fig. 7a, b. The dependence of the relative wear on the granularity of the filler of the composite surfacing: where Qmet-
metal; Qmill-milling cutter.
As it can be seen from the graph, the q value grows and when the optimism is equal to the grain size
of 2 mm and then decreases, in this regard, it was concluded that the best granulation of the filler is the grain
size of 2-3 mm, at which the q has the maximum value (Fig. 7 a, b).
The conclusion has been made on the basis of experience, which did not cover the whole range of the
values of physical and mechanical characteristics of destructible objects encountered in practice. In addition,
the variability level of the investigated factors (grain size and operating parameters) was very limited. All this
undoubtedly deprives the generality of the results obtained. However, the experiments carried out can serve as
useful information for the further use of the matrix material when milling metal objects with different physical
and mechanical properties.
In order to identify the influence degree of the resistance to destruction of emergency objects, a series
of experiments has been carried out in which the matrix material with HB70 hardness recommended according
to the results of experimental studies has been tested while sliding on metal with the following physical and
mechanical properties: yield point στ = (35-80); temporary resistance σtemp = (66-100); impact strength
experiments, one type of matrix materials was give a comparative assessment of the α = (6-9).
Operating parameters during the experiment varied within the following limits: axial load P = (75-
135) kN; speed n = (25-315) rpm. In this series of characteristics of other studied matrix materials.
The effectiveness of composite surfacing was estimated by the specific productivity q, which varied
in the range: 2.43-195.06. The data obtained in each series of studies carried out in the complex can be used
as information for developing a strategy on making a decision in the process of designing and manufacturing
downhole milling devices.
The obtained value according to the data of experimental studies of composite alloys will also make it
possible to more clearly match the physical and mechanical indicators of the reinforced part of cutting tools
used for the destruction of metal objects. tested, which made it possible to
Conclusion:
1. The efficiency of the cutting part of down hole milling devices equipped with composite alloys
consisting of a matrix material and alloy granular filler has been experimentally investigated and evaluated.
…310…
2. The conducted research can be used as information for decision-making in the design and
manufacture of downhole milling tools.
3. The experiments carried out can also serve as information for the dissemination of a practically real
number of physical and mechanical properties of destructible objects.
References:
1. Mustafaev A.G. Improving the efficiency of milling devices by lowering the temperature in the milling zone. V.
Nedra 1997.125 pp.
2. Mustafaev A. G. Pashaeva V. B. Study of improving the performance of downhole destructive tools. Actual
problems of the humanities and natural sciences №7, 2017, Russia. 50-53 p.
3. Mustafaev A. G. Investigation of thermal processes on the contact surfaces of borehole destructive tools. Modern
technologists in oil and gas business - 2017, “Proceedings of the Int. scientific and technical conference ", Ufa
State Oil Technical University, 2017.136-138 pp.
4. Mustafaev A. G. Amirova A. M. Influence of dispersed particles of composite material deposited into the cutting
part of a downhole tool on the specific productivity of the milling process. Modern technologists in oil and gas
business-2017, "Proceedings of the international scientific and technical conference", Ufa State Oil Technical
University, 2017.368-373 pp.
5. Mustafaev A. G. Research of the influence of interrelated factors on the thermal regime of the rock of the
destructive tool Modern technologies in oil and gas business-2017, "Proceedings of the international scientific and
technical conference", Ufa State Oil Technical University, 2017.128-132 pp.
6. Mirjanzade A.Kh Stepanova G.S. “Mathematical theory of experiment in oil and gas production” M. Nedra 1977,
228 pp.
7. Hasanov A.P. "Emergency recovery work in oil and gas wells" M. Nedra 180 pp.
ASSESMENT OF DRILLING OPERATION, AND EFFICIENCY OF MULTILATERAL WELLS

(BASED ON THE WEST ABSHERON FIELD)
Elvin Hajiyev
Master student
Khazar University, Azerbaijan
Orcid id 0000-0003-0163-5334
Elvin Ahmadov
PhD
SOCAR “Azneft PU”, Azerbaijan
Abstract. The article provides a detailed justification for the improvement of traditional technologies
for drilling wells and development systems in accordance with the development plan of the West Absheron
field. It is noted that the most optimal option for modern technologies and approaches to field development is
drilling horizontal and multilateral wells in order to effectively develop recoverable oil and gas reserves and
stimulate field production. A brief historical review of West Absheron field development also presented where
the first multilateral well was drilled on the shelf water of the Caspian Sea. Drilling and exploitation of such
wells have also been found to be more cost-effective. Thus, the optimal number and type of wells from existing
and new platforms have been determined to ensure effective field development. The paper also discusses the
stages of field development and comparison analyses for well 19 with nearby wells. Forecast for 30 years also
displayed with the assumption of different field development scenarios.
Keywords: reservoir, horizontal wells, production, drilling, multilateral wells, well completion.
Introduction
The Western Absheron field is located in the north-western part of the Absheron archipelago. Industrial
oil in the field was first extracted in 1985 during the testing of exploration well No. 35. In 2006, wells 57, 173,
174, 175, and 176 were drilled by the Khazar-6 floating drilling rig and put into conservation because the
transmission lines were not ready. The wells were put into operation on 12.01.2011 after the completion of the
construction of jacket No. 57 in 2011 and the construction of lines to transport oil to the consumers. Wells
drilled from rig No. 120 were put into conservation in 1989. After the overhaul of the jacket, wells 120, 123,
124, 126, 127, and 128 were reconstructed and put into operation on 02.02.2012. At present, 80 wells have
been drilled in the field, of which 50 are in operation. The field produces 810 tons of oil per day. The processing
rate is up to 1% (Figure 1). The main exploitation objects are QD and QA formations. As of 01.01.2021, 495.8
thousand tons of oil were extracted from the QD formation and 254.8 thousand tons from the QA formation.
…311…
The total residual oil reserves of the QD formation are 6750.2 thousand tons, dissolved gas reserves are 1133.8
million m3. The total residual oil reserves of the QA formation are 4,858,200 tons, and the dissolved gas
reserves are 875.3 million m3.
Figure 1 . Number of wells and production dynamics over the field.
As can be seen, the resource utilization rate in the field is 6.8% for the QD formation, 5% for the QA
formation, and only 6.1% for the field. This shows that, given the future growth of oil reserves, it will take a
long time to complete the development of the field at this production rate (Yusufzade, 1995: p. 45-53). From
this point of view, there is a need to apply a new development system and technologies to ensure the efficient
development of the field (Ahmadov, 2012: p. 67). To intensify production and increase the efficiency of
development from the central block of the field horizontal wells were drilled in 2015 from rigs No. 20, No. 54,
and No. 10. A total of 50 wells were drilled from these fixed platforms, including 45 horizontal and 1
multilateral well. At present, 24 wells produce QA formation, 25 wells produce QD formation, and 1
multilateral well produces both QA + QD formation. The length of the horizontal filter on the wellbore is 80-
100 m. The average daily oil production of these wells is 16.2 tons/day. This stage can be marked as the
beginning of the period of innovation in the development of the field. Thus, compared to 2015, production in
the field has increased 7.3 times over 5 years (Figure 1).
Research and implementation methods
The beginning of the second innovative phase of the field development is the multilateral well No. 19
drilled in February 2021 which has been noted for its high production rate. Thus, after it was determined that
the formation pressure at QD and QA formations was equal to 1160.3 psi, multilateral well No.19 was drilled
in the central block of the field with two laterals and designed for joint development of QA and QD formations
(Figure 2). The main well was drilled to a depth of 786 m with a deviation of 321,265 ° azimuth to the QA
formation, the lateral well was drilled from 608 m depth with 240 ° azimuth, and deviation of 249 m to the QD
formation to a depth of 722 m. The completion filter on the QA formation was set at 772-662 m(110 m), and
the filter on the QD formation was set at 692-630 m (62 m) depth. The production rates for the first well in the
field are described in the graph below (Figure 3). As can be seen from the graph, the well operates with a stable
oil production of 28-29 tons/day. However, it should be noted that according to the results of production
analysis of surrounding wells (wells 8, 17, 22, 64, 144, 146), the average daily oil production of wells from
the QD formation is 15 tons/day, the average daily oil production from wells from the QA formation equal to
12 tons/day. Multilateral well No. 19 produced an additional 1,200 tons of oil during its operation compared
to the surrounding wells. Taking into account the actual production figures of the well, the production forecast
until 2040 was calculated in the three-dimensional model of the field and compared with other completion
options (Figure 4).
Figure 2 . Schematics of well No19.
…312…
Figure 3. Development parameters of multilateral well 19 .
With the current method of completion, the total oil production of the well by 2040 is 114,000 tons,
the total oil production is 86,000 tons if both wells are operated from the QD formation, and the total oil
production is 84,000 tons if the well is completed from the QA formation and returned to the QD formation,
in the case of completion of two horizons (QA + QD) with one lateral, the total oil production is projected at
100 thousand tons. At the same time, the capital costs of the well do not differ significantly from other options,
and the income from the well is projected to be 1.5-3 times higher than other options, which indicates that
diversified wells to be drilled in the field in the future will have higher economic efficiency. (Salmanov, 2008:
p. 308). Taking into account the above, it is proposed to drill this type of multilateral well from existing and
future foundations to ensure the efficient development of the Western Absheron field.
Figure 4. Comparison of the production forecast in the multilateral well 19.
To ensure full-scale development of the field, a new development scenario has been developed based
on a three-dimensional model and based on the development results of well No. 19. In addition to the existing
foundations, it was considered to build and put into operation 3 new foundations (50, 60, 70) in the field and
to drill a total of 31 horizontal and 12 multilateral wells from these foundations. It is proposed to expand rig
No. 57 by drilling an additional 6 horizontal and 4 multilateral wells, and an additional lateral well from 15
existing horizontal and 14 drilled wells. This development strategy is considered the most optimal option for
current technologies and modern development systems. (Bagirov, 2007: p 13-18).
Conclusion and results.
From the results of the comparative analysis, it was determined that the drilling of multilateral wells
is more efficient to ensure the efficient development of the Western Absheron field. The production
performance of multilateral well No. 19 drilled in the field is twice higher than the production performance of
other wells. This will increase the intensity of production and increase the efficiency of development. In this
regard, it is proposed to drill this type of multilateral wells from existing and future offshore platforms in the
field. At the same time, it is recommended to consider the possibility of drilling a lateral well in existing
operational wells where geological and technological aspects allow to do so. Drilling laterals reduce the
number of casing strings lowered in upper sections thus noticeably the expenses for well constructions and
field development reduce.
References
1. Ahmadov, E.H. (2020). Geological-technological, technical-economic analysis and risk assessment of oil and gas
field development projects. // News of the Azerbaijan Academy of Engineering. №2. – P.104.
2. Ahmadov, E.H. (2012). On ways to complete the effective development of the Gunashli field GUG formation. //
Materials of the II International scientific-practical conference "New technologies in oil and gas production". –
Baku. – P. 70
3. Bagirov, B.A, Salmanov A.M, Nazarova S.A. (2007) Effective ways of development and completion of offshore
fields of Azerbaijan. // News of Azerbaijan Higher Technical Schools. №2. – Baku. – P. 13-18.
…313…
4. Salmanov, A.M. (2008) Justification of the ways of rational development of oil reserves by geological and
mathematical models. – Baku. – P. 304
5. Yusufzade, Kh. B. (1995). Features of the development of oil and gas fields in the Caspian Basin. // Azerbaijan Oil
Industry journal. № 1-2. – P. 45-53.
HYBRID MULTI-OBJECTIVE ALGORITHMS FOR EMERGENCY RESPONSE

Ulkar Ahmadova
Master Student
Khazar University, Azerbaijan
Abstract. Numerous emergency situations happen of a daily basis around the world. Some of these
situations may be life threatening, some not, but regardless of that, these situations require fast and accurate
solutions. Considering that there are limited centers and units that can provide help, the distribution of the unit
per accident location should be done precisely and carefully. In this paper, we present a Hybrid Multi-Objective
Genetic Algorithm for Emergency Response (HMOGA), the goal of which is to find the most optimal sequence
and distribution of the rescue units. The algorithm’s main objective is to save as many lives as possible. It can
be divided into several sub-objectives: time – the total time spent on all of the operations should be minimized;
life risk – the accidents with higher risk for the people’s lives will have higher priority, since their life depends
on this risk; number of people – the accidents involving more people will have priority.
Keywords: Genetic Algorithm, KNN, emergency, optimization, Fitness function, mutli-objective
I. Introduction
1.1. Genetic Algorithm
One of the very first population-based stochastic algorithms introduced to the scientific world is the
Genetic Algorithm (GA). GA's major operators, similarly to other Evolutionary Algorithms, are selection,
crossover, and mutation. The GA algorithms begin with a random population generation. This population has
numerous solutions that represent individual chromosomes (Alison Jenkins, 2019). The chromosome consists
of genes that are usually presented in a form of an array or matrix. The next step after population initialization
is parent selection. The parent chromosomes’ gene will be the base of the offspring population. After the
parents are selected, they will be used in crossover operation. When two strings are recombined to make a
better string, the crossover operator is applied. The combination mechanism in crossover operation develops
distinct people in subsequent generations by mixing material from two individuals from the preceding
generation. In reproduction, excellent strings in a population are given a higher number of copies on a
probabilistic basis, and a mating pool is produced. It's vital to remember that during the reproduction step, no
new strings are generated. By sharing information between strings in the mating pool, new strings are formed
in the crossover operation (Deng, Z., 2016). Random alterations in the genes are caused by mutation. For
every gene in a child chromosome formed in the crossover stage, a parameter called Probability of Mutation
(Pm) is implemented. This parameter is a number in the [0,1] range. For every gene in the new offspring, a
random number in the same interval is created. If this random number is smaller than Pm, a random number
with lower and upper limits is assigned to the gene (Mathew, Tom V. ,2012).
1.2. KNN algorithm
kNN stands for k Nearest Neighbor or k Nearest Neighbors and is one of the simplest classification
algorithms, also sometimes used in regression problems. The method calculates the distance between every
training sample and every test sample in the dataset and then provides the k examples that are the closest. The
new item is then added to the related class. The algorithm can be applied in multi-dimension, for example, to
group UAVs by their location where the length, width and height are the main measurements. KNN algorithm
has a linear time complexity and is assured to discover the correct k nearest neighbors (Deng, Z., 2016).
Unfortunately, as every other naïve approach, it has its own drawbacks, which for this case is that the algorithm
has to calculate the entire sample set which will take a lot of time if the set is too populated.
II. Problem Formulation
The proposed algorithm helps finding the most optimal sequence for rescue operations in emergency situations.
The main objectives of the problem are:
1. The time it takes to reach the location of the accident – To prevent any casualties, the units should
arrive to the destination as soon as possible. This means that the first problem is to minimize the
…314…
traveling time between the locations for each unit, because choosing by the vacancy of the units may
lead to delay in the operation. This leads us to the second time based problem:
2. The amount of time that spent on the operation. – Let’s assume all of the units are busy, and 2 of them are
equally close to the accident location. In this case, the one that will finish the job at hand first, should be sent to
this location.
3. Risk – The third goal is to minimize the risk of casualties. If there are 2 emergencies at the same time, the most
threatening one should be dealt with first.
4. Number of people at site – One of the main goal along fast rescue is the number of lives that should be saved,
so accidents involving more injured people will be visited first.
Objective function
Considering the goals mentioned above, the objective function will be in a form:
𝑤
Min ∑𝑛𝑖=1 𝑤0 𝑡𝑖𝑗 + 𝑤1 𝑟𝑖 + 2 + 𝑤3 𝑣𝑖
𝑛𝑖
where 𝑤 is the weight of each variable, 𝑡𝑖𝑗 is the time it takes to move from the rescue center to the
accident location or from one accident location to another one, 𝑟𝑖 is the level of risk of people’s lives, 𝑛𝑖 is the
number of people in the location 𝑖 and 𝑣𝑖 is the amount of time that will be spent during the operation.
The weights will be chosen on the experimental basis.
III. Implementation
Population initialization using KNN algorithm
First step in genetic algorithms is population initialization. As shown by many years of evolution,
statistically, the children of parents with diverse backgrounds have better set of genes, which contributes to the
survival rate. In genetic algorithm, the first step is population initialization. To follow the idea presented above,
the algorithm will choose the most diverse parents to perform crossover. It was decided to use KNN algorithm
to find the second chromosome, by randomly choosing one which is not in the “neighborhood” of the first one.
The population will be presented in a form of an order for each unit, all located in one chromosome
with indicators for the unit part. For example, if the solution is for the Unit A have an order of 1 – 2, and for
the Unit B to have an order 3 – 4 – 5, the solution will be in a form [[1, 2], [3, 4, 5]].
The KNN will be performed in 2D dimension, where the solutions will be compared by their fitness
values and ages. The basis of the selection method chosen for the algorithm is Steady-State GA (Alison Jenkins
et. al., 2019). First the solution with the best fitness value will be selected and paired with a solution from other
class, defined by the KNN algorithm. At each round one pair of offsprings will be generated by crossover and
mutation, which will then replace the two solutions with the worst fitness values.
The proposed algorithm consists of following steps:
1. Generate random solutions
2. Calculate the fitness values of the solutions
3. Create a train data for determining the class of the solutions
4. Apply KNN Algorithm
5. Select 2 random parents from different classes
6. Perform crossover and mutation
7. If the resulting chromosomes can be considered as valid solutions and do not exist in the population
replace the solution with highest fitness value
8. Repeat for a defined number of times.
IV. Simulation
The algorithm was tested on Python. The simulation covers 10 locations with 2 rescue groups. The
number of injured people in these locations varies from 1 to 3. The time range to treat the injuries ranges from
10 minutes to 2 hours. At first 30 random solutions were generated and evaluated. Then KNN algorithm was
applied to classify them according to the train data. The number of neighbors was chosen to be 3. After the
test data has been labeled, the solutions were divided into 2 classes. The chosen 2 parents were selected from
2 of these classes. After performing crossover and mutation operations, valid_solution function was applied to
check if the solution included all of the locations and didn’t have duplicates. If the condition was met it replaced
the solution with the highest fitness value. These steps were repeated 3000 times.
The algorithm was executed 10 times in total with 10 different scenarios. The proposed algorithm was
compared to the study of Ruijiu Mao, Bin Du, Dengfeng Sun, and Nan Kong. The authors offered model for
location-allocation optimization with mean waiting time as the aim. The study consisted of 2 parts: Estimation
of mean waiting time, and using Genetic Algorithm to optimize the UAV allocation for Emergency Medical
Service (EMS) purposes. For the purpose of comparing this approach to the HMOGA algorithm, the
comparison was done between the HMOGA and the genetic algorithm part of the authors’ research. Out of
…315…
the 10 scenarios performed, 7 times HMOGA reached the highest fitness function faster than the UAV
allocation for EMS purposes study’s code. As shown in Table 1, the average execution number for HMOGA
to reach the highest fitness value was 1015.8, whereas for UAV allocation for EMS purposes study, it was
1140.5. This proves that the implementation of KNN in the selection process reduces the required number of
iterations, which results in less time spent on finding the optimal solution by 12.7%.
This could be illustrated better on the Figure 1.
1500
1000
500 HMOGA
0
GA
Figure 1. The execution where the fitness value reached its highest
V. Conclusion
In this paper we proposed an algorithm that combines two techniques: Genetic algorithm and K-nearest
neighbors algorithm. The latter was used in the selection phase of genetic algorithm to cause a diversion of the
selected parent chromosomes based on their classifications. After applying KNN to the randomly generated
solutions, basic genetic algorithm operations were performed, such as crossover and mutation. The HMOGA
algorithm was then compared to simple Genetic algorithm used in the previous study and in 70% of the cases
was proven to be a faster method to reach the optimal solution.
References
1. Alison Jenkins, Vinika Gupta, Alexis Myrick, Mary Lenoir. (2019) Variations of Genetic Algorithms
2. Deng, Z., Zhu, X., Cheng, D., Zong, M., & Zhang, S. (2016). Efficient k NN classification algorithm for big data.
Neurocomputing, 195, 143–148. doi:10.1016/j.neucom.2015.08.112
3. Mathew, Tom V. (2012). Genetic algorithm.
4. Mirjalili S. (2019) Genetic Algorithm. In: Evolutionary Algorithms and Neural Networks. Studies in
Computational Intelligence, vol 780. Springer, Cham.
5. Mirjalili, S., Song Dong, J., Sadiq, A. S., & Faris, H. (2019). Genetic Algorithm: Theory, Literature Review, and
Application in Image Reconstruction. Springer Series on Fluorescence, 69–85. doi:10.1007/978-3-030-12127-
3_5 10.1007/978-3-030-12127-3_5
6. Ruijiu Mao, Bin Du, Dengfeng Sun, and Nan Kong. (2019). Optimizing a UAV-based Emergency Medical Service
Network for Trauma Injury Patients
KORPORATİV MÜHİTDƏ SİEM TEXNOLOGİYASININ BEYNƏLXALQ STANDARTLARLA

GÜCLƏNDİRİLMİŞ “BANKLARDA İNFORMASİYA TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN İDARƏ EDİLMƏSİ
QAYDASI”NDA ROLU
Ağayev Abdulhüseyn Vəfadar oğlu

Magistrant
Azərbaycan Texniki Universteti, Azərbaycan
Orcid id: 0000-0003-4930-0672
Abstract. In the corporate environment, SIEM (Security Information and Event Management) systems
are widely used as a powerful tool to prevent, detect and respond to cyberattacks. The importance of SIEM
technology and the importance of information security solutions in general will be stated in the “Rules on
Information Security Management in Banks” updated on 14 July 2021 and strengthened according to the
requirements of international standards.
Keywords: Audit, log, monitoring, SIEM, information systems
1. Giriş
Təhlükəsizlik Məlumatları və Hadisələrin İdarə edilməsi sistemi (SIEM) təhdidləri və ya hadisələri
aşkar etmək üçün təhlükəsizliklə bağlı məlumatların mərkəzləşdirilmiş şəkildə toplanmasına cavabdehdir.
…316…
Beləliklə, o, çoxsaylı loq hadisələrini əlaqələndirərək real vaxt və ya tarixi hadisələr üzrə təhlükəsizlik
analitikası imkanlarını təmin edir. Əlavə olaraq, SIEM, hadisə məlumatlarının uzun müddətli saxlanması ilə
loq idarəetmə imkanlarını təmin edir.
Ümumiyyətlə, SIEM-lər idarə olunan infrastrukturun yaratdığı hadisələri toplamaq, koreliyasiya
etmək, saxlamaq və əlaqələndirmək qabiliyyətinə malikdir [1]. Onlar müasir təhlükəsizlik əməliyyatları
mərkəzləri üçün mərkəzi platformanı təşkil edir, çünki onlar çoxsaylı sensorlardan hadisələri toplayır [2,3].
Bu əsas imkanlardan başqa, adətən SIEM-lərin bazardakı müxtəlif mövqelərini əks etdirən mövcud sistemlər
arasında çoxlu fərqlər var.
2. SIEM həlləri
Təhlükəsizlik Məlumatı və Hadisələrin İdarə Edilməsi (SIEM) sistemləri administratorlara
təhlükəsizlik siyasətlərini tərtib etməyə və müxtəlif mənbələrdən hadisələri idarə etməyə kömək etmək üçün
hazırlanmışdır. Ümumiyyətlə, sadə SIEM bir-birindən müstəqil işləyə bilən ayrı-ayrı bloklardan (məsələn,
mənbə cihazı, loqların toplanması, təhlilin normallaşdırılması, qaydalar mühərriki, loqların saxlanması,
hadisələrin monitorinqi) ibarətdir, lakin SIEM hamısı birlikdə işləmədən istənilən effekti verməyəcək. Şəkil 1
normal SIEM həllinin əsas komponentlərini göstərir:
Şəkil 1. SIEM-in ilkin komponentləri
3. SIEM texnologiyasının beynəlxalq standartlarda yeri və Azərbaycan Respublikası Mərkəzi

Bankının “Bankda informasiya təhlükəsizliyi idarə edilməsi qaydasında” yeri
İlk öncəbNIST tərəfindən qoyulmuş 800-53 standartlarına necə cavab verdiyini və informasiya
təhlükəsizliyi həllərində nə kimi xidmətləri ehtiva etdiyinə diqqət yetirək:
“NIST 800-53 standartları və təlimatları intuitiv, prioritetləşdirilmiş çərçivədə tərtib edilmiş
təhlükəsizlik nəzarətlərinin hərtərəfli dəstini təmin edir. Hər bir federal agentlik CISO (İnformasiya
Təhlükəsizliyi Mütəxəssisi) və onun komandaları hansı nəzarətin mövcud olduğunu və agentliklərin cavabdeh
olduqları əsas ölçülərə qarşı necə fəaliyyət göstərdiklərini seçmək, həyata keçirmək, işlətmək və hesabat
vermək üçün çoxlu vaxt sərf edirlər. NIST SP 800-137-də (ISCM) son təlimatlar qeyd etmək, təhlil etmək,
xəbərdarlıq etmək, cavab vermək və hesabat vermək üçün 72 saatdan az ümumi dövriyyə müddətini tövsiyə
edir. Giriş məlumatları üçün məcburi xüsusi bir arxiv dövrü yoxdur, buna görə də əksər təşkilatlar hadisələrin
məhkəmə araşdırması və audit məqsədləri üçün uzun müddət saxlayırlar. Daha yeni saxlama qaydaları
minimum 36 ay nəzərdə tutur. Bu yanaşmanın çətinlikləri çoxdur, ən kritik olanı burada vurğulanır.
1. Axtarış və daxil olmaq çətin və çox vaxt səmərəsizdir, çünki indeksləşdirmə və məlumat
konfiqurasiyası azdır.
2. Axtarış terminləri çox konkret olmalıdır ki, “naməlum” fəaliyyət nümunələrini tutmasın.
3. Nümunələrin və anormallıqların müəyyən edilməsini məhdudlaşdıran yeni və mövcud məlumatlar
arasında real vaxt korrelyasiyası yoxdur.
4. Zərərli davranış kontekstində hadisələrin zəncirlənməsi çətindir.
5. Hadisələrin aşkarlanması və müdaxiləsi günlər, hətta həftələr çəkə bilər.
6. Effektivliyi və birliyi yoxlamaq üçün fəaliyyətin xəritəsini çəkmək olduqca çətindir.
7. Korrelyasiya CPU sürətində (saniyədə milyonlarla dəfə) baş verir, axtarışlar zaman intervallarına
görə baş verir (yəni 1 dəqiqə, 30 dəqiqə, gündəlik, həftəlik və s.).
İndi isə bizim üçün daha çox əhəmiyyət kəsb edən və Mərkəzi Bank tərəfindən də istinad edilən İSO
2700X standartlarına əsasən SIEM-in əhəmiyyətinə diqqət yetirək. Yəni, qəbul edilmiş qaydanın ilk hissəsində
də (Ümumi müddəalar) qeyd edildiyi kimi, bu Qayda “Banklar haqqında” Azərbaycan Respublikası
Qanununun 38.3-cü maddəsinə uyğun olaraq hazırlanmış və Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatının
ISO/IEC 2700X standartlarının tələbləri nəzərə alınmaqla Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən
banklarda və xarici bankların yerli filiallarında informasiya təhlükəsizliyinə dair minimum tələbləri müəyyən
edir . Yenilənməzdən öncə informasiya təhlükəsizliyinin idarə edilməsinə dair anlayışlarda bəzi məlumatlar
yox idi ki, bunlardan biri də audit anlayışıdır. Ancaq, daha da önəmlisi informasiya təhlükəsizliyinin ən əsas
3 komponentlərinin də bu anlayışların arasında özünü əks etdirməsi sevindirici haldır.
…317…
Daha sonra isə, bizi informasiya təhlükəsizliyinin idarə edilməsi ilə bağlı ən önəmli məqamlardan biri
də siyasətlərin də öz əksini tapdığı 3-cü hissədə (İnformasiya təhlükəsizliyinin idarə edilməsi sistemi) 3.5-ci
bəndə diqqət yetirək: İnformasiya təhlükəsizliyi siyasəti ən azı bu Qaydanın 4-15-ci hissələri ilə müəyyən
edilən nəzarət məqsədlərini və mexanizmlərini əhatə edir və bank üçün İTİS-in davamlı surətdə
təkmilləşdirilməsi öhdəliyini müəyyən edir. Burda artıq SIEM-in nə dərəcədə əhəmiyyətli olacağı özünü əks
etdirir ki, nəzarət məqsədlərini və mexanizmini mərkəzləşdirərək, yuxarıda qeyd etdiyimiz bütün
funksiyonallıqlarından yararlanmaqdır. Bunun nəticəsində real vaxtla işləmə prinsipinə əsasən nəzarəti əldə
etmək olar. Qeyd edilmiş 4-15-ci hissələrdəki bəndlərin elektron formada qeydiyyatı və nəzarətini SIEM
vasitəsilə saxlamaq mümkündür (Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının "Banklarda informasiya
təhlükəsizliyinin idarə edilməsi Qaydası").
SIEM həlli tərəfindən düzgün şəkildə yerləşdirilən və optimallaşdırılan mərkəzləşdirilmiş loq
fayllarının işlənməsi və təhlili şirkətlərə (lakin bununla məhdudlaşmayaraq) təmin edəcək:
1. Mərkəzləşdirilmiş loq yaddaşı - əsas jurnal mənbəyi mövcud olmadıqda, həmişə yüksək fayl
əlçatanlığı, bütövlüyü və məxfiliyi ilə ikinci dərəcəli log yaddaşı olacaqdır;
2. Aşağıdakıları aşkar etməyə imkan verən çox sayda log faylının təhlili:
• Bütün sistem fəaliyyətlərindən anomaliya fəaliyyətləri. Kəşfiyyat fəaliyyəti.
• Hər hansı bulud platforması anomaliyaları.
• DDoS hücumları.
• Botnet fəaliyyətləri.
• Hücum cəhdləri.
• Müdaxilədən sonrakı fəaliyyətlər.
• Ransomware.
• Məlumat oğurluğu (məlumat oğurluğu) – həm daxili, həm də xarici məlumat oğurluğu
təhlükələrindən.
• Əgər kimsə hər hansı bir şəkildə qeydləri dəyişdirməyə və ya daxil olmağa çalışırsa.
• Daxili siyasətdən sui -istifadə.
• Sistemin yanlış konfiqurasiyası.
• Sistem zəiflikləri və istifadədə olan zəifliklər.
• Sistem darboğazları.
3. GDPR, PCIDSS, ISO27001, HIPPA və sair üçün sadələşdirilmiş uyğunluq hesabatı;
4. Hadisələrə cavab vermə səmərəliliyinin artması;
5. İstənilən anda İT mühitində baş verənlərin "böyük mənzərəsi".
6. Ədliyyə məqsədləri üçün tarixi hadisələr haqqında məlumat. O, həmçinin audit jurnalının
bütövlüyünü qoruyur.
6. Nəticə
SIEM həllinin böyük üstünlükləri və mənfi cəhətləri var, lakin korporativ mühit üçün həqiqət ondan
ibarətdir ki, daxili və xarici təhdidlərdən qorunması lazım olan şəxsi və ya daxili məlumatları olan şirkətlər
üçün SIEM həlli əvəzolunmazdır. SIEM həllinin ümumi dəyəri yüksək olacaq, ancaq tam görünmə, sənaye
standartları və ən yaxşı təcrübələrə uyğunluq və yeni səviyyəli kiberhücumdan müdafiə qabiliyyəti istəyən
şirkətlər üçün SIEM bir şirkətin edə biləcəyi ən yaxşı sərmayələrdən biridir ki, ümumdünya standartları, habelə
bankların informasiya təhlükəsizliyi üçün nəzərdə tutulan yenilənmiş və gücləndirilmiş qaydasında da,
əhəmiyyətini qeyd etdim.
Ədəbiyyat
1. Miller, D.; Harris, S.; Harper, A.; Van Dyke, S.; Blask, C. Security Information and Event Management (SIEM)
Implementation; Mc Graw Hill: New York, NY, USA, 2010.
2. Granadillo, G.G.; El-Barbori, M.; Debar, H. New types of Alert Correlation for Security Information and Event
Management Systems. In Proceedings of the 8th International Conference on New Technologies, Mobility and
Security, NTMS, Larnaca, Cyprus, 21–23 November 2016.
3. Bryant, B.D.; Saiedian, H. Improving SIEM alert metadata aggregation with a novel kill-chain based classification
model. Comput. Secur. 2020, 94, doi:10.1016/j.cose.2020.101817.
4. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının "Banklarda informasiya təhlükəsizliyinin idarə edilməsi Qaydası"
…318…
ПРЕОБРАЗОВАНИЯ ФУРЬЕ
Гусейнов Исмаил Тариэль оглы

Orcid id: 0000-0002-9536-4418
Abstract: Methods based on the Fourier transform are used in almost all areas of technology and
science and by almost all engineers and scientists. The analysis of Fourier series was associated with the
representation and analysis of periodic phenomena using Fourier series, and later with the extension of this
understanding to non-periodic phenomena by transforming Fourier series. One way to go from a Fourier series
to a Fourier transform is to treat non-periodic phenomena (and thus almost any general function) as the limiting
case of periodic phenomena as the period goes to infinity. A discrete set of frequencies in the periodic case
becomes a continuum of frequencies in the non-periodic case, a spectrum is born, and with it the most important
principle of the subject:
Each signal has a spectrum and is defined by its spectrum. You can analyze the signal either in the
time (or space) domain or in the frequency domain. In the modern formulation of partial differential equations,
the Fourier transform has become the basis for determining the objects of study, while remaining a tool for
solving specific equations. Much of this development depends on the connection between Fourier transforms
and convolution, which was also observed earlier in the time of Fourier series. In an effort to apply methods
with increasing versatility, mathematicians have been forced (engineers and physicists) to reconsider how
general the concept of "function" can be and what kinds of functions can - and should be - admitted to the
operating calculus. Differentiation and integration have been generalized in the service of Fourier analysis.
Other directions combine Fourier analysis tools with the symmetries of the analyzed objects. This may lead to
thoughts about crystals and crystallography.
Keywords: transformation, series transformation, quantities, synthesis, fast transformation, phase
spectrum, two-dimensional images.
1.Время и пространство
Временная и пространственная периодичность наиболее естественно сочетаются в волновом
движении. Возьмем случай одного пространственного измерения и рассмотрим одиночную
синусоидальную волну, распространяющуюся по струне (например). Для такой волны периодичность
во времени измеряется частотой , с размерностью 1/сек и единицами Гц (Герц = циклы в секунду), а
периодичность в пространстве измеряется длиной волны, с размерностью длины и единицами, как
удобно для конкретная настройка. Если зафиксировать точку в пространстве и позволить времени
изменяться (снять на видео движение волны в этой точке), то последовательные гребни волны будут
проходить мимо этой точки раз в секунду, как и последовательные впадины. Если зафиксировать время
и посмотреть, как волна распространяется в пространстве (сделать снимок вместо видео), мы увидим,
что расстояние между последовательными гребнями является постоянным, как и расстояние между
последовательными впадинами. Частота и длина волны связаны уравнением v = , где v — скорость
распространения — это не что иное, как волновая версия скорости = расстояние/время.
Таким образом, чем выше частота, тем короче длина волны, а чем ниже частота, тем больше
длина волны. Если скорость фиксирована, как скорость электромагнитных волн в вакууме, то частота
определяет длину волны и наоборот; если измерить одно, то можно найти другое. Для звука
отождествляем физическое свойство частоты с перцептивным свойством высоты тона, поскольку
частота света воспринимается как цвет. Простые синусоиды являются строительными блоками самых
сложных волновых форм — вот что такое анализ Фурье.
Переодические полосы являются строительными блоками общих двумерных изображений.
Когда нет цвета, изображение представляет собой двумерный массив различных оттенков серого, и это
можно реализовать как синтез — синтез Фурье — именно таких чередующихся полос. При таком
построении изображений возникают интересные вопросы восприятия, а с цветом все еще сложнее.
…319…
Оттенки синего и желтого на двух картинках одинаковые, разница только в частоте. Более
близкое расстояние «смешивает» синий и желтый, чтобы получить зеленоватый оттенок. Покажите
кому-нибудь синие и желтые полосы низкой частоты и увеличивайте частоту до тех пор, пока они не
начнут видеть только зеленый. Вы получаете номер для этого. Затем начните с синих и желтых полос
на высокой частоте, чтобы человек видел много зеленого, а затем уменьшите частоту, пока он не
увидит только синий и желтый.
2. MATLAB для объяснения дискретных преобразований Фурье
Цифровая обработка сигналов используется во многих приложениях, включая сотовые
телефоны, компакт-диски, DVD-диски, распознавание речи, распознавание образов и системы
управления. Традиционно цифровая обработка сигналов (ЦОС) преподается в инженерной программе.
За последнее десятилетие, в связи с ростом промышленного применения, цифровая обработка сигналов
была введена раньше в инженерных школах. Однако курсы цифровой обработки сигналов заметно
отсутствуют в программах инженерных технологий.
Поскольку ЦОС становится все более распространенным в промышленных приложениях,
крайне важно иметь некоторое представление о теории и практике цифровой обработки сигналов.
MATLAB и SIMULINK являются бесценными иллюстративными инструментами для обучения
математически сложным концепциям ЦОС.
2.1. Темы цифровой обработки сигналов I
Цифровая обработка сигналов охватывает выборку и реконструкцию аналоговых сигналов,
свертку и корреляцию, цифровые фильтры с конечной импульсной характеристикой (КИХ) и
бесконечной импульсной характеристикой (БИХ), дискретное преобразование Фурье (ДПФ) и
эффективное вычисление ДПФ с использованием быстрое преобразование Фурье (БПФ).
Целью преобразования Фурье являются:
− Развить четкое понимание практических вопросов, связанных с дискретизацией аналогового сигнала и
восстановлением аналогового сигнала из цифрового сигнала.
− Изучить преимущества цифровых фильтров по сравнению с аналоговыми фильтрами, научиться
проектировать цифровые фильтры и реализовывать проекты.
− Понять, что такое дискретное преобразование Фурье (ДПФ), как эффективно вычислить его с помощью
быстрого преобразования Фурье (БПФ), а также преимущества использования БПФ для приложений цифровой
обработки с интенсивными вычислениями.
− Изучить, как свертка и корреляция используются в приложениях для фильтрации и распознавания
образов.
2.2. Дискретные преобразования Фурье
Одной из самых сложных тем для изучения на вводном курсе ЦОС являются дискретные
преобразования Фурье. Основные моменты, которые необходимо понять о дискретном
преобразовании Фурье (ДПФ):
1. Дискретное преобразование Фурье временного сигнала, если оно выполнено «правильно»,
представляет собой просто дискретную версию спектра сигнала в некотором конечном диапазоне частот.
2. Дискретное преобразование Фурье очень полезно в ресурсоемких приложениях фильтрации, свертки
или корреляции, где зачастую более эффективно выполнять вычисления в частотной области, а не во временной
области.
3. Дискретное преобразование Фурье можно эффективно вычислить с помощью метода, называемого
быстрым преобразованием Фурье.
Начнем математическую разработку ДПФ с преобразования Фурье (FT):
Сигнал x(t) представляет собой некоторый общий аналоговый временной сигнал, а X(f)
представляет собой спектр временного сигнала.
Оба являются полными представлениями сигнала x. Очевидно, что ни одно из этих
представлений не подходит для цифровой обработки сигналов, поскольку оба являются аналоговыми.
На этом этапе осваивают идею дискретизации временного сигнала x(t), возможной обработки этих
дискретных значений каким-либо образом, а затем восстановления аналогового сигнала из дискретных
значений. Логично предположить, что то же самое можно было бы сделать, используя дискретные
значения спектра, а не дискретные значения временного сигнала. Очевидный вопрос заключается в
…320…
том, как получить выборочные значения спектра сигнала. Дискретизация аналогового сигнала времени
приводит к преобразованию Фурье с дискретным временем (DTFT):
Временной сигнал x(t) должен дискретизироваться с достаточной частотой, чтобы избежать

наложения спектров. Xp(f) является периодическим, но все еще непрерывным по частоте, что не
подходит для ЦОС. Выборка Xp(f) за один период или целое число периодов приводит к дискретному
преобразованию Фурье (DFT):
Сигнал x(n) создается путем взятия N выборок исходного сигнала x(t) в течение некоторого
конечного промежутка времени D. Сигнал XT(k) представляет собой DFT аналогового временного
сигнала x(t). Предыдущее уравнение показывает, что его можно вычислить, взяв N выборок x(t),
умножив каждую выборку на взвешенную экспоненциальную функцию, а затем просуммировав
результаты. DFT будет иметь N значений, разнесенных в частотной области на 1/D.
3. Оценка преобразований Фурье с помощью MATLAB
Давайте изучим аналитический подход к определению преобразования Фурье непрерывного
сигнала времени. В этом руководстве представлены численные методы, используемые для нахождения
преобразования Фурье сигналов с непрерывным временем с помощью MATLAB. Использование
MATLAB для построения преобразования Фурье функции времени, а периодический импульс,
показанный ниже:
имеет преобразование Фурье:

X(jf) = 4sinc(4πf)
Это можно найти с помощью таблицы преобразований Фурье. Можно использовать MATLAB,
чтобы построить это преобразование. MATLAB имеет встроенную функцию sinc. Однако определение
функции MATLAB sinc немного отличается от того, которое используется в классе и в таблице
преобразования Фурье. В МАТЛАБ:
Таким образом, преобразование X записывается в MATLAB, используя sinc(4f), так как фактор
π встроен в функцию. Следующие команды MATLAB будут отображать это преобразование Фурье:
>> f=-5:.01:5;
>> X=4*sinc(4*f);
>> plot(f,X)
В этом случае преобразование Фурье является чисто вещественной функцией. Таким образом
можно построить его, как показано выше. В общем, преобразования Фурье являются сложными
функциями, и нужно отдельно строить амплитудный и фазовый спектры. Это можно сделать с
помощью следующих команд:
>> plot(f,abs(X))
…321…
>> plot(f,angle(X))
Здесь угол равен нулю или π. Это отражает положительные и отрицательные значения функции
преобразования. Основная цель — объяснить практические аспекты цифровой обработки сигналов, по
возможности избегая математической теории. Все концепции, обсуждаемые в курсе, сопровождаются
иллюстративными примерами и лабораторными упражнениями с использованием MATLAB,
SIMULINK.
Выводы
Растущее использование ЦОС в инженерных приложениях требует цифровой обработки
сигналов по инженерным технологиям. MATLAB и SIMULINK являются ценными инструментами для
иллюстрации сложных математических концепций ЦОС. В этой статье обсуждаются некоторые из
упражнений MATLAB для объяснения важных вопросов частоты дискретизации и разрешения для
дискретного преобразования Фурье.
Список используемой литературы
1. http://www.abet.org/accredited_programs/TACWebsite.html
2. Обработка сигналов дискретного времени, Оппенгейм, Шафер и Бак, Прентис Холл, 1999.
3. Аналоговая и цифровая обработка сигналов, Ambardar, Brooks/Cole Publishing Co., 1999.
4. Цифровая обработка сигналов: компьютерный подход, Mitra, McGraw-Hill, 2001.
5. MATLAB и SIMULINK, The MathWorks, Inc., 24 Prime Park Way, Natick, MA 01760.
6. Приложения DSP с использованием C и TMS320C6x DSK, Chassaing, John Wiley and Sons, Inc. 2002.
7. Цифровая обработка сигналов: Практическое руководство для инженеров и ученых, Smith, Elsevier
Science, 2003.
8. Г. Плонка, Д. Поттс, Г. Штайдль и М.Таше, Быстрые преобразования Фурье для неравномерных данных»
377-419, 2018.
9. Д. Поттс, Г. Штайдль и М. Таше, «Быстрые преобразования Фурье для неравномерных данных: учебник «
Современная теория выборки: Математика и приложения, Бостон, Массачусетс, 247-270, 2001.
10. С. Багчи «Неоднородное дискретное преобразование Фурье» и его применение в сигнальной подготовке",
СМИ, с. 463, 2010.
NEFT EMALI PROSESİNDƏ İSTİFADƏ OLUNAN NƏZARƏT ÖLÇÜ CİHAZLARI
Həsənov Samir Hamlet oğlu

Magistrant
Orcid id: 0000-0003-0715-1432
Abstract: Errors in the measurement of the oil industry create uncertainty about the volume of content
in the tanks. This affects the accuracy of transactions when transporting items from one operator to another.
This affects both the seller's company and the buyer's business. Oil is a highly valuable product with limited
resources. Inaccurate measurements can lead to erroneous estimates, which can lead to significant revenue
losses. Therefore, high-precision sensors are important for the oil and gas industry. Every aspect of the oil
operation, from the wellbore to the jaw, is monitored and controlled by measuring devices. Thus, reliable and
accurate control transmitters and control measuring devices are very important for the entire production,
transportation and sales process.
Key words: Oil industry, measurement, pressure, level, temperature, flow
…322…
Neft sənayesində risklərin aradan qaldırılması məqsədilə nəzarət ölçü cihazlarından istifadə olunur.
Burada təzyiq, səviyyə, temperatur və s. tipli nəzarət ölçü cihazları mövcuddur. Neft sənayesində həmin
cihazların əhəmiyyəti son dərəcədə böyükdür. Təzyiq monitorinqi neft və qaz hasilatında əsas və ən vacib
ölçüdür. Bununla belə, neft və təbii qazın yanma və partlama riski yeraltı emal sahələrində ətraf mühitin təzyiqi
və temperaturu ilə mütənasibdir. Həmin cihazlar arasında təzyiqölçən sistemin işinə təsir edəcək heç bir sızma
və ya təzyiq dəyişikliyinin olmamasını təmin etmək üçün neftin intensivliyini ölçür. Təzyiq sistemləri
müəyyən bir təzyiq diapazonunda işləmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Qəbul edilən normalardan hər hansı bir
səhv sistemin işinə ciddi təsir göstərə bilər. Təzyiqölçənlər yüz ildən artıqdır ki, istifadə olunur və daim yeni
tətbiqlərin ehtiyaclarına uyğun olaraq təkmilləşir [1].
Diferensial təzyiqin ölçülməsi iki növ tətbiq olunan təzyiq arasındakı fərqin ölçülməsidir. Təzyiq
ölçmənin bu formasının istinadı yoxdur, lakin tətbiq olunan iki təzyiqi ölçür. Diferensial təzyiqölçənlər
təzyiqdəki dəyişikliklərə uyğun olaraq irəli və geri hərəkət edən bir elementlə ayrılan iki kamerada təzyiq
arasındakı fərqi ölçür. Elementin hərəkəti sayğacın üzündəki göstəricidə hərəkətə səbəb olur və ya rəqəmsal
oxunmasını təmin edir. Ölçmə qurğusunun portlarından biri yüksək tərəfə, digəri isə aşağı tərəfə yerləşdirilir
ki, bu da ölçmədə təzyiqin düşməsini göstərir. Diferensial təzyiqölçənlər sadəliyinə görə məşhurdur.
Mexanik təzyiq neft təzyiqini qüvvəyə çevirən bourdon borusu, diafraqma və ya körük ilə ölçülür.
Bourdon borulu manometrlər tam miqyaslı əyilmənin ± 0,1% _ ± 2,5% arasında dəqiqliyə malikdir və mis,
paslanmayan polad və ya nikel ərintisi olan moneldən hazırlanır [2].
Diafraqma manometri elastikdir və təzyiq tətbiq edildikdə yerindən tərpənir. Bu tip təzyiqölçən
Bourdon manometri ilə eyni prinsiplə işləyir, lakin çevik boru əvəzinə diafraqmadan istifadə edərək təzyiqi
ölçür. İki flanş arasında yerləşdirilən diafraqma tətbiq olunan təzyiq və istinad təzyiqi arasındakı fərqi təyin
etmək üçün istifadə olunur. Diafraqma manometrinin əsas istifadəsi aşağı səviyyəli təzyiqin ölçülməsidir.
Körüklü təzyiqölçəndəki körüklər birləşdirilmiş nazik divarlı yaylı metal borulardan hazırlanır. Təzyiq
tətbiq olunduqda, o, ucundakı körüklərə təsir edərək, onun genişlənməsinə və hərəkət yaratmasına səbəb olur.
Körüklü manometrlər çox həssasdır və aşağı təzyiq tətbiqləri üçün istifadə olunur.
Manometr təzyiqölçənləri neftin bir sütununu ikinci neft sütununa qarşı balanslaşdıraraq neft üzərində
təzyiqi ölçür. Bu tip manometr ən sadə olanıdır və neft ilə qismən doldurulmuş "U" şəklində şəffaf borudan
ibarətdir. Ən sadə formada borunun bir ucu təzyiqin ölçüləcəyi yerə bağlıdır, digər ucu isə atmosferə açıqdır
[8].
Piezometr neftlərin orta təzyiq diapazonunu ölçmək üçün istifadə edilən bir növ manometrdir və hər
iki ucu açıq olan sadə şüşə borudur. Bir ucu neftin təzyiqinin ölçüləcəyi boru xəttinə bağlıdır, digər ucu isə
atmosferə açıqdır. Boru şaquli vəziyyətdə bağlanır ki, borudakı neft yuxarıya qalxa bilsin. Təzyiq göstəricisi
borudakı neftin hündürlüyü ilə göstərilir.
Təzyiq ölçənlər üçün qutular plastik, polad və ya ən çox paslanmayan metaldan hazırlanır. İşin
mürəkkəbliyi və növü ölçü cihazının nə qədər bahalı olduğunun yaxşı göstəricisidir. Kondensasiyanın qarşısını
almaq və daxili mexanizmə zərər verə biləcək korroziyalı mühitlərdən qorunmaq üçün qutular qliserin və ya
silikonla doldurula bilər. Ölçü cihazının korpusunu zərbənin zədələnməsindən qorumaq üçün rezin qapaqlar
mövcuddur. Ucuz ölçmə cihazlarında çıxış keçidində qazılmış bir deşik, daha bahalı ölçmə cihazlarında isə
məhdudlaşdırıcı ağız üçün yivli deşik var.
Rəqəmsal təzyiqölçən LCD ekranda təzyiqi göstərir və təzyiq dəyərini elektrik siqnalına çevirən
çeviricidən istifadə edir.
Manometrin önü və ya üzü onu ətraf mühitdən və həmçinin daxili mexanizmi qoruyan pəncərədir. O,
şüşə, temperli şüşə və ya plastikdən hazırlana bilər.
Pəncərələrin üç əsas növü təhlükəsizlik şüşəsi, polikarbonat və akrildir. Qoruyucu şüşə temperli və
laminatlı ola bilər. Bu o deməkdir ki, davamlılıq və qırılmanın qarşısını almaq üçün bərkimiş və
sərtləşdirilmişdir. Polikarbonat şüşədən 250 dəfə, akrildən 30 dəfə güclüdür və istənilən formada mümkün
mənfi təsirlərə tab gətirə bilir [4].
Neftlər üçün incə kütlə axını tənzimləyicilər neft axarkən, sensor axın sürətinə uyğun olan temperatur
artımını aşkar edir və onu axın sürəti kimi göstərir. İstiliyin əlavə edildiyi üsullardan fərqli olaraq, bu soyutma
üsulu aşağı qaynama nöqtələri olan neftlərin axın sürətini ölçməyə imkan verir.
Səviyyə ölçü cihazları neftin saxlanması və daşınması prosesində, iri neft anbarında neft səviyyəsinin
hündürlüyünü dəqiq ölçür. Neft sənayesində səviyyə ölçmə cihazları da müxtəlifdir. Məsələn, birbaşa ölçmə
ən sadə və intuitiv ölçmə üsullarından biridir. O, rabitə vasitələrinin prinsipindən istifadə edir. Konteynerdəki
neft müşahidə borusuna daxil edilir. Neft səviyyəsinin hündürlüyü cihaz tərəfindən oxunur.
…323…
Manuel səviyyənin ölçülməsi müxtəlif saxlama çənlərində neftlərin həcmini və keyfiyyətini ölçmək
üçün əsas üsuldur. Sadə işləmə, dəqiq ölçmə və köməkçi avadanlıqların olmaması xüsusiyyətlərinə malikdir.
Bu, hələ də müxtəlif neft yataqlarının xam neftin toplanması və nəqli prosesində əsas ölçmə üsuludur [5].
Ölçmə cihazı ilə ölçərkən əvvəlcə çəndəki neft səviyyəsinin hündürlüyünü ölçür, sonra isə çənin en kəsiyi
sahəsinə və ya böyük çənin həcmi cədvəlinə uyğun olaraq çəndəki neftin həcmini və kütləsini hesablayır.
Ölçmə cihazının ölçmək üçün istifadə etdiyi alət, aşağı ucunda mis çəkisi olan polad lentdir. Neftin ölçülməsi
əməliyyatını asanlaşdırmaq üçün çənin yuxarı hissəsində neft ölçmə portu quraşdırılmışdır. Neft ölçmə
portunun altında neft ölçmə borusu quraşdırılır və neft ilə əlaqə yaratmaq üçün borunun alt ucunda bir deşik
açılır. Neft ölçmə borusunun qurulmasının məqsədi çəndəki neft səviyyəsinin dəyişməsinin neftin ölçülməsinə
təsirini azaltmaqdır [3].
Maqnit flip səviyyə ölçən cihazı möhkəm quruluşa malikdir. Ölçülmüş neft tamamilə
möhürləndiyindən və maqnit birləşmə ötürülməsi istifadə edildiyindən, o, yüksək temperatur, yüksək təzyiq
və qeyri-şəffaf özlü neftləri yüksək dəqiqliklər ölçür. Mənfi tərəfi ondan ibarətdir ki, uzunmüddətli istifadədən
sonra maqnit poladın maqnitliyi pozulur. Bu da asanlıqla yanlış göstəriciyə səbəb ola bilər. Buna görə də,
müntəzəm olaraq yoxlanılmalı və düzəldilməlidir.
Float tipli səviyyəölçənlər müxtəlif float formalarına görə fərqləndirilir. Müxtəlif quruluşuna görə
polad kəmər tipinə və qol tipinə bölünə bilər. Neftin çəkisi ilə yaranan təzyiqə əsasən ölçülür. Neftin qabın alt
səthində yaratdığı statik təzyiq neft səviyyəsinin hündürlüyü ilə mütənasib olduğundan, neftin səviyyəsini
qabdakı neftin təzyiqini ölçməklə hesablamaq olar [6].
Ultrasəs səviyyə ölçənlər mühitdə dalğaların yayılma xüsusiyyətlərindən istifadə edir. Buna görə də,
konteynerin altında və ya yuxarı hissəsində ultrasəs ötürücü və qəbuledici quraşdırılır. Buraxılan ultrasəs
dalğaları faza interfeysində əks olunur və alıcı tərəfindən qəbul edilir. Ultrasəs dalğasının ötürülməsi və qəbulu
arasındakı vaxt fərqi ölçülür. Bununla da neft səviyyəsi ölçülə bilər.
Radar səviyyə ötürücüləri təmassız davamlı səviyyənin ölçülməsi üçün radar texnologiyasından
istifadə edir. Radar səviyyə göstəricisi səviyyəni elektrik siqnalına çevirir. Səviyyə siqnalının çıxışı daha sonra
nəzarət üçün digər cihazlar tərəfindən istifadə edilə bilər. Neftlər və bərk cisimlər adətən bu ölçmə texnikası
ilə ölçülür [5].
RT (radio tezliyi) texnologiyası səviyyənin ölçülməsi üçün bir neçə müxtəlif konfiqurasiyada
kondansatorun elektrik xüsusiyyətlərindən istifadə edir. Adətən RT tutumu və ya sadəcə RT olaraq adlandırılan
üsul bir qabda olan neftlərin, şlamların, qranulların və ya interfeyslərin səviyyəsini aşkar etmək üçün uyğundur.
Proses səviyyəsini müəyyən bir nöqtədə və bir çox nöqtədə davamlı olaraq ölçmək üçün dizaynlar mövcuddur.
Bütün növlər üçün radiotezliklər 30 kHz-dən 1 MHz-ə qədər dəyişir.
Neft səviyyəsinin ölçülməsinin ən qədim və ən çox yayılmış üsullarından biri, qabda neft sütununun
(və ya başının) göstərdiyi təzyiqi ölçməkdir. Əsas əlaqələr bunlardır:
P = mHd (1) və ya H = mP/d (2)
burada, ardıcıl vahidlərdə P= təzyiq, m= sabitlik, H = başlıq hissə, d = sıxlıqdır.
Temperatur neft sənaye tətbiqlərində ən çox ölçülən parametrlərdən biridir və bir çox müxtəlif
proseslərin düzgün işləməsi üçün çox vacibdir. Temperatur ötürücü bir prosesi ölçmək və ya idarə etmək üçün
temperatur sensoru ilə əlaqə quran elektrik alətidir. Neftin temperaturunun ölçülməsi proses sənayesində çox
vacibdir. Həmin cihazlardan “Bürkert Tip 8400” temperatur ötürücüsü əlavə böyük ekrana malik ağıllı ölçü
alətidir. O, xüsusi olaraq klapanı dəyişdirmək, monitorinq sistemini və ya ON/OFF idarəetmə dövrəsini
qurmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kompakt və divar versiyaları mövcuddur və boru kəmərlərində prosesə
qoşulmalar standart fitinqlərdən istifadə etməklə həyata keçirilir. Rouzmount 3144P temperatur ötürücü ölçü
aləti sənayenin dəqiq, sabit və etibarlı temperatur ölçmələrini təmin edir. Onun iki bölməli korpusu ölçmə
nöqtənizin düzgün işləməsini təmin etməyə imkan verəcək etibarlılıq və qabaqcıl diaqnostika alətləri təklif
edir [7].
Neft sənayesində tez-tez istifadə olunan müxtəlif axın sayğacları mövcuddur. Coriolis sərfölçənlərində
istifadə olunan texnologiya neft sənayesində təbii maddələrin ölçülməsi baxımından ən yeni texnologiya deyil.
Coriolis axınıölçən üçün ilk sənaye patenti 1950-ci illərə aiddir. Axın sayğacının orijinal dizaynlarından biri,
nazik divarları olan tək bir boruya sahib olmasıdır. Müxtəlif dizaynlardan keçməsinə baxmayaraq coriolisin
əsas prinsipi heç vaxt dəyişməyib [9]. Materiallar onların içindən axarkən salınan borular vasitəsilə ətalət
yaradaraq, borular bükülür. Bükülmələrin sayı kütlə axını sürətinə birbaşa mütənasibdir. Bu, daha sonra xətti
axın siqnalı etmək üçün axın ölçən ötürücülər və sensor ilə ölçülür. Ultrasonik axın sayğacları səs
dalğalarından istifadə edərək borudan keçən neftin sürətini ölçür. Neftin sürəti yavaş-yavaş artdıqdan sonra
onun tezliyində xətti sürüşmə nəzərə çarpır Ultrasəs axını ölçən cihazlar həm boru içərisində, həm də xaricində
…324…
neftin sürətini ölçmək üçün istifadə edilə bilər. Daxili dizaynlar, sıxışdırıcı modellər isə axın ölçənləri borunun
içərisinə quraşdırır [10].
Yuxarıda sadaladığımız cihazlardan əlavə cihazlar da mövcuddur. Müasir dövrdə texnologiyanın
inkişafı ilə əlaqədar olaraq yeni nəsil, müxtəlif quruluşlu və fərqli dizaynda cihazlar istehsal olunur.
Ədəbiyyat
1. Chauvin Arnoux, La Mesure dans l’Industrie pétrolière, 2018, p.4
2. Propos de Krohne, Instrumentation de process solutions mesure et services, Gamme complète, p.72
3. Erkan Kutluışık, Fuat Mazcı, Petrol Teknolojisin Giriş, Millî Eğitim Bakanlığı- 2020, s.217
4. Don Sextro, Sr. Measurement Consultant , Installatıon and Operatıon Of Densıtometers, 2019, P.5
5. Anton Paar, Density Meter for the Petroleum Industry, p.8
6. KLM Technology Group, Fluid Flow Measurement Selection and Sizing, p.16
7. Applıcatıon Brochure, Temperature Measurement for Petrochemical, 2020 p.16
8. https://rheonics.com/new-approaches-to-density-and-viscosity-measurement-across-the-spectrum-of-oil-and-gas-
applications/
9. https://it.lefoogroup.com/products/sottopressione-trasduttore-lft3000/
10. https://link.springer.com/article/10.1007/s12182-020-00529-8
УДК: 622.45
РАСЧЕТЫ НА ПРОЧНОСТЬ ПЬЕЗОЭЛЕМЕНТОВ
Оруджов Юсиф Ашраф оглы
Ассистент
Азербайджанский университет нефти и промышленности
Abstract: In the article, residual stresses are determined depending on the current stress state, and an
expression is found for the number of cycles of fatigue failure.
A piezoelectric element is an electromechanical transducer made of piezoelectric materials of a certain
shape and orientation relative to crystallographic axes, through which mechanical energy is converted into
electrical (direct piezoelectric effect) and electrical into mechanical (inverse piezoelectric effect). In various
crystals, the piezoelectric effect can occur not only under the action of normal forces, but also under the action
of tangential forces. The internal stress state of the crystal is characterized by a symmetrical mechanical stress
tensor. Experience shows that in the case of small deformations, there is a linear relationship between the
components of the polarization vector and the components of the stress tensor, which is similar to the well-
known Hooke's law and has approximately the same scope. There are hundreds of substances that, in principle,
can be used for the practical application of piezoelectricity. However, additional requirements (large
piezoelectric effect, mechanical and electrical strength, endurance, etc.) sharply limit the list of practically used
crystals [1].
Key words: piezoelectric element, direct piezoelectric effect, inverse piezoelectric effect, polarization
vector, stress tensor, mechanical strength, endurance.
ВВЕДЕНИЕ. Пьезоэлектрический элемент представляет собой электромеханический
преобразователь, изготовленный из пьезоэлектрических материалов определенной формы и
ориентации относительно кристаллографических осей, посредством которого механическая энергия
преобразуется в электрическую (прямой пьезоэлектрический эффект) и электрическую в
механическую (обратный пьезоэлектрический эффект).
ПОСТАНОВКА ЗАДАЧИ. В различных кристаллах пьезоэффект может возникать не только
под действием нормальных сил, но и под действием тангенциальных сил. Внутреннее напряженное
состояние кристалла характеризуется симметричным тензором механических напряжений. Опыт
показывает, что в случае небольших деформаций между компонентами вектора поляризации и
компонентами тензора напряжений существует линейная связь, аналогичная известному закону Гука
и имеющая примерно одинаковую область применения. Существуют сотни веществ, которые, в
принципе, могут быть использованы для практического применения пьезоэлектричества. Однако
дополнительные требования (большой пьезоэффект, механическая и электрическая прочность,
выносливость и т. д.) резко ограничивают список практически используемых кристаллов [1].
Существуют следующие типы циклов: 1). Напряжения изменяются только по величине, а знак
постоянен; 2). Напряжения различаются по величине и по знаку; 3). Симметричный цикл - переменный
…325…
цикл с одинаковыми абсолютными значениями верхнего и нижнего пределов изменения напряжения.
Если напряжения изменяются только по величине, а знак постоянен, то создание начальных
напряжений путем пластической деформации может увеличить пределы упругости и выносливости.
Затем число циклов, необходимых для усталостного разрушения, увеличивается, тем самым снижая
скорость старения пьезоэлемента. Таким же образом можно превратить непригодный кристалл в
подходящий.
Целью данной работы является определение зависимости остаточного напряженного состояния
от текущего напряженного состояния, после действия которого сформировалось это остаточное
напряженное состояние, и определение зависимости количества циклов, необходимых для
усталостного разрушения.
ЗАДАЧА РЕШЕНИЯ: В [2] была принята гипотеза: сумма максимальной работы упругой
деформации в двух противоположных направлениях в пространстве напряжений остается постоянной
для любого повторяющегося статического нагружения. Исходя из этой гипотезы, в данной статье
доказано, что для произвольного напряженного состояния, превышающего предел упругости между
компонентами напряжения и остаточного напряжения, возникают следующие зависимости
1−𝑘
𝜎ίϳ° = 2 0 𝜎ίϳ (1)
2𝜎 2
где т
𝑘0 = √ℐ2 + 2(1+𝜈)ℐ −1 (2)
1 2
ℐ1 , ℐ2 -соответственно первый и второй инварианты тензора напряжений, 𝜎т -предел текучести,
𝜈 −коэффициент Пуассона. Если мы введем понятие «поверхность выносливости» в пространстве
напряжений, как и понятие «поверхность текучести», так что, когда путь нагрузки находится внутри
поверхности выносливости, элемент конструкции может выдерживать бесконечно большое
количество циклов нагрузки, т.е. он способен работать бесконечно, и когда путь загрузки простирается
за пределы выносливости. Диаграмма одноосного растяжения не является идеальной прямой линией,
иными словами, закон Гука является приблизительным, после определенного количества циклов в
материале происходит усталостное разрушение. Это означает, что при разгрузке напряжения исчезают
не полностью и возникают остаточные напряжения, которые определены как в (1), но 𝜎т используется
в (2) 𝜎в - выносливость, т.е.
2𝜎в2
𝑘0 = √ −1
ℐ12 + 2(1 + 𝜈)ℐ2
Далее доказано, что количество циклов, необходимых для усталостного разрушения,
определяется следующим выражением.
2𝜎т2
𝑁= (4)
[(ℐ1 +2(1+𝜈)ℐ2 −(1+𝜈)𝜎ίϳ 𝜎ίϳ′ +𝜈ℐ1′ ℐ1 )](1−𝑘0 )
2
𝜎ίϳ′ и 𝜎ίϳ - соответственно значения напряжения в начале и конце цикла. В частном случае, когда
нагрузка симметрична, то 𝜎ίϳ′ = −𝜎ίϳ , ℐ1′ = −ℐ1;
𝜎ίϳ ⋅ 𝜎ίϳ′ = −(ℐ12 + 2ℐ2 ).
Подставляя эти формулы в (4), получим:
𝜎т2
𝑁= (5)
[ℐ12 +2(1+𝜈)ℐ2 ](1−𝑘0 )
Формула (5) полностью совпадает с формулой, полученной для симметричного цикла в [3].
Рассмотрим второй частный случай. 𝜎ίϳ′ = 0, каждый раз после загрузки конструкционный элемент
полностью выгружается. Тогда 𝜎ίϳ ⋅ 𝜎ίϳ′ = 0; ℐ1′ = 0 и формула (3) принимает вид:
2𝜎т2
𝑁= 2 (6)
[ℐ1 +2(1+𝜈)ℐ2 ](1−𝑘0 )
Если сравнить (5) и (6), то получается, что когда цикл пульсирующий, т.е. напряжение
изменяется от нуля до любого наибольшего значения, то количество циклов, необходимых для
разрушения материала, в два раза больше, чем симметричного цикл при тех же максимальных
напряжениях. Когда дело доходит до выносливости, следует понимать, что конец пути погрузки лежит
между поверхностями выносливости и текучести. Рассмотрим следующие случаи:
1)конец пути погрузки находится на поверхности выносливости, затем из [2]
ℐ12 + 2(1 + 𝜈)ℐ2 = 𝜎в2
…326…
Подставляя (7) в (3), получаем 𝑘0 = 1. Тогда из (4) 𝑁 = ∞; это означает, что если конец пути
погрузки находится на поверхности выносливости, то элемент конструкции может работать
бесконечно.
2). Конец пути погрузки на поверхности текучести. В [2] было доказано, что 𝜎𝑒𝑛 = 𝜎𝑦𝑖𝑒𝑙𝑑 /√2
на поверхности текучести выполняется следующее условие [1]
ℐ12 + 2(1 + 𝜈)ℐ2 = 𝜎т2 = 2𝜎в2 (8)
Подставляя (8) в (3), получаем 𝑘0 = 0. Тогда из (4) имеем:
2𝜎т2
𝑁= 2
𝜎т − (1 + 𝜈)𝜎ίϳ 𝜎ίϳ′ + 𝜈ℐ1′ ℐ1
Если 𝜎ίϳ′ = 0, то из (9) N = 2; если 𝜎ίϳ = −𝜎ίϳ′, то N = 1. Это означает, что если конец пути загрузки
находится на поверхности текучести и цикл является симметричным, то после первого цикла элемент
может выйти из строя, если напряжение изменяется от нуля до некоторого максимального значения,
которое находится на поверхности текучести, тогда разрушение начинается после второго цикла.
РЕЗУЛЬТАТЫ:
1.Получено выражение для числа асимметричных циклов, необходимых для усталостного
разрушения в произвольном напряженном состоянии.
2.Доказано, что если цикл пульсирующий, то количество циклов, необходимых для разрушения
материала, вдвое превышает число симметричных циклов при одинаковых амплитудных напряжениях.
3.Если конец пути погрузки находится внутри поверхности выносливости, то конструктивный
элемент может работать бесконечно.
4.Если конец пути находится на поверхности текучести, то разрушение элемента происходит
через один или два цикла.
[1] Сивухин Д.В. (1977). Общий курс физики. Т. III. Электричество. – М .: Наука. – 704 с.
[2] Гулгезли С. (2018). Энергетическое состояние пластичности. // Журнал прикладной механики и технической
физики. Вып. 59, № 2. – с. 310–315.
ÇATLI MƏSAMƏLİ SÜXURLARIN ELEKTRİK VƏ AKUSTİK KAROTAJ MƏLUMATLARINA

GÖRƏ TƏDQİQİ
Mirzəyeva Aytac Mübariz qızı
Magistr
Orcid id: 0000-0002-5075-1422
Cabbarov Adil Arzu oğlu
Magistr
Quyu kəsilişlərində çatlı zonaların aşkarlanmasında elektrik və akustik karotaj məlumatlarının

kompleksləşdirilməsi böyük maraq kəsb edir. Məlumdur ki, zəif gilli sulu dənələrarası məsaməliliyə malik
süxurları tədqiq etdikdə nisbi müqavimətin qiyməti ilə (məsamə məkanındakı maye bircins olduqda) elastiki
dalğaların yayılmasının interval müddəti arasında dəqiq əlaqə müşahidə edilir.
𝑚 𝑎∙𝜌𝑠 ∆t−∆𝑡𝑠𝑘
Km= 𝑚√𝑎/𝜌= √ 𝜌𝑙
= ∆𝑡 −∆𝑡 (1)
𝑚 𝑠𝑘
Burada, 𝜌l -layın xüsusi müqaviməti,

𝜌s-məsamələri dolduran suyun xüsusi müqaviməti,
m-struktur göstəricisi,
∆t-süxurlarda uzununa dalğaların yayılmasının interval müddəti,
∆tsk -süxurun skeletində uzununa dalğaların yayılmasının
interval müddəti,
∆tm- məsamələri dolduran mayedə uzununa dalğaların yayılmasının interval müddətidir.
Eyni stratiqrafik horizonta malik litoloji tərkibcə idientik olan bircinsli sulu süxur üçün ∆tsk=const,
∆tm=const, uyğun olaraq ∆tm-∆tsk=const=B
…327…
Əksər tədqiqatçılar nisbi müqavimət ifadəsindəki “𝛼” əmsalının vahidə bərabər qəbul
etdiklərindən (1) ifadəsinin sağ və sol tərəflərinin loqarifmlədikdən sonra alınır:
m(lg 𝜌su-lg 𝜌lay)=lg(∆tsk)-lgB (2)
(2) modeli akustik və elektrik karotajı məlumatlarına görə kollektorlar üçün -∆tsk kəmiyyətinin məlum
qrafiki üsulla qiymətləndirilməsinə imkan verir.
Bu yanaşmada çatlı zonalar üçün qurulmuş qrafiklərdə nöqtələr ailəsi yaxşı ifadə olunur ki, bu da 𝜌=f(∆t)
aslılıqlarından aydın görünür.
(2) ifadəsindən “m” əmsalını aşağıdakı kimi təyin etmək olar:
(∆t−∆𝑡𝑠𝑘 )−(∆𝑡𝑚 −∆𝑡𝑠𝑘 )
𝑚= 𝑙𝑔 𝜌l/ 𝜌s
(3)
Biloqaritmik miqyasla qurulmuş 𝑝 = 𝑓(∆t − ∆tsk) asılılığından istifadə etdikdə “m” sabiti qrafikdə iki
nöqtəyə nəzarət edən düz xəttin meyl bucağının tangensi kimi də qiymətləndirilə bilər.
Struktur əmsalın qiymətləndirilmə səmərəliliyi ∆tsk kəmiyyətinin istifadə edilən səhihliyindən asılıdır.
Bununla əlaqədar olaraq çatlı və dənələrarası məsaməliliyin müxtəlif nisbətlərində nisbi müqavimətin
elastiki dalğaların yayılmasının interval müddətindən asılılığı qrafikləri struktur əmsalın qiymətlərinə görə
qurulmuşdur.
Ordinat oxunda nisbi müqavimətin loqorifması, absisdə isə interval müddətinin xətti miqyasları qeyd
edilmişdir. (3) modelinə nəzər yetirdikdə xalis çatlı sulu kollektorlar üçün m=1, sulu dənələrarası məsaməliyə
malik kollektorlar üçün isə m=2 olur.
Aşkardır ki, qarışıq növ məsaməliliyə malik kollektorlar üçün “m” kəmiyyəti fərqlənəcəkdir. Bu halda
“m” əmsalının qiyməti kollektorlarda bu və digər məsamənin strukturunun xarakterindən və dənələrarası çatlı
və kavernanın həcminin nisbətindən asılıdır.
Beləliklə “m” əmsalının öyrənilən kəsilişdə çatlılığın qiymətləndirilməsində istifadə edilməsi tövsiyə
edilir.
Nəzərdən keçirilən yanaşma Tərsdəllər sahəsinin eosen yaşlı çöküntülərinin çatlı məsaməliliyə malik
kollektorlar üçün aprobasiya edilmişdir.
Ədəbiyyat
1. Paşayev N.V. (2010). Quyuların Geofiziki Tədqiqatı Məlumatlarının emal və interpretasiyası. – Bakı.
2. Добрынин В.М. (1965). Физические свойства нефтегазовых коллекторов в глубоких скважинах. – М.: Недра.
…328…
NATURAL SCIENCES / DOĞA BİLİMLERİ / TƏBİƏT ELMLƏRİ
MODİFİYE EDİLMIŞ RESORSINOL-FORMALDEHIT OLİGOMERİ
Əmirov Fariz Əli oğlu

Teknik Bilimler Doktoru, Profesör
Orcid id: 0000-0002-9095-2982
Naibova Tamilla Muxtar qızı
Kimya üzre Felsefe Doktoru, Doçent
Orcid id: 0000-0001-5543-1033
İsgəndərli Nəzrin Vüqar qızı
Yüksek lisans öğrencisi
Orcid id: 0000-0002-0136-045x
Əliyeva Aysel Yasin qızı
Doktora öğrencisi
Orcid id: 0000-0002-1519-0180
Azerbaycan Devlet Petrol ve Sanayi Üniversitesi, Azerbaycan
Özet: Yüksek reaktif resorsinol - formaldehit oligomerinin çeşitli organik bileşiklerle modifikasyonu,
viskozitesinde artışa ve kırılganlığın azalmasına yol açmıştır. Bu göstergelerin resorsinol-formaldehit
oligomerinde eksik olduğu göz önüne alındığında, üre ile modifikasyon süreci incelenmiştir. Karşılaştırma
için, hem modifiye edilmiş hem de modifiye edilmemiş resorsinol-formaldehit oligomer çalışması paralel
olarak gerçekleştirilmişdir. Polikondenzasyon reaksiyonu ile sentezlenen resorsinol-formaldehit oligomerinin
modifikasyonu sonucu elde edilen sooligomeri bağlayıcı olarak kullanarak farklı amaçlara yönelik çevre dostu
bir kompozisyon hazırlamak için uygundur [1-4].
Resorsinolün yüksek reaktivitesi, katalizörsüz aldehitlerle yoğunlaşmasına izin verir. Resorsinol-
formaldehit oligomeri ayrıca geniş bir hammadde tabanına ve basit bir teknolojiye sahiptir.
Modifiye resorsinol-formaldehit oligomerinin çeşitli doğalardaki malzemelerin yapıştırılmasında
bağlayıcı olarak kullanılması, yeni yapıştırıcının yüksek sıcaklıklarda yağ ve benzine karşı direncinin
artmasına neden olmuştur [5-6].
Endüstriyel ölçekte, resorsinol ve formaldehitin, katalizörler olmadan 60-70ºC'de bir saat boyunca
uygulanabilir bir işlem olduğu gösterilmiştir.
Resorsinol-formaldehit oligomerini veya üre ile modifiye edilmiş resorsinol-formaldehit sooliomerini
sabitlemek için paraformaldehit kullanıldı.
Anahtar Kelimeler: modifikasyon, sentez, oligomerler, resorsinol-formaldehit oligomeri, bileşim,
üre, sooligomerler.
Deneysel kısım:
Rezorsinol-formaldehit oligomerinin üre ile modifikasyonu işlemi nötr bir ortamda 65-75 ºC sıcaklıkta
1.0-1.5 saat süreyle gerçekleştirildi. Elde edilen sooligomer, kahverengi amorf bir bileşiktir. İzopropil ve
dioksanda çözünür.
Rezorsinol - formaldehit oligomerinin üre ile işlevselleştirilmesi sürecinin, temel fizikokimyasal ve
spektral analiz sonuçlarıyla doğrulanan kimyasal bir modifikasyon olduğu gerçeği. Modifikasyon işleminde
kullanılan değiştirici (üre) miktarının farklı sıcaklıklarda reaksiyon verimi üzerindeki etkisi incelenmiştir.
Sentez işlemi, resorsinol ve formidin sabit bir mol oranına (0.1 - 0.8 mol) ve üreye (0.01 - 0.05 mol) oranı
değiştirilerek gerçekleştirildi (Tablo 1).
Tablo 1. Üre-resorsinol-formaldehit sooligomer veriminin çeşitli faktörlere bağımlılığı.
Çıkım, %
№ Üre miktarı, mol Derece, ºC
Reaksiyon süresi, dak
65 70 75
1 0,01 60 64,32 67,18 69,28
2 0,02 60 66,58 69,24 69,75
3 0,03 60 68,22 80,27 79,49
4 0,04 60 65,17 76,23 69,26
…329…
5 0,05 60 72,42 76,88 78,74
6 0,01 75 66,27 70,48 72,75
7 0,02 75 67,34 72,26 73,34
8 0,03 75 69,28 78,28 76,27
9 0,04 75 66,64 76,14 74,35
10 0,05 75 68,33 74,63 73,47
11 0,01 90 68,82 74,28 74,89
12 0,02 90 68,97 76,93 75,89
13 0,03 90 69,26 77,29 76,34
14 0,04 90 67,83 74,06 76,22
15 0,05 90 67,26 73,26 76,08
16 0,03 40 38,98 65,18 57,86
17 0,03 50 62,18 69,27 63,48
Üre-resorsinol-formaldehit sooligomer sentezi için optimal sıcaklığın 70 ºC olduğu bulundu. Bu

sıcaklığın altındaki sıcaklıklarda hedef ürünün verimi düşüktü ve yüksek sıcaklıklarda yapım süreci ilerledikçe
çözünür fraksiyon miktarı azaldı. Değiştirici miktarının değiştirilmesi işlemin hızını ve çıktısını etkiler.
Değiştirici miktarı 0,01 ila 0,05 mol arasında değiştiğinde, 70 ºC'de bitmiş ürünün verimi 65,18 - 80,27
aralığında olmuştur. Değişiklik işleminin uzun süre yapılması tavsiye edilmez. Bu durumda, çözünür
fraksiyonun verimi azalır, çözünmeyen fraksiyonun miktarı artar.
Resorsinol-formaldehit oligomeri, üre-resorsinol-formaldehit sooligomerinin değiştirici miktarına
bağlı olarak ana parametreleri Tablo 2'de verilmiştir.
Tablo 2. Üre - resorsinol - formaldehit sooligomerinin ana göstergeleri
Resorsinol- Üre – resorsinol – formaldehit sooliqomeri

№ Göstergeler formaldehit Üre miktarı, mol
oligomeri 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05
1 Hidroksil gruplarının miktarı,% 18,82 15,86 16,24 16,46 16,23 16,21
2 Moleküler ağırlık 700 860 980 1036 1028 1026
3 Yumuşama sıcaklığı, ºC 75 80 82 86 84 82
4 VZ-4'te %50 çözeltinin viskozitesi, sn 45 48 52 54 55 53
5 Yoğunluk, kg / m³ 1200 1220 1230 1235 1230 1232
6 Sertleşme oranı (150 ºC'de 3 saat) 95,4 96,7 96,9 97,8 96,7 96,8
7 Yapışma gücü, MPa 1,84 2,18 2,43 2,63 2,59 2,57
Sonuç: Üre-resorsinol-formaldehit sooligomerinin resorsinol-formaldehit oligomeri [7] ile ana

parametrelerinin karşılaştırmalı bir analizi, optimal üre miktarı 0.03 mol olduğunda, sooligomerin moleküler
ağırlığı, sertliği, viskozitesi, yoğunluğu ve yumuşama sıcaklığının arttığını gösterdi. Tablodan da görüleceği
gibi hidroksil gruplarının miktarı önemli ölçüde değişmedi ve IR spektrumunda herhangi bir değişiklik
gözlenmedi [8] (Şekil 1). Bu, kimyasal modifikasyon işleminin çok aktif bir monomer olan formaldehitin
karbonil grubuna bağlı olması ve optimal parametreler aşağıdaki gibi olduğunda hedef ürünün elde edilmesi
gerçeğiyle açıklanmaktadır:
Sıcaklık - 70 ºC; Reaksiyon süresi - 60 dakika; değiştirici miktarı - 0.03 mol; verim - %80.27.
IR spektrumunda gözlenen 3160 - 3582.80 cm-1 ve 1238.87 cm-1 absorpsiyon bantlarında değerlik ve
deformasyon titreşimleri - OH grubunu karakterize eder, 1463.07 - 1609.88 cm-1 absorpsiyon bantlarında
benzen halkasını gösterir, 1712.02 cm-1 ve -CH2-NH, 1091.52 cm-1 -C-OH değerlik titreşimi, 934.31 cm-1 -OH
deformasyon titreşimi, 722.04 cm-1 ve 665.79 cm-1 -CH, deformasyon titreşiminin varlığını gösterir.
Karşılaştırma için resorsinol - formaldehit oligomerinin IR spektrumu da çizilmiştir. IR
spektrumunda gözlemlenen 3160-3582.80 cm-1 ve 1238.87 cm-1 absorpsiyon bantlarındaki değerlik ve
deformasyon titreşimlerinin OH grubunu karakterize ettiği, 1463.07 - 1609.88 cm-1 absorpsiyon bantlarında
benzen halkasını gösterdiği bulunmuştur. 1712.02 cm-1 -CH₂ - NH bağının varlığını gösterir.
…330…
Şekil 1. Üre-resorsinol-formaldehit sooligomerinin IR spektrumu
Böylece fiziko-kimyasal spektral analiz sonuçlarına dayanarak resorsinol-formaldehit oligomerinin

üre ile modifikasyonu sırasında kimyasal modifikasyonun gerçekleştiği söylenebilir ve ortaya çıkan
sooligomer yapısı aşağıdaki gibi özetlenebilir:
Burada, n = 3-5
Üre modifiyeli resorsinol - formaldehit sooligomerin, çeşitli nitelikteki malzemelerin
yapıştırılmasında bağlayıcı olarak kullanılması, bağlayıcı olarak kullanılması tavsiye edilir.
Kaynakça
1. Энтелис С.Г., Евроинов В.В., Кузаев А.И. Реакционноспособние олигомеры. М.: Химия, 1985.303с.
2. Naibova T.M., Hacıyeva X.A. Rezorsin – formaldehid oliqomerinin alınması. XVIII Respublika Elmi
Konfransının materialları. Bakı, 2002,S.47-48.
3. Naibova T.M., Hacıyeva X.A. Rezorsin – formaldehid – benzoquanamin sooliqomeri əsasında kompozisiyalar.
AR-nın Milli Dirçəliş gününə həsr olunmuş elmi – texniki konfransın materialları, Bakı, 2003, S. 5-7.
4. Hasanov Q.S., Naibova T.M., Aliyeva A.Y. Removal of asphalt-resin-paraffin sediments formed during
operation in oilfield equipment AATMX, Volume 24, İSSUE(+) 02.2022, p.206-208.
5. Гамидов Р.С., Седов Ю.А., Шмурак И.Л. и др. Способ получения резорцин – формальдегидной смолы.
Авт.св.СССР, №895996.07.01.1982
6. Клаузнер Г.М., Хачко С.И. Особенности склеивания древесних материалов резорциновми клеями в
поле ТВЧ. Ж. Пластмассы,1991,№9,с.91.
7. Amirov F.A., Naibova T.M., Abbasova K.G., Mammadova A.A. Technology of high-molecular compounds.
Textbook,B.: Science and education publishing house,2019,123p.
8. Tarutina L.J., Pozdnyakova F.O. Spectral analysis of polymers.L.:Chemistry,1986,247p.
…331…
Cd(II) ve Ni(II) 3-HİDROKSİBENZOATLARIN İZONİKOTİNAMİD KOMPLEKSLERİNİN
MOLEKÜLLER ARASI ETKİLEŞİMLERİNİN HİRSHFELD YÜZEY ANALİZİ İLE
BELİRLENMESİ
Hacali NECEFOĞLU
Prof. Dr.
Orcid id: 0000-0003-2901-3748
Mustafa SERTÇELİK
Doç. Dr.
Orcid id: 0000-0001-7919-7907
Füreya Elif ÖZTÜRKKAN
Doç. Dr.
Orcid id: 0000-0001-6376-4161
Kafkas Üniversitesi, Kars, Türkiye
Abstract. In this study, the crystal structures of bis(μ-3-hydroxybenzoato)-κ3O1,O1′:O1;κ3O1:O1,O1′-

bis-[(3-hydroxybenzoato-κ2O,O′)(isonicotinamide-κN1)cadmium] tetra-hydrate (Complex I) and trans-
tetraakuabis(isonicotinamide-κN1)nickel(II) bis(3-hydroxybenzoate) tetrahydrate (Complex II) complexes
interactions were studied. Hirshfeld surfaces and fingerprint graphs were obtained with the help of
CrystalExplorer software to examine intermolecular interactions. Intermolecular interaction percentages were
determined by the results of the differences in van der Waals distances, d norm maps, shape indices, curvature
maps and two-dimensional fingerprint graphs for two different crystal structures. According to the results of
Hirshfeld surface analysis, it was determined that the most dominant intermolecular interactions in the structure
of the complexes were H…H, H…O/O…H and H…C/C…H interactions.
Özet
Bu çalışmada, kristal yapıları daha önce aydınlatılmış olan Bis(μ-3-hidroksibenzoato-
κ3O1,O1′:O1;κ3O1:O1,O1)′-bis-[(3-hidroksibenzoato-κ2O,O′)(izonikotinamide-κN1)kadmium] tetrahidrat
(Kompleks I) ve trans-Tetraakuabis(izonikotinamide-κN1)nikel(II) bis(3-hidroksibenzoate) tetrahidrat
(Kompleks II) komplekslerinin moleküller arası etkileşimleri incelenmiştir. Moleküller arası etkileşimleri
incelemek için Hirshfeld yüzeyleri ve parmak izi grafikleri CrystalExplorer yazılımı yardımıyla elde edildi.
İki farklı kristal yapı için van der Waals mesafelerindeki farklılıklar, dnorm haritaları, şekil indeksleri,
kavislilik haritaları ve iki boyutlu parmak izi grafikleri sonuçlarıyla moleküller arası etkileşim yüzdeleri
belirlenmiştir. Hirshfeld yüzey analizi sonuçlarına göre, komplekslerin yapısında en baskın moleküller arası
etkileşimlerin H…H, H…O/O…H ve H…C/C…H etkileşimleri olduğu belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Hirshfeld yüzey analizi, 3-Hidroksibenzoat, izonikotinamid, kadmiyum, nikel
Giriş
Hirshfeld yüzey analizi bir kristalde moleküllerarası temas türlerinin kristal paketlemeye katkılarını
kantitatif olarak karşılaştırmamıza olanak verir. Moleküller arası etkileşimler üzerine bilgi edinmek için
oldukça faydalı bir yöntemdir. Bu yöntem ile kristal yapılar arasında ki benzerlikleri, farklılıkları ve
moleküllerin tüm atomları arasında ki etkileşim yüzdelerini belirleyebiliriz. Hirshfeld yüzeyleri belirlenen
kristal yapılar karşılaştırılırken benzerlikleri ve farklılıkları belirlemek mümkündür[1]. Bu çalışmada Cd(II)
ve Ni(II) 3-hidroksibenzoatların izonikotinamid içeren komplekslerinin moleküller arası etkileşimleri
Hirshfeld yüzey analizi ile belirlenmiş ve bu etkileşim türleri birbiri ile kıyaslanmıştır.
Materyal ve Metot
Çalışmada, tek kristal x-ışını diffraksiyonu yöntemi ile yapıları belirlenmiş olan Bis(μ-3-
hidroksibenzoato-κ3O1,O1′:O1;κ3O1:O1,O1′)-bis-[(3-hidroksibenzoato-κ2O,O′) (izonikotin-amide-κN1)
kadmium] tetrahidrat (Kompleks I) ve trans-Tetraakuabis(izonikotinamide-κN1)nikel(II) bis(3-
hidroksibenzoate) tetrahidrat (Kompleks II) (Şekil 1) kompleksinin moleküller arası etkileşimleri
CrystalExplorer 17.5 programı [4] yardımıyla bileşiklerin kristallografik bilgi dosyası (CIF) kullanılarak
Hirshfeld yüzeyi analizi [5, 6] yapılmıştır. Bu analizler neticesinde Hirshfeld yüzeyi, d norm ve kavislilik
haritaları ve şekil indeksi [4, 7] ve 2D parmak izi grafikleri [6] elde edilmiştir.
…332…
Şekil 1. Komplekslerin kristal yapıları
Bulgular ve Tartışma
Şekil 2a ve 3a’da komplekslerin dnorm haritasına baktığımızda yüzey üzerinde kırmızı, mavi ve beyaz
olmak üzere üç renk yer almaktadır. Kırmızı renkli bölgeler van der Waals yarıçapı toplamından daha kısa
olan temas bölgelerini göstermektedir. Mavi renkli bölgelerde ise moleküller arası mesafe van der Waals
yarıçapları toplamından daha uzundur. Beyaz bölgelerde moleküller arası mesafeler van der Waals yarıçapları
toplamına eşittir. Komplekslerin dnorm haritasında, üç boyutlu Hirshfeld yüzeyleri, -0,6827-1,4606 (Kompleks
I) ve -1,1619-1,1990 (Kompleks II) a.u aralığında belirlenmiştir[6].
Şekil 2b ve 3b’de görülen şekil indeks haritalarında bitişik kırmızı ve mavi üçgenler komplekslerin
yapısındaki benzen ve piridin halkalarının varlığından kaynaklanan C-H.. π etkileşimleri ve π-π etkileşimlerini
göstermektedir[6].
Şekil 2c ve 3c’de kavislilik haritasında büyük yeşil bölgelerin kısmi düz şekli π – π istifleme
etkileşimlerinden kaynaklanmaktadır.
Şekil 2. Kompleks I’in dnorm haritası, şekil indeksi ve kavislilik haritası.
Şekil 3. Kompleks II’nin dnorm haritası, şekil indeksi ve kavislilik haritası.
Kompleks I ve II’nin baskın moleküllerarası etkileşimleri için iki boyutlu parmak izi grafikleri Şekil
4 ve Şekil 5’de verilmiştir. Her iki kompleksin 2B parmak izi grafiklerinde en baskın etkileşimler H…H,
H…O/O…H ve H…C/C…H şeklindedir. Komplekslerin 2B parmak izi grafiklerinde tüm etkileşimler Tablo
1’de verilmiştir. H…H etkileşimlerinin baskın olma nedeni moleküler yüzeydeki hidrojen bolluğundan
kaynaklanmaktadır.
…333…
Şekil 4. Kompleks I’in iki boyutlu parmak izi grafikleri
Şekil 5. Kompleks II’nin iki boyutlu parmak izi grafikleri
Tablo 1. Kompleks I ve II’nin moleküler etkileşim yüzdeleri.

Etkileşim Miktarı (%)
Etkileşim Kompleks Kompleks
Türü I II
C…O/O…C 2,7 0,5

H…C/C…H 15,4 4,7
C…N/N....C 0,8 0,7
C…C 5,9 9,5
H…H 42,2 43,4
H…N/N…H 1,7 1,0
H…O/O…H 30,8 38,7
N…O/O…N 0,4 0,6
O…O - 0,9
Sonuç
Bu çalışmada, Cd(II) ve Ni(II) 3-hidroksibenzoatın izonikotinamid içeren iki kompleksinin Hirshfeld
yüzeyleri belirlenmiş ve moleküllerarası etkileşimleri incelenmiştir. İki boyutlu parmak izi grafiklerinin
sonuçlarına göre, H…H, H…O/O…H, H…C/C…H C...C, H...N/N...H, C…O/O…C, C...N/N…C ve O…N/N…O
etkileşimleri, her iki kompleksin Hirshfeld yüzeyinde bulunmaktadır. H...H ve H...O/O...H etkileşimleri,
komplekslerin kristal yapısına önemli bir katkı sağlar. Komplekslerin şekil indeksinde, kristal yapılardaki
benzen ve piridin halkaları arasındaki zayıf C-H…π ve π–π istifleme etkileşimleri, bitişik kırmızı ve mavi
üçgenlerin varlığı desteklenmektedir.
Kaynaklar
[1] Sertcelik M, Ozbek F E, Yuksek M, Elmali A, Aydogdu O, Necefoglu H and Hokelek T (2020) Synthesis,
spectral, thermal, structural, optical characterization, and Hirshfield surface analysis of N,N’-diethylnicotinamide
complexes of Mn(II) and Co(II) 4-cyanobenzoates Chem. Pap. 74 2021–33
[2] Zaman IG, Çaylak Delibaş N, Necefoglu H, Hokelek T, (2012) Bis(µ-3-hydroxybenzoato)-κ3O1,O1':O1;
O :O1,O1'-bis[(3-hydroxybenzoato-κ2O,O')(isonicotinamide-κN1) cadmium] tetrahydrate. Acta Crystallographıca
3 1
Sectıon E-Structure Reports Onlıne, 68, 198-199

[3] Zaman IG, Çaylak Delibaş N, Necefoglu H, Hokelek T, (2012) trans-Tetraaquabis(isonicotinamide-
κN1)nickel(II) bis(3-hydroxybenzoate) tetrahydrate, Acta Cryst E 68 m200–201
…334…
[4] Turner M. J., McKinnon J. J., Wolff S. K., Grimwood D. J., Spackman P. R., Jayatilaka D., Spackman M. A.
CrystalExplorer17 (2017). University of Western Australia.
[5] Hirshfeld F.L. Bonded-atom fragments for describing molecular charge densities. Theoret Chim Acta.
1977;44(2):129-38.
[6] Spackman M.A., Jayatilaka D. Hirshfeld surface analysis. CrystEngComm. 2009;11(1):19-32.
[7] McKinnon J.J., Jayatilaka D., Spackman M.A. Towards quantitative analysis of intermolecular interactions with
Hirshfeld surfaces. Chem Commun. 2007;(37):3814.
DETERMINATION OF THE PROPERTIES OF POLYMER COMPOSITE SYSTEMS BASED ON

MULTIFUNCTIONAL POLYOLEFIN AND HETEROSEXUAL POLYMERS
Karam Shixaliyev
Doctor of Technical Sciences, Professor-Academician of the European Academy of Natural Sciences
Orcid id: 0000-0001-5887-5721
Firangiz Rahimova
Senior Laboratory Assistant
Orcid id: 0000-0002-7626-1472
Abstract. In this work, the adaptation, structure, and properties of industrial rollers, and their
dependence on the factors were determined. The purpose of the research is to develop the theoretical basis of
compatibility, determine the laws of thermodynamics, create polymer systems on the necessary technical
aspects by combining various multifunctional components with the optical properties of the final material. .
To develop a technology for obtaining new composite materials based on high-pressure polyethylene (HPP),
polyvinyl chloride (PVC), polyurethane thermoelastoplast (PUTEP), butyl rubber (BR), industrial
polymetallic polymers, the degree of their compatibility with each other was calculated and calculated. How
the spinodal parameter changes depending on the age of the mixture has been studied, and the study showed
that the spinodal parameter of hello ma increases with decreasing concentration of any component in the
mixture.
Keywords: adaptation, polyolefin, free mixing energy, spinodal parameter, solubility,
thermodynamics of polymer mixturesç
Introduction
The problem of obtaining polymeric materials with the necessary properties to work in extreme
conditions is currently solved in two ways; the Synthesis of new types of polymers and the creation of polymer
compositions that complement each other in the properties of individual components (Amirov, 2018).
Preparation of polymer compositions is an urgent task. Shikhaliyev (The urgency and importance of this
problem is determined by the fact that the creation of the theory of multicomponent systems is very poorly
reflected in the literature, although it is difficult to assess the importance of such materials in modern
technology. Study of the properties of polymer compositions developed in existing technological equipment
and their processing conditions, creation of multicomponent polymer systems with the required technical
complex, creation of important properties with appropriate detection of thermodynamic regularities by the
development of theoretical bases of compatibility, a combination of various selected multifunctional
components (Shixaliyev, 2021; Shixaliyev, 2022; Shixaliyev, 2004; Shixaliyev, 2018).
The direction is relevant in practical terms (Alizade, 2022; Amirov, 2020; (Alizade, 2022; Amirov,
2020; Chen, Yin, Zhang, Ma, Liu, 2017; Chen, Yin, Jiang, Wang, Zhao, 2018; Shixaliyev, 2019).
Development of scientific bases of industrial technology for the production of composite materials
with wide gamma-operational properties based on polyolefins and hetero sex polymers using existing
production facilities and technological equipment (Belov, Safronov, Yampolsky, 2012; Masjurov, Lebedev,
2005; Ibrahimovic, Hasanov, 2016). To achieve this goal: it is necessary to determine the most important
Thermodynamic regularities of mixtures of industrially produced polyolefins and hetero sex polymers and on
this basis, the scientific basis of their compatibility, the creation of multi-component composite materials with
the required complex performance properties has been the main focus of recent research (Gasanov, 2018;
Serenko, Goncharuk, 2007)
II. METHODOLOGY
…335…
By studying the thermodynamics of polymer mixtures, their large molecular weight distinguishes them
from other systems. According to the laws of thermodynamics, the entropy of mixing of polymers is
characterized by the free mixing energy of sugar.
∆G scratching=∆q scratching -T∆S scratching (1)
(1) Adaptation of polymer mixtures is possible when the free mixing energy is negative, but the
high molecular weight of the polymers does not help to create favorable conditions for combinatorial entropy.
(2) The analysis of equation (1) is given by Flori-Haggins theory:
ФА 𝑙𝑛ФА (1 − ФА )𝑙𝑛(1 − ФА )
∆𝐺𝑠𝑚 = 𝑅𝑇𝑉 { + + 𝜒𝐴𝐵 ФА (1 − ФА )}
𝑉𝑎 𝑉𝑏
where Ф_А - volume fraction of polymer; A, V - i-th component mol. volume; χ_AB- interaction
parameter.
The first two terms of this equation are the combinatorial entropy of the mixture.
If we consider that both polymers have the same molecular weight, then we can write Equation (2) as
follows:
𝜌 𝑃𝑇 𝑀
∆𝐺𝐶𝑉 = 𝐵 𝑀𝑘𝑛 𝑀
{ 𝑘𝑝[ФА 𝑙𝑛ФА + (1 − ФА )𝑙𝑛(1 − ФА ) + 2ФА (1 − ФА )]}(2)
The upper and lower curves correspond to the mixing temperature and mixing entropy. The remaining
curves show the change in the mixing energy of components with different molecular weights.
As can be seen from the figure, the free energy tends to have a positive value, which corresponds to
the result of Equation (1).
Thus, a negative value of Bargar is a key condition for the adaptation of the polymer-polymer
system.
A single-phase mixture is thermodynamically stable if it meets the following conditions:
(∂ ^ 2 ∆G_sm- / ∂ϕ ^ 2) T, ρ> 0 (3)
As shown above, the determination of the interaction parameter ΧAB depends mainly on the solution
parameters δ and δ
3. Results and discussion
3.1. Butyl rubber at a temperature of 298K - calculation of compatibility for high-pressure
polyethylene (BR- HPP) system
Given the density of GC under 250C p = 0, 92x103 kg / m3, isoprene content - 5%, constant HPP p =
0, 96x103 kg / m3, calculate the dissolution parameters of each component of the mixture using the table values
of molar constants involved in different chemical groups of resin. In the calculation, we do not take into account
the distribution of the final groups and the molecular mass distribution. BK formula (n = 0.95; m = 0.05
CH3
|
[-CH2 –C –]n - [-CH2 –C=CH- CH2]m
| |
CH3 CH3
Isoprene attracts molar constants
∑F =133,2 + 93 +214 + 28 = 415
M = 5x 12 + 8 x 1 = 68
Molar gravity constants are isobutylene
∑F - CH2 –CH3
∑F =133 + 2 x214-93 = 468
M = 12x 4 + 5 x 1 = 53
Then the BK solution parameter
δbk = 0,92/0,95*468/53 + 0,05*415/68 – 8,0
The following equation is used to calculate the critical value of BR- HPP
XKR = 1/2 [1 / ХA1 / 2 + 1 / ХВ1 / 2]
Contains the degree of polymerization of each polymer expressed in terms of relative volume. The
degree of polymerization can be calculated based on the degree of polymerization x when the molar volume
of the polymer repeated by the equation is known.
HA = (V / Vp) x
A fairly good approach obtained from a ratio
HA = MA / 100
Ma is where the molecular weight of the polymer is.
…336…
350000 300000
So we have: BR = =3500 HPP = =3000
100 100
Here is the equation to calculate the critical value:
(BR- HPP) kr = 1/2 x1 / 35001/2 + 1/30001/2 = 6.18 x 10-4
Determine the probability of the origin of the phase division, for which we will calculate BR- HPP for
different phase combinations. Results Table 1.
Table 1.
Melting parameters of the BR- HPP system
ФBR mixing ФBR (ХBR-HPP )mix.

0,00 - 0,5 7.56 х10
0,05 3.636 х10 0,60 7.86 х 10
0,10 1.932 х10 0,65 8.352 х10
0,15 1.38х10 0,70 9.12х10
0,20 11.076 х10 0,75 10.284х10
0,25 9.528х10 0,80 1.212х10
0,30 8.568х10 0,85 1.536х10
0,35 7.98 х10 0,90 2.196х10
0,40 7.62х10 0,95 4.176х10
0,45 7.44х10 1,00 -
0,50 7.428 х10
As can be seen, as the concentration of any component in the mixture decreases, the spinodal parameter
of hello ma increases and dissolves better than HPP at home BC. Concentrations have been determined by
variation, in which case an absolute combination is possible. It will be deducted 0.08%. 0.06% for PS and BR.
Thus, the calculation method shows that the BR- HPP system is practically incompatible.
To find the critical point of the system in the phase diagram, it is necessary to calculate the GCM for
the different components of the system. The calculation was performed for t = 298K, the results are given in
Table 2.
Table 2
BR- HPP mixing temperature
ФBR Gear ФBR Gear

0,00 - 0,55 4.104 х10
0,05 7.896 х10 0,60 3.996 х 10
0,10 1.5 х10 0,65 3.792 х10
0,15 2.124х10 0,70 3.492х10
0,20 2.664 х10 0,75 3.12х10
0,25 3.12х10 0,80 2.664х10
0,30 3.492х10 0,85 2.124х10
0,35 3.792 х10 0,90 1.5х10
0,40 3.996х10 0,95 7.896х10
0,45 4.104х10 1,00 -
0,50 4.152 х10
The calculation data show that a so-called symmetrical situation is observed for the BR- HPP system
with low critical solution temperature (CST ). Based on the principle of additivity, we have TKR 503K.
Thus, it can be concluded from the above calculation:
1. The BR- HPP system is practically incompatible;
Up to 2.0.06% and 0.08%, HPP is possible in the concentration of BR.
To adjust the compatibility of polymer mixtures, the calculation of compatibility parameters for the
system of PVC and HPP polar components depending on the polarity of the components was carried out
(comparison with the cash-BR incomplete system).
…337…
3.2. Polyvinyl chloride-polyurethane thermoelastic plasticizer (PVC-PUTEP) Calculation of
suitability for the system at a temperature of 298K
Calculate the solubility parameters of each component of the mixture using the table values of molar
constants to attract different chemical groups of resin, taking into account the density of PVC at 298K.
(P25 = 1, 41x103 kg / m3). The calculation will take into account the fact that the number of limited
groups is insignificant and the molecular weight distribution is not taken into account.
PVC single link - [- CH2-CCL -] n
Molar attraction constants
- CH2 - CH = Cl –
∑F =133 + 28 + 270 =431
M=12,2+ 1,3 + 35,5 =62,5
Then the PVC hellolma parameter will be:
δPVX = 1.41 x431 / 62.5 = 9.72
The solubility parameter of PUTEP, taking into account the density of overpasses with 250C (P25 =
1, 1x103 kg / m3).
The only Ring of PUTEP
[–(CH2 )6 –OCOHN –(CH2)4 -] n
- (CH2 )6 – - COO- -NH - –(CH2)4
∑F =133,6 + 310 +180 + 133,4 =757
M=12,11+ 1,21 + 16,2 + 14=199
δPUTEP =1,10 + 1820 + 199 = 10,06
The parameter of the interaction between the polymers in the system is calculated according to the
equation:
ХАВ = Vn / RT (δ А - δВ) 2
Where r-gas is constant, equal to 1,987 kcal * mole-1 * degree-1; t-temperature K; Vn-comparative
volume (cm3 / mol) is usually assumed to be equal to 100 cm3 / mol. Thus, the equation for t = 298K assumes
the form:
ХАВ = (δ А - δВ) 2 / G
In this case, for the PVC-PUTEP system there are:
PVC-put = (10.06 - 9.72) 2/6 = 0.019
The krKRquation is used to calculate the critical value (Xpvx-pulp)
XKR = 1/2 [1 / Х1 / 2А + 1 / ХВ1 / 2] 2
contains the degree of polymerization of each polymer, expressed by the comparable VN volume. The
degree of polymerization can be calculated based on the actual degree of polymerization x when the molar
volume of the polymer is known according to the equation:
HA = (V / Vp) x
A fairly good approach obtained from a ratio
HA = MA / 100
Ma is where the molecular weight of the polymer is.
So we have:
90000
XPVC= 100 =900
18000
XPUTEP = 100 =180
Here is the equation to calculate the critical value:
(Xpvx-putep) kr = 1/2 x 1 / XA (fA / GP) + 1 / HV (FV) sp(table3)
Table .3.
Price of PVCsignal parameter for mixed connections of different phases
№ mixing
PVC
1. 0,00 -
2. 0,05 3.336х10-3
3. 0,10 1.68х10-2
…338…
4. 0,15 10.368х10-3
5. 0,20 8.364х10-3
6. 0,25 7.5х10-3
7. 0,30 7.116х10-3
8. 0,35 6.984х10-3
9. 0,40 7.032х10-3
10. 0,45 7.224х10-3
11. 0,50 7.548х10-3
12. 0,55 8.004х10-2
13. 0,60 8.616х10-3
14. 0,65 9.444х10-3
15. 0,70 10.548х10-3
16. 0,75 1.212х10-2
17. 0,80 1.428х10-2
18. 0,85 1.752х10-2
19. 0,90 2.304х10-2

20. 0,95 3.408х10-2
21. 1,00 -
Since 0.019 is significantly larger than 0.006, ie Xpvc-putep> (Xpvc-pulp) KR, this system must be
incompatible over a wide range of compositions.
Using the equation:
(XAB)sp = 1/2[ 1/XA(FA)BM + 1/XV (FV)BM ]
Conclusion
A detailed study of new approaches to the creation of polymer composition systems based on
polyolefins and wind-dandruff polymers was conducted and following, the most important results were
obtained.
Polyethylene (PE), polyvinyl chloride (PVC), polyurethane thermoelastoplast (PETEP), butyl rubber
(BK), chlorocarboxylate polyethylene (ChCPE), ethylene-propylene rubber (EPR) developed new composite
materials based on industrial multi-polymers.
The solubility parameters of four polymers at different poles were determined by turbidimetric
titration (TSH) and coated gas chromatography methods. According to the temperature dependence of the
solubility parameter obtained on the storage times of sorbates, the amount of solubility parameter was
calculated as equal to 298 K and compared with the amount obtained by the TDG method at the same
temperature. An increase in the difference between the polarity of the polymer and the magnitude of the solvent
parameters obtained by the two methods has been shown. The observed effect is explained by the diametrically
opposite state of the "polymer-solvent" systems understudy
It was determined that the properties of polymer composition systems with properties based on
multifunctional polyolefins and hetero sex polymers, the relative content of phases in the mixture, the nature
of the polymer matrix, particle shape and size, the structure of the interfacial layer, the phase-to-phase elasticity
component.
References
1. Amirov F.A. (2018)Theory and practice of obtaining composite materials based on polymer mixtures (monograph
Premier Publishing. S.R.O Vienna, Austria. .234p
2. Alizade Aydan(2022). SKN-40 RUBBER WITH THE PARTICIPATION OF SIMPLE AND COMPLEX
ETERNALS PURCHASE OF CHEMICALLY RESISTANT RUBBERS International Journal of Engineering
Technology Research & Management/vol 06-issue.01.pp54-63
…339…
3. Amirov Fariz. Shixaliyev Kerem. (2020).Properties of Linear Low-Density Polyethylene. International Journal of
Innovative Technology and Exploring Engineering (IJITEE). Volume-9 Issue-9,рр348-352
4. Belov N.A., Safronov A.P., Yu.P. Yampolsky (2012).Inverted gas chromatography and thermodynamics of sorption
in polymers. High-molecular compounds.- .-№11.-p. 1631-1647
5. Chen S. J., D. W. Yin, B. L. Zhang, H. F. Ma, and X. Q. Liu, (2017).Study on mechanical characteristics and
progressive failure mechanism of roof-coal pillar structure body, Chinese Journal of Rock Mechanics and
Engineering, vol. 37, no. 7, pp. 1588–1598,
6. Chen S, D. Yin, N. Jiang, F. Wang, and Z. Zhao,(2018).Mechanical properties of oil shale-coal composite
samples,” International Journal of Rock Mechanics and Mining Sciences, vol. 123, p. 104120,
7. Kerem Shixaliyev. Theory and practice of obtaining composite materials based on polymer blends. Proceedings of
theFourth International Conference of the European Academy of Science. – BONN, GERMANY. 2019,-pp32-33
8. Shixaliyev K.S THEORY AND PRACTICE OF OBTAINING COMPOSITE MATERIALS BASED ON POLYMER
BLENDS NVEO/Natural Volatile &Essential Oils. Nat. Volatiles & Essent. Oils, 2021; 8(4): pp. 6173-618513p..
9. Shixaliyev K.S Methods of Modification of Used Polyolephines. Indian Journal of Advanced Chemistry(IJAC)
Volume-1, ISSOktoberober,2021/hh/14-18
10. Shixaliyev Kerem Seyfi. Modification of the used up polymeric materials and investigation thof e properties of the
materials obtained. Journal of medical pharmaceutical and allied sciences, Volume 11 – Issue 2, 1487, March – April
2022, Page – 4697 - 4702
11. Shikhaliyev K.s., to compositions and products based on polyvinyl chloride fundam. science. The Aztec, 2004, no. 2
pp. 37-40.
12. Shikhaliyev K.S Synthesis and Application of Latex-Based EthylenePropylene Copolymer on Methacrylic Acid.
Biotechnological Communication BIOSCIENCE BIOTECHNOLOGy RESEARCH COMMUNICATIONS. Vol 15
No (1) Jan-Feb-March 2022/pp60-64 Web of Science Core Collection: Emerging Sources Citation Index
13. Shikhaliyev K.S. Manufacturing technology of the probe of nuclear magnetic logging NMR. International scientific
journal United –Journal Tallinn-2018- N11 – C. 36-38. E-mail: [email protected].
14. Shykhaliev K.S Bitumen modification with polyethylene and rubber waste.World science Warsaw Poland2018 -
№1(29) 2 C.28-30Zsglolal.Poland @gmail.com
15. Shikhaliyev K.S. Rheological study of cross-linked plasticized polyvinyl chloride. Eurasian Union of Scientists.M.
Moscow 2018- No.: 1.-2 part-C.75-77 E-mail: [email protected]
16. Shikhaliev K. Studying the crosslinking mechanism and structure of cross-linked polyethylene. Eurasian Union
learned (ESU). U. Moscow Monthly scientific journal. 2018.-No4 (49) .3 part. S. 73-77.
17. Pakhomova I.p. PVC calendering process optimization of compositions in the manufacture of various types of
artificial leathers.//ed. universities. Tech. easy industry. 1987, no. 4 pp. 35-40.
18. Masjurov v.Yu., Lebedev E.d. et al. effect of oigomernyh rubber on the structure and properties of PVC-
[19].compositions//Journal of plastics, 2005, no. 3, p. 22-25.
19. Ibrahimovic Ch. Sh., Hasanov A.A. Application of Cybernetic Methods for the Solution of Industrial Waste Water
Treatment Processes from Metal ions. Baki - ADNSU. -2016-59p.
20. Gasanov Alekper. Study of the process of obtaining coated for various purposes based on petroleum bitumen.
Scientific Innovation Center International Institute for Strategic Studies. – Moscow 2018.-64p. HTTPS//: nikmisi.ru
21. Serenko O.A., Goncharuk G.P., et al. / Effect of temperature on the deformation behavior of a composite based on
polypropylene and rubber particles // High Molecular Compounds. – 2007. – No.1. – P.71-78.
PRENATAL ONTOGENEZDƏ ETANOLUN 3 AYLIQ DOVŞANLARIN BAŞ BEYNİN MÜXTƏLİF

STRUKTURLARINDA QAYT MÜBADİLƏSİNƏ TƏSİRİ
Məmmədova İranə Əhməd qızı

Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Orcid id: 0000-0001-6490-8956
Abstract. The system of GABA, the activity of its metabolism enzymes – GAD and GABA-T, also
the level of free Glu and Asp in the tissues of brain structures (cerebral cortex, cerebellum, brain stem and
hypothalamus) were studied in 3 month-old rabbits after intrauterine exposure to chronic ethanol intoxication
(1 g/kg and 5,6 g/kg ethanol, per day, intraperitoneally).
It was revealed that the GABA was increased and free Glu and Asp were decreased in the studied
structures CNS of the rabbits exposed to intra-uterine chronic ethanol intoxication. The GAD activity in these
conditions was increased compared to control. In this case, the GABA-T activity unlike GAD activity was
reduced compared to control.
…340…
In the introduction of small doses of prenatal ethanol (1 g/kg) mild changes are observed in the content
and activity of GABA exchange components in all investigated brain structures compared to high dose of
ethanol (5,6 g/kg). Intra-uterine ethanol intoxication causes an imbalance between the stimulatory and
inhibitory neurotransmitter systems in the brain.
Key words: gamma-aminobutyric acid, glutamic acid, aspartic acid, glutamate acid decarboxylase,
GABA-aminotransferase, ethanol
İnkişaf etməkdə olan beyin etanolun təsirinə son dərəcə həssasdır (Bandoli, Coles, Kable, Wertelecki
et al. 2016: s.1306). Etanolla xroniki zəhərlənmə zamanı nevroloji şəklin formalaşmasında baş beyində
qamma-aminyağ turşusu (QAYT) və qlutamat (Qlu)-ergik sistemlərdə müxtəlif istiqamətli pozulmalar əsas rol
oynayır. Etanolun davranış reaksiyalarına təsiri QAYT-ergik sistemin fəallaşması əsasında baş verir. Etanolun
psixofizioloji təsirlərində QAYT-ergik sistemin modulyasiyasının mərkəzi QAYT reseptorları səviyyəsində
həyata keçdiyi müəyyənləşdirilmişdir. Etanol QAYT-dan başqa beynin Qlu-ergik oyandırıcı sisteminə də təsir
göstərir (Li, Sulovari, Cheng, Zhao et al. 2014: s.915).
Müasir dövrdə alkoqol asılılığının formalaşmasında QAYT-ergik mediator sistemin funksional
vəziyyətinin əhəmiyyətli məna kəsb etdiyi tədqiqatlar mühüm yer tutur (Долго-Сабиров, Петров, Лисицкий,
Беляев, 2011: s.1429). Uzunmüddətli alkoqol istifadəsi mərkəzi NMDA reseptorlarının yüksəlməsinə və
nəticədə QAYT-ergik sistemin fəallığının dəyişməsinə səbəb olur. Bu da oyandırıcı (Qlu) və ləngidici (QAYT)
neyromediator sistemləri arasında tarazlığın pozulmasını formalaşdırır.
Tədqiqatda etanolun gələcək nəsildə baş beyində ləngidici mediator QAYT-ın mübadiləsinə təsirini
öyrənmək üçün prenatal ontogenezin döl dövründə onun müxtəlif dozalarının təsirinə məruz qalmış 3 aylıq
dovşan balalarının baş beyninin müxtəlif strukturlarında QAYT, Qlu və aspartatın (Asp) miqdarının,
qlutamatdekarboksilaza (QDK; FT 4.1.1.15) və QAYT-transferaza (QAYT-T; FT 2.6.1.19) fermentinin
fəallığının dəyişməsini tədqiq etməyi qarşımıza məqsəd qoyduq.
Material və metodlar. Bütün təcrübələr Avropa Birliyinin Beynəlxalq Bəyannaməsinin eksperiment
və digər elmi məqsədlər üçün istifadə olunan heyvanların qorunması prinsiplərinə uyğun olaraq aparılmışdır.
Təcrübələr laboratoriya şəraitində saxlanılan cütləşdirilən ana dovşanlardan alınmış balalar üzərində
aparılmışdır. Mayalanmanın getməsi (vaginal yaxma hazırlamaqla) nəzarətdə saxlanmışdır. Təcrübədə boğaz
heyvanlar 3 qrupa ayrılmışdır. I qrup – kontrol dovşanlar; II qrup – döl dövründə hər gün 1 q/kq dozada
qarınboşluğuna etanol yeridilmiş dovşanlar; III qrup – döl dövründə hər gün 5,6 q/kq dozada qarınboşluğuna
etanol yeridilmiş dovşanlar. Tədqiqatlarda 3 qrup boğaz dovşanlardan alınmış 3 aylıq 30 baladan istifadə
olunmuşdur.
Baş beyin strukturlara ayrıldıqdan sonra tədqiq olunan strukturlarda QAYT, Qlu və Asp-ın miqdarı,
QDK və QAYT-T-nin fəallığı təyin edilmişdir. Aminturşular kağızda elektroforez metodu əsasında, QDK-
nın fəallığı A.İ.Sıtinski, T.A.Priyatkina, QAYT-T-nin fəallığı Nilova metodu ilə təyin olunmuşdur. Alınan
dəlillər statistik araşdırılmışdır.
Tədqiqatın nəticələri və onların müzakirəsi. Təcrübələrdə baş beynin 4 müxtəlif strukturunda - baş
beyin yarımkürələrinin qabığında, beyincikdə, beyin sütununda, hipotalamusda QAYT mübadiləsində iştirak
edən bütün komponentlərin səviyyələri təyin edilmişdir. Aparılan təcrübələrin nəticələri göstərdi ki, kontrol
dovşanlarda QAYT mübadiləsində iştirak edən komponentlərin səviyyələri siçovullarda olduğu kimi qeyri-
bərabər paylanmışdır (Алиева, 2016: s.2). Prenatal inkişafın döl dövründə etanolun (1 q/kq dozada gündə 1
dəfə qarınboşluğuna yeridilməklə) təsirinə məruz qalmış 3 aylıq dovşan balalarının tədqiq edilən baş beyin
strukturlarında kontrolla müqayisədə QAYT-ın miqdarı bir qədər çox, Qlu və Asp-ın miqdarı isə az olur. Təyin
olunmuş aminturşuların müvafiq şəraitdə miqdarlarında baş vermiş dəyişikliklər əksər hallarda etibarsız
olmuşdur. Prenatal inkişafın döl dövründə etanolun yüksək dozasının (5,6 q/kq dozada gündə 1 dəfə
qarınboşluğuna yeridilməklə) xroniki təsirinə məruz qalmış 3 aylıq dovşan balalarının tədqiq edilən beyin
strukturlarında kontrolla müqayisədə QAYT-ın miqdarı xeyli artır, sərbəst Qlu və Asp-ın miqdarı azalır. Belə
ki, QAYT-ın miqdarı kontrolla müqayisədə 3 aylıq dovşan balalarının baş beyin strukturlarında 22-35% çox,
Qlu və Asp-ın miqdarı isə uyğun olaraq 9-15% və 15-18% az olur.
Cədvəl 1.
3 aylıq dovşan balalarının baş beyin strukturlarında QAYT, Qlu və Asp-ın miqdarına (mkmol/q) prenatal ontogenezin
döl dövründə etanolun müxtəlif dozalarının (1 q/kq və 5,6 q/kq dozada gündə 1 dəfə qarınboşluğuna yeridilməklə)
xroniki təsiri (M±m, n=5)
Beyin Təcrübənin Göstərici

QAYT Qlu Asp
strukturları şərti lər
kontrol M±m 2,24±0,066 4,87±0,082 2,78±0,041
…341…
M±m 2,33±0,041 4,63±0,075 2,59±0,022
Baş beyin 1 q/kq
% 104 95 93
yarımkürələrinin
M±m 2,73±0,045*** 4,14±0,065*** 2,28±0,025***
qabığı 5,6 q/kq
% 122 85 82
kontrol M±m 1,74±0,039 4,17±0,064 2,64±0,03
M±m 1,81±0,033 4,04±0,055 2,48±0,042*
1 q/kq
Beyincik % 104 97 94
M±m 2,24±0,054*** 3,79±0,045** 2,24±0,035***
5,6 q/kq
% 129 91 85
kontrol M±m 2,12±0,038 4,65±0,066 2,52±0,028
M±m 2,25±0,062* 4,42±0,06* 2,39±0,033*
1 q/kq
Beyin sütunu % 106 95 95
M±m 2,86±0,040*** 4,09±0,08*** 2,12±0,04***
5,6 q/kq
% 135 88 84
kontrol M±m 2,62±0,039 4,94±0,03 3,14±0,06
M±m 2,80±0,044* 4,74±0,08* 3,01±0,045
1 q/kq
Hipotalamus % 107 96 96
M±m 3,41±0,030*** 4,45±0,052*** 2,57±0,075***
5,6 q/kq
% 130 90 82
** - p<0,01; *** - p<0,001.
Prenatal inkişafın döl dövründə etanolun müxtəlif dozalarının təsirinə məruz qalmış 3 aylıq dovşan
balalarının baş beyninin müxtəlif strukturlarında kontrolla müqayisədə QDK fermentinin fəallığı yüksək,
QAYT-T-nin fəallığı aşağı olur (cədvəl 2). Prenatal ontogenezin döl dövründə etanolun 1 q/kq dozada gündə
1 dəfə olmaqla qarınboşluğuna yeritməklə xroniki təsirinə məruz qalmış 3 aylıq dovşan balalarının baş beynin
tədqiq olunmuş strukturlarında QDK və QAYT-T fermentlərinin fəallığında da QAYT, Qlu və Asp-ın
miqdarında olduğu kimi əksər hallarda etibarsız dəyişikliklər baş vermişdir. Prenatal ontogenezin döl dövründə
etanolun 5,6 q/kq dozada gündə 1 dəfə qarınboşluğuna yeritməklə xroniki təsirinə məruz qalmış 3 aylıq dovşan
balalarının baş beynin böyük yarımkürələrinin qabığında QDK-nın fəallığı kontrolla müqayisədə 22%,
beyincikdə 23%, beyin sütununda 28%, hipotalamusda 19% yüksək, QAYT-T-nin fəallığı isə baş beynin
böyük yarımkürələrinin qabığında 10%, beyincikdə 15%, beyin sütununda 14%, hipotalamusda 13% aşağı
olur.
Cədvəl 2.
3 aylıq dovşan balalarının beyin strukturlarında QDK (mkmol QAYT/q·saat) və QAYT-T (mkmol Qlu/q·saat)
fermentlərinin fəallığına prenatal ontogenezin döl dövründə etanolun müxtəlif dozalarının (1 q/kq və 5,6 q/kq dozada
gündə 1 dəfə qarınboşluğuna yeridilməsinin) xroniki təsiri (M±m, n=5)
Beyin strukturları Təcrübənin şərti Göstəricilər QDK QAYT-T

kontrol M±m 59,4±1,96 91,4±1,69
M±m 61,8±1,80 89,6±1,45
Baş beyin 1 q/kq
% 104 98
yarımkürələrinin qabığı
M±m 72,5±1,88** 82,3±1,60**
5,6 q/kq
% 122 90
kontrol M±m 85,6±1,8 95,8±1,72
M±m 87,3±1,75 92,9±1,55
1 q/kq
Beyincik % 102 97
M±m 105,3±1,68*** 81,4±1,50***
5,6 q/kq
% 123 85
kontrol M±m 36,8±1,69 84,3±1,01
M±m 38,6±1,23 82,6±1,28
1 q/kq
Beyin sütunu % 105 98
M±m 47,1±1,35** 72,5±1,42***
5,6 q/kq
% 128 86
kontrol M±m 42,2±1,67 101,6±2,13
M±m 44,3±1,70 100,6±2,20
1 q/kq
Hipotalamus % 105 99
M±m 50,2±1,80** 88,4±1,84**
5,6 q/kq
% 119 87
** - p<0,01; *** - <0,001.
…342…
Etanolun bətndaxili müxtəlif dozalarının xroniki təsirinə məruz qalmış 3 aylıq dovşan balalarının
tədqiq edilən beyin strukturlarında QAYT-ın miqdarı bir tərəfdən onun sintezinin yüksəlməsi hesabına və digər
tərəfdən onun parçalanmasının zəifləməsi hesabına artır. Etanolun prenatal dövrdə toksiki təsirinə yüksək
səviyyədə cavab verən beyin strukturlarında QAYT-ın miqdarının artması, Qlu və Asp-ın miqdarının azalması
sayəsində ləngidici proseslər oyandırıcı proseslər üzərində üstünlük təşkil edir. Ehtimal olunur ki, beyincikdə
baş verən ləngidici və oyandırıcı mediatorlar arasında pozulma neyrodavranışda patologiyalara səbəb olur.
Etanolun təsiri neyronların ölümünə, differensiasiyanın pozulmasına, neyron elementlərinin
miqrasiyasına, müxtəlif reseptorlar və onların siqnal yolları vasitəsilə hərəkət edən neyronların plastikliyində
dəyişikliklərə səbəb olur (Kumar, La Voie, DiPette, Singh, 2013: s.959). Sürətlə inkişaf edən neyron şəbəkələri
sinapslar əmələ gətirir, onların xlorid keçirici QAYTA tipli reseptor kanalları vasitəsilə fəaliyyət göstərən
QAYT neyrotransmitteri ilə əlaqəli neyromediasiya hissəsi vasitəsilə çoxlu sinapsların əlaqə və fəaliyyətinə
vasitəçilik edir. İnkişafın erkən mərhələsində neyronlarda yüksək hüceyrədaxili xlorid konsentrasiyası var ki,
bu da xlorid axınına və yetişməmiş neyronlarda QAYT-ın həyəcan verici hərəkətlərinə səbəb olur. QAYT
siqnallarının ötürülməsi də Qluergik ötürülmənin formalaşmasından əvvəl qurulur. Beləliklə, QAYT inkişafın
erkən mərhələlərində əsas həyəcanverici ötürücüdür və hüceyrə dövranını, hüceyrələrin əmələ gəlməsini və
onların miqrasiyasını modulyasiya edir (Shushpanova, Solonskii, Shushpanova, 2018: s.95). Etanolun mənfi
təsirləri həmçinin spesifik zülallar, ion kanalları və reseptorları ilə qarşılıqlı əlaqə ilə bağlıdır və onların
funksiyalarında dəyişikliklərə səbəb olur. Etanolun reseptor zülalları ilə qarşılıqlı əlaqədə olmaq qabiliyyəti
neyronların həyəcanlılığının dəyişməsinə kömək edir.
QAYTergik neyrotransmissiya etanolun təsir mexanizmlərində mühüm rol oynayır. QAYT
reseptorları MSS-də ləngidici rolunu yerinə yetirir. QAYTA reseptorları oliqomerik zülal kompleksidir,
tərkibində reseptorların fəaliyyətini modulyasiya edən müxtəlif allosterik birləşmə yerləri var və bu allosterik
bağlanma yerləri benzodiazepinlər (BzD) və etanol daxil olmaqla müxtəlif agentlər üçün hədəfdir. QAYT
reseptor kompleksində xüsusi yerlərə - BzD reseptorlarına bağlanan BzDlər onun konformasiyasını və
affinliyini dəyişir (Lingford-Hughes, Watson, Kalk, Reid, 2010: s.100). Alkoqol və BzD reseptorların sedativ
və anksiyolitik təsiri QAYTA reseptorlarının inaktivasiyası ilə QAYT-ın ləngidici təsirinin gücləndirilməsinə
əsaslanır.
QAYTA reseptor mərkəzi sinir sistemindəki əsas ləngidici neyromediator - QAYT tərəfindən
modulyasiya olunur, alkoqol üçün potensial hədəflərdir və etanolun təsirinə vasitəçilik edir (Shushpanova,
Solonskii, Shushpanova, 2018: s.93). Alkoqol QAYTA reseptorları aktivləşdirə bilər, anksiyolitik
xüsusiyyətlərə malikdir. Etanolun təsiri ilə yaranan QAYTA reseptorlarının neyroplastik dəyişiklikləri
reseptor kompleksinin alt bölmələrinin tərkibində dəyişiklik, etanola və alkoqoldan asılılığa tolerantlığın
inkişafı ilə bağlı farmakoloji həssaslığın və reseptor funksiyasının dəyişməsi ilə əlaqələndirilir. Alkoqolun
səbəb olduğu neyron elementlərinin ifadəsində dəyişikliklər, neyroplastiklik ilə əlaqəli beyində
neyrotransmitter funksiyasının uyğunlaşma sistemlərində dəyişikliklərə səbəb olur (Li, Sulovari, Cheng, Zhao
et al. 2014: s.914).
Prenatal ontogenezdə alkoqolun təsiri nəticəsində 3 aylıq dovşanların baş beyin strukturlarında QAYT
mübadiləsində etanolun təsir edən dozasından asılı olaraq dəyişikliklər baş verir. Kompensator-adaptasiya
mexanizmində böyük əhəmiyyət daşıyan QAYT-ın miqdarının müvafiq şəraitdə artması bir tərəfdən sinir
hüceyrələrini məhv olmaqdan qorusa da, digər tərəfdən həm onun mübadiləsinin pozulması, həm də ləngidici
və oyandırıcı mediatorlar arasında tarazlığın dəyişməsi MSS-nin bir çox xəstəliklərinin yaranması ilə
nəticələnə bilər.
Ədəbiyyat
1. Алиева Н.Н. (2016) Влияние тималина на обмен ГАМК в ткани головного мозга 10-дневных крыс при
циклофосфамидной иммуносупрессии Электронный научно-образовательный Вестник Здоровье и
образование в XXI веке, т.18, №11, 2016, с.1-4
2. Долго-Сабиров В.Б., Петров А.Н., Лисицкий Д.С., Беляев В.А. (2011) Центральные нейрохимические
эффекты острого и хронического воздействия этанолом механизмы толерантности и зависимости
//Токсикология, т.12, с.1423-1436
3. Bandoli G, Coles C.D., Kable J.A., Wertelecki W. et al. (2016) Assessing the independent and joint effects of
unmedicated prenatal depressive symptoms and alcohol consumption in pregnancy and infant neurodevelopmental
outcomes. Alcoholism, Clinical and Experimental Research. 40(6): 1304-1311. doi: 10.1111/acer.13081
4. Kumar A., La Voie H.A., DiPette D.J., Singh U.S. (2013) Ethanol neurotoxicity in the developing cerebellum:
Underlying mechanisms and implications. Brain Sciences. 3(2): 941-963. doi: 10.3390/brainsci3020941
5. Li D., Sulovari A., Cheng C., Zhao H. et al. (2014) Association of gamma-aminobutyric acid A receptor α2 gene
(GABRA2) with alcohol use disorder. Neuropsychopharmacology. 2014; 39(4): 907-918
…343…
6. Lingford-Hughes A., Watson B., Kalk N., Reid A. (2010) Neuropharmacology of addiction and how it informs
treatment. British Medical Bulletin. 96: 93-110. DOI: 10.1093/bmb/ldq032
7. Shushpanova T.V., Solonskii A., Shushpanova O.V. (2018) Molecular-Cellular Targets of the Pathogenetic Action
of Ethanol in the Human Brain in Ontogenesis and the Possibility of Targeted Therapy Aimed at Correcting the
Effect of Pathogenic Factors Additional information is available at the end of the chapter
http://dx.doi.org/10.5772/intechopen.73333 p.73-102
METALOPORFİN KATALİZATORLAR VƏ FOTOELEKTRODLAR
Məmmədova Şəfa Ağa qızı

Kimya üzrə fəlsəfə doktoru, baş müəllim
Porfirinlər porfirin halqa sistemini təşkil edən pirrol halqalarına,növünə görə adlandırılır və təsnif
edilir. Porfirin halqa sistemindəki pirol halqalarının N atomları Fe, Mg, Co, Zn, Ni, Cu kimi metal ionlarının
bağlanması ilə metaloporfirinlər kimi təyin olunan müxtəlif birləşmələr əmələ gəlir. Ən çox yayılmış bioloji
metalloporfirinlər dəmir və maqnezium olanlardır. Məsələn, qanın qırmızı rəngini verən hemoglobin,
əzələlərin qırmızı rəngini verən miyoqlobin, sitoxromlar, sitoxrom oksidaz, katalaza və peroksidaza dəmir-
porfirin birləşmələridir. Bitkilərə yaşıl rəng verən xlorofil maqnezium-porfirin birləşməsidir.
Metalloporfirinlərin ən mühüm xassələrindən biri müxtəlif bioloji aktiv birləşmələr arasında kimyəvi
əlaqəni təmin etməkdir. Metalloporfirinlərin ekstrakoordinasiya qabiliyyəti elektronların asan əlavə edilməsi
və ya itirilmə ehtimalı molekulların katalitik fəaliyyəti ilə bağlıdır. Ekstrakoordinasiya ekstrakompleksdə
reaksiya verən molekulların qarşılıqlı əlaqəsini, onun əmələ gəlməsinin tərsinə çevrilməsini, orada baş
verən kimyəvi və fotokimyəvi çevrilmələrin mümkünlüyünü təmin edir. Bu baxımdan müxtəlif təbiətli
molekulların metalloporfirinlər tərəfindən ekstrakoordinasiya proseslərinə maraq daim artır və xlorofillərdə
və komplekslərdə əks olunur. (4)
Müasir dövrdə yarımkeçirici elektrodlar, hansı ki, günəş enerjisini hidrogenin kimyəvi enerjisinə
çevirə bilmək qabiliyyətinə malikdir, suyun fotoelektrokimyəvi parçalanması prosesində böyük əhəmiyyət
kəsb edirlər. Belə yarımkeçirici elektrod materiallardan biridə modifikasiya olunmuş TiO2 elektrodlarıdır. Bu
elektrodlar suyun parçalanması üçün qarşıya çıxan sualların əksəriyyətinə cavab verirlər. Bu tələblərdənə ənə
əsası müstəvi potensial zolağın qiymətinin mənfi olması və görünən şüalara qarşı elektrodun həssas olmasıdır.
Yaxın vaxtlara qədər böyük xüsusi səthə malik olan titan dioksidi yalnız inert bir material kimi baxıldı.
Ancaq son illərdə titan dioksidin yarımkeçirici xüsusiyyətlərə malik olması, onun iki davamlı dəyişiklik
şəklində (rutil və anataz) olması tədqiqatcıların diqqətini getdikcə artırdı. Bu gün TiO2 kimyəvi sənayedə
müxtəlif katalitik sistemlərdə aktiv struktur komponenti kimi və oksidləşmə, izomerizasiya, dehidrolizasiya
proseslərində istifadə olunur.
İxtiranın vəzifəsi suyun işığın təsiri altında yüksək sürətlə parçalana bilən fotobiokatalizatorun
yaradılması, tetrapirrol birləşmələr əsasında, nanostrukturlaşmış mezoporlu TiO2 plyonkasında immobilizə
edilmiş, həmçinin yüksək effektivliyə və fotobiokatalizatorun stabil şəkildə əldə edilməsinə imkan verən
hazırlanma üsulunun işlənib hazırlanmasıdır. İxtiranın məqsədi həmçinin təklif olunan fotobiokatalizatorun
köməyi ilə hidrogen almaq üçün effektiv fotokimyəvi üsulun işlənib hazırlanmasıdır.
Bu işdə katalizatorların hazırlanması üçün başlanğıc material olaraq titan tetrabutoksid istifadə
edilmişdir. Nümunələr aşağıdaki kimi sintez edilmişdir: Titan tetrabutoksid n-butanol məhlulunda intensiv
qarışdırarkən bura su ilə n-butanol qarışığını damcı-damcı əlavə olunur. Reaqentlərin nisbəti belədir:
[H2 O]/[Ti4+ ] = 0,4, [Ti4+ ]/[n − BuOH] = 1,5
Həcimli alınan ağ cöküntünü artıq spirtdən su ilə yuyuruq və [H + ]/[Ti4+ ] = 0,4 nisbətində peptizasiya
edirik. Alınan zolun tərkibindən artiq suyu çıxarmaq üçün, onu su hamamında qızdırıb və 24 saat ərzində 800C
temperaturda quruduruq. Çöküntü üsulu ilə tetpapirrolları tərkibə yeridib və 4000 C alışdırırıq (2).
Katalizatorların aktivliyini CO-nun oksidləşməsində 30-1600 C temperatur intervalında laboratoriya
qurğusunda həyata keçirilmişdir, oksidləşdirici agent kimi havanını oksigeni istifadə olunur. Qaz-reagentə CO-
nun həcm hissəsi 1,5 – 5 % təşkil edirdi, qaz vermə sürəti 9600 saat-1. UB-diapozonun mənməyi kimi “PRK –
7” lampasından istifadə edilmişdir. Katalitik sınaqlar üçün istifadə olunan reaktor xüsusi dizayna malik olan,
şəffaf materialdan hazırlanmışdır. CO çevrilməsi müəyyən qaz adsorbsiya xromatoqrafiyası ilə təyin
edilmişdir (1).
Dəmir (II) porfirin dioksigen aadduktunun alınması. Avtoklav şüşə dayaq və həssas manometrlə təchiz
olunur . Avtoklava 10 q dəmir ( II) porfirinin 50 ml dimetilsulfoksiddə məhlulu əlavə olunur və avtoklav
…344…
oksigen balonuna birləşdirilir, onun içərisində 0,1 MPa təzyiq yaradılır. Avtoklav 25 0C temperaturda
termostatlaşdırılır və silkələyici sistemdə yerləşdirilir. Oksigenlə dəmir (II) porfirin kompleksi arasında
reaksiya baş verir və bu reaksiyanın başa çatması reaktorda təzyiqin sabit qalması ilə təyin olunur . Reaksiya
baş verib qurtardıqdan sonra avtoklavdan rekasiya qarışığı çıxarılır və vakuum distillə qurğusuna keçirilir.
Dimetilformadid 1,0 mm civə sütunu təzyiqdə ayrılır. Qalıq isə dietil efirindən kristallaşdırılır və təmiz halda
alınır. Əmələ gələn dəmir (II)porfirin dioksigen adduktu əridildikdə 2250C temperaturda parçalanır və qəhvəyi
rəngli məhsullar əmələ gəlir. Alınan məhsulun çıxımı 39% təşkil edir (3).
Sistem impedansın tezlik analizatorundan, ölçü hüceyrəsindən, termostatlaşdırma qurğularından,
buxarlanma və qazvari azotun verilməsi sistemi ilə Duyarın qabığından, həmçinin kompüter interfeysi ilə
avtomatik məlumatların toplanılması sistemindən ibarətdir (5). Dielektrik parametrlərin ölçmələri 106 Hz
tezlik diapazonunda və 1000 C – 3500 C-ə qədər olan temperatur intervalında yerinə yetirilmişdir. Ölçmə
zamanı temperatur 0.30 C dəqiqliyi ilə sabitləşib. Nümunə üçün 1 V-nin ölçmə gərginliyi verilmişdir. 0,24 m2
sahəsi olan Titan kontaktları dielektrikdə istilik buxarlanma ilə vakuumda tətbiq edilmişdir.
Fotokatalizatorların fotoaktivliyinin yüksəldilməsinin perspektivli istiqaməti müxtəlif təbiətli
əlavələrlə modifikasiya olunmuş titan dioksidindən istifadədir. Adsorpsiyanı təyin edən qüvvələr: elektrod –
ion; elektrod – su; ion – sudur. Bir elektrokatalizatoru xarakterizə etmək üçün ən yaxşı parametr onun
zaman ilə olan asılılığıdir (7). Bir elektrokatalizatorun orta həddindən artıq gərginliklərdə uzun müddət
çalışması aşağı həddindən artıq gərginliklərdə qısa müddət işinə seçilməkdədir. Elektrokimyəvi reaksiya
sürətiylə bağlı olduğu parametrlərdən potensial, reaksiya sürətində böyük bir hadisə istifadəsinə icazə verir.
Səthdə potensial fərqinin dəyişməsiylə bəzi katalizatorlar reaksiya sürətini 10 dəfədən daha çox
değiştirebilməktədir. Bir kimyəvi reaksiya sürətində eyni dəyişmə yoxdur.
Elektrokatalitik oksidləşmə reaksiyasını artırmaq üçün, Pt elektrotlarda bir çox dəyişikliklər
aparılmışdır. Tədqiqat məlumatları, metal tərkibli (Pt, Pd, Ru) tərəfindən dəyişdirilmiş NaY tipli sellitlər və
tetrapirrollarla həssaslaşdırılmış bu davranışa təsir edən elektrokimyəvi davranış TiO2 xarakterinin
xüsusiyyətlərinə işıq salır. Bu üsul katalizatorların xüsusi səthini artırmağa imkan verir, bu halda hissəciklərin
orta ölçüsü azalır, və, deməli, aktiv titan mərkəzlərinə reagentlərin əlçatanlığı artır.
Yuxarıda (su elektroliz) əsasən 540 və 700 nanometrlər arasında olan dalğa uzunluğu ilə işıq əldə
yalnız enerji istifadə otaq temperaturunda əldə edilir. Müəyyən edilmişdir ki, xlorofilin oksidləşmiş formasının
oksidləşmə-bərpa potensialı təxminən +1,1 V təşkil edir ki, bu da molekulları hidrogen və oksigen atomlarına
ayıraraq aşağı enerji molekulundan (oksidləşmə-bərpa potensialı +0,82) möhkəm birləşmiş elektronları
çəkmək üçün kifayətdir.
Tetrapirrol makrosikli bir düz yüksək gərginliklik sistemidir. Elektronun delokalizasiyası bütün
makrosiklə yayılır ki, bu da ona xeyli dərəcədə aromatik xarakter verir. Belə bir vəziyyətdə elektronın
stimullaşdırılması çox asanlıqla baş verir. Elektronun oyanmasını müşayiət edən ödənişin yenidən
bölüşdürülməsi bir neçə dipol məqamının yaranmasına gətirib çıxarır ki, bu da öz növbəsində 470-700 nm
dalğa sahəsində bir sıra intensiv absorbsiya zolaqlarının yaranmasına səbəb olur. Şəkil 1 kimyəvi modifikasiya
olunduqdan sonra səth üçün fototokun kvant çıxışının spektral asılılığı təqdim edilmişdir. Sensibilizasiya
dərəcəsi görünən işıq tərəfindən elektrodun işıqlandırılması zamanı yaranan fototokun ölçülməsi yolu ilə
müəyyən edilmişdir. Fototokun kvant çıxışının maksimal dəyəri çox yüksək idi (-0,8). Qısa dalğalar sahəsində
şüalanmanın elektroduna düşən dalğanın uzunluğundan kvant çıxışının asılılığının olmaması, fazalararası
sərhəd vasitəsilə fotogenerləşdirilmiş əsas yük daşıyıcılarının axınının kiçik bir qatqısına uyğun gəlir (8).
Bütün yuxarıda deyilənlərdən belə görünür ki, nanotexnologiyanın inkişafı ilə adi materiallar yeni
xüsusiyyətlər əldə edir. Bu, titan dioksidin müxtəlif tətbiqləri ilə təsdiqlənir. MN üsulu ilə alınmış titan oksidi
nanosistemləri sistemin xassələrinə nəzarət etmək qabiliyyətinə görə çüaasir materialşünaslıqda və alternativ
enerjidə geniş istifadə olunur.
Porfirin kompleksləri effektiv fotosensibilizatorlar kimi istifadə edilə bilər müxtəlif tetrapirrol
komplekslərinin əsasında çoxkomponentli yarımkeçirici strukturun yaradılması zamanı spektrin yaxın IR
sahəsində fototok siqnal əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirilməsinə nail olunur. Tetrapirrol kompleksləri yeni
nəsil günəş batareyaları yaratmaq üçün istifadə edilə bilər. Tetrapirrol komplekslərinin qabiliyyəti yaxın IR
diapazonunun elektromaqnit şüalarını fəal şəkildə udmaq üçün üzvi və qeyri-üzvi yarımkeçiricilərin
xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən kompleks yarımkeçirici strukturlar yaratmaq üçün istifadə edilə bilər.
Günəş enerjisi hesabına hidrogen əldə etmək üçün nəzərdə tutulmuş fotoelektrokimyəvi elementlər lap
əvvəldən axıra qədər əsasən oksid yarımkeçiricilərindən ibarət fotoanodlarda yaradılmışdır.
Ədəbiyyat
1. Евдокимов В.М. В сб. Преобразование солнечной энергии. М.: Наука, 1980. С. 57.
…345…
2. ЭА. Караганов, СВ. Кардашев, JLJL Мешков, С.Н. Нестеренко Изучение фотокаталитической активности
системы TiO2/CuO в реакции окисления // Вести. Моск. Ун-та. сер. 2. ХИМИЯ. 1998. Т. 39. №3
3. Pleskov Yu. V. Solar Energy Conversion: a Photoelectrochemical Approach. Berlin: Springer-Verlag, 1990.
4. О.В. Серебренникова. Успехи химии порфинов.Т.3. Ред. О.А. Голубчиков. С-Пб, 2001, с. 326 – 349.
5. Bak T., Nowotny J., Rekas M., Sorrell C. C. Photo-electrochemical hydrogen generation from water using solar
energy. Materials-related aspects. // Int. J. Hydrogen Energy 2002. Vol. 27, P. 991–1022.
6. Li Y., Lee N. H., Lee E. G., Song J. S., Kim S. J. The characterization and photocatalytic properties of mesoporous
rutile TiO2 powder synthesized through self-assembly of nano crystals // Chem. Phys. Letter. 2004. Vol. 389, P.
124–128.
7. Wang Y. M., Liu S. U., Lü M. K. et al. Preparation and photocatalytic properties of Zr4+-doped TiO2 nanocrystals
// J. Molecular Catalysis A: Chemical 2004. Vol. 215. P. 137–142.
8. А.Д. Миронов Палладий
AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ SEKTORLAR ÜZRƏ TƏHLİLİ
Rzayeva Şəhla Məhəmməd qızı

İqtisad elmləri namizədi, dosent
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, Azərbaycan
Abstract: As a result of the study, it was concluded that in order for the country’s economy to become
an economy b ased on efficiency, it is necessary to ensure the transition to a stage characterized by the
predominance of innovation. At the same time, it was emphasized that the purposeful improvement of the
structure of the economy and the elimination of the dependence that has developed in the economy on the
export of oil and gas resources is a priority task.
The study analyzes the main directions of the development strategy of the liberated Karabakh region and the
prospective rehabilitation of the agro-industrial complex, the historical basis for development.
The study examines the role of investment in the socio-economic development of regions and the
country as a whole, and predicts that the tourism sector will be the leading force in economic growth.
Keywords: Oil and gas sector, tourism sector, agriculture, public investment, innovation process,
non-oil exports, agro-industrial parks.
Ötən əsrin sonlarında Azərbaycan mürəkkəb tarixi dövr yaşasa da, sosial-iqtisadi və mədəni həyatında
böyük təkamül yolunu inamla keçərək sabit, təhlükəsiz və müasir həyat səviyyəsini təmin etmiş ölkə kimi
dünyada tanındı. Ölkənin beynəlxalq nüfuzu əhəmiyyətli dərəcədə artmış, cəmiyyətdə dövlətçilik ənənələri
güclənmiş, müasir sosial-iqtisadi infrastruktur quruculuğu uğurla həyata keçirilmişdir. İqtisadi inkişafdan
qaynaqlanan yüksək maliyyə imkanları uzun illər makroiqtisadi sabitlik və artma mühüm töhfə vermiş,
təhlükəsizliyin təmini üçün güclü potensial yaratmışdır.
Cədvəl 1. Ümumi daxili məhsul və onun tərkibi üzrə proqnoz, gözlənilən və faktiki göstəriciləri
2021
Göstəricilər Ölçü vahidi 2022
2021 2022 9 ay fakt 2022
ÜDM mlrd. manat 75,8 -* 62,9 86,6

real artım tempi % 3,4 5,1 4,8 3,9
Neft ÜDM-i mlrd. manat 22,4 -* 22,7 26,2
ÜDM-də payı % 29,5 33,0 36,1 30,3
Qeyri-neft ÜDM-i mlrd. manat 53,4 -* 40,2 60,4
ÜDM-də payı % 70,5 67,0 63,9 69,7
Cədvəl DSK - n ın məlumatları əsasında tərtib edilmişdir.
…346…
Statistik göstəricilərə əsasən demək olar ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının 2022-ci ildə 2019-cu ilə nis-
bətən 4,5% artacağı proqnozlaşdırılır (Cədvəl 1). Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı tərəfindən
Azərbaycan iqtisadiyyatı üzrə dərc edilmiş proqnozlar əsasında analoji hesablamalara əsasən, bu rəqəm müvafiq
olaraq, 0,8% və 3,6%-ə bərabərdir. Hər iki təşkilat tərəfindən 2022-ci ildə artım tempinin nisbətən zəifləyəcəyi
və artım tempinin 3,0% ətrafında olacağı nəzərdə tutulmuşdur.
Cədvəl 2. Beynəlxalq təşkilatların iqtisadi artıma dair bəzi ölkələr üzrə proqnozları, %
BVF DB 2022-ci il 2019-cu
Ölkələr 2020 ilə nisbətən
2022 2021 2022
2021 BVF DB
Azərbaycan -4,3 3,0 2,3 5,0 3,1 0,8 3,6
Gürcüstan -6,2 7,7 5,8 8,0 5,5 6,9 6,9
Qırğızıstan -8,6 2,1 5,6 2,3 4,7 -1,5 -2,1
Rusiya -3,0 4,7 2,9 4,3 2,8 4,5 4,0
Türkiyə 1,8 9,0 3,3 8,5 3,0 14,6 13,8
Ukrayna -4,0 3,5 3,6 3,8 3,5 2,9 3,1
Qazaxıstan -2,5 3,3 3,9 3,5 3,7 4,6 4,6
Özbəkistan 1,7 6,1 5,4 6,2 5,6 13,7 14,1
Azərbaycan, 2022-ci il 2022 2022-ci il 2019-cu
2020 2021 ilə nisbətən
-4,3 5,1 3,9 4,5
Cədvəl BVF-nin “Qlobal iqtisadi mənzərə” oktyabr, 2021 və DB-nin “Avropa və Mərkəzi Asiya” payız, 2021
icmallarına,DSK-ya daxil olan məlumatlar əsasında tərtib edilmişdir.
Baxılan dövr ərzində neft sektorunda neft hasilatında 0,7% azalma müşahidə edilsə də, qaz hasilatının
19,3% artması neft sektorunda əlavə dəyərin 1,4% artması ilə nəticələnmişdir. İlin sonunda neft-qaz sahəsində
əlavə dəyərin 3,2% artacağı gözlənilir. 2022-ci ildə neft sektoru üzrə deflyatorun -5,1% olacağı proqnozlaşdı-
rılmışdır.
Proqnozlara edilmiş düzəlişlər qeyri-neft sektoru üzrə nəzərəçarpacaqolmuş, 2022-ci ilin layihəsi ilə
birgə təqdim edilmiş real artım tempi cari il üçün yenidən hesablanmaqla, 2 dəfə artırılmış, turizm sektoru üzrə
əhəmiyyətli artımlar proqnozlaşdırılmışdır.
Baxılan dövr ərzində 6,2% artan qeyri-neft sektorunda yalnız tikinti sektorunda mənfi dinamika (-
3,7%) qeydə alınmışdır. Qeyri-neft iqtisadiyyatında artımın 5,0%-i keçməsi devalvasiya dövründən sonra ilk
haldır ki, bu da ötən ilki durğunluqla müqayisədə cari ildə iqtisadiyyatın yenidəncanlanması ilə izah olunur.
İlin sonuna qeyri-neft sektoru üzrə 6,0% artım gözlənilir, bu isə əvvəlki proqnozdan 2 dəfə çoxdur.
Dəqiqləşdirmələr zamanı real artım tempinin ilkin proqnozla müqayisədəəhəmiyyətli dəyişdirilməsi, əsasən,
qeyri-neft sənayesi, turizm, nəqliyyat sahələri üzrə proqnozlardaəhəmiyyətli düzəlişdən qaynaqlanmışdır.
2021-ci il üzrə qeyri-neft iqtisadiyyatının 6,0% artması gözləntisi qapanma nəticəsində azalan iq-
tisadiyyatın bərpası ilə bağlı olsa da, növbəti illərdə də real artım tempi 5,0% ətrafında proqnozlaşdırılmışdır
ki, bu da bərpa tempindən 1,0 faiz bəndi aşağıdır.
Proqnozlara əsasən, turizm sektorunun 2022-ci ildə də iqtisadi artımın aparıcı qüvvəsi olacağı
proqnozlaşdırılmış, 2021-ci ildə 23,1% artacağı gözlənilən bu sektorun real artım tempinin növbəti ildə 2 dəfə
sürətlənməklə, 48,2%-ə yüksələcəyi nəzərdə tutulmuşdur. Sözügedən sahə üzrə 2021- ci ildə gözlənilən
yüksək artım tempi 2020-ci ildə bu sahədə 60,0%-ə yaxın əhəmiyyətli azalma (aşağı baza effekti) ilə əlaqəli
olsa da, 2022-ci ildə də artım tempinin 2 dəfə sürətlənəcəyi, həmçinin növbəti illər üzrə də yüksək artım
templərinin müşahidə ediləcəyi nəzərdə tutulmuşdur (Şəkil 2). Xatırladaq ki, 2009-2019-cu illər ərzində turizm
üzrə orta artım tempi 14,0% olmuş, baxılan müddət ərzində ölkədə müxtəlif miqyasda əhəmiyyətli beynəlxalq
tədbirlərin keçirilməsi fonunda ənyüksək real artım tempi kimi 32,0% qeydə alınmışdır.
…347…
48.2
60
40 8.7 2.9 4.5 9.5

2.8
20
-20
K nd Qeyri-neft Tikinti Ticar t Turizm N qliyyat Rabit Dig r
t s üf s nayesi
2020 icra 2021 gözl nil n 2022 proqnoz
Şəkil 2. Qeyri-neft sahələri üzrə real artım templəri, %
Turizmin inkişafının hazırkı mərhələsi inteqrasiya olunmuş yeniliklər sisteminin və onun təkmil-
ləşdirilməsi mexanizmlərinin tətbiqi ilə daim modernləşdirilməsinin zəruriliyini diktə edir. Bunun üçün həm
müəyyən bir bölgədə, həm də bütövlükdə ölkədə turizm infrastrukturunu təşkil edən müəssisə və qurumların
effektiv marketinq məlumat şəbəkəsini inkişaf etdirmək lazımdır. Bu sənayenin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq,
turizm infrastrukturunun inkişafına investisiya cəlb etməyi stimullaşdıran təşkilati və iqtisadi mexanizmlər
tətbiq etmək lazımdır. Çünki uzunmüddətli investisiya siyasəti turizm infrastrukturunun inkişafına və bölgənin
turizm cəlbediciliyinin artmasına əhəmiyyətli təsir göstərir. Turizm infrastrukturunun inkişafı həmin sahə
müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətinin artırılması baxımından vacibdir. Bu təkcə turist axınının həcminə və
turizm sənayesinə deyil, bütövlükdə regionun iqtisadi göstəricilərinə təsir göstərir. Regionlarda turist
fəallığının artması turizm infrastrukturunun inkişafında dəyişikliklərin edilməsini, onun keyfiyyət kom-
ponentinin yaxşılaşdırılmasını zəruri edir. Öz növbəsində, bu, bütövlükdə həm turizm bazarının, həm də onun
ayrı-ayrı tərkib hissələrinin, xüsusən də infrastrukturun inkişafındakı əsas meyillərin müəyyənləşdirilməsini
tələb edir. Turizm infrastrukturundakı iş mühitinin indiki inkişaf mərhələsi müştərilərin göstərilən xidmətlərə
artan tələbləri, onların təmin edilməsinin yeni formalarının axtarışı, idarəetmə prosesinin təşkili üçün innovativ
yanaşmaların formalaşması ilə müəyyən edilir. Turizm biznesində sahibkarlıq fəaliyyətinin təşkili
prinsiplərinin təkmilləşdirilməsinin əsas istiqamətləri maliyyə mənbələrinin optimallaşdırılması və şirkətin
əmək aktivlərindən istifadənin səmərəliliyinin artırılmasıdır ki, bu da turizm infrastrukturlarının səmərəli
təşkilindən asılıdır.
Növbəti illər üzrə kənd təsərrüfatı üzrə innovasiya əsaslı dayanıqlı kənd təsərrüfatının inkişafının
təmin olunması tədbirləri nəzərdə tutulsa da, ortamüddətli dövrdə bu sahədə stabil artım tempi proq-
nozlaşdırılmışdır. ( Muradov Ədalət, Bağırzadə Elşən, 2021: s.96).
2021-ci ilin yanvar-sentyabr ayları ərzində 5,1% artım nümayiş etdirən kənd təsərrüfatının ilin sonuna
4,4%, növbəti ildə isə 4,0% artacağı nəzərdə tutulmuşdur. “İqtisadi və sosial inkişaf konsepsiyası”nda 1-ci
Milli Prioritet üzrə açıqlanan tədbirlər arasında innovasiya əsaslı dayanıqlı kənd təsərrüfatının inkişafının
təmin olunması tədbiri yer alsa da, həmçinin azad edilmiş torpaqların kənd təsərrüfatı üçün yararlı olduğu və
bu ərazilərin əkin dövriyyəsinə cəlb ediləcəyi, yeni subsidiyalaşdırma və aqrar sığorta mexanizminin təsirinin
nəzərə alındığı, digər tərəfdən ortamüddətli dövrdə qeyri-neft ixracının əhəmiyyətli artacağı açıqlansa da,
2022-2025-ci illər ərzində real artım templəri stabil olaraq 4,0% nəzərdə tutulmuşdur. Lakin kənd təsərrüfatı
sahəsində yaradılmış əlavə dəyərin əvvəlki illər üzrə təhlili 4,0% artımın bu sahə üçün ənənəvi olduğunu qeyd
etməyə imkan verir. Məlumat üçün bildirək ki, bu sahə son 10 ildə də hər il orta hesabla 4,0% artmışdır (Şəkil
3).
Sadalanan faktorlar, həmçinin konsepsiyada nəzərdə tutulmuş tədbirlər kənd təsərrüfatı sahəsində
əlavə potensialın olduğunu və növbəti illərdə daha yüksək artım templərinin müşahidə olunacağı ehtimalını
formalaşdırır.
Şəkil 3. Kənd təsərrüfatı üzrə real artım tempi, %
…348…
4.2
4.0
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024
-2 2025
fakt gözl nil n proqnoz
-4
İ k Orta göst rici
Şəkil DSK-nın məlumatları tərəfindən tərtib edilmişdir.
Sadalanan faktorlar, həmçinin konsepsiyada nəzərdə tutulmuş tədbirlər kənd təsərrüfatı sahəsində
əlavə potensialın olduğunu və növbəti illərdə daha yüksək artım templərinin müşahidə olunacağı ehtimalını
formalaşdırır.
Aqrar sferanın inkişafından danışarkən onun zəif və güclü tərəflərini nəzərə almaq lazımdır. Aqrar
sferanın zəif cəhətlərinə bu bölmənin bazaryönümlüyünün lazımi səviyyədə inkişaf etməməsi, rə-
qabətqabiliyyətlilik səviyyəsinin aşağı olması, kooperasiyalaşma səviyyəsini aşağı olması, maliyyə resurs-
larının məhdud olması, ekstensiv inkişaf xüsusiyyətinə malik olması və s. bu kimi cəhətləri göstərmək olar.
Sektorun güclü tərəflərinə gəldikdə isə,ilk növbədə onu demək olar ki, sektorun inkişafı üçün əlverişli təbii-
iqlim şəraiti mövcuddur. Bundan başqa,son dövrlərdə bu bölmənin inkişafına dövlət tərəfindən böyük diqqətin
və dəstəyin göstərilməsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Digər bir cəhət isə, aqrar sferanın böyük ixracat poten-
sialına malik olmasıdır. Aqrar sektorun inkişafında əsas həll olunası məqamlardan biri bu sahədə innovasiya
proseslərinin yayılmasıdır. İnnovasiya prosesinə 2 mərhələ xarakterikdir: yeniliyin yaradılması və onun
yayılması. İnnovasiyanın yayılması iqtisadi artımın ən vacib elementi hesab olunur və ona iqtisadi inkişafın
göstəricisi kimi baxılır. Müasir innovasiya modellərinin əsas elementləri kimi əsas tədarükçülərlə strateji
inteqrasiya, diqqətin keyfiyyət və digər qeyri-qiymət amillərinə fokuslanması, korporativ çeviklik və s. nəzər-
dən keçirilir. Aqrar sferada innovasiya prosesi böyük zəhmət tələb edir və kifayət qədər mürəkkəb prosesdir.
Bu sektorda innovasiya proseslərini hərəkətləndirmək üçün onların sahəvi xüsusiyyətlərini nəzərə almaq
lazımdır. Aqrar sferada innovasiyaların müxtəlif tipləri fərqləndirilir ki, bunlara da sosial-ekoloji in-
novasiyalar, seleksiya-genetika innovasiyaları, idarəetmə sahəsində innovasiyalar aid olunur. Aqrar sektorda
innovasiya proseslərini fəallaşdırarkən bir sıra prioritet istiqamətlər əsas götürülə bilər. Ekoloji baxımdan
təmiz məhsul istehsalının inkişafı, torpaqların münbitliyinin bərpası, enerji və resursa qənaətedici istehsal və
emal texnologiyalarının tətbiqi və s. bu kimi məsələlər belə istiqamətlərdəndir. Aqrar sferada innovasiya
fəaliyyətinin genişləndirilməsi məqsədilə bir çox məsələlər diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır ki, bunlar da
qeyd olunan sferada innovasiyanın yayılması və fəaliyyətinin təşkil edilməsində beynəlxalq əməkdaşlığın güc-
ləndirilməsi, bu sferada innovasiya proseslərinin idarə olunması üçün səmərəli iqtisadi mexanizmin qurulması
və gücləndirilməsi, sektorda elm və istehsal arasında inteqrasiyanın təşviqi və s. ola bilər. Qeyd edək ki,
işğaldan azad olunmuş ərazilərdə aqrar səhmdar cəmiyyətlərinin təşkilinə üstünlük veriulməsi fikirləri üstün-
lük təşkil edir və Qarabağ regionunda ekoloji təmiz, ətraf mühitə zərər vurmayan və “yaşıl iqtisadiyyat”
meyarlarına cavab verən aqroparkların və yüksək, həm də “ağıllı” texnologiyalar əsaslı aqrosənaye parklarının
yaradılması prioritetlik təşkil edəcəkdir, bunlar isə yüksək maliyyə-investisiya tutumulu layihələrin həyata ke-
çirilməsini şərtləndirir. Aqrar-sənaye kompleksinin inkişaf proseslərinin intensiv təşkili isə təkmilləşdirilmiş
maliyyə-kredit mexanizmlərinin hazırlanması və tətbiqindən bilavasitə asılıdır. Regionun dayanıqlı və sürətli
inkişafında aqrar-sənaye kompleksinin aparıcı rolu olacaqdır, belə ki, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə kənd
təsərrüfatı sahələrinin, həm bitkiçilik, həm də heyvandarlığın inkişafı üçün güclü potensial və resurslar vardır.
…349…
2021-ci ilin yanvar-sentyabr ayları ərzində əsas kapitala cəmi investisiyaların həcmi illik müqayisədə
8,7% azalmışdır. Bu azalma əsas kapitalın həm neft, həm də qeyri-neft sektoru üzrə daha az maliyyələşdiri-
lməsi ilə bağlı olmuş, hər iki sektor cəmi investisiyaların dəyişməsinə azaldıcıtəsir etmişdir. Əsas kapitala
yönəldilmiş investisiyaların dövlət və qeyri-dövlət mənbələri üzrə təhlili göstərir ki, azalma, əsasən, qeyri-
dövlət investisiyaları hesabına baş vermişdir.
DSK-nın məlumatlarına əsasən, baxılan dövr ərzində dövlət mənbələri hesabına əsas kapitala3,8 mlrd.
manat vəsait yönəldilmiş, lakin 2021-ci ilin sonunda bu göstəricinin 7,7 mlrd. manat olacağı proqnozlaşdırıl-
mışdır. Təqdim edilmiş proqnozun reallaşması cari ilin növbəti 3 ayında 3,9 mlrd. manat maliyyə vəsaitinin
əsas kapitala yönəldilməsini şərtləndirir. Bu isə ilin sonunda pul kütləsinə təzyiqin əhəmiyyətli şəkildə artması
və tələbin yüksəlməsi ilə nəticələnə bilər.
Xatırladaq ki, 2019-cu ildə də dövlət investisiyalarının aylar üzrə bölgüsündə əhəmiyyətli fərqlər
müşahidə edilmiş, təkcə dekabr ayında illik vəsaitin 38,8%-i əsas kapitala yönəldilmiş, pul bazası 1760,6 mln.
manat artmışdır (Şəkil 4). 2020-ci ilin dekabr ayında qeydə alınan inflyasiya il ərzində aylıq göstəricilər ara-
sında 2-ci yüksək göstərici olmuş (0,8%), 2021-ci ilin yanvar ayında isə qiymətlər 1,2% bahalaşmışdır. 2 ardıcıl
ay ərzində qiymət artımı 2,0%-ə bərabər olmuşdur.
Şəkil 4. 2020-ci ildə pul bazası və dövlət investisiyalarının aylıq artımı/azalması, mln.manatla
4000.0 3307.0
3000.0
1760.6
1000.0
10 11 12
-1000.0
-2000.0
Dövl t v Pul z
Şəkil DSK-nın tərəfindən tərtib edilmişdir.
Məlum olduğu kimi, qlobal iqtisadi reallıqların, eləcə də yeni inkişaf mərhələsində qarşıya qoyulmuş
məqsədlərin ölkənin uzunmüddətli inkişaf vektorunun, əsas sosial-iqtisadi inkişaf istiqamətlərinin və buna
uyğun milli prioritetlərin müəyyən olunmasını tələb etməsi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası Preziden-
tinin 2021-ci il 2 fevral tarixli 2469 nömrəli Sərəncamı ilə “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli
Prioritetlər” təsdiq edilmişdir. Müvafiq sənəddə 5prioritet və onların effektiv reallaşdırılması üçün 12 məqsəd
müəyyən edilərək həmin məqsədlərə nail olunması ilə bağlı işlər nəzərdə tutulmuşdur.
Qələbə nəticəsində işğaldan azad edilmiş ərazilərin ölkənin ümumi iqtisadiyyatına inteqrasiyası, yeni
beynəlxalq və regional nəqliyyat-logistika dəhlizlərinin imkanlarından faydalanmaq Azərbaycanın inkişafına
böyük təkan verəcəkdir. Bu çərçivədə regionda təhlükəsizliyin, sabitliyin, rifahın və qarşılıqlı faydalı əmək-
daşlığın formalaşması, eləcə də iqtisadi və ticarət əlaqələrinin inkişaf etməsi Cənubi Qafqazın lider dövləti
olan Azərbaycanı möhkəmləndirəcəkdir.
Uğurlu sosial-iqtisadi və siyasi nailiyyətlər, milli və multikultural dəyərlər qarşıdakı illərdə Şərqlə
Qərbin qovşağı olan Azərbaycanın qüdrətinin daha da artacağına əminlik yaradır. Bu imkanlar 2030-cu ilə
qədər olan mərhələdə Azərbaycanın iqtisadi suverenliyinin möhkəmləndirilməsinə və müasir həyat standart-
larına əsaslanan yüksək sosial rifah cəmiyyətinə malik qüdrətli dövlətə çevrilməsinə zəmanət verir.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər, 2 fevral, 2021-ci il.
2. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi, 6 dekabr 2016-cı il .
3. Azərbaycan Respublikasının 2021-ci il dövlət büdcəsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri,
29 dekabr 2020-ci il. https://president.az/articles/49859.
4. “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019-2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın təsdiq
edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 yanvar 2019-cu il tarixli Sərəncamı.
5. Azərbaycanda turizm. Statistik məcmuə. Bakı, 2020, 96 s.
6. BVF-nin “Qlobal iqtisadi mənzərə” oktyabr, 2021 və DB-nin “Avropa və Mərkəzi Asiya” payız, 2021 icmalları.
…350…
7. Muradov Ədalət, Bağırzadə Elşən. (15.12.2021) Azərbaycan iqtisadiyyatı.(infoqrafika) Şərq-Qərb- 208 s.
8. İlham Əliyev: Qarabağı Azərbaycanın ən inkişaf etmiş məkanına çevirəcək. http://www.azerbaijan-news.az/view-
202021/ilham-eliyev-qarabagi-azerbaycanin-en inkisaf-etmis-mekanina-cevirecek.
9. Milli prioritetlər rəqabətqabiliyyətli və inklüziv iqtisadiyyatı hədəfləyib. 16 fevral 2021.
https://vergiler.az/news/economy/11908.html.
10. Musayev A., Zeynalov A. (27.01.2021). Qarabağın bərpası və inkişafı prosesində xarici dəstək mühüm amildir.
http://www.science.gov.az/news/open/15789.
11. Regional iqtisadiyyat: müasir aspektlər və aktual məsələlər. Respublika Elmi Konfrans (22-23 aprel 2021-ci il).
12. Torpaqlarımızın işğaldan azad olunması aqrar sahənin inkişafını daha da sürətləndirəcək. 06 Noyabr 2020.
http://www.yap.org.az/az/view/interview/1048/torpaqlarimizinishgaldan-azad-olunması aqrar sahenin inkishafinı
daha da suretlendirecek.
GRAFEN OKSİTİN EKOLOJİK UYGULANMASI

Qəhrəmanova Zarema Osman qızı
Kimya üzre felsefe doktoru, doçent
Bilimsel Araştırma Enstitüsü’’Petrol,Gazın Jeoteknolojik Sorunları ve Kimya’’, Azerbaycan
Orcid id: 0000-0003-0299-3176
Quliyeva Nərminə Arturovna
Kimya üzre felsefe doktoru
Bilimsel Araştırma Enstitüsü’’Petrol,Gazın Jeoteknolojik Sorunları ve Kimya’’, Azerbaycan
Orcid id: 0000-0002-6824-6870
Yusifova Matilda Elşən qızı
Yüksek lisans öğrencisi
Orcid id: 0000-0003-0774-0231
Özet: Hazar Denizi su nümunesini kirleticilerden arındırmak amacıyla elmi işimizde karbon
nanotüpler ve grafen oksit kullanılmıştır. Araştırmamız için içeriğinde daha fazla fonksiyonel grupa sahip
grafen oksit almaya yönelik en uygun sıcaklık ve ortamı oluşturduk. Alınma metodu olarak, daha önceden
bilinen Hammer metodunu modifiye ederek, geliştirdiğimiz bu metodla sentez hayata geçirdik. Sentez
ettiğimiz grafen oksidin yapısı taramalı mikroskopla sunulmuştur.
Ayrıca, nanopartiküllerin katılımıyla bir membran taşıyıcı oluşturma prosedürü de açıklanmıştır.
Deneyimizin temel amacı, karbon nanotüpleri ve grafen oksit nanoparçacıkları sentezlemek; sentezden sonra
poliakrilik asit ve grafen oksit bazlı bir kompozit malzeme elde etmek ve bu malzemenin Hazar Denizinden
götürülen su nümunesinin arıtılmasında ne kadar etkili olduğunun öyrenilmesidir. Araştırmamızda hidrojel
yapılı poliakrilik asit ve grafen oksit bazlı karışımın alınmasını açıklayarak ve aynı zamanda, alınan
membranın nasıl bir avantaj sağlayacağını da tanımladık.
Temel hedefimiz sentez ettiğimiz ve istifade için gerekli olan malzemelerin yeşil kimyaya dahil
olmasıdır. En büyük başarılardan biri poliakrilik asit ve grafen oksit hidrojel'in kovalent ilişkili olmasıdır.
Anahtar Kelimeler: Hidrojel, Karbon Nanotüpler, Grafen Oksit, Suyun arıtılması, SEM,
Nanopartiküller
Giriş
Bugün, gezegenimizdeki su kaynaklarının durumu kötüleşerek endişe kaynağı olmaktadır. Her geçen
gün büyük miktarda petrol, petrol ürünleri ve diğer kimyasallar su havzalarına dahil oluyor. Bilindiği gibi
modern zamanlarda çevre kirliliğinin başlıca kaynakları, insanlık ve günlük yaşam için gerekli olan sanayi
kuruluşları, termik santraller ve ulaşımdır.
Karbon nanotüpler (KNB), grafen ve grafen oksit, ağır metallerden, mikrobiyolojik kirleticilerden ve
tuzlardan su numunelerini arındırmak için en yaygın olarak kullanılan maddelerdir (Peme, Olasunkanmi,
Bahadur, Adekunle, Kabanda, Ebenso, 2015; Deshpande, Jadhav, Gelling, Sazou, Coat 2014; 3). Her birinin
suyun artılması üzerinde farklı bir etkisi vardır ve bunlardan en uygunu grafen oksittir. Grafen, karbon
nanotüpler ve grafen oksidin özellikleri karşılaştırıldığında, grafen oksitin bu sorunları önlemek için ağır
metallerden, tuzlardan ve yağdan su temizleme gibi çevre dostu, yeni etkili nanomalzemeler kullanarak daha
işlevsel gruplara sahip olduğu açıktır. Bu amaca ulaşmak için hammadde olarak grafen oksit ve karbon
nanotüpler kullanılmıştır [4-6].
…351…
Nanopartiküllerin stabilitesini arttırmaya yönelik ana yaklaşım, akrilik asitin partikül stabilizatörü
olarak ve kompozit materyalin temeli olarak kullanılmasıdır [7].
Grafen oksit ve polimer/grafen oksit kompozit malzemeler veya hidrojeller üzerine araştırma, temel
kimya, fizik, sitoloji ve biyoloji, malzeme bilimi ve nanoteknoloji dahil olmak üzere yeni bir bilim alanıdır [8-
10].
Aynı zamanda, grafen oksitin kullanım alanı çok uzun bir geçmişe sahiptir. Mevcut grafen oksit
üzerine araştırmalar 2004 yılında Prof. Geim'in koleksiyonunun yayınlanmasıyla başlamıştır [11,12].
Deneysel bölüm
Malzemeler, Reaktivlər: Hazar Denizi su nümunesi, buz banyosu, sodyum klorür, sodyum nitrat,
potasyum permanganat ve sülfürik asit, H2O2 - %30.
Yapısal özellikler: Nanoparçacıkların yapısı TEM spektroskopisiyle belirlenmiştir.
Grafen oksitin sentezi: Laboratuarda GO nanoparçacıklarının sentezi için, daha etkili bir ürün elde
etmek, yani daha fazla fonksiyonel grupa sahip grafen oksit almak için yöntemimizi değiştirdik.
Araştırmamızda bizim tarafdan geliştirilmiş Hammer yöntemini kullandık.
Su arıtma işlemi yöntemi: Filtre Scott üzerine GO ve KNT membran şeklinde doldurularak kirlenen
su süzülür. Belirtmek isteriz ki, sentez olunan birleşimler, laboratuarda suyun arıtılma yeteneklerini incelemek
için 10 nümune üzerinde gerçekleştirilmiştir.
GO-PAK'ın katılımıyla nanokompozit hidrojel üretimi.
Grafen oksit (GO) levhalar, daha fazla işlevsellik için bazı modifikasyonlarla Hammer yöntemine göre
hazırlandı. Grafen oksit (13.5 mg), bir buz banyosu içinde ultrason (700 W, 25 dakika) kullanılarak su (6.75
g) içinde dağıtıldı. AA (4,5 gr). önce NaOH çözeltisi ile nötralize edildi. Daha sonra, Akrilik Asit çözeltisine
sulu bir GO dispersiyonu ilave edildi ve bir buz banyosunda 7 saat boyunca beş dakikalık bir arayla on dakika
boyunca sonikasyona tabi tutuldu (700 W). Daha sonra GO–AK dispersiyon sistemi ve solüsyon cam bir kaba
döküldü, 10 dakika yavaş yavaş ısıtıldı ve nitrojen atmosferinde 2 saat bu sıcaklıkta tutuldu.
Yavaş yavaş oda sıcaklığında soğutulduktan sonra, elde edilen hidrojel deiyonize suya daldırıldı ve
hidrojelde sentez sırasında oluşan çözünebilir safsızlıkları gidermek için fazla deiyonize su ile 10 defadan fazla
yıkandı. Karşılaştırma için, PAA hidrojeli, grafen oksit (GO) tabakaları eklenmeden aynı yöntemle hazırlandı.
Ayrıca GO'nun kuru bir hidrojel içindeki ağırlık yükü ölçülerek hesaplanmış ve yapıldığı formdaki
GO-PAK hidrojeli tamamen kurutma ve dondurma kullanılarak kurutma işlemine tabi tutulmuştur. Son olarak
yapılan çalışma sonucunda 360 mg ağırlığında kuru bir GO-PAK hidrojel elde edilmiştir.
Sonuç: Bu çalışmada, Hazar Denizi su nümunesini arıtmak için tek duvarlı karbon nanotüplerin
nanoparçacıklarını ve grafen oksitin nanoparçacıklarını kullandık. Çalışmamızda, geliştirilmiş bir yöntemle
grafen oksit elde etmek için en uygun koşullar oluşturulmuş ve nanoparçacıkların analiz sonuçları ve SEM
sonuçları sunulmuştur. Nanoparçacıklarla oluşturulmuş bir membran taşıyıcı oluşturma prosedürü de
anlatılmış ve hesaplama sonuçları sunulmuştur. Deneyimizin amacı, grafen oksit nanoparçacıklarını
sentezlemek ve bunu kullanarak tuzlu suyu arıtılmasıdır.
Resim 1. GO sentezi Resim 2. GO ilə suyun arıtılma işlemi

Katmanlı bir yapıya sahip grafen oksit sentezlendi ve TEM kullanılarak grafen oksit katmanları
belirlendi. Hidrojel elde etmek için temel olarak poliakrilik asit kullanıldı.Bu çalışmada, düşük sıcaklıkta basit
bir çapraz bağlama reaksiyonu ile bir nanokompozit GO-PAA hidrojeli sentezlendi. Belirtmek isteriz ki, elde
edilen nanokompozit GO–PAA hidrojeli, PAA hidrojeline kıyasla daha iyi şişme özellikleri sergiler.
…352…
Resim 3. Yüz nanometrelik bir katman boyutuna sahip bir iletim elektron mikroskobu kullanılarak elde edilen
grafen oksidin yapısı.
Kaynaklar:
1. Peme T., Olasunkanmi L. O., Bahadur I., Adekunle A. S., Kabanda M. M. ,Ebenso E. E. (2015). Molecules. 20. –
16004 p.
2. Deshpande P. P., Jadhav E. G., Gelling V. J., Sazou D., Coat J. (2014). // Technol. Res. № 11.
3. Salahuddin N. A., Ayad M. M., Essa M. E. Int. J. Mater. Chem., 2015, 5, 54.
4. S. John, A. Joseph, A. J. Jose and B. Narayana, Prog. Org. Coat.,
5. 2015, 84, 28.
6. S. A. Umoren and U. M. Eduok, Carbohydr. Polym., 2016, 140, 314.
7. M. N. El-Haddad, Int. J. Biol. Macromol., 2013, 55, 142.
8. N. L. Chen, P. P. Kong, H. X. Feng, Y. Y. Wang and D. Z. Bai, Journal of Bio- and Tribo-Corrosion, 2019, 5, 1.
9. G. Ćirić-Marjanović, Synth. Met., 2013, 177, 1.
10. R. E. Morsi, E. A. Khamis and A. M. Al-Sabagh, J. Taiwan Inst. Chem. Eng., 2016, 60, 573.
11. Y. Yi, G. Liu, Z. Jin and D. Feng, Int. J. Electrochem. Sci., 2013, 8, 3540.
12. Fu F, Wang Q ( 2011 ) Removal of heavy metal ions from wastewaters: A review. J. Environ. Manage. 92 : 40
Erdem, E., p. 407-418
13. Karapinar, N., Donat, R., 2004. The removal of heavy metal cations by natural zeolites. Journal of Colloid and
Interface Science 280, p. 309– 314.
14. Breck DW ( 1974 ) Zeolite molekular sieves, John. Wiley & Sons, New York p.18A
15. Ayrat- M.- Dimiev- Siegfried- Graphene oxide fundamentals and applications p. 39- 60
16. Ayrat- M.- Dimiev- Siegfried- Graphene oxide fundamentals and applications p. 175 - 192
17. Peter J. Cragg. Supramolecular Chem. // Biol. Inspiration to Biomedical Appl. 2010. V. 4. P. 109–156.
18. Lili Liu and Shimou Chen. Theoretical Study on Cyclopeptides as the Nanocarriers for Li+, Na+, K+ and F−, Cl−,
Br− // Journal of Nanomater. 2015. V. 2. P. 18–26.
19. Barbu, M.; Santin, I.; Vilanova, R. Applying Control Actions for Water Line and Sludge Line To Increase
Wastewater Treatment Plant Performance. Ind. Eng. Chem. Res. 2018, 57, səh. 5630–5638.
20. Quadros, S.; Joao Rosa, M.; Alegre, H.; Silva, C. A performance indicators system for urban wastewater treatment
plants. Water Sci. Technol. 2010, 62, səh. 2398–2407.
21. Mudriy I.V. Protection of water supply sources from static surfactants (review) // Hygiene and sanitation, 1996, No.
4. səh. 6-8
22. Aliev A.M. Hydrogeodynamic conditions of seismicity of the territory of Azerbaijan. Azərb. EA News, Earth
Sciences, 1999, No. 1, səh. 76-84.
23. Memmedov A.V., Akhmadbeyli F.S., Shirinov A.N. Neotectonics of Azerbaijan (a short description of the
neotectonic map). Proceedings of the Institute of Geology of AMEA, 1998, No. 26, səh. 43-49.
24. Peme, Olasunkanmi, Bahadur, Adekunle, Kabanda, Ebenso, 2015; Deshpande, Jadhav, Gelling, Sazou, Coat 2014).
…353…
MÜXTƏLİF TEMPERATUR VƏ GƏRGİNLİKLƏRİN TƏSİRİ ALTINDA XLORLAŞDIRILMIŞ
İZOPRENİN BUTADİEN-NİTRİL KAUÇUKUNUN HƏCMİ SƏRFİNƏ TƏSİRİ
Mövlayev İbrahim Hümbət oğlu

Orcid id: 0000-0001-6241-9892
Kərimova Aytac Natiq qızı
Magistrant
Orcid id: 0000-0003-1982-5021
Rəhimova Firəngiz Rəfail qızı
Magistrant
Orcid id: 0000-0002-7626-1472
Abstract: Polimerlərin ənənəvi emal şəraitində SKN-40 kauçuku və xlorlaşdırılmış izopren qarışıqları
əsasında rezin qarışıqları hazırlanmış və onların vulkanızatlarının kompleks xassələri tədqiq edilməmişdən
əvvəl butadien-nitril kauçukunun xlorlaşdırılmış izopren ilə müxtəlif nisbətlərdə binar qarışıqları
hazırlanmışdır. Hazırlanmış SKN-40/xlorlaşdırılmış izopren binar qarışıqlarının müxtəlif temperatur və
gərginliklərin təsir altında ərintilərinin həcmi sərfinin qarışıqda xlorlaşdırılmış izoprenin miqdarından asılılığı
tədqiq edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, SKN-40/xlorlaşdırılmış izopren binar qarışığında xlorlaşdırılmış
izoprenin miqdarı (2-6) k.h. olmaqla qarışığı (11,75 və 20,85) kq yüklərin yaratdığı gərginlik alıtnda, (100-
1200 C) temperaturda ərintisinin həcmi sərfi azalır, yəni kauçukun quruluşunda strukturlaşma gedir, qarışıqda
xlorlaşdırılmış izoprenin miqdarı 6 k.h.-dən çox olduqda isə ərintisinin həcmi sərfi artır, yəni destruksiya baş
verir. Araşdırmalardan belə qənaətə gəlinir ki, xlorlaşdırılmış izopren qarışığın vulkanizasiya prosesini
sürətləndirir. Gələcəkdə biz SKN-40/xlorlaşdırılmış izopren qarışıqları əsasında kompozisiyaların
hazırlanması və onların vulkanizasiya prosesini də nəzərdən keçirəcəyik.
Açar sözlər: butadien-nitril kauçuku, xlorlaşdırılmış izopren, binar qarışıqlar, ərintinin həcmi sərfi,
müxtəlif temperatur və gərginliklər.
Müasir sənaye müəssisələrinin inkişafı polimer materiallarına lazım olan xassələri verməklə
əlaqədardır. Hal-hazırkı vaxtda çoxtonajli polimerlər və onlar əsasında kompozisiya materialları bir sıra
hallarda artan istehlak tələblərinə uyğun gəlmir.
Hal-hazırda artan istehlek tələblərinbə cavab verən polimer materialları almaq üçün polimerlərin
müxtəlif modifikasiya üsullarından istifadə etməklə lazımi fiziki-mexaniki və istismar xassələrini dəyişməklə
onlar əsasında qiymətli kompozisiya materialı almaq üçün effektiv yollar açılır.
Müasir rezin sənayesindən, müxtəlif istismar şətaitinin tələblərinə cavab verən, çox çeşidli
məmulatların buraxılması tələb olunur. Bu istismar və texnoloji xassələri fərqlənən yeni müxtəif rezin
reseptinin işlənib hazırlanmasını və tədqiqatını tələb edir.
Aparılan bu tədqiqat işinin məqsədi xlorlaşdırılmış izoprenin butadien-nitril kauçukuna müxtəlif
temperatur (100; 120; 150 və 1700 C) və yüklərin (11,75; 20,85; 26,1 və 32,6 kq) yaratdığı gərginliyin
təsirindən onun quruluşuna, xassələrinə, axıcılıq xüsusiyyətinə və nəhayət butadien-nitril kauçuku əsasında
kompozisiyanın xassələrinə xlorlaşdırılmış izoprenin təsirini tədqiq etməkdir.(1)
Bu məqsədlə butadien-nitril kauçuku müxtəlif kütlə hissə xlorlaşdırılmış izopren ilə laboratoriya
vərdənəsində mexaniki modifikasiya edilir (Cədvəl 1.)
Cədvəl 1.
SKN-40/xlorlaşdırılmış izopren binar qarışıqlarının tərkibi
Qarışığın şifri
№ Komponentlər 1Z 2Z 3Z 4Z 5Z 6Z
1 SKN-40 100 98 96 94 92 90
2 XSKİ-30 - 2.0 4.0 6.0 8.0 10
Cəmi 100 100 100 100 100 100
Alınan binar qarışıqların ərintilərinin axma göstəriciləri İİRT-5 cihazında tədqiq edilmişdir. Binar
qarışıqların yuxarıda qeyd edilən temperatur və yüklərin təsirindən ərintilərinin 2 mm-lik kapliyardan
axmasına sərf olunan vaxtı (saniyə ilə) qeyd edərək cədvəl şəklində veririk (Cədvəl 2.).
…354…
𝐺1 = 11,75 𝑘𝑞; 𝐺2 = 20,85 𝑘𝑞; 𝐺3 = 21,6 𝑘𝑞 və 𝐺4 = 32,6 𝑘𝑞 yüklərin SKN-40/xlorlaşdırılmış

izopren ikili sisteminin səthində yaratdığı gərginliyin təsirindən ərintisinin həcmi sərfi müxtəlif
temperaturlarda aşağıdakı formula üzrə hesablanır qrafik şəklində verilir (Şəkil 3.).
𝑆 𝜋𝐷𝑠 2
𝑄= ∗
𝑡 4
Burada: Q – uyğun yüklərdə və temperaturlarda binar qarışıqların həcmi sərfidir, 𝑠𝑚3 ∗
𝑠𝑎𝑛−1.ərintinin axma uzunluğu, sm.
Cədvəl 2.
SKN-40/XPİ binar qarışıqların ərintilərinin axmasına sərf olunan vaxt (saniyə ilə)
t- ərintinin S – uzunluğuna sərf olunan vaxt, san.

DS – cihazın silindirik kamerasının diametridir, sm.
SKN-40/xlorlaşdırılmış izopren binar qarışığının ərintilərinin özlülük (həcmi sərf) xassələri kapliyarlı
viskozimetrdə öyrənilmişdir. Polimerin əsas emal üsulları ilə formalaşması (ekstriziya, təzyiq altında tökmə
və s.) onların özlü axma vəziyyətində aparıldığından SKN-40/xlorlaşdırılmış izopren binar qarışıqlarının
yuxarıda qeyd olunan müxtəlif (mürəkkəb) deformasiya şəraitində axma xüsusuyyətlərini tədqiq edərək
optimal şəraitini seçməklə onun əsasında alınan kompozisiyaların ekstruziya, təzyiq altında tökmə üsulu ilə
formalaşmasından istifadə edərək məmulatların alınmasında geniş imkanlar yaradıla bilər.
SKN-40 və xlorlaşdırılmış izopren binar qarışıqlarının hər birindən eyni miqdarda çəkib (ayrı-ayrı
temperaturlarda) kapliyarlı viskozimetrin silindirinə (kamerasına) yerləşdirilir və 4 dəqiqə müddətində
saxlanılır ki, kameranın temperaturunu götürsün, daha sonra nümunənin səthində yerləşən ştoka yüklər
yerləşdirilir (ayrı-ayrılıqda). Bu yüklərin təsiri altında makromolekulların ağırlıq mərkəzlərinin bir-birinə
nisbətən dönməyən, istiqamətlənmiş yerdəyişməsi baş verir və dönməyən deformasiyanın hesbına axma
davam edir. Deməli polimer ərintisinin axması üçün (makromolekulların yerdəyişməsi üçün) makromolekullar
arası əlaqə dəf edilərək makomolekulların konformasiyası dəyişilir.(2)
Aparılan tədqiqat işlərinin nəticələrinə əsasən qurulan qrafik əyrilərini (Şəkil 1-4.) (Q-nün qarışıqda
XPİ miqdarından asılılığı) təhlil etdikdə görünür ki, 100; 1200 C temperaturda bütün yüklərin təsirindən
qarışıqda olan xlorlaşdırılmış izoprenin miqdarı artdıqca əyrinin həcmi sərfi artır. 1500C temperaturda isə
11,75 və 20,85 kq yüklərin təsir altında qarışıqda xlorlaşdırılmış izoprenin miqdarı (2-6) k.h. olduqda qarışığın
ərintisinin həcmi sərfi nisbətən sabitdir. Xlorlaşdırılmış izoprenin miqdarı 6 k.h.-dən çox olduqda isə həcmi
…355…
sərf sürətlə artır. Bu onu göstərir ki, qarışıqda (4-6) k.h. xlorlaşdırılmış izopren olduqda o, butadien-nitril
kauçuku ilə qarşılıqlı əlaqəyə girərək kauçukun makroquruluşunda dəyişiklik yaradaraq molekul kütləsinin
artmasına səbəb olduğundan ərintinin həcmi sərfi az dəyişir, xlorlaşdırılmış izoprenin miqdarı 6 k.h.-dən
yüksək (çox) olduqda isə onun butadien-nitril kauçuku ilə plastikləsdirici xüsusiyyətini yerinə yetirir. 26,1 və
32,6 kq yüklərin təsiri altında isə SKN-40/ xlorlaşdırılmış izopren qarışığının ərintisinin həcmi sərfi monoton
olaraq artır və (11,75 və 20,85) kq yüklərin təsirindən ərintinin həcmi sərfindən kəskin fərqlənir. Bu isə onu
deməyə əsas verir ki, SKN-40/xlorlaşdırılmış izopren qarışığını və onun əsasında kompozisiyaları (11,75 və
20,85) kq yükün yaratdığı gərginlik altında emal etmək olar. 1700C temperaturda SKN-40/ xlorlaşdırılmış
izopren qarışığında xlorlaşdırılmış izoprenin miqdarı (4-6) k.h. olduqda bütün yüklərin yaratdığı təsir
(gərginlik) altında qarışığın ərintisinin həcmi sərfi minimuma qədər azalır, xlorlaşdırılmış izoprenin miqdarı
6 k.h.-dən çox olduqda əritinin həcmi sərfi kəskin artır. Bu o deməkdir ki, qarışıqda xlorlaşdırılmış izoprenin
miqdarı (2-6) k.h. olduqda xlorlaşdırılmış izoprenin butadien-nitril kauçuku ilə qarşılıqlı əlaqəsində tikilmə
baş verir və qarışıq yüksək elastiki vəziyyətə keçir, xlorlaşdırılmış izoprenin qarışıqda sonrakı artımı qarışığın
destruksiya prosesinə məruz qalmasını sürətləndirir.(3)
Şəkil 1. 1000C temperaturda SKN-40/ XPİ binar qarışığının müxtəlif yüklərin yaratdığı gərginliyin təsirindən
ərintinin həcmi sərfinin(Q) XPİ-nin miqdarından asılılığı
…356…
ərintinin həcmi sərfinin(Q) XPİ-nin miqdarından asılılığı.
ərintinin həcmi sərfinin(Q) XPİ-nin miqdarından asılılığı
ərintinin həcmi sərfinin(Q) XPİ-nin miqdarından asılılığı.
Aparılan tədqiqat işlərinin nəticələrinə əsasən belə qanaətə gəlmək olar ki, SKN-40/ xlorlaşdırılmış
izopren qarışığında xlorlaşdırılmış izoprenin miqdarı (2-6) k.h. olmaqla (11,75 və 20,85) kq yüklərin yaratdığı
gərginlik altında və 150-1550 C temperaturda emal etməklə aqressiv mühitlərə davamlılığı artan kompozisiya
materialları almaq olar.(4)
Ədəbiyyat
…357…
1. Малкин А.Я., Куличхин С.Г., Реологиа в просессах образоваиия и превращения полимеров., М. Химия 1985.
– 240 s.
2. Билалов Я.М., Исмайлов Т.М., Ибрагимов А.Д. (1987). Реологические и физико-механические свойства
полимерной композиции СКЕПТ-ХСРЭ. // Каучук и резина. №3. – С.8-10
3. Səbinə Cəfərova, İbrahim Mövlayev, Rheological properties for binary mixtures of NBR/EPDM, Dedicated to the 95
th Anniversary of the National leader of Azerbaijan II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF
YOUNG RESEARCHERS, Baku Engineering University, 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan, Proceedings, Book-
1, P.460-463
4. Babayeva M., 1-fenil 1,2-dixloretanla modifikasiya olunmuş üçlü etilen-propilen kauçuku (SKEPT-60) və onlar
əsasında alınan kompozisiyaların realoji xassələrinin tədqiqi, Интернаука научный журнал част 2, № 22 (56)
Москва, 2018, С.15-18
5. Билалов Я.М., Рагимова Э.Э., Шахмалиев А.М., Исследование зависимости вязкости расплавов полимероной
системы СКЕРТ-СКИ-3 от ее состава. Учен. записки АГНА, Баку, 1995, №2, С.107-111,
6. Билалов Я.М.,Ибрагимов А.Д и др., Исследование структуры бинарных смеси СКЕПТ/ПВХ., Учен. записки
АГНА, Баку, 1996, №1, С.138-141
PROPİLENİN SEOLİT KATALİZATORU ÜZƏRİNDƏ ÇEVRİLMƏSİNİN TƏDQİQİ
Piraliyeva Gülsinə Elimxan qızı

Magistrant
Orcid id: 0000-0002-6706-2172
Abstract: The aim of the study is to determine the factors influencing the conversion of propylene
on the H-form of high-silicon zeolite and the distribution of gases and liquids formed. It was found that during
the conversion of propylene on the catalyst, the main part of the liquid product at temperatures of 200-3000 C
consists of aliphatic, and at temperatures of 400-4500 C - aromatic hydrocarbons. The maximum yield of the
liquid product is observed at a temperature of 593 K and is 80%. In this case, the amount of aromatic
hydrocarbons in the liquid product increases to 10%. Differential-thermal analysis of carbon deposits
(compaction products) formed on the surface during the conversion of propylene to H-form of high-silicon
zeolite is of greater importance. It was found that the TQ curve in the thermogram has a stepped shape. This
confirms that the carbon deposits formed on the surface during the conversion of propylene at a temperature
of 723 K for 15 hours are stable at different temperatures. The exo-effect, which has a relatively small intensity
at the end of the DTA curve and is observed at a temperature of 1033 K, indicates the presence of carbon
deposits (compaction products) on the surface.
Key words: catalysis, zeolite, propylene, aromatic hydrocarbons, coke, differential thermal analysis
Məlumdur ki, XX əsrin sonu XXI əsrin başlanğıc onilliklərində təbii və sintetik seolitlər öz ünikal
xüsusiyyətlərinə görə bir adsorbent və katalizator kimi istifadə olunmaqdadırlar. Seolit tərkibli katalizatorların
digər katalizatorlardan üstünlüyü onların çox dəfəli adsorbsiya-desorbsiya və reaksiya regenerasiya prosesləri
zamanı uzun müddətli işləmə qabliyyətinə, turş mühitə qarşı və yüksək termiki davamlığa malik olmasıdır
(Брек, 1976). Digər tərəfdən seolitin ion mübadilə kationunu və Sİ/AL nisbətini dəyişdirərək onların kiçik
molekul çəkili qaz karbohidrogenlərin oliqemerləşdirib və aromatik karbohidrogenlərə çevrilmə proseslərində
daha aktiv katalizator halına gətirilməsi mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, karbohidrogenlərin oksid və
seolit katalizatorlar üzərində səthdə əmələ gələn karbon çöküntüləri aktivliyə bu və ya digər formada təsir edə
bilər. Ümumi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, qaz karbohidrogenlərin seolit katalizatoru üzərində çevrilməsi
zamanı səthdə əmələ gələn karbon çöküntülərin (sıxlaşma məhsulları) təbiəti və rolu əksər hallarda nəzərə
alınmamışdır. Bu təqdim olunan işin yerinə yetirilmə vacibliyini müəyyən etmişdir. İşin məqsədi propilenin
yüksək silsiumlu seolitin H-forması üzərində çevrilməsinə təsir edən faktorların və əmələ gələn qaz və maye
maddələrin paylanmasının müəyyənləşdirilməsidir (Минечев, Исаков, 1971).
Müəyyən olunmuşdur ki, propilenin katalizatorun üzərində çevrilməsi zamanı 200-3000 C
temperaturlarda maye məhsulun əsas hissəsi alifatik, 400-4500 C temperaturlarda isə aromatik
karbohidrogenlərdən ibarətdir.Seolit katalizatorların səmərəli istifadə olunması üçün seolitin səthində karbon
çöküntülərinin əmələ gəlməsi böyük əhəmiyyətə malik olsa da bu məsələyə kifayət qədər fikir verilməmişdir.
Deyilənləri nəzərə almaqla propilenin yüksək silsiumlu seolit katalizatoru üzərində çevrilmə prosesi
zamanı səthdə əmələ gələn sıxlaşma məhsulların (karbon çöküntülərinin) fiziki-kimyəvi xassələri nəzərdən
keçirilmişdir. Qısa bir müddətdə sintetik seolitlərin göstərilən proseslərdə intensiv istifadə olunması praktiki
…358…
əhəmiyyətə malikdir. Bu baxımdan C2-C3 olefinlərin seolit tərkibli katalizator üzərində yüksək oktanlı motor
yanacağına çevrilməsi nəzərdən qaçırdıla bilməz.
Son illərdə prosesdə əmələ gələn sıxlaşma məhsullarının katalizatorun aktivliyinə mənfi təsir
göstərmədiyi müəyyən olunmuşdur.
Propilenin YSS-H-forması üzərində çevrilməsi 473 K temperaturda baş verir. Reaksiya
temperaturunun 573 K-ə qədər artırılması ilə çevrilmə dərəcəsi artaraq 98% təşkil edir və bundan sonra nisbi
sabit olaraq saxlanılır. Maye məhsulun maksimal çıxımı 593 K temperaturda müşahidə olunur və 80% təşkil
edir. Bu zaman maye məhsulda olan aromatik karbohidrogenlərin miqdarı artaraq 10% təşkil edir. Propilenin
tədqiq olunan katalizator üzərində çevrilməsi zamanı aromatik karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi 573 K
temperaturdan sonra müşahidə olunur. Beləliklə 723 K temperaturda maye məhsulda alifatik
karbohidrogenlərin miqdarı azalaraq 10% təşkil edir. Bu temperaturda maye məhsulun əsas hissəsi aromatik
karbohidrogenlər təşkil edir.
Bu prosesdə, göründüyü kimi eyni bir temperaturda katalizatorun aktivliyinin bərpa olunması onun
səthinin karbon çöküntüləri ilə modifikasiya olunmasından çox asılıdır. Propilenin çevirilmə dərəcəsi və maye
məhsulun çıxımı nəinki temperaturdan və həmçinin təmas müddətindən də asılıdır.
Propilenin yüksək silsiumlu seolitin H forması üzərində çevirləməsi zamanı səthdə əmələ gələn karbon
çöküntülərinin (sıxlaşma məhsullarının) diferensial – termiki analizi daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Müəyyən
olunmuşdur ki, termoqrammada TQ əyrisi pilləli formaya malikdir. Bu da 723 K temperaturda propilenin
çevrilməsi zamanı 15 saat müddətində səthdə əmələ gəlmiş karbon çöküntüləri müxtəlif temperaturda
stabilliyə malik olmasını təsdiq edir. DTA əyrisinin son hissəsində nisbətən kiçik intensivliyə malik olan və
1033 K temperaturda müşahidə olunan ekzoeffekt səthdə əmələ gələn karbon çöküntüsünün (sıxlaşma
məhsullarının) mövcud olmasını göstərir (Мирзаи, Гашимов, Талыбова, 2010). Katalizator nümunəsi öz
aktivliyini praktiki olaraq itirmir.
NƏTİCƏ
Yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki, propilenin yüksək silsiumlu seolit katalizatorun H-forması
üzərində çevrilməsi zamanı səthdə əmələ gələn karbon çöküntüsü prosses zamanı seolit katalizatorunun
aktivliyinə əks təsir etmir.
Ədəbiyyat
1. Брек Д. (1976). Цеолитовые молекулярные сита. – М.: Мир. – 782 с.
2. Минечев Х.М., Исаков Я.И. (1971). Приготовление, активация и регенерация цеолитовых катализаторов. –
М.: ЦНИИНефтехим. – 86 s.
3. Мирзаи Дж.И., Гашимов Ф.А., Талыбова З.А. (2010). Влияние коксоотложения на кислотные свойста
высококремнеземного цеолитного катализатора в процессе превращения пропилена // Хим.жур.Грузии.
vol.10, №3. – с,326-329
HEKSEN-1-İN SEOLİT KATALİZATORU ÜZƏRİNDƏ ÇEVRİLMƏSİ PROSESİNDƏ ƏMƏLƏ

GƏLƏN SIXLAŞMA MƏHSULLARI
Adilova Banu Qabil qızı
Magistrant
Orcid id: 0000-0002-4166-217X
Abstract: It is known that high silicon zeolite catalysts have a high activity in the conversion of
olefins. In general, the conversion of olefins on the zeolite catalyst takes place in the acid centers localized on
its surface and channels. Although numerous studies have been devoted to the conversion of olefins on zeolite
catalysts, the compaction products formed on the surface during the process have not been studied. In parallel
with our study of the transformation process of Hexen-1 in a flow laboratory device, the mass of compaction
products formed on the surface was determined in a gravimetric device. During the process, the maximum
mass of the compaction products is determined in the temperature range where the yield of the liquid product
is high. The decrease in the mass of compression products formed on the surface of the catalyst with increasing
process temperature can be explained by changes in its chemical composition. Compaction products consist of
two different thermostable phases. The first part of the compaction products is desorbed by nitrogen flow and
the second part is oxidized by oxygen delivery.
Key words: Pyrolysis, Hexen-1, compaction products, aliphatic and aromatic hydrocarbons, zeolite
catalysts.
…359…
Məlumdur ki, piroliz və katalitik proseslərindən ayrılan karbohidrogenlərin bir hissəsini 𝐶6

karbohidrogenləri təşkil edir.Piroliz prosesində nisbətən yüngül fraksiyanın bir hissəsi 𝐶6 karbohidrogenlərinin
payına düşür.Bunu nəzərə alsaq heksen-1-in heterogen katalitik yolla məqsədyönlü maddələrə çevrilməsi
aktual hesab oluna bilər.
Təqdim olunan işdə heksen 1-in seolit katalizatoru üzərində çevrilmə prosesinə təsir edən faktorlar
öyrənilmişdir. Təcrübənin aparılması üçün 99% təmizlik dərəcəsində olan “r” markalı heksen-1-dən tədqiq
olunan katalizator üzərində çevrilməsi laboratoriya qurğusunda aparılmışdır.Bunun üçün 5 s𝑚3 həcmə malik
olan kvarsdan hazırlanmış reaktora dənələrinin ölçüsü 0.5-1 mm olan seolit katalizatoru ilə
doldurulmuşdur.Bundan sonra katalizator layı helium axını ilə 500℃ temperaturda 1 saat müddətində
üfürülmüşdür.Belə şəraitdə reaktora helium axını kəsilməməklə, katalizator layı reaksiya temperaturuna qədər
soyudulmaqla heksen-1-in reaktora verilməsi bərpa edilmişdir. 200 və 250℃ temperaturlarda ilk impulsların
verilməsi zamanı heksen-1-in çevrilmə dərəcəsinin ədədi qiyməti müvafiq olaraq 70 və 90% təşkil
edir.Xromatoqrafik analizin nəticələrinə əsasən müəyyən edilmişdir ki, bu temperaturlarda qaz faza etilen və
propilendən ibarət olur.Buna əsasən müəyyən edilmişdir ki, 250℃ temperaturda heksenin parçalanması baş
verir:
2𝐶6 𝐻12 3 𝐶2 𝐻4 + 2 𝐶3 𝐻6
Növbəti mərhələdə isə proses iki olefinin- və propilenin qarışığının çevrilməsi şəraitində gedir.Buna
oxşar nəticə penten-1-in yüksək silisiumla seolitin H forması üzərində çevrilmsəi zamanı da müşahidə olunur.
Belə ki, penten-1- in seolit katalizatoru üzərində çevrilmə prosesi tədqiq olunarkən müəyyən
olunmuşdur ki, 250-300℃ temperaturlarda olefinin parçalanma reaksiyasının grtməsi nəticəsində 𝐶3 və 𝐶4
olefinləri əmələ gəlir.
Alınmış təcrübi nəticəyə əsasən demək olar ki, olefinin karbohidrogen zəncirində karbon atomlarının
sayı dörddən çox olduqda ilk halda müşahidə olunan reaksiya onun kiçik molekul kütləli olefinlərə
parçalanmasıdır.Buna əsasən demək olar ki, heksen-1 molekulunun seolit katalizatorunun səthində
oliqomerləşmə bitmədiyi üçün əvvəlcə parçalanmaya məruz qalır.Başqa sözlə alınmış nəticəyə əsasən demək
olar ki, nisbətən kiçik kütləli molekul olefinlərin ( 𝐶2 − 𝐶4 ) bu seolit katalizatoru üzərində oliqomerləşmə
prosesi getdiyi halda heksen-1-in molekulunda karbon atolarının sayı nisbətən çox olduğu üçün ilkin halda
oliqomerləşmə prosesi müşahidə olunmur və yuxarıda deyildiyi kimi molekulun parçalanması müşahidə
olunur və yalnız bundan sonra çevrilmə prosesi müşahidə olunur.
Müxtəlif həcmi sürətlərdə heksen-1-in seolit katalizatoru üzərində çevrilməsinin temperaturdan
asılılığı Şəkil 1.də verilmişdir.
Şəkil 1.
Göründüyü kimi 250-400℃ temperatur intervalında qaz və maye halında karbohidrogenlərin əmələ
gəlməsi müşahidə olunur.
Bu prosesdə maye məhsulun əmələ gəlməsi 250℃ temperaturda müşahidə olunur və maye məhsulun
çıxımı 6% təşkil edir.Bu zaman maye məhsul etilen və propilen oliqomerlərindən ibarətdir.Reaksiya
temperaturunun artırılması ilə maye məhsulun çıxımı artır və artıq 300℃ temperaturda 39,6% təşkil edir.
Xromotoqrafik və İQ-spektrokopik analizin nəticələrinə əsasən müəyyən olunmuşdur ki, heksen-1-in
300℃ temperaturda çevrilməsi zamanı maye məhsul alifatik karbohidrogenlərdən və benzol, toloul,
ksilollardan, 𝐶9 − 𝐶2 aromatik karbohidrogenlərdən ibarətdir.Bu reaksiya məhsulunun qaz fazası etilen,
propilen, n-butan, i-butan, buten-1 və az miqdarda 𝐶5 karbohidrogenlərindən ibarətdir.
…360…
Təcrübi nəticələrə əsasən müəyyən edilmişdir ki, 300-350℃ temperaturlarda maye məhsulun çıxımı
azalır.Belə ki, həcmi sürətin 260 və 480 𝑠𝑎𝑎𝑡 −1 qiymətlərində maye məhsulun çıxımı 63,2 46% təşkil edir.
Heksen-1-in modofikasiya olunmuş yüksək silisiumlu seolit katalizatoru üzərində çevrilməsi zamanı
səthdə səthi aktiv maddələrin əmələ gəlməsi müşahidə olunur. Pentasil tipli yüksək silisiumlu seolitlərdə Si/Al
nisbəti 15-150 olduqda göstərilən prosesdə heksen-1-in çevrilməsi zamanı karbon çöküntülərinin əmələ
gəlməsi də müşahidə olunur.
Nəticə
Heksen-1-in yüksək silisiumlu seolit katalizatoru üzərində çevrilməsi zamanı müəyyən olunmuşdur
ki, 150-300℃ temperatur intervalında alifatik karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi, 300-400℃ temperaturda isə
aromatik karbohidrogenlərin əmələ gəlməsi müşahidə olunur.
Ədəbiyyat
1. Брек Д. Цеолитовые молекулярные сита. М.: Мир, 1976. 781 с
2. Минарев Х.М., Дергачев А.А., Превращения низкомолекулярных углеводородов на цеолитах. Итоги наукы
и техника ВИНИТИ.Сер. Кинетика катализ 1990. Т.23 с3-90
3. Гащимов Ф.А., Кожаров А.И., Тальвова З.А., Особенности процесса превращения пентена-1 на цеолитном
катализаторе. Химическая промыщленност 2013,N3, C 133-13
NİTROJEN POLİKARBONİL BİLEŞİKLERİNİN DÖNÜŞÜMLERİ VE BUNLARIN

ANTİMİKROBİYAL ÖZELLİKLERİNİN ARAŞTIRILMASI
Guliyeva Narmina Arturovna

Doç. Dr. Senior Researcher
Bilimsel Araştırma Enstitüsü "Petrol, Gazın Jeoteknolojik Sorunları ve Kimya",
Orcid id: 0000-0002-6824-6870
Aliyev Elşen Necefeli oğlu
Doç.Dr., Bölüm başkanı
Bilimsel Araştırma Enstitüsü "Petrol, Gazın Jeoteknolojik Sorunları ve Kimya"
Cafarli Sakina Çerkez qızı
Yüksek Lisans Öğrencisi
Orcid id: 0000-0001-6649-4056
Azerbaycan Devlet Petrol ve Sanayi Üniversitesi
Özet. Sikloheksan serisinin yeni türevlerini sentezledik ve sentezlenen bazı bileşiklerin antimikrobiyal
aktivitesini taradık. Polikarbonil bileşiklerinin türevlerinin mikroorganizmaların test kültürlerine karşı
antimikrobiyal aktivitesini belirledik. Çalışmanın sonucunda, 4 örneğin tamamının g (+) bakteri S (-) aureus
ile ilgili olarak belirgin bakterisit özellikler sergilediği bulundu. Test edilen tüm bileşikler, S.aureus ve
Ps.Aeruginosa'ya karşı en iyi etkinliği gösterdi.
Anahtar kelimeler: dikarboksilat, antimikrobiyal aktivite, diazospirocycle, S. aureus ve Ps.
aeruginosa.
Giriş
Karbonil ve polikarbonil bileşikleri, organik kimyada önde gelen konumlardan birini alır [1,2].
Bahsedilen tip bileşiklerin yapısında 1,3-dioksofragmentlerin bulunması, tavlanmış bisiklik sistemlere
geçilmesini mümkün kılmıştır. Bahsi geçen bileşikler beş üyeli heterosikller içerirler. Çok işlevli bileşikler
olduklarından, nükleofilik reaktiflerle etkileşime girebilir, kondenzasyon ve heterosiklizasyon reaksiyonlarına
girebilirler [1,7]. Bu, antimikrobiyal, antifaj aktivitesi, analjezik, antipiretik ve kriyoprotektif etkileri olanlar
da dahil olmak üzere, temellerine göre çok çeşitli türevler tasarlamayı mümkün kılar [2,3]. Bu tip bileşiklerin
kimyasında belirli başarılar elde edilmiş olmasına rağmen, bu bileşiklerin nitrojen içeren nükleofilik
reaktiflerle geniş bir reaksiyon yelpazesinde seçici reaktivitesi [9,11], bir veya diğerine siklizasyon koşulları
heterosiklik sistem ve sentezlenen bileşiklerin uzamsal yapısı henüz keşfedilmemiş veya yeterince
çalışılmamış olarak kalmaktadır [4,5,8]. Bu konumlardan, yeni reaktifleri uygulamaya sokmak için yeni seçici,
çok bileşenli, kademeli süreçler geliştirmek umut verici görünmektedir [6,10].
Malzemeler ve yöntemler
Sentezde kullandığımız tüm kimyasallar analitik saflıktaydı ve vakumla damıtma işleminden sonra
elde edildikleri formda kullanıldı: 4-metilbenzaldehit, asetik asit, N-izobütiletilendiamin, fenasil bromür, vb.
…361…
Sentezlenen bazı yeni kimyasal bileşiklerin antimikrobiyal etkisi, disk difüzyon yöntemi ve seri
seyreltme yöntemi ile test edildi. Seri seyreltme yönteminin duyarlılığını belirlemek için test maddeleri %1'lik
alkol çözeltisi şeklinde alındı. Seyreltmeleri şu konsantrasyonlarda incelenmiştir: 1: 100, 1: 200, 1: 400, 1:
800.
Test kültürü olarak gram pozitif (Staphylococcus aureus), gram negatif bakteriler (Escherichia coli,
Pseudomonas aeruginosa) alındı. Besleyici ortam olarak MPAc pH 7.2-7.4 ve Candida için Sabouraud ortamı
kullanıldı. Tüm testlerdeki mikrobiyal yük, her bir tüpe bir damla eklenmiş olan ml başına 1 milyar mikrobiyal
cisimdi. Ekimler her 10, 20, 40, 60 dakikalık maruziyette gerçekleştirilmiştir. Çalışılan ilaçların aktivitesinin
karşılaştırmalı bir çalışması için bilinen ilaçlar (etil alkol, rivanol, furacilin, nitrofungin) kontrol olarak alındı.
Testler sonucunda 2. ve 4. numunelerin güçlü bir antimikrobiyal etkiye sahip olduğu belirlendi. Tablo 1'den
görülebileceği gibi, numune 4, 1:400 dilüsyonda E. coli'yi 10 dakikada, stafilokokları ve mavi-yeşil pürülan
çubukları 20 dakikada, Candida'yı 40 dakikada öldürür. Örnek 2, 1: 800'lük bir seyreltmede bile stafilokokları
20 dakikada öldürür.
Sonuçların tartışılması
Bir damla buzlu asetik asit ilavesiyle katalitik miktarlarda piperidin (%25 mol) varlığında etanol içinde
asetoasetik eter ile 4-metilbenzaldehitin diketon yoğunlaşmasını [5] gerçekleştirdik. Sonuç olarak dietil 4-
hidroksi-4-metil-2-(4-metilfenil)-6-oksosikloheksan-1,3-dikarboksilat izole edildi. Bir alkol çözeltisinden
yavaş kristalleştirme yoluyla elde edilen bileşik (I) kristalinin bir X-ışını kırınım çalışması gerçekleştirdik.
Kristal haldeyken, bileşik (I) sadece keton formunda bulunur. Sikloheksan halkası bir sandalye
konformasyonuna sahiptir. Üç hacimli ikame edicinin tümü (iki etoksikarbonil ve benzen halkası) ekvator
konumunda bulunur.
Bu dikarboksilata dayanarak yeni türevler sentezledik. Sikloheksan serisi. Bu nedenle, başlangıç
olarak, dietil 1-izobütil-9-hidroksi-9-metil-7-fenil-1,4-diazaspiro [4,5] dekan-6,8-dikarboksilat elde etmek için
bir reaksiyon gerçekleştirdik.
Dietil 4-hidroksi-4-metil-2-aril-6-oksosikloheksan-1,3-dikarboksilatların nükleofilik alifatik ve
aromatik monoaminlerle reaksiyonu nispeten iyi çalışılmıştır. Aynı zamanda, sentetik yöntemlerin
geliştirilmesi, yeni reaktiflerin araştırılmasını ve potansiyellerini genişletmek için tekniklerin geliştirilmesini
gerektirir.
Bu çalışmada, bir binukleofilik nitrojen nükleofilik reaktif olarak dietil 4-hidroksi-4-metil-2-fenil-6-
oksosikloheksan-1,3-dikarboksilat (II)'nin N-izobütiletilendiamin ile reaksiyonunu inceledik. Deney, 1:1
molar oranda alınan bu reaktiflerin dietil-1-izobütil-9-hidroksi-9-metil-7-fenil-1,4-diaza-spiro [4,5] dekan-
oluşturduğunu gösterdi. %76 verimle 6,8-dikarboksilat (III):
Sentezlenen bileşiğin (III) yapısı, IR ve NMR spektroskopisi ve X-ışını kırınımı ile incelenmiştir.
Şekil 2. X-ışını kırınım verilerine göre III bileşiğinin moleküler yapısı.
Molekül III, iki halkadan oluşan bir spirosiklik parça içerir: 5 üyeli bir heterosikl N1-C25-C3-N4-C5
(A) ve 6 üyeli bir karbosikl C5-C6-C7-C8-C9-C10 (B). Heterosikl A, bir büküm şekline sahiptir (yarım
sandalye). B carbocycle bir sandalye şekline sahiptir. İzobütil ikamesi, psödoekvatoryal bir oryantasyona
sahiptir (N4-C5-N1-C11 burulma açısı -162.2 ° 'dir). Görünüşe göre, 1. pozisyonda hacimli bir ikame edici ile
bir spirosiklik sistemi sentezleme girişimimiz başarı ile taçlandırıldı, çünkü nitrojen atomunun tersine
çevrilmesi reaksiyon sırasında meydana geldi. İki molekül içi hidrojen bağı O (31) -H (10) ... N (4) ve N (4) -
H (1N) ... O (16), spirosiklik fragman formunun stabilizasyonuna katkıda bulunur.
Alkilasyon reaksiyonlarında daha fazla işlevselleştirme yönünü netleştirmek için, diasetil
(dietoksikarbonil) sübstitüe edilmiş hidroksisikloheksanonların 4-aril-4,5,6,7-tetra-hidro-2H-indazol
türevlerinin kaynayan aseton içinde fenasil bromür ile reaksiyonu K2CO3 varlığı araştırıldı. %70-77 verimleri
ile reaksiyonların sonuçlarına göre, 2-(5-asetil-6-hidroksi-4-R-3,6-dimetil-4,5,6,7-tetrahidro-1H-indazol-1 -
il)-1-feniletan-1-onlar(IV-XII):
…362…
1-[6-hidroksi-4-(4-metoksifenil)-3,6-dimetil-4,5,6,7-tetrahidro-2H-indazol-5-il]- tek bir kristalinin X-
ışını kırınım analizi etanon, heterosiklin pirol ve piridin nitrojen atomlarını belirlemeyi mümkün kıldı. Fenasil
bromür ile alkilasyon, piridin nitrojen yoluyla ilerler, bu nedenle daha fazla nükleofilik ve bazikliğe sahiptir.
Şekil 5 Bileşiğin moleküler yapısı (1-[6-hidroksi-4-(4-metoksifenil)-3,6-dimetil-4,5,6,7-tetrahidro-2H-indazol-5-il]-

etanon)
Fenasil bromürün 3,6-dihidroksi-6-metil-4-fenil-4,5,6,7-tetrahidro-1H-indazol-5-karboksilat (VIII) ile

kaynayan asetonda ve K2CO3 varlığında reaksiyonu О-alkilasyon - etil 6-hidroksi-6-metil-3-(2-okso-2-
feniletoksi) -4-fenil-4,5,6,7-tetrahidro-1H-indazol-5-karboksilat ( IX).
Hidroksil grubu asidik olduğundan, baz tarafından bir anyon oluşturulur. Negatif yük, daha
elektronegatif bir elementte olduğu gibi oksijen atomunda daha fazla dağılır. Öte yandan, polar aprotik bir
çözücü olan aseton, Оˉ // K + iyon çiftinin ayrılmasını ve böylece О-alkilasyonunu teşvik eder. Bileşik (IX)'un
kütle spektrumu, bir moleküler iyona karşılık gelen ana piki (434) içerir.
Dietil 2-aril-6-hidroksi-6-metil-4-okso-sikloheksan-1,3-dikarboksilatların isatinhidrazon ile
etkileşiminin dietil 3-hidroksi-3-metil-5-(2-( 2-oksoindolin-3-iliden) hidrazinil) -1,2,3,4-tetrahidro-[4'-R-1,1'-
bi-fenil] -2,6-di-karboksilatlar (X, XI) ( %80-87 verir).
Hidrazonun dietil 5-metil-3-okso-1,2,3,6-tetrahidro-[4'-R-1,1'-difenil] -2,6-dikarboksilatlar ile
reaksiyonları da incelenmiştir. Bu bileşikler, nükleofilik amin ilavesinin mümkün olduğu C = C bağı ile birlikte
bir a, β-doymamış keton parçası içerir.
Hidrazonun birincil amin grubunun, karşılık gelen enamini oluşturmak için alisiklik keton grubu ile
etkileşime girdiği bulundu. Sonuç olarak, çoklu C = C bağında Aza-Michael ilavesi gerçekleşmez. Di-etil 3-
metil-5-(2-(2-oksoindolin-3-iliden)hidrazinil) -1,2-dihidro [4'-R-1,1'-difenil] -2,6- reaksiyon ürünleri
dikarboksilatlar (XII, XIII) %70-73 verimle izole edildi. Katalitik miktarlarda hidroklorik asit kullanımı ile
isatinhidrazonun etkileşim hızının arttığını bulduk. Sentezlenen bileşiklerin (XII, XIII) yapısı IR ve NMR
spektroskopisi kullanılarak kanıtlanmıştır.
Bakterilerin sentezlenen bazı bileşiklere duyarlılığının belirlenmesi.
Tablo 1. Sentezlenen yeni bileşiklerin antimikrobiyal etkisi.
Maruz kalma Bileşikler
kültür testi süresi (dk)
(III) (örnek№ 1) (IV) örnek №2 ) (V) (örnek №3) (IX) (örnek №4)
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
St.Aureus 10 - - - + - - - + - - + + - - + +
20 - - - + - - - - - - - + - - - +
40 - - - + - - - - - - - + - - - +
60 - - - + - - - - - - - + - - - +
…363…
Ps.Aeruginoza 10 - - + + - - + + - - + + - - + +
20 - - + + - - + + - - + + - - - +
40 - - + + - - + + - - - + - - - +
60 - - + + - - + + - - - + - - - +
E.coli 10 - - + + - - + + - - + + - - - +
20 - - + + - - + + - - + + - - - +
40 - - + + - - + + - - - + - - - +
60 - - + + - - + + - - - + - - - +
Antimikrobiyal etkinin uzun gecikme süresi, test edilen bileşiklerin etkileşime girdiği aktif merkezleri
çevreleyen eşit olmayan sayıda zar ile açıklanabilir. Seyreltilmiş preparasyonların verimliliğindeki artış, hücre
zarlarından iyi bir geçirgenlik olduğunu kanıtlar. En önemlisi, çeşitli fonksiyonel grupların içeriğinden
bağımsız olarak tüm mikroorganizmalara karşı etkili olmalarıdır. Elde edilen veriler, ilaçların bakterisidal
etkisinin, mikroorganizmaların hücre duvarının oluşumu, protein denatürasyonu, sitoplazmik zarın bozulmuş
geçirgenliği ve bakterilerin hayati aktivitesi için önemli olan enzimlerin inhibisyonu üzerindeki inhibe edici
etkileri ile ilişkili olduğunu göstermektedir.
ÇÖZÜM
N-izobütiletilendiaminin dietil 4-hidroksi-4-metil-2-fenil-6-oksosikloheksan-1,3-dikarboksilat ile
reaksiyonu, bir diazaspirosiklik çerçeveye sahip bir bileşiği sentezleyen ilk kişiydi. X-ışını kırınım analizi, iki
O-H ... N ve N-H ... O tipinin molekül içi hidrojen bağlarının varlığını, sikloheksan halkasındaki etoksikarbonil
ikame edicilerinin dievatoryal konumunu belirledi. Diasetil (dietoksikarbonil) sübstitüe edilmiş
hidroksisikloheksanonlar ve hidrazin hidrat bazında elde edilen tavlanmış tetrahidro-2H-indazol türevleri,
daha sonraki işlevselliklerinin yönünü belirlemek için kaynayan aseton içinde K2C03 varlığında fenasil
bromür ile reaksiyona dahil edildi.
İndazollerin yapısına bağlı olarak reaksiyonların N- ve O-alkilasyon şeklinde ilerlediği bulundu. Dietil
2-aril-6-hidroksi-6-metil-4-oksosikloheks-san-1,3-dikarboksilatların reaksiyonları ve dehidrasyon ürünleri -
dietil -5-metil-3-okso-1,2,3,6-tetrahidro İzatinhidrazonlu -[4'-R-1,1'-difenil]-2,6-dikarboksilatlar, en aktif
merkezde - alisiklik karbonil grubunda, karşılık gelen sikloheksen (dien) aminlerin oluşumu ile aminasyon
olarak ilerler. Dietil 5-metil-3-okso-1,2,3,6-tetrahidro-[4'-R-1,1'-difenil] -2,6-dikarboksilatların hidroksilamin
hidroklorür ile reaksiyonlarının incelenmesi, potasyum karbonatın baz olarak kullanımının heterosiklizasyon
yönünün uygulanmasına katkıda bulunduğu ilk kez - etil 6-metil-3-okso-4-aril-1,3,4,5-tetrahidrobenzo [c] ]
izoksazol-5-karboksilatlar. Sentezlenen bileşikler arasında, referans ilaçların aktivitesini aşan antimikrobiyal
aktiviteye sahip maddeler izole edildi.
Referanslar
1. Chimenti F., Bizzarri B., Bolasco A. et al. SyntHesis and anti-HelicoBacter pylori activity of 4-(coumarin-3-yl)
tHiazol-2-ylHydrazone derivatives // J.Heterocyc-lic. CHem., 2010, v.47, No 6, pp.1269-1274.
2. Chimenti F., Carradori S., Secci D. et al. SyntHesis and Biological evaluation of novel conjugated coumarin-
tHiazole systems // J.Heterocyclic.CHem., 2009, v.46, No3, pp.575-578.
3. Eckert H. Diversity oriented syntHeses of conventional Heterocycles By smart multicomponent reactions
(MCRs) of tHe last decade // Molecules, 2012, v.17, No9 pp.1074-1102
4. El-SaBBagH O., Baraka M., IBraHim S. et al. SyntHesis and antiviral activity of new pyrazole and tHiazole
derivatives // Eur. J. Med. CHem., 2009, v.44, No9, pp. 3746-3753
5. El-SaBBagH O., Baraka M., IBraHim S.M. et al. SyntHesis and antiviral activity of new pyrazole and tHiazole
derivatives // Eur. J. Med. CHem., 2009, v.44, No 9, pp. 3746–3753.
6. Finar I. THe structure of 1,5-diketones // J. CHem. Soc., 1961, No2, pp.674-679
7. Gali R., BanotHu J., Bavantula R. One-pot multicomponent syntHesis of novel suBstituted imidazo[1,2-a]
pyridine incorporated tHiazolyl coumarins and tHeir antimicroBial activity // J.Heterocyclic CHem., 2015, v.52,
No3, pp.641-646.
8. Ganem B. Strategies for innovation in multicomponent reaction design // Acc.CHem.Res., 2009, v.42, No3,
pp.463-472.
…364…
9. Gezegen H., Ceylan M. Alternate metHod for tHe syntHesis of six-memBered carBocycles witH five
stereocenters: 1,2,3,4,6-pentasuBstituted - 4-Hydroxycyclo-Hexanes // SyntH.. Commun., 2015, v.45, No20, pp.
2344–2349
10. Gu Y. Multicomponent reactions in unconventional solvents: state of tHe art // Green cHemistry, 2012, v.14,
pp.2091-2128
11. Hote B., Lokande P. Novel and efficient syntHesis of 4-indazolyl-1,3,4-trisuBstituted pirazole derivatives //
SyntH. Commun., 2014, v.44, No10, pp.1492-1500
…365…
EARTH SCIENCES AND GEOGRAPHY / YER VE COĞRAFYA BİLİMLERİ /

YER ELMLƏRİ VƏ COĞRAFİYA
PREVENTION OF SAND CLOGGING IN PRODUCTION WELLS WITH THE USE OF

NANOTECHNOLOGY
Vagif Seyidov
Doctor of technical sciences, professor
Orcid id: 0000-0002-3076-4621
Khalid Melikov
PhD in Geological and Mineralogical Sciences, Associate Professor
Binagadi Oil Company, Azerbaijan
Orcid id: 0000-0002-8948-5600
Elmaddin Abbasov
PhD in Earth Sciences
SOCAR, Department of Geophysics and Geology
Orcid id: 0000-0002-4537-9830
Abstract: All the most of the world’s hydrocarbon reserves are in productive formations in weak rocks
that are subject to destruction during development, manifested in the removal of sand from wells. Many of the
wells that have discovered such reserves have been producing for much longer than expected, and their further
operation may lead to weakening of the reservoirs. For this reason, there is a growing interest among operator
companies in cost-effective methods to eliminate sand production from wells by repairing existing or installing
new sand control systems where they did not exist.
The production of fluids from weakly cemented formations is almost always accompanied by sand
production (sand shows). This can result in reduced recovery rates, damage to equipment at the surface and in
the well, and higher operating costs. Sand is formed as a result of a two-stage process under the action of shear
stresses that destroy the reservoir rock. Reservoir fluids then carry the crumbled sand into the wellbore, from
which it is carried to the surface or deposited elsewhere in the wellbore system. Fluid phase changes are also
associated with sand migration, especially during water breakthroughs (Acock, A., 2004: p. 10-24).
Many attempts have been made to accurately explain the relationship between water breakthrough and
formation failure. One explanation is that since most sandy reservoirs are wetted by water, water breakthrough
causes a drop in capillary pressure due to increased saturation of the wetting phase (see “Wettability
fundamentals, page 54). Because capillary pressure holds the grains together, water breakthrough promotes
sand carryover. In essence, low water saturation corresponds to high capillary pressure, high water saturation
to low capillary pressure, and no water to zero capillary pressure, because in this case there is only one liquid
phase (McPhee, C., 2006: p.).
Key words: terrigenous rocks, porosity, permeability, density, fluidity, nanostructured plug-back
solution.
Exiting problem: During the development of deposits of terrigenous rocks, the structure in the
wellbore zone gradually collapses and the flow of sand from the formation creates a plug in the filter zone
(SOCAR, 2016-2020: p.12-14). And this, in turn, leads to a reduction in production and maintenance time,
erosion of the production line in the filter interval, premature failure of down the well equipment and an
increase in the cost of production (fig. 1) (Mortadha T.Alsaba, 2020: p.1389-1399).
Fig. 1
…366…
Properties of nanoparticle plug-back solution prepared for problem solving
As a result of scientific research and studies, a nanostructured plug-back solution (NSPS) was created,
which has a high porosity and permeability, expands in volume, allows to completion the well by creating a
layer resistant to bending and compression (table 1).
Table 1
Rheotechnological parameters of NSPS and mechanical and collector properties of the obtained artificial carcass
tempurature - 750, pressure - 30 MPa
Sement Fluidity, Density, Setting time, hours Porosity, Permeability, Strength limit, MPa
brand sm g/sm3 % mD
The The Bengin Compres
beginning end g sion
Portland 20 1,90 2:10 +0:45 16 75-95 3,0 12,6

sement
NSPS 19-20 1,71 7:15 +3:00 38 240 2,9 11,5
The peculiarity of the process is that the gas released as a result of the exothermic reaction forms small
channels in the solution, resulting in a porous and permeable environment. During the application of the
nanosystem, it is possible to adjust the fluidity of the solution, the beginning and end of setting (fig. 2).
Fig. 2
Delivery of the developed NSPS to the wellbore zone is carried out under pressure or without pressure,
depending on the intensity of absorption of the formation.
Application of nanosystem
Application of NSPS on an industrial scale in separate oil and gas production departments of the
“Azneft” Production Association (named after G.Z.Tagiev, A.J.Amirov, Apsheronneft, Neft Dashlari, 28 May)
carried out in more than 50 wells and high productivity was achieved. In a number of production wells (well
90 of the Chilov adasi field, well 1364 of the Ateshgah field), the interval between repairs for sand has
increased by more than a year, and in well 1155 in the Palchiq Pilpilesi field by more than two years. The
current filter interval of production well 90, which is in operation in the “28 May” OGPD, was put into
operation on 01.07.2011 with the production of 1.0 tons of oil and 1.0 m3 of water (fig. 3). Subsequently, the
oil content in the total produced fluid was reduced to 0.3 tons, and the water was 3.0 m3. During 2013, 16
current, 3 major repairs (2 of them were associated with the strengthening of the bottomhole zone) were carried
out against sanding. The overhaul period in the well due to sand production was 10 days. On 10.07.2014, in
the interval of 621-616 m, the process of strengthening the bottomhole zone was carried out with the help of
NSPS. From 16.07.2014, the well without perforation was transferred for development. From 27.08.2014, the
operating mode of the well was adjusted; the flow of sand from the reservoir was prevented. The amount of
oil in the extracted fluid increased to 1.0-1.3 tons, and water decreased to 2.0 m3.
Nanotechnological work has been carried out in several wells of the Binagadi field to prevent sand
plug. As a result, the average daily oil production in well 2725 increased from 0.33 tons to 1.0 tons, water from
3.6m3 to 9.1m3. The interval between repairs increased from 19 to 33 days (table 2).
Table 2
Before
№ Name of the event After application
application
…367…
1 Filtration interval, m 742-735; 760-752
2 Average daily well production, oil/water ton/day. 0,33/3,6 1,0/9,1
3 Total number of days, day 76 76
4 Total oil produced, ton 16,54 42,5
5 Amount of sand, in % 1,0 0,31
6 Overhaul period, day 19 33
7 Number of productive days 50 66
8 Number of current repairs, pcs. 6 2
9 Dynamic level, m 377 476
10 Pump descent depth, m 722,5 711,2
Fig. 3
Conclusion
- A passable layer with a strong carcass was formed in the bottomhole zone;
- Prevented the ingress of sand from the layer;
- In most cases, wells were put into development without perforation;
- The operating mode of the wells was adjusted;
- The number of berths has been limited, and the time between repairs has increased.
References
1. Acock, A., ORourke, T., Shirmboh, D. and etc. (2004). Practical approaches to sand management. Oilfield Review
16, no.1: p.10-27.
2. McPhee, C., Farrow, C. and McCurdy, P. (2006). Challenging convention in sand control: Southern North Sea
examples. Paper SPE 98110, presented at the SPE International Symposium and Exhibition on formation damage
control, Lafayette, Louisiana, USA, February 15-17.
3. Mortadha T.Alsaba, Mohammed F.Al Duchaishi and Ahmed K.Abbas. (2020). A comprehensive review of
nanoparticles applications in the oil and gas industry / Journal of petroleum Exploration and Production Technology
10, 1389-1399.
4. SOCAR, (2016-2020). Program “Nanooil”, 87 p.
…368…
CƏBRAYIL DAĞƏTƏYİ DÜZƏNLİYİNİN YERALTI SULARININ FORMALAŞMA
QANUNUNAUYĞUNLUĞU
Namazov İlqar Şahlar oğlu

Geologiya-mineralogiya elmlər namizədi, dosent, rəis müavini
Sadıqov Saleh Teymur oğlu
Doktorant, rəis
Hidrogeoloji-Meliorativ Xidmət İdarəsi
Abstract: Məqalədə Cəbrayıl dağətəyi düzənliyinin fiziki-coğrafi şəraiti, oroqrafiyası, geoloji, ge-
omorfoloji, tektonik, stratiqrafik quruluşu və süxurların fiziki-mexaniki xüsusiyyətləri öyrənilib. Dağətəyi
düzənliyin hidrogeoloji baxımdan öyrənilib yeraltı qrunt və təzyiqli suların yatma dərinlikləri, sərfi, kimyəvi
tərkibləri haqqında məlumatlar ümumiləşdirilmişdir. Ərazinin hidrogeoloji şəraitinin formalaşmasında mühüm
rol oynayan amillər qiymətləndirilərək, yeraltı sularının səviyyəsinin dəyişmə səbəbləri və tənzimlənməsinin
yolları təklif olunmuşdur. Meleorasiya məqsədilə kompleks hidrogeoloji işlər Cəbrayıl dağətəyi düzənliyinə
daxil olan 4 inzibati rayonda Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan rayonların ərazisində aparılmışdır. Bu
işlərin aparılmasında əsas məqsəd kənd təsərüfatının inkişaf etdirilməsi və məhsuldarlığın artırılması
olmuşdur. İşğaldan azad olunmuş ərazilərimizdəki su ehtiyatları Azərbaycan Respublikasının su imkanlarının
artırılması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. İşğal olunmuş torpaqlarımızda 9 su anbarı, 7 sututarı, 6426
kilomert suvarma şəbəkəsi, 2 hidroqovşaq, 330 kilometr kollektor-drenaj şəbəkəsi, 8003 hidrotexniki qurğu,
88 nasos stansiyası, 1429 subartezian quyusu vardı. Ümumilikdə isə, 125 min 800 hektar suvarılan torpaq
sahəsi işğal altında qalmışdı.
Key words: meliorasiya, oroqrafiya, kimyəvi tərkib, qrunt suyu, təzyiqli su, hidrogeoloji şərait,
hidroizohips, hidroizopeyz.
Respublikada meleorasiya işlərini genişləndirmək, taxıl, yem bitkiləri, üzüm və meyvələrin

becərilməsi, məhsuldarlığın daha da inkişaf etdirilməsi üçün əkinə yararlı torpaqların daha uzun müddətli
istismar edilməsi praqramların hazırlanması dövlətimiz qarşısında duran ən mühüm məsələlərdən biridir.
Meleorasiya işlərinin əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilməsinə baxmayaraq hələ də respublikamızda bu işlərə
ehtiyac olunan və suvarmaya yararlı olub hazırda suvarılmayan əkin sahələri mövcuddur.
İşğaldan azad olunmuş ərazilərimizdəki su ehtiyatları Azərbaycan Respublikasının su imkanlarının
artırılması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. İşğal olunmuş torpaqlarımızda 9 su anbarı, 7 sututarı, 6426
kilomert suvarma şəbəkəsi, 2 hidroqovşaq, 330 kilometr kollektor-drenaj şəbəkəsi (cədvəi 1), 8003 hidrotex-
niki qurğu, 88 nasos stansiyası, 1429 subartezian quyusu vardı. Ümumilikdə isə, 125 min 800 hektar suvarılan
torpaq sahəsi işğal altında qalmışdı. İşğaldan azad olunmuş rayonlarımızın 1990-1992-ci illərdə kənd
təsərrüfatına yararlı və suvarılan torpaqları, bu ərazilərdə yerləşən rejim-müşahidə quyuları və drenləşmiş
sahələr haqqında məlumatrlar aşağıdakı cədvəldə öz əksini tapmışdır (Əhmədzadə və b, 2017: s. 244).
Meleorasiya məqsədilə kompleks hidrogeoloji işlər Cəbrayıl dağətəyi düzənliyinə daxil olan 4 inzibati
rayonda Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan rayonların ərazisində aparılmışdır. Bu işlərin aparılmasında
əsas məqsəd kənd təsərüfatının inkişaf etdirilməsi və məhsuldarlığın aparılması olmuşdur.
Cəbrayıl dağətəyi düzənliyi 38°55`-39°37` şimal en dairəsi və 46°35`-47°34` şərq uzunluğu arasında
yerləşir. Sahəsi 3500 km2 təşkil edir. İnzibati cəhətdən Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və Zəngilan ərazisinə düşür.
Yaşayış məntəqələrinin əksəriyyəti Araz çayının vadilərində yerləşir. Bu məntəqələrdən ən böyüyü Füzuli,
Horadiz, Cəbrayıl, Zəngilan, Mincivan və başqalarıdır. Əsas yolu əvvəllər Qarabağ münaqişəsinə qədər Bakı
Naxçıvan dəmir yolu olub. Cənub şərqdən Araz çayı vadisindən keçərək Zəngilan şəhərilə respublikadan
kənarda Qafana qədər uzanırdı. Avtomobil yolu Zəngilan, Cəbrayıl, Füzulini Bakı şəhəri ilə birləşdirir (Əliyev,
2000: s.326).
Qarşıda duran məsələləri yerinə yetirmək üçün ilkin olaraq tədqiqat sahəsinə aid olan geoloji fond
materialları toplanmış, öyrənilmiş, ümumiləşdirilərək nəticələr çıxarılmışdır. Sonra sahədə mühəndisi-geoloji
qazıma işləri, çöl-sınaq tədqiqat işləri yerinə yetirilmişdir, stasionar laboratoriya şəraitində qazıma prosesində
quyulardan götürülən nümunələrin fiziki-mexaniki və kimyəvi təhlilləri aparılmışdır. Daha sonra kameral
şəraitdə laboratoriya təhlillərinin nəticələrinin statistik hesablanmaları aparılmış, quyuların geoloji-litoloji
sütunları və geoloji-litoloji kəsilişləri tərtib olunmuşdur.
Tətqiqi edilən ərazi dağ ətəyi düzənlikdir. Burada kiçik Qafqaz dağ silsilələri tədricən azalır, çaylar və
quru yarğanlar tərəfindən ayrı ayrı çöllərə ayrılan bir sıra Ceyhan, İncə, Çaxmaq kimi yaylalar əmələ gətirirə.
Bu yaylalar çox çətin və həmçinində ən çox dağlıq reliyefinə malikdir. Dağlıq ərazidən Araz çayına tərəf və
…369…
cənub qərbdən şimal şərqə doğru ərazidə ümumi alçalma müşahidə olunur. Ərazinin mütləq hündürlüyü 100-
800 m arası dəyişir.
Cədvəl 1
Suvarılıan torpaqlarda
hidə quyuları-
nın sayı, ədəd
Ümumi suva-
rılan sahə\ha\
Reyim müşa-
olan sahələr
İşğal altında
Əkin sahəsi
Rayonların
sahəsi \ha\
drenləşmiş sahələr \ha\
Ümumi
adları
\ha\
\ha\
S\S
o,cümlədən:
Cəmi
Açıq Örtülü
1 Qubadlı 79812 14956 5299 5299 - 900 900 -
2 Zəngilan 72550 7704 5700 5700 60 1100 1100 -
3 Cəbrayıl 121276 20495 12509 12509 103 300 300 -
4 Füzuli 152981 46230 49032 39012 150 6300 4840 1460
5 Ağdam 127168 34771 49717 29067 161 1110 640 470
6 Ağdərə 18300 18300 101 - - -
7 Əskəran 3200 3200 17 - - -
8 Xocavənd 2800 2800 15 - - -
9 Hadrut 800 800 5 - - -
10 Laçın 130466 10466 1515 1515 9 570 570 -
11 Kəlbəcər 112195 3952 1331 1331 7 280 280 -
12 Tərtər 27515 5500 32 - - -
Cəmi: 796448 138574 177718 125033 660 10560 8630 1930
Ərazi oroqrafik cəhətdən Kiçik Qafqazın şərq qağətəyi zonasına aiddir. Bu zona Qarabağ dağ
silsiləsinin yan yamaclarıdır. Bu yamaclar maksimum 1468 metrdən (Ərgünəş dağı) minimum 416 metrə qədər
(Göytala dağı) cənub-şərq istiqamətində enir və bu enmə Araz çayının vadisinə qədər davam edir. Bu dağ
silsiləsi bir sıra kiçik çaylar və yarğanlarla kəskin parçalanmışdır (Zamanov, 1988: s.172).
Tədqiqat sahəsi hüdudlarında yer səthi hamardır, relyefin mütləq yüksəklik qiymətləri 597-606 m
arasında dəyişir. Relyefin ümumi mailliyi cənuba, Araz çayının vadisinə doğrudur
Xüdafərin dərəsindən Daşburuna qədər olan ərazidə dağətəyi zonanın aşağı sərhəddi Araz çayı
boyunca hündürlüyü 100 m-ə qədər olan kəskin dik çıxıntılarla əhatə olunub. Ərazinin şərq hissəsi şimal şərq
istiqamətdə az meyillənmiş yamaclı düzənlik olan Mil çölünün cənub qərb hissəsilə sərhəddir. Burada Araz
konusunun mərkəzi solsahil zonası zəif izlənən mezo relyeflə əvəzlənir. Araz çayı boyunca relyef biraz
dağlıqdır.
Havanın nisbi nəmliyi il ərzində ərazidən asılı olaraq 39-70 % arasında dəyişir, yay aylarında 39-54
% qış aylarında 52-70 % təşkil edir.
Cəbrayıl dağətəyi düzənliyində şimal qərb və cənub küləkləri əsir. Küləyin orta aylıq sürəti 1,7-3,1
m/san təşkil edir. İllik buxarlanma 800 - 1400 mm arası olub dağlıq mərazilərə tərəf azalır.
Təsvir edilmiş ərazidə ən qədim çöküntülər dağlıq zonada olan mezozoy çöküntüləridir. Dağətəyi
düzənlikdə onlar, Həkəri formasiyasının və Dördüncüdövrün neogen-antropogen kontinental formasiyaları ilə
örtülərək, xeyli dərinlikdə qalırlar. Yura sistemnini (J) titan çöküntüsü kristal, bəzən yüngül qumlu əhəng
daşları şəklində olur. Onlar uyğun şəkildə Kimmeridianın vulkanik süxurları üzərində qalırlar və Hauteriv-
Barrem karbonat süxurları ilə transqressiv şəkildə üst-üstə düşürlər. Yura süxurlarının ümumi qalınlığı 250-
1000 m arasındadır.
Ərazi tektonik cəhətdən Kiçik Qafqaz meqantiklinoriumunun cənub-şərq hissəsinə, Qarabağ
antiklinoriumuna daxildir. Ərazi tektonik cəhətdən 2 böyük struktur Laçın-Banzur antiklinalı və Həkərə
sinklinalı ilə xarakterizə olunur ki, sonuncu Cəbrayıl dağətəyi düzənliyinin böyük hissəsini əhatə edir.
Həkəri sinklinalı Kürdüstanın şimal bölgəsinin cənub şərq hissəsidir və cənub şərqə doğru genişlənən
pazşəkilli bir çökəklikdir. Tədqiqat ərazisində Ərgünəş əyrisini (Hadrud sinklinal zolaq) qeyd etmək olar.
Bu əyri üst Yura və alt Təbaşirin çöküntülərinin çıxışı ilə yaxşı seçilir. Şimal qanadının yatma bucağı 10-15
dərəcə, cənub qanadının yatma bucağı 35 dərəcəyə qədərdir (Azərbaycanın geologiyası, 2002: s.380).
Ərazidə qədim Dördüncü dövr çöküntülərindən tutmuş müasir dördüncü dövr çöküntülərinə qədər
inkişaf etmişdir. Pliosenin dəniz çöküntülərinin üzərində Abşeronun dislokasiyaya uğramayan kontinental
çöküntüləri yatır. Onlar aralarında çaqıllar olan gilcələrdən ibarətdir. Qalınlıqları 250 metrə çatır. Dördüncü
dövr kontinental çöküntülər demək olar ki, ərazinin hər yerində rast gəlinir. Stratiqrafik cəhətdən
geomorfoloji əlamətlərə görə şərti bölünür. Alt dördüncü dövr çöküntüləri (Q1) Kiçik Qafqazın dağətəyi
…370…
zonasında geniş yayılmışdır. Dağlardan düzənliyə doğru litoloji tərkibinin dəyişkənliyi ilə xarakterizə
olunur, beləki, iri qırıntılı süxurlar xırdadənəli süxurlarla, daha sonra gilcələrlə tədricən əvəz olunur.
Nisbətən iri çayların vadisində (Quruçay, Köndələnçay) qalınlıqları 50 metrə çatan çaqıllardan ibarətdir.
Orta-üst dördüncü dövr çöküntüləri (Q2-3) kontinental prolüvial-delüvial çöküntülərdən ibarət olmaqla, ağır
gilcə və gillərdən ibarətdir. Qalınlıqları 20-30 metrə çatır. Üst dördüncü dövr çöküntüləri (Q3) çayların
allüvial-prolüvial çöküntülərindən ibarətdir. Onlar əsasən çaqıllardan ibarət olmaqla, üstdən gilcələrlə
örtülmüşlər. Qalınlıqları 8-10 metrə çatır. Müasir çöküntülər (Q4) kontinental prolüvial-delüvial çöküntü-
lərdən ibarət olmaqla, gilcə, gil və çaqıllardan ibarətdir. Qalınlıqları 10 metrdən çox deyil.
Kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi üçün müleorativ tədbirləri müəyyən edən əsas amil torpağın
şorlaşma dərəcisidir. Torpağın tərkibində olan asan həll olan duzların NaCl, KCl, CaCl2, MgCl2 NaHCO3,
Ca(HCO3), Mg(HCO3)2 bikorbonatları, Na2CO3 karbonatı, maqnezium və natrium sulfatları) və orta həll olan
duzların (əsasən gips CaSO42H2O) öyrənilməsi üçün götürülmüş nümunələrin analizi aparılmışdır. Tədqiqat
aparılan bir neçə quyuların litoloji kəsilişinə əsasən dərinlikdən asılı olaraq duzlu qruntlar tipik sahələrə ay-
rılmışdır.
Xanqızı kanalı boyunca allluvial düzənliyini İnciçay və Həkəriçay çaylarının vadisini və ayrı-ayrı ləkələr
şəklində Cəbrayıl dağətəyi düzənliyinnin digər çaylarının vadilərində rast gəlinir. Araz çayının alluvial
düzənliyində qrunt sularının yatma dərinliyi 1,0-5,0 m-ə qədərdir. Bu ərazidə qruntlar gillərdən, gilcələrdən,
çaqıl-çınqıllı gilcələrdən təşkil olunmuşdur. Ərazinin allüvial düzənlik hissəsində (qrunt sularının səviyyəsinin
5,0 m-ə qədər olduğu ərazilər) torpağın duzlaşma dərəcəsi 0,22 % olub azduzludur, hidrokarbonatlı-sulfatlıdır.
Xanqızı kanalı boyunca və düzənliyin çaylarının Araz çayına tökülən hissəsində rast gəlinir. Bu
ərazinin aerasiya zonasının qruntları gillər, gilcələr, çaqıl-çınqıllı gilcələrdən ibarətdir. Torpağın duzlaşma
dərəcəsi 0,58 % olub azduzludur. Tərkibi sulfatlı, bəzi yerlərdə hidrokarbonatlı-sulfatlıdır.
Cəbrayıl dağətəyi düzənliyinin çaylararası çöküntülərində, həmçinin Köndələnçay çayı və Xanqızı
kanalı arasındakı ərazidə yayılmışdır. Bu aerasiya zonasının qruntları gilcələrdən, çağıllı gilcələrdən,
qumcalardan və çağıl-çınqıllardan ibarətdir. Ərazinin orta duzluluq dərəcəsi 30 % olub orta şorandır. Tərkibi
sulfatlı bəzən hidrokarbonatlı-sulfatlıdır.
Həkəriçay-Çaxmaqçay çaylararası sahəsi və Xanqızı kanalı ilə Köndələnçay çayı ərazisındakı sahələri
əhatə edir. Bu aerasiya ərazisinin qruntları gillər, gilcələr, çaqıl-çınqıllardan ibarətdir. Orta düzluluğu 1,33 %
olub çox şorandır. Tərkibi sulfatlı və az miqdarda qipslidir.
Süxurların süzülmə xüsusiyyəti qruntun generesini, strukturunu, mexaniki xassələrinivə onun yatma
şəraitini müəyyən edir. Ərazini təşkil edən gilcələrin, çaqıllı gilcələrin süzülmə xüsusiyyətləri ayrıca olaraq hər
geoloji-genetik relyef tipi üçün su doldurma sınağı ilə öyrənilmiş və müəyyən edilmişdir ki: allüvial düzənlikdə
0,14-0,55 m/gün; allüvial-prolüvial düzənlikdə 0,04-0,9 m/gün; prolyuvial güzənlikdə 0,06-0.31 m/gün;
prolüvial - delüvial düzənlikdə 0,07-0,032 m/gün; üstünlük təşkil edən yüksəkliklər və denudasiya sahələrində
0,09-0,99 m/gün olmuşdur.
Su ilə doymuş təbəqənin litoloji quruluşu ümumilikdə aerasiya təbəqəsinin xüsusiyyətləri ilə eynidir.
Burada həmçinin sukeçiricilik iə litoloji quruluş və relyef quruluşu arasında bir qanunauyğunluq vardır. Süzülmə
əmsalının ən böyük qiyməti çayların daşqın konuslarının zirvəsi və mərkəzi hissəsində 1,6 m gün-14,9 m/gün
arasında müşahidə olunur. Ən aşağı qiymət Köndələnçay və Xanqızı kanalı arasındakı daşqın konuslarının
periferik hissəsində, Köndələnçay və Xanqızı kanalı arasındakı prolüvial-dellüvial düzənlikdə müşahidə olunur.
Burada qumlu-gilli və qumcalı və ya qırıntı materiallı gilcələr geniş yayılmışdır. Göstərilən ərazidə süxurların
süzülmə əmsalı 0,2 m/gün-1,3 m/gün arasındadır. Aparılan təqdiqatlarla Yuxarı Mil kanalı, Bazarçay-Həkəriçay
çaylararası sahədə və həmçinin Bazarçayın sağ-sahili boyu gilcələrdə oturma müşahidə olunub. Yuxarıda adları
çəkilən yerlərdən başqa Cəbrayıl dağətəyi düzənliyinin ayrı-ayrı yerlərindəki gilcələrdə də oturma müşahidə
olunmuşdur.
Araz çayının vadisi, həmçinin onun rol qolları olan Xaçınçay, Həkəriçay, Cəbrayıl-çay, Qozluçay
və Köndələnçay çaylarının vadilərində yayılmışdır. Bu çöküntülər daş-çınqıl, qumlu çaqıl-çınqıl, bəzən qumlu-
gilcəli çaqıl-çınqıllardan ibarətdir. Çöküntünün qalınlığı 15 m-dən 50 m-ə qədərdir. Bu çöküntülərdə qrunt
suları çayların yerüstü axarları ilə hidravlik əlaqəli olan yeraltı sulardır. Yeraltı suların yatma dərinliyi 1,0-
18,0 m-dir. Axının mailliyi çay yatağının mailliyi ilə eyni olub 0,048-0,005 arasında dəyişir. Relyef hündür-
lüyünün vadilərə tərəf alçalması ilə əlaqədar olaraq vadidlərin kənarları və həmçinin əksər çay yataqlarında
bir çox bulaqlar üzə çıxır. Bu bulaqların axın sürəti adətən 3-4 l/san olub bəzən 8 l/san qədər çatır. Çay yataq-
larının yeraltı sularının əsasən kəhrizlərlə çıxarılır. Onların məhsuldarlığı10-15 l/san və daha çoxdur. Uzun
illər ərzində bu kəhrizlərin böyük əksəriyyəti sıradan çıxmış və təmir olunmalıdır. Həkəriçay çayı hövzəsində
belə kəhrizlər az sayda olub debiti saniyədə 2 litrdən çox deyil. Oxçuçay və Xaçınçay çaylarının hövzəsində
isə kəhrizlərə ümumiyyətlə rast gəlinmir.
…371…
Cəbrayıl dağətəyi düzənliyinin allüvial, allüvial-prolüvial çöküntülərinin məhsildarlığı Araz çayının rol
qollarının axarları boyunca 7,3 l/san və daha çox olub xüsusi debiti 0.16-1.26 l/san çatır. Süxurların süzülmə
əmsalı 1,3-14,9 m/gün təşkil edir. Yeraltı suların ümumi minerallaşma dərəcəsi çox yüksək olmayıb Xaunçay,
Cəbrayılçay və bir qədər də Həkəriçay çaylarının vadidlərində 0,8 q/l qədərdir. Oxçuçay çayının yeraltı sularının
tərkibindəki quru qalıqların miqdarı isə 0,5-1,0 q/l arasında və daha çoxdur. Kimyəvi tərkibinə görə
hidrokarbonatlı-sulfatlı, natrium-kalsiumlu olub codluğu 3,6-16,9 mq-ekv/l qədər, o cümlədən karbonatlığı 1,8-
8,4 mq-ekv/l arasında tərəddüd edir.
Oxçuçay çayı hövzəsində qrunt sularının tərkibində 400 mq/l-ə qədər nitrat 0,15 mq 1 l-ə qədər nitritlər
rast gəlinir ki, bu da Muğanlı, Mirzəhəsənli, Anacin, Qənlik və başqa kəndlərin həmin ərazidə yerləşməsi və
çirkinləşməsi ilə əlaqələndirilir.
Yeraltı suların kimyəvi analizlərinin nəticələrinə əsasən bu suların tərkibində 1mq/l-ə qədər litium, 520
mq/l-ə qədər ftor, 13 mq/l-ə qədər mis, 90 mq/l-ə qədər sink, 30 mq/l-ə qə-
dər arsen, 0,9 mq/l-ə qədər stronsium, 50 mq/l-ə qədər molibden, 2 mq/l-ə qədər civə kimi bir çox
mineralların olduğu məlum olmuşdur. Oxçuçay çay vadisi istisna olmaqla digər çay yataqlarının yeraltı suları
içməyə yararlı olub DÜST-un bütün tələblərinə cavab verir.
Həkərə lay dəstəsinin sulu kompleksi demək olar ərazisinin hər yerində yayılmışdır. Sukeçiriciliyi çox
aşağı olan gil təbəqələri vasitəsilə kompleks bir neçə laylara ayrılmışdır. Üst hissə təzyiqsiz (qrunt suları) alt hissə
isə təzyiqlidir. Arazın sol yolları arasındakı ərazilərdə Həkərə lay dəstəsi umumiyyətlə az suludur. Bu qolları
vadidlərində yeraltı sulasəthi sularla qidalanır, bunun nəticəsində burada süxurların daha bol sulu olması ortaya
çıxır. Sulu qatın tərkibi qum-gilcə, hərdən daş qarşığı olan çağıl-çınqıllardan ibarətdir. Qalımlığı 16,0-43,0 m
arasında dəyişir.
Həkərə lay dəstəsinin qrunt suların dərinliyi 1,2-37,0 m olan quyularla çıxarılır. Qrunt sularını axma
istiqaməti araz çayına doğru şimal qərdən cənub-şərqə tərəfdir. Qazılmış quyularda qrunt sularının axını sürəti
(debiti) 1,6-4,2 günə qədər olduğu halda sukeçirən qatda 50 m2 günə çatır. Ümumiyyətlə cənub-qərb-şimal-
şərq istiqamətdə Qozluçay və Köndələnçay çaylarına tərəf su boşalması artır.
Həkərə dəstəsinin qrunt sularının əksər hissəsi Araz çayı boyunca açılmalarda azdebiti bulaqlar
şəklində üzə çıxır. Həkərəçay və Oxçuçay çayları arasındakı ərazidə belə bulaqların ümumi hasilatı 2-3 l/san
təşkil edir. Bu ərazidə Abşeron lay dəstəsindən yeraltı sular kəhrizlərlə çıxarılır. Adətən kəhrizlərin debiti
saniyədə 4,0-5,0 litrdən çox olmur. Bəzi yerlərdə Cəbrayıl vadisinə tərəf debit saniyədə 8,0 litrə qədər çatır.
Qrunt sularının növü hidrokarbonatlı kalsiumludan hidrokarbonatlı xloridi natriumlu sulfatlı-hidrokarbonatlı-
natriumluya qədər dəyişir. Suların minerallığı 0,3-1,2 q/l-ə qədərdi.
Mezazoy yaşlı süxurların (Yura və Tabaşir) sulu kompleksi Böyük Qafqazın ətəklərində yerləşən
ərazinin şimal-qərb hissəsi dəniz və vulkanik çöküntülərlə zənqindir. Ən çox sululuq çatlarda, karst əhəng-
daşılarında, qum daşlarında və karstlaşmış əhəngdaşlarında rast gəlinir. Düzən sahələrdə isə tufagen əmələ
gəlmələrində rast gəlinir ki, bunlarda azsulu hesab olunur. Sululuğun azlığı düşən atmosfer çöküntərinin az
olması ilə əlaqədardır.
Kompleksin hidroloji şəraiti debiti saniyədə 0,2-2 litr arasında olan bulaqlar üzərində öyrənilmişdir.
Bütün bulaqlar aşağı axınlı olub, tərkibi hər yerdə hidrokarbonatlı, əsasən də kalsium-maqneziumludur.
Ümumi codluğu 4-13 mq-ekv/litr olub karbonatlıdır. Sular zəif gələvilidir (pH-7,2-7,9).
Dördüncü dövür qrunt suları dərinliyi 9,6-16,1 m olan quyularla çıxarılır. Su ilə dolmuş süxurlar
qumlu, çaqıllı-qumlu, qumlu gilcəli daş-çaqıllardan ibarətdir. Qalınlığı 17-35 m-dir. Suyun tərkibi
hidrokarbonatlı-kalsiumlu, hidrokarbonatlı-sulfatlı, kalsium-maqneziumlu, hidrokarbonatlı xloridli-sulfatl,
kalsium-maqneziumlu, hidrokarbonatlı xloridli natriumludur. Minerallaşma dərəcəsi 0,2-0,5 q/l-dir.
Ərazinin cənub-qərb hissəsində kompleksin sularının analizi nəticəsində tərkibində 1 mkq/litrə qədər
litium, 280 mkq/litrə qədər ftor, 3 mkq/ litrə qədər mis, 20-160 mkq/ litrə qədər sink, 20 mkq/litrə qədər arsen,
0,3-0,5 mkq/litrə qədər stronsium. 2-12 q/l-ə qədər molibden, 1 mkq/litrə qədər civə və s. mikroelementlər
aşkarlanmışdır.
Bunlardan başqa 4 mkq/litrə titan, 7 mkq/litrə qədər xrom, 8 mkq/litrə qədər nikgel, 6 mkq/litrə qədər
sirkon, 19 mkq/litrə qədər qurğuşun taplmışdır. Suların tərkibində tapılan mikroelementlərin miqdarı buraxıla
bilən normadan aşağıdır.
Yuxarı tabaşirin suları hidrokarbonatlı-sulfatlı, kalsium-maqneziumlu, hidrokarbonatlı-sulfatlı,
natrium-kalsiumludur. Minerallaşma həddi 0,2-1,3 q/l təşkil edir.
Yuxarı Yura suları hidrokarbonatlı–natrium-kalsiumlu, sulfatlı-hidrokar-bonatlı, natrium-kalsiumludur.
Minerallaşma dərəcəsi 0,2-0,7 q/l-dir. Tabaşir çöküntüləri Qubadlı rayonu ərazisində geniş yayılmışdır. Daha bol
sululuq barrem və valandır (aşağı-təbaşir) çatlı əhəngdaşlılarda aşkarlanan yeraltı sular içməlidir (0,2-1,0 q/l),
hidrokarbonatlı-sulfatlı, kalsium-natrium-maqnezium ludur.
…372…
Həkərə lay dəstəsinin təzyiqli su harizontu 100-180 m dərinlikdə aşkar olunmuşdur. Sulu harizontun
tərkibi qum-gilcə qarışığı olan çaqıl-çaqıllardan və qumlardan ibarətdir. Qalınlığı 50-96 m arasındadır.
Quyuların debiti saniyədə 2,1-7,5 litr arasında dəyişir. Xüsusi debiti saniyədə 0,22-0,9 litr arasındadır.
Süzülmə əmsalı 0,6-1,8 m/gün təşkil edir.
Həkərə dəstinin suyu içməlidir. Minerallaşma 0,3-1,1 q/l-ə qədərdir. Düzənliyin şimal-şərq hissəsində
Araz çayının vadisinə tərəf bir zolaqla suyun minerallığı 1,0 q/l və daha çoxdur. Minerallaşmanın ən yüksək
həddi Soltanlı kəndi ərazisində 2,0-3,5 q/l-ə qədəraşkar olunmuşdur. Suyun tərkibi hidrokarbonatlı-xloridli,
kalsium-natriumlu, sulfatlı-hidrokarbonatlı və natrium kaliumludur.
Təzyiqli suların minerallığı 0,3-10 q/l arasındadır. Suyun ümumi codluğu 1,55-11,26 mq.ekv/l,
karbonatlığı 1,30-6,10 mq.ekv/l təşkil edir.
Quyulardan götürülən analizlərin nəticələrinə əsasən suyun tərkibində bir çox mikroelementlər 90-
mkq/litrə qədər oksidi, 4000 mkq/litrə qədər ftor, 20 mkq /litrə qədər mis, 120 mkq/litrə qədər sink, 30 mkq/litrə
qədər arsen, 800 mkq/litrə qədər stronsium, 130 mkq/litrə qədər molibden, 1 mkq/ltrə qədər civə aşkarlanmışdır.
Suların quru qalığının spektral analizi göstərmişdir ki, bunlardan başqa bu suların tərkibində 204 mkq/litrə qədər
titan, 10 mkq/litrə qədər xrom. 5 mkq/litrə qədər marqan, 24 mkq/litrə qədər nikqel, 3 mkq/litrə qədər sirkon, 100
mkq/litrə qədər kükürd, 94 mkq/litrə qədər brom, 9 mkq /litrə qədər qurğuşun aşkar edilmişdir.
Həkərə dəstəsinin təzyiqli sularının tərkibindəki bütün mikroelementlər 1,0 q/l-dən artıq olmayıb norma
daxilindədir və DÜST-ün bütün tələblərinə uyğundur.
Ərazinin yeraltı suları sistematik öyrənilməyib. Quyuların regional müşahidə şəbəkəsi burada yoxdur.
Bir neçə illər yeraltı suların üzərində aparılan müşahidələrə görə burada su yığını tikinti işlərini layihələndirirkən
iqlim və hidrogeoloji rejim nəzərə alınmalıdır. Birinci hal Həkərə lay dəstəsinin yeraltı suları üçün, ikinci hal
allüvial çöküntülərin qrunt suları üçün xarakterikdir. Allüvial çöküntülərdən qidalanan bulaqlar dəyişkən debitli
olub daimi və fasiləlidir. Ən yüksək səviyyə may-iyun aylarında, ən aşağı səviyyə isə mart və oktyabr-dekabr
aylarına təsadüf edir. Səviyyə fərqi 0,8-1,1 m-dir. Həkərə lay dəstəsinin bulaqlarının ən yüksək debit noyabrdan
iyuna qədər, ən aşağı debit sentyabr ayında müşahidə olunur. Quyularda təzyiqli suların ən yüksək səviyyəsi may
ayında, ən aşağı səviyyəsi oktyabr ayında müşahidə olunur. Amplitudası 0,6 m-ə yaxındır. Həkərə dəstəsinin
yeraltı sularının kimyəvi tərkibi dəyişmişdir. Ümumi mövsüm üzrə minerallaşma fərqi 0,2-0,3 q/l-dən çox olmur,
kimyəvi tərkibi il boyu dəyişməzdəyişməz qalır. Çay yatağının sularının quru qalığının ən aşağı miqdarı adətən
noyabr-fevral aylarında olur. İlin qalan aylarında natrium-sulfatın artması hesabına minerallaşma faizi də
yüksəkdir. Ümumiyyətlə düzənlikdəki bütün növ qrunt sularının rejimi sabit kimi xarakterizə olunur.
Ədəbiyyat
1. Геология Азербайджана. Гидрогеология. (2002). – Баку: Издательство Nafta-Press. Том VIII. – 380 с.
2. Əhmədzadə Ə.C., Sadıqov S.T., Əmişov Ş.M., Namazov İ.Ş., Əliyev S.Ə. (2017). Pambıqçılğın inkişafı ilə əlaqədar
Kür-Araz ovalığının hidrogeoloji-meliorativ vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və tənzimlənməsi. – Bakı. – 244 s.
3. Əliyev F.Ş. (2000). Azərbaycan Respublikasının yeraltı suları, ehtiyatlarından istifadə və geoloji problemləri. – Bakı:
Çaşıoğlu. – 326 s.
4. Комплекcной гидрогеологической и инженерно-геологической ceмки м-ба 1:50000 для мелиоративных целей
на территории Джабраильской передгорной равнины за 1985-1988 гг. (1988). – Баку.
İŞĞALDAN AZAD OLUNMUŞ ƏRAZİLƏRDƏ HƏRBİ TURİZMİN İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ
Əhmədova İradə İsgəndər qızı

Coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Orcid id: 0000-0001-8730-4143
Cəfərova Gülnarə Cümşüd qızı
Coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Orcid id: 0000-0003-3013-650X
Abstract: The article is devoted to the development of military tourism as one of the new directions
of educational tourism. For Azerbaijan, 2020 was marked by victory in the Second Karabakh War. Thus, we
returned 20% of the occupied lands. First of all, now there is a problem of involving the Karabakh region and
its neighboring territories into the economic mainstream of the country, which requires large financial costs.
According to the Ministry of Finance, $1.3 billion of budgetary funds will be spent on the restoration of the
region this year, and the development of tourism will positively affect economic prosperity and become a
…373…
priority industry in the region. Undoubtedly, the region has favorable conditions for the development of
ecotourism, mountain, winter, hunting, cultural, recreational tourism in the cities of Shusha, Lachin, Kalbajar.
The article gives examples of many countries of the world that survived the war, in which military
tourism is successfully developing and the cities of Karabakh and 7 adjacent regions can become military
tourist centers. The author proposes the conversion of abandoned military facilities into comfortable hotels;
large military hangars - in congress halls, holding international exhibitions of weapons and the creation of war
museums with trophy exhibits. The article discusses the development of military tourism as a way to increase
the educational impact on young people in order to form patriotism.
Keywords: Karabakh, military tourism, occupation, cup exhibits, bunker.
XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəlləri turizm sahəsində əsaslı dəyişikliklər baş vermişdir. Bu
dəyişikliklərə dünya iqtisadiyyatında, siyasətində baş verən qlobal proseslər səbəb olmuşdur. Müasir turizm
beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin dinamik inkişaf edən formalarından biridir. Beynəlxalq turizm bir çox ölkələrin
ixrac və idxalına əhəmiyyətli təsir göstərir. Dünya ölkələrinin 83%-də turizm əsas valyuta mənbələrindən
biridir [4]. Dünya xidmət ticarətində turizmin payı təqribən 30%-dir, turizm dünya kapitalının təxminən 7%-
ni, dünya ÜDM-nin 10%-ni, əmək ehtiyatlarının 6%-ni, istehlak xərclərinin 11%-ni, illik investisiya artımının
35%-ni təşkil edir (Титова, 2018).
Turizmin inkişafı bir sıra amillərdən asılıdır: ilin fəsilləri, təbii fəlakətlər, iqtisadi böhranlar,
pandemiyalar, geosiyasi vəziyyət və s. Son illər beynəlxalq münaqişələr və pandemiya turist axınına mənfi
təsir göstərib. Dünya XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəllərində iqtisadiyyatın bütün sahələrində qloballaşma
baş verirdi, lakin Covid 19 pandemiyası bu qloballlaşmanı dayandırdı.
Turizm məkanının cəlbediciliyinə təsir edən mühüm amillərdən biri onun mədəni və sosial
xüsusiyyətləridir. Turizm sənayesinin inkişafı ilə bölgənin tarixi görkəmini pozmamaq vacibdir. Bu baxımdan
bütün abidələr ekskursiya marşrutunun bir hissəsi və hərbi turizmin müstəqil obyektidir. Bütün ekskursiya
marşrutları bir məqsədə uyğun olmalıdır: turistlərə hərbi əməliyyatlar və onların ölkələri üçün əhəmiyyəti
haqqında məlumat çatdırmaqdır. Hərbi-tarixi və hərbi-texniki proqramlar tarixlə maraqlanan insanlar,
Azərbaycan silahlı qüvvələri və ölkənin hüquq-mühafizə orqanları üçün nəzərdə tutulmuşdur. Turizmdə
təhlükəsizlik turizm marşrutunun seçilməsi üçün əsas müddəalardan biridir və bu məsələyə ev sahibi dövlət
tərəfindən böyük əhəmiyyət verilir. Təbii ki, hərbi münaqişələr turistlərin hərəkətinə mənfi təsir göstərir.
Azərbaycan üçün 2020-ci il İkinci Qarabağ müharibəsində qələbə ili kimi yadda qaldı. Beləliklə, işğal olunmuş
torpaqların 20 faizini geri qaytardıq. Əvvəla, indi Qarabağ regionu və ona yaxın ərazilərin ölkənin iqtisadi əsas
axınına cəlb edilməsi problemi var ki, bu da böyük maliyyə xərcləri tələb edir. Maliyyə Nazirliyinin
məlumatına görə, bu il rayonun bərpasına 1,3 milyard dollar büdcə vəsaiti sərf olunacaq.
Qarabağın qədim tarixi, nadir flora və faunası, tarixi, mədəni, dini abidələri, gözəl meşələri, turistləri
cəlb edən mineral bulaqları var. 1400 m hündürlükdə yerləşən Şuşa şəhəri dağ iqlimi, mineral bulaqları və bir
çox bəstəkarların vətəni olduğu üçün turizm marşrutları yaratmağa imkan verir.
Bölgədə turizm iqtisadiyyatın inkişafında dominant istiqamət olacaqdır. Əsas problemlərdən biri də
infrastrukturun bərpasıdır. İşğaldan əvvəl rayon təkcə mədənçıxarma, metallurgiya, qida, emal, əczaçılıq,
taxılçılıq sahələri ilə deyil, həm də turizm və rekreasiyanın inkişafı üçün geniş potensialı ilə seçilsə də, 30 ilə
yaxın işğal bu rayonu xarabalığa çevirib. . Səbəbsiz deyil ki, 2008-ci ildə “Lonely Planet” jurnalı Ağdamı
“Qafqazın Xirosiması” adlandırıb, 2010-cu ildə isə “Əl-Cəzirə” Ağdamı “Kabus şəhərlər” siyahısına əlavə
edib. Ermənilər işğal illərində azərbaycanlıların Ulu Cami məscidi, Çörək muzeyi, Diyarşünaslıq muzeyi kimi
tarix və mədəniyyət abidələrini dağıdıblar. Ağdamın kəndlərində 1560 ev dağıdılıb. Turizmin inkişafı yalnız
təhlükəsizliyin təmin edilməsindən, infrastrukturun yaradılmasından və mülki əhalinin geri qayıtmasından
sonra mümkün olacaq. Turizmin inkişafı iqtisadi çiçəklənməyə müsbət təsir göstərəcək və regionda prioritet
sənaye sahəsinə çevriləcəkdir. Şübhəsiz ki, rayonda Şuşa, Laçın, Kəlbəcər şəhərlərində ekoturizm, dağ, qış,
ov, mədəni, rekreasiya turizminin inkişafı üçün əlverişli şərait vardır.
Rayonun zəngin turizm potensialının, çoxsaylı mədəni, maarifləndirici, etnoqrafik, tarixi, təbiət
obyektlərinin olması turizmin müxtəlif növlərinin inkişafına kömək edir və müharibənin nəticələrinin aradan
qaldırılması problemlərinin həllində ölkənin inkişafına cəlb olunacaqdır. Bu gün ölkəmizin qarşısında əsas
vəzifə Qarabağın və qonşu rayonların infrastrukturunu bərpa etməkdir. Ən vacib məslələrdən biri isə
təhlükəsizliyi təmin etməkdir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Qarabağ bölgəsi turizmin müxtəlif növlərinin
inkişafı üçün çoxsaylı resurslara malikdir. İndi isə ən perspektivli istiqamət hərbi turizmdir - bu, görməli yerləri
gəzmək məqsədi ilə döyüş bölgələrinə səfər, həmçinin turist xidmətlərinin göstərilməsi, o cümlədən döyüş
təyyarələri və helikopterlərdə uçuşlar, hərbi-tarixi muzeylərə və tarixi döyüş meydanlarına səfərlərdir. Bu
rayon 30 ilə yaxın işğalçıların nəzarətində olub, 90-cı illərdə 600 minə yaxın insan erməni işğalçılarına görə
…374…
öz yurd-yuvalarını tərk etmişlər. Bu günə qədər keçmiş döyüş əməliyyatlarının ərazisində minalanmış ərazilər
mövcuddur.
Qarabağda hərbi turizmi inkişaf etdirmək ölkəmizin turizm sahəsində yeni bir istiqamətdir və hərbi
mühəndislik abidələri böyük maraq doğurur. İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə dünya ölkələrinin
təcrübəsindən istifadə edərək, Qarabağ şəhərlərində və ona bitişik 7 rayonda hərbi turizmi uğurla inkişaf
etdirmək mümükündür. Belə mərkəzlər Almaniya, Fransa, Polşa, Çexiya, Xorvatiya, Ukrayna, Vyetnam və s.
ölkələrdə mövcuddur. Məsələn, Polşanın məşhur Osovets qalasına hər il 46 minə qədər turist gəlir. Tərk
edilmiş hərbi obyektləri yenidən rahat mehmanxanalarla təchiz etmək mümkündür.
İşğaldan azad edilmiş şəhərlərdə beynəlxalq silah sərgilərinin keçirilməsi, kubok eksponatlarından
ibarət muzeylərin yaradılması məqsədəuyğun olardı. Analoji muzey Bakıda da fəaliyyət göstərir. Muzeydə
300-dən çox eksponat, 150 avadanlıq, o cümlədən, artilleriya qurğuları, zenit-raket kompleksləri, tanklar,
müdafiə strukturları, sığınacaqlar, kazarmalar, erməni əsgərlərinin dəbilqələri və s. nümayiş etdirilir.
Ekstremal turizm növlərini sevənlər üçün turizm məqsədləri üçün hərbi texnikadan istifadə etmək mümkündür.
İşğal olunmuş torpaqların azad olunduğu turizm marşrutlarını işləyib hazırlamaq olar. Azad edilmiş
torpaqlarda turistlərə nə təklif oluna bilər:
- işğal olunmuş ərazilərin azad edildiyi marşrutlar və döyüş yerlərinə səfərlər;
- hərbi texnikadan istifadə etmək imkanı;
- hərbi əməliyyatlarda istifadə edilən hərbi geyimlərin nümayiş etdirilməsi;
- ölkəmizin tarixinin öyrənilməsi və müharibənin səbəblərinin müəyyən edilməsi;
Hərbi turizmin inkişafı bir sıra müsbət nəticələr verə bilər:
- etibarlı tarixi məlumat əldə etmək;
- hərbi turizmin digər turizm növləri ilə birləşməsi;
- işğaldan azad edilmiş rayonlarda muzey fondunun yaradılması;
- bir dəfə gizli obyektlərə baş çəkmək (bunkerlər və anqarlar)
- atıcılıq vərdişlərinə yiyələnmək gənc nəslin hərbiyə marağını cəlb etməyə kömək edə bilər.
“Hərbi turların” təşkili regionun əsas gəlir mənbəyinə çevrilə bilər. Mütəxəssislərin fikrincə, bu turizm
növü varlı turistlər üçün nəzərdə tutulmuş ən bahalı növlərdən biridir. Məsələn, snayper tüfəngindən bir atış
20 dollara, tank silahından isə 300 dollara, bir anlıq uçuş saatı 29-12 min dollar, bir anlıq isə 8-3600 dollara
başa gələcək (Титова, 2018).
Hərbi turizmi yeni istiqamət adlandırmaq olar və ölkəmizin hərbi çiçəklənməsinə maraq çox
yüksəkdir. Turizmin bu istiqaməti ölkəyə böyük turist axını cəlb edə bilər. Çünki insanlar öz ölkələrinin tarixini
bilmək və yaddaşlarda yaşatmaq istəyirlər.
Ədəbiyyat
1. Məmmədov N. (2015). İşğal altındakı tarixi-dini abidələrimiz. – Bakı. – 95 s.
2. Soltanova H.B. (2015). Azərbaycan Respublikasında turizm və onun inkişafı. – Bakı. – 475 s.
3. Telekommunikasiya və informasiya texnologiyalarının inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi. (2016). – Bakı. 6
dekabr. – 96 s.
4. Александрова А.Ю. (2008). География туризма. – Москва: Кнорус. – 592 с.
5. Бабкин А.В. (2008). Специальные виды туризма. Учебное пособие. – Ростов на Дону: Феникс. – 252 с.
6. Буйленко В.Ф. (2008). Туризм. Учебное пособие. – Ростов на Дону: Феникс. – 416 с.
7. Казаков Н.П. (2011). Безопасность жизнедеятельности. Обеспечение безопасности в туризме. – Москва:
Академия. – 240 с.
8. Сардак С.Э., Реукова А.О., Турко В.И. (2019). Международные конфликты и туризм: характеристика,
взаимосвязь, развитие. – Москва.
9. Титова Е.А. (2018). Туризм и культурное наследие. Межвузовский сборник научных трудов. Военный
туризм как новое направление на туристическом рынке. – Москва.
…375…
ALQORİTMİK ƏSASLARDA GEOLOJİ MODELLƏRİN ASPEKTİNDƏ
Abbasov Elməddin Yaqub oğlu

Yer elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, böyük elmi işçi
Orcid id: 0000-0001-6594-6452
Qasımova Sevinc Alei qızı
Şöbə müdüri
Nağıyev Aşur Hüseynağa oğlu
Geoloq
SOCAR AQŞ şirkəti
Abstract: Geoloji modelləşdirmənin təsiri əsasən normal qiymətləndirmə nəticələrindən asılıdır və bu

da geoloji nümunə götürmə məntəqələrinin köməkliyi ilə həyata keçirilir. Lakin seyrək və qeyri-bərabər
xüsusiyyətlərinə görə geoloji nümunə nöqtələrində normal qiymətləndirmənin nəticələri böyük və qeyri-
müəyyənliyə malikdir. Bu iş təklif edir ki, seyrək nöqtəli buludların dinamik normal qiymətləndirilməsinə
əsaslanan geoloji modelləşdirmə üsulu üçün təkmilləşdirilmiş metod üç mərhələdən ibarətdir:
1) Təkmilləşdirilmiş yerli uyğunlaşdırma metodundan istifadə etməklə, nöqtə buludlarının normalarını
təxmin etmək;
2) Təkmilləşdirilmiş minimum əhatə metodundan istifadə etməklə nöqtə buludlarının normallarını
yönləndirmək;
3) Geoloji modeli qurmaq üçün gizli funksiyadan istifadə etmək.
Bu metodun yeniliyi nöqtə buludunun normal qiymətləndirilməsidir. Geoloji mühəndis bəzi nöqtə
buludlarının normal istiqamətini geoloji qanuna uyğun olaraq tənzimləyir və sonar metod bu düzgün nöqtə
bulud normalarından bütün nöqtələrin normallarını qiymətləndirmək üçün istinad kimi istifadə edir. Buludlar,
iterativ prosesi davamlı olaraq təkrarlamaqla, normal və dəqiq qiymətləndirmə nəticələrinə malik olacaqdır.
Eksperimental nəticələr göstərir ki, ilkin üsulla müqayisədə bu üsul təkmilləşdirilmiş üsuldur və seyrək
nöqtəli buludların normal qiymətləndirilməsinə görə normalları tənzimləmək üçün daha uyğundur. Əvvəlki
biliklərə görə, dinamiki olaraq həyata keçirilir.
Açar sözlər: geoloji modelləşdirmə; normal qiymətləndirmə; gizli modelləşdirmə; nöqtə buludu
1. Giriş
Geoloji modelləşdirmə əsasən orijinalın həndəsi modelini seyrək geoloji nümunə məlumatları ilə necə
çıxarmağı öyrənir. Geoloji nümunə götürmə məlumatları çoxmənbəli, seyrək və qeyri-bərabər olan üç əsas
xüsusiyyətə malikdir. Son illərdə gizli funksiyalardan istifadə edən gizli modelləşdirmə metodu geoloji
cisimlərin üstüörtülü şəkildə ifadə olunan həndəsi modeli diqqəti daha çox cəlb etmişdir. Burada gizli iki məna
var: üçölçülü model metod təmsil etmək üçün gizli funksiyadan istifadə edir; təmsil olunan üçölçülü model
gizli funksiya lazım olduğu kimi birbaşa üçölçülü görünüşdə göstərilə bilməz, səthi rekonstruksiya üsulundan
istifadə etməklə mesh modelə çevrilməlidir. Hal-hazırda, gizli modelləşdirmə metod və nəzəriyyədə böyük
irəliləyişlər etmişdir. Tədqiqatçılar müxtəlif interpolyasiyaya əsaslanan müxtəlif örtük modelləşdirmə üsulları
və məhdudiyyət qaydaları təklif etmişlər. Bununla belə, bu metodla seyrək geoloji məlumatları interpolyasiya
etmək hələ də çətindir. Filiz gövdəsinə uyğun geoloji qaydaların etibarlı nəzəriyyəsinin olmaması
modelləşdirmə, örtük modelləşdirmə metodu geniş şəkildə təbliğ edilməmiş və tətbiq edilməmişdir mürəkkəb
filiz gövdəsinin modelləşdirilməsi Gizli modelləşdirmə üsulları ümumiyyətlə interpolyasiya
məhdudiyyətlərini qurmaqla modelin formasına nəzarət edir və modelləşdirmə nəticələrinin keyfiyyəti əsasən.
məhdudiyyət nöqtələrinin normal istiqamətinin müəyyən edilməsi. Bir çox yeni səthi rekonstruksiya
alqoritmləri də etibarlı rekonstruksiyaları əldə etmək üçün normal məlumat tələb edir. Hal-hazırda nöqtə
buludlarının normal qiymətləndirilməsi üsulları üç növə bölünə bilər, yəni yerli səth uyğunluğuna əsaslanan
üsullar, Delaunay/Voronoi, sağlam statistika. Hoppe və başqaları yerli səth uyğunluğuna əsaslanan klassik üsul
təklif etmişdir. Bu üsul nümunə götürülmüş məlumat nöqtələrinin səthinin hamar olduğunu və hər hansı
nümunə götürülmüş məlumat nöqtəsinin yerli səthinin bir təyyarə ilə yaxşı təchiz oluna biləcəyini nəzərdə
tutur.
Ən kiçik kvadratlar həll ediləcək nöqtənin ətrafındakı qonşuluq nöqtələrindən istifadə etməklə
hesablanır və uyğun müstəvinin normal istiqaməti həll ediləcək nöqtənin normal istiqamətidir. Hoppe və
başqalarının təklif etdiyi metodu təkmilləşdirir. Hər bir qonşuluq nöqtəsinə Qauss çəkisi verilir, bu o deməkdir
ki, həll ediləcək nöqtəyə daha yaxın olan qonşuluq nöqtələri daha çox təsir edəcək. Ədəbiyyat başqa bir çəki
təqdimetmə metodu təklif etmişdir ki, bu da qonşuluq nöqtəsindən fitinq müstəvisində həll ediləcək nöqtənin
…376…
proyeksiya nöqtəsinə qədər olan məsafəni çəki kimi götürür. Bununla belə, yerli təyyarə uyğunluğuna
əsaslanan metod qonşuluğun ölçüsünü müəyyən etməlidir və müxtəlif məhəllə ölçüləri fərqli normal
qiymətləndirmə nəticələrini verəcəkdir . Optimal qonşuluğun necə müəyyən edilməsi probleminə yönəlmiş
ədəbiyyat nöqtə buludları məlumatlarının səs-küyü, seçmə sıxlığı, əyriliyi və digər amilləri hərtərəfli təhlil
edir və təxmin edilən normal istiqamətlər ilə təxmin edilən istiqamətlər arasındakı xətanın yuxarı həddini alır.
əsl normal istiqamətlər. Modelin səs-küy səviyyəsini nəzərə alaraq hər bir nöqtə üçün optimal qonşuluq
ölçüsünü iterativ olaraq tapa bilən analitik model qurulur. Delaunay/Voronoya əsaslanan üsul ilk dəfə Amenta
və başqaları tərəfindən təklif edilmişdir. Bu üsul nöqtə buludlarının Voronoi diaqramının qurulmasını və
Delaunay trianqulyasiyasını həyata keçirməyi nəzərdə tutur. Qabarıq gövdədə yerləşən nöqtə üçün normal
istiqamət nöqtəni və Voronoi təpəsini (qütb adlanır) nöqtənin yerləşdiyi Voronoi qəfəsindəki nöqtədən ən
uzaqda birləşdirən xəttdir. Əgər nöqtə tam olaraq qabarıq gövdə üzərindədirsə, onda qütb kimi nöqtəyə bitişik
qabarıq gövdənin orta normalı istiqamətində qabarıq gövdədən kənar sonsuzluqda olan nöqtə götürülür.
Amenta və başqaları tərəfindən təklif olunan üsul. yalnız səs-küysüz nöqtə buludları məlumatları üçün
uyğundur. Yerli müstəvi uyğunlaşdırmaya əsaslanan metodu və Voronoi diaqramına əsaslanan metodu
birləşdirir. Əvvəlcə hər bir nöqtənin yerləşdiyi Voronoi qəfəsindəki bütün nöqtələrin əmələ gətirdiyi fitinq
müstəvisini hesablayın və sonra bu müstəvinin normal istiqaməti həll olunacaq nöqtənin normal istiqaməti
kimi götürülür. Güclü statistikaya əsaslanan üsullar nöqtə buludları məlumatlarında səs-küy, kənar göstəricilər
və kəskin hissələrlə məşğul olmaq üçün güclü statistikada üsullardan istifadə edir. İrəli axtarış mexanizmi
əsasında səthin yenidən qurulması üçün hərəkət edən ən kiçik kvadratlar üsulunu təklif etmişdir. Metod hər bir
nöqtənin qonşuluğunu kənar nöqtələr olmadan çoxlu alt sahələrə bölür və sonra hər bir alt sahədə səthi yenidən
qurmaq üçün hərəkət edən ən kiçik kvadratlar metodundan istifadə edir. Eyni zamanda, hər bir nöqtənin normal
istiqaməti parçanın hamar səthindən yenidən qurula bilər. Nöqtə buludlarının kəskin hissəsini idarə edə bilən
möhkəm normal qiymətləndirmə metodu təklif etmişdir. Metod hərəkət edən ən kiçik kvadratlar metoduna
bənzəyir. Əsas fərq ondan ibarətdir ki, metod məhəlləni bir neçə hamar bölgəyə bölmək əvəzinə, hər bir
nöqtənin yerləşdiyi məhəllədə yalnız bir müstəvi tələb edir. Bu işdə geoloji nümunələrin götürülməsi
məlumatlarına əsaslanan geoloji modelləşdirmə problemi seyrək və qeyri-bərabər normal istiqamətlərin
müəyyən edilməsi probleminə çevrilir.
Geoloji nümunə götürmə məlumatları əsasında çıxarılan geoloji təmas nöqtələri seyrək və qeyri-
bərabər olduğundan ənənəvi normal qiymətləndirmə üsulları ilə əldə edilən normalların geoloji modelləşdirmə
tələblərinə cavab verməsi ümumiyyətlə çətin olur. Sıx nöqtə buludları məlumatları ilə seyrək və qeyri-bərabər
nöqtə buludlarının normal qiymətləndirmə nəticələri daha qeyri-müəyyəndir. Əksinə, geoloji təmas
nöqtələrinin normalarını qiymətləndirmək üçün yalnız nöqtə buludları məlumatlarının məkan mövqeyi
əlaqəsinə əsaslanaraq nəzərə alınmır. müvafiq geoloji mühitin geoloji şəraiti. Normal qiymətləndirmə
nəticəsini interaktiv şəkildə dinamik şəkildə tənzimləmək üçün geoloqlar üçün bir metod təmin etmək lazımdır.
Odur ki, nöqtə buludlarının normal qiymətləndirilməsi və normal istiqamətləndirilməsi üçün məlum nöqtələrin
normaları (geoloqlara müəyyən nöqtələrin normalını geoloji qaydalara əsasən müəyyən etməyə imkan verir)
və quyu nümunələri arasında fəza mövqe əlaqəsi nəzərə alınmalıdır. Bu məqalə seyrək nöqtə buludlarının
normal dinamik qiymətləndirilməsinə əsaslanan gizli geoloji modelləşdirmə metodunu təklif edir. Bu üsul
geoloqa müəyyən nöqtələrin normallarını geoloji qaydalara uyğun olaraq interaktiv şəkildə tənzimləməyə
imkan verir və metod avtomatik olaraq qonşu nöqtələrin normallarını yeniləyə bilir. O, həmçinin geoloqa
müəyyən nöqtələrin normal polarite istiqamətlərini geoloji qaydalara uyğun olaraq interaktiv şəkildə
tənzimləməyə imkan verir və metod qonşu nöqtələrin normal polarite istiqamətlərini avtomatik olaraq yeniləyə
bilir. Bundan əlavə, bu məqalədə təklif olunan üsul sıx nöqtə buludunun normal qiymətləndirilməsi və
modelləşdirmə tapşırıqları üçün, məsələn, adi üçölçülü səthin yenidən qurulması tapşırıqları üçün də uyğundur.
Bu sənədin qalan hissəsi aşağıdakı kimi təşkil edilmişdir: Bölmə 2 təklif olunan metodu ətraflı təsvir edir. 3-
cü bölmə eksperimental nəticələri təqdim edir. 4-cü bölmə bu sənəddə təklif olunan metodu müzakirə edir.
Nəhayət, 5-ci bölmə bu sənədi yekunlaşdırır.
2. Metodlar
Bu yazıda təklif olunan metod əsasən aşağıdakı üç addımdan ibarətdir. Şəkil 1 metodun ümumi axınını
göstərir.
…377…
Şəkil 1. Metodun ümumi sxemi
I. Orijinal geoloji seçmə məlumatlarından qeyri-mütəşəkkil nöqtə buludları məlumatlarının

çıxarılması və nöqtə buludlarının normalını qiymətləndirmək üçün təkmilləşdirilmiş yerli təyyarə
uyğunlaşdırma metodundan istifadə edilməsi. Nöqtə buludlarının normallarının hamısının geoloji modelin
xarici görünüşünə baxmasını təmin etmək üçün nöqtə buludlarının normallarını yönləndirmək üçün
təkmilləşdirilmiş minimum yayılma ağacı (MYA) metodundan istifadə edilir
II. İnterpolyasiya məhdudiyyətləri yönümlü nöqtə buludları məlumatlarına əsasən qurulur və geoloji
modeli təmsil edən gizli funksiyanı əldə etmək üçün radial əsas funksiya (RƏF) interpolyasiya üsulundan
istifadə olunur. Çoxbucaqlı geoloji modeli əldə etmək üçün marching kublar (MK) metodundan və ya çoxlu
marş kublar (MK) metodundan istifadə edərək interpolyasiya edilmiş gizli funksiyanın səthini yenidən qurun.
III. Mühəndis-geoloqa normal istiqamətləri məlum olan müəyyən nöqtələri, əvvəlki biliklərə uyğun
olaraq dinamik şəkildə əldə etmək üçün normaları tənzimləməyə icazə verilir. Sonra yuxarıdakı birinci və
ikinci addımları yenidən yerinə yetirməklə yenilənmiş geoloji model yenidən qurula bilər. Bu yazı nöqtə
buludlarının normalının dinamik qiymətləndirilməsinə yönəlmişdir. Geoloji modelləşdirmə tapşırığında
geoloji mühəndisə müəyyən məlumat nöqtələrinin normallarını geoloji qaydalara uyğun olaraq dinamik
şəkildə tənzimləməyə icazə verilir. Normalı əl ilə tənzimlənən nöqtə digər nöqtələrin normal
qiymətləndirilməsinə təsir edəcək. Birincisi, bu sənəd yerli uyğunluq müstəvisinə əsaslanaraq nöqtə
buludlarının normal qiymətləndirilməsi metodunu təkmilləşdirir. Güman etmək olar ki, nöqtələri nisbətən
yaxın olarsa, normallar eyni istiqamətdə olurlar. Buna görə də, əgər həll olunacaq nöqtənin normal vektoru
hesablanır məlum normal ilə qonşu nöqtənin tangens müstəvisində vektoru ilə daxili məhsul, nəticə
məhdudlaşdırıcı maddə kimi yerli uyğun təyyarə tikintisi obyektiv funksiyası əlavə olunur, sıfıra yaxın
olmalıdır. İkincisi, bu sənəd Hoppe və digərləri tərəfindən təklif olunan MYA əsaslı normal yönləndirmə
metodunu təkmilləşdirir. Normal dinamik şəkildə normala uyğunlaşdırılmış nöqtələrin istiqamətləri düzgün
istiqamətlər kimi nəzərdən keçirilir ki, bu da təkmilləşdirilmiş MYA metodunda normal yayılmanın başlanğıc
nöqtəsi kimi istifadə oluna bilər.
Ədəbiyyat
1. Barthe, L.; Dodgson, N.A.; Sabin, M.A.; Wyvill, B.; Gaildrat, V. Two-dimensional potential fields for advanced
implicit modeling operators. Comput Graph Forum. 2003, 22, 23–33. [CrossRef]
2. Cowan, E.J.; Beatson, R.K.; Ross, H.J.; Fright, W.R.; Titley, M. In Practical implicit geological modelling. In
Proceedings of the AusIMM 5th International Mining Geology Conference, Bendigo, Victoria, Australia, 17–19
November 2003; pp. 89–99.
…378…
3. Vollgger, S.A.; Cruden, A.R.; Cowan, J.E. In 3d implicit geological modeling of a gold deposit from a structural
geologist’s point of view. In Proceedings of the 12th SGA Biennial Meeting—Mineral Deposit Research for a High-
Tech World, SGA, Uppsala, Sweden, 12 August 2013; pp. 1–4.
4. Laurent, G.; Aillères, L.; Caumon, G.; Grose, L. Folding and poly-deformation modelling in implicit modelling
approach. In Proceedings of the 34th Gocad Meet, Nancy, France, September 2014; pp. 1–18.
5. Renaudeau, J.; Malvesin, E.; Maerten, F.; Caumon, G. Implicit structural modeling by minimization of the bending
energy with moving least squares functions. Math. Geosci. 2019, 51, 1–32. [CrossRef]
6. Calcagno, P.; Chilès, J.P.; Courrioux, G.; Guillen, A. Geological modelling from field data and geological
knowledge: Part i. Modelling method coupling 3d potential-field interpolation and geological rules. Phys. Earth
Planet Inter. 2008, 171, 147–157. [CrossRef]
7. Guillen, A.; Calcagno, P.; Courrioux, G.; Joly, A.; Ledru, P. Geological modelling from field data and geological
knowledge: Part ii. Modelling validation using gravity and magnetic data inversion. Phys. Earth Planet Inter. 2008,
171, 158–169. [CrossRef]
8. Hillier, M.J.; Schetselaar, E.M.; de Kemp, E.A.; Perron, G. Three-dimensional modelling of geological surfaces
using generalized interpolation with radial basis functions. Math. Geosci. 2014, 46, 931–953. [CrossRef]
9. Grose, L.; Laurent, G.; Aillères, L.; Armit, R.; Jessell, M.; Caumon, G. Structural data constraints for implicit
modeling of folds. J. Struct. Geol. 2017, 104, 80–92. [CrossRef]
10. Zhong, D.Y.; Wang, L.G.; Bi, L. Implicit surface reconstruction based on generalized radial basis functions
interpolant with distinct constraints. Appl. Math. Model. 2019, 71, 408–420. [CrossRef]
11. Zhong, D.Y.; Zhang, J.; Wang, L.G. Fast implicit surface reconstruction for the radial basis functions interpolant.
Appl. Sci. 2019, 9, 5335. [CrossRef]
12. Ohtake, Y.; Belyaev, A.; Alexa, M.; Turk, G.; Seidel, H.P. In Multi-level partition of unity implicits. In Proceedings
of the Acm Siggraph 2005 Courses, Los Angeles, CA, USA, 31 July–4 August 2005; pp. 173–180.
13. Kolluri, R. Provably good moving least squares. TALG 2008, 4, 1–25. [CrossRef]
14. Kazhdan, M.; Bolitho, M.; Hoppe, H. In Poisson surface reconstruction. In Proceedings of the fourth Eurographics
Symposium on Geometry Processing, Cagliari, Sardinia, Italy, 26–28 June 2006; pp. 61–70.
15. Öztireli, A.C.; Guennebaud, G.; Gross, M. Feature preserving point set surfaces based on non-linear kernel
regression. Comput. Graph. Forum. 2009, 28, 493–501. [CrossRef]
16. Hoppe, H.; DeRose, T.; Duchamp, T.; McDonald, J.; Stuetzle, W. Surface Reconstruction from Unorganized Points.
In Proceedings of the 19th Annual Conference on Computer Graphics and Interactive Techniques, New York, NY,
USA, 1 July 1992; pp. 71–78.
17. Абабков К.В., Сулейманов Д.Д., Султанов Ш.Х., Котенев Ю.А., Варламов Д.И. Основы трёхмерного
цифрового геологического моделирования: Учебное пособие. – Уфа: Изд-во «Нефтегазовое дело», 2010. –
199 с.
18. Алексеев В.П. Литолого-фациальный анализ: Учебно-методическое пособие к практическим занятиям и
самостоятельной работе по дисциплине «Литология». – Екатеринбург: Изд-во УГГГА, 2003. – 147 с.
19. Белкина В.А., Санькова Н.В. Основы компьютерных технологий решения геологических и
гидрогеологических задач. Методические указания для лабораторных работ студентов специальности
130101.65 «Прикладная геология». – Тюмень: БИК «Тюменский государственный нефтегазовый
университет», 2013. – 44с.
20. Билибин С.И. Технология создания и сопровождения трёхмерных цифровых геологических моделей
нефтегазовых месторождений. // Автореферат дисс. докт. технич.наук. – М., 2010. – 45 с.
RESPUBLİKANIN QƏRB BÖLGƏSİNDƏ YETİŞDİRİLƏN FOREL BALIQLARININ

KÜRÜLƏRİNİN İNQUBASİON MÜDDƏTİNƏ SUYUN TEMPERATURUNUN TƏSİRİ
Əmiri Günel Sərdar qızı

Doktorant, dekan müavini
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti,Azərbaycan
Orcid id: 0000-0003-2033-5601
Abstract. The article presents the results of incubation of eggs of rainbow trout (Oncorhynchus mykiss
Walbaum) at optimum high temperature of water. The investigation work was held in Goygol region's Toghana
village “Chaykend golden fish producing farm”, “Zooengineering faculty”and in the laboratory of the
department “Producing technology of fish products”. The incubation of roes depending of the temperature of
water can be long or short. If the roes are incubated in 6-70C water at the age of 37-40 days the roes were
borned. The optimal tempertature for incubation is 6-100C. If the temperature is high the incubation process is
short and roes borned very early. Usually, the death among these larvas is very high.
Keywords: roe, incubation, rainbow trout, temperature, embroil, larva
…379…
Azərbaycanda forel balıqlarına olan təlabat daha çoxdur. Bu Azərbaycanın coğrafi müxtəlifliyi və
zənginliyi ilə sıx əlaqədardır. Beləki bu da, bu torpaqlarda olan, istər təbii şəkildə çay, göl və digər su
tutarlarında yetişdirilən balıqlarda, istərsədə süni şəkildə, təsərrüfatlarda yetişdirilən balıqlarda, özünü daha
qabarıq şəkildə biruzə verir. Forel soyuqsevən balıqdır. Soyuqsevən balıqların əti yüksək qidalılıq dəyəri ilə
fərqlənir və istilik sevənlərin ətindən xeyli yüksək keyfiyyətinə və alıcılıq qabiliyyətinə malik olur. Forel
gölləri səciyyəvi olaraq: soyuq, axarlı, dərin, daşlı-qumlu, oksigenlə zəngin olmalıdır. Forel istehsalı üçün
optimal temperatur 12-180C təşkil edir. Yüksək temperatur ölüm halları və istehsalda effektivliyin azalmasına
səbəb ola bilər. Aşağı temperatur artım tempini kəskin şəkildə azaldır. Sərin sular yumurta inkubasiyası və
molyukların istehsalı üçün əlverişli hesab olunur [Abbasov 1].
Azərbaycanda yetişdirilən forel balığının rəngi əsasən açıq-boz olmaqla qara və qırmızı xallara
malikdir. Respublikamızda olan forel balığının yetişdirmə müddətindən asılı olaraq uzunluğu əsasən 10-20 sm
arasında olmaqla, çəkisi 400-500 qr olur. 2 yaşından yuxarı olan balığın və damazlıq üçün seçilən əsas erkək
və dişi balıqların uzunluğu 27-40 sm olmaqla, çəkisi 0,8-1,2 kq arasında olur. Forel təsərrüfatı tam və natamam
sistemli ola bilər. Tam sistemli forel təsərrüfatında foreli kürüdən əmtəəlik çəkiyə qədər yetişdirirlər. Bu çəkiyə
forel 2 yaşında, kürüdən çıxandan 14-16 ay sonra çatır. 30-45 günlük Forel körpələrinin çəkisi 3-5 qr, uzunluğu
2-5 sm-ə çatır. Azərbaycan ümumi forel yetişdirmə tələblərini tam yerinə yetirmək iqtidarında olmasada axar
çay hövzələri hissələrində süni göl yaratma formasında forel balıq yetişdirən fermer təsərrüfatları mövcuddur.
Bu təsərrüfatlar xüsusilə Şəki, Qax, Zaqatala zonasında, Şamaxı və digər dağ, dağətəyi rayonların axar su
hövzələrində forel yetişdirmə təsərrüfatları yaradılmışdır. Eyni zamanda, Gəncə ətrafı, Daşkəsən, Gədəbəy,
Göygöl rayonunun mərkəzinə yaxın Gəncə çayı üzərində süni düzəldilmiş göldə forel yetişdirmə balıqçılıq
təsərrüfatı mövcuddur. Bu təsərrüfatda yüksək texnologiya tətbiq edilməsədə, 1-1,5 yaş dövründə 300-400 qr
çəkiyə malik olan forel yetişdirilərək yeyinti müəssələrinə verilir. Bu balıqlar 15-16 sm uzunluğunda olur
[Əmiri 2].
İnqubasiya, xüsusi şəraitlə təchiz edilmiş inkubasiya sexində aparılır. İnqubasiya sexi ilk növbədə su
təchizatı ilə yaxşı təchiz edilməlidir. İnqubasiya sexi laboratoriya, törədiciləri saxlamaq və alınmış sürfələri
ilkin dövrdə saxlamaq və yetişdirmək üçün plastik hovuzlar, temperatur rejimini nizamlamaq üçün qazanxana
ilə təchiz olunmalıdır. İnqubasiya sexi forel balıqçılıq təsərrüfatlarında ən mühüm qurğulardan olub əsas
etibarilə törədicilərin kürü alma qabağı qısa müddət xüsusi hovuzlarda saxlanması, kürülərin alınması,
mayalandırılması, inqubasiyası və sürfələrin fəal qidalanmaya keçənədək saxlanması üçündür [Quliyev 4].
Ontogenez dövrdə ən cavabdeh etap balıqların ilkin inkişaf dövrüdür, belə ki, bu müddət ərzində
orqanizmin fundamentinin düzgün formalaşdırılması mərhələsi başlayır [Исаев 5].
Balıq kürüsünün inqubasion biotexnikasına təsir edən ən vacib faktorlardan biri də embrionun inkişaf
keyfiyyəti və suyun temperaturudur. İnqubasion kürülər temperaturun təsirindən tez dəyişirlər [Lahnsteiner
7].
Məlumdur ki, kürünün inqubasion məhsuldarlığının əks korrelyativliyi suyun temperaturundan
olduqca çox asılıdır. Əgər suda temperatur yüksələrsə bu zaman kürünün embrional inkişaf dövrü zəifləyir.
Forel balıqlarının kürülərinin optimal su temperaturu 60C-dən 100C-dək olmalıdır [Кулиев 6]. Əgər
temperatur həddən artıq yüksələrsə embrionların tez püxtələşməsi, həmçinin göbələklərin intensiv boy artımı
müşahidə edilə bilər.
Respublikamızda və dünyada forelin biotexnologiyasının yaxşılaşdırılması üzrə aparılan tədqiqatlar
bu sahəyə tələbatın olduğunu, həmçinin bu istiqamətdə aparılan elmi işlərin, tədqiqatların genişləndirilməsinin,
və bizim apardığımız tədqiqatların vacib olduğunu göstərir [Əmiri 3].
Material və metodlar. Tədqiqat işi Göygöl rayonu Toğana kəndində yerləşən “Çaykənd
Qızılbalıqartırma zavodun”da, “Zoomühəndislik fakültəsinin” “Balıq məhsullarının istehsalı texnologiyası”
kafedrasının laboratoriyasında aparılmışdır. Tədqiqat obyektimiz məqaləmizin mövzusuna uyğun olaraq
Çaykənd Qızılbalıqartırma zavodunda yetişdirilən forel balığıdır. Dünyada getdikcə sayı çoxalan əhalinin
qidasını təmin etmək üçün yollar axtarılır. Bu səbəbdən, insanların ətə olan tələbatını ödəmək üçün balıqların
və digər su canlılarının süni yolla yetişdirilməsi uzun illərdir ki, həyata keçirilir. Bununla yanaşı, onların
nəslinin qorunması və bərpası üçün ölkəmizdə balıqartırma zavodları tikilib istifadəyə verilmişdir. Onlardan
biri də “Çaykənd Qızılbalıq artırma zavodu”dur.
1953-cü ildən tikilərək istifadəyə verilən “Çaykənd Qızılbalıqartırma zavodu” vaxtilə Xəzər və
ölkədaxili su hövzələrini qızılbalıq növləri ilə təmin edən istehsalat sahələrindən birincisi olub. Respublikamız
müstəqillik qazandıqdan sonra isə bir neçə il baxımsız qalan zavod son illərdə dirçəliş dövrünü yaşayır.
Hazırda müəssisə təxminən 90 min qızılbalığın yetişdirilməsi istiqamətində fəaliyyət göstərir. Çaykənd
Qızılbalıqartırma zavodu 6 il ərzində tikilmiş və 1953-cü ildə istifadəyə verilmişdir. Bu müəssisə dağ-meşə
…380…
zonasında, dəniz səviyyəsindən 1050 m hündürlükdə yerləşir. Təsərrüfat Göygöl rayonu Toğanalı kəndində,
Göygöl gölündən təxminən 5 km aralıda, Ağsu və Kürəkçay çaylarının qovuşduğu yerdə tikilib.
Tədqiqat zamanı məlum oldu ki, kürülərin inqubasiya müddəti suyun temperaturundan asılı
olaraq qısa və uzun ola bilər. Əgər kürülər 6-70C-də inqubasiya olunursa 37-40-cı günü sürfələr çıxmağa
başlayır. İnqubasiya üçün optimal temperatur 6-100C hesab olunur. Temperatur yüksək olduqda inqubasiya
müddəti qısalır və sürfələr vaxtından tez kürüdən çıxırlar. Adətən, belə sürfələr arasında ölüm halları çox olur.
Temperaturdan əlavə, suyun miqdarı və keyfiyyəti də mühüm rol oynayır. Kürülər inqubasiya olunduğu suda
oksigenin miqdarı 1 litrdə 7-8 mq-dan az olmamalıdır. İnqubatoriyaya daxil olan suyun miqdarı hər 1 min
kürüyə dəqiqədə 0,25-0,3 l olmalıdır. Kürülərin inqubasiyası zamanı onların üzərində daima nəzarət olmalıdır.
Suda lil və başqa qarışıq nəzərə çarpırsa inqubasiya aparatına tökülən suyun qabağına (krana) tənzifin içərisinə
pambıq qoyub əlavə filtir düzəltməyi qərara aldıq. Adətən, mayalanmamış kürülər göbələk xəstəliyinə
tutulurlar və tezliklə sağlam kürüləri də yoluxdururlar. Odur ki, xarab olmuş kürülər (bunlar ağ rəngdə olurlar)
vaxtında aparatdan çıxartdıq. Ölmüş kürüləri aparatdan çıxarmaq üçün qarğıdan düzəldilmiş xüsusi pinset,
sifon və başqa alətlərdən istifadə etdik. Kürülərin kif göbələyinə tutulmaması üçün inqubasiya müddətində
onları profilaktik vannadan keçirtdik. Bu məqsədlə kürüləri inqubasiya aparatına qoyulduqdan bir gün sonra
10 dəqiqə müddətində formalin (1:150000) məhlulunda saxladıq.
Alınan nəticələrin və onların müzakirəsi. Təbii şəraitdə forellər öz kürülərinin quyruq üzgəci
vasitəsilə qazdıqları 0,5-0,8 m dərinlikdə çuxura qoyub üzərini örtüb, oranı tərk edirlər və ya növündən asılı
olaraq ölürlər. Lakin, zavod şəraitində bu proses inqubasiya aparatlarında həyata keçirilir. Kürülər
götürüldükdən sonra onları inqubasiya aparatına qoyuruq-burada 100 min kürüyə 24 l/min. miqdarında
əvvəldə, sonda isə suyu 50 l/min-ədək azaldırlar. Burada suyun temperaturu 4-100dərəcə olur. İnqubasiya
müddətində 3400C- ədək olur. İnqubasiya zamanı ölmüş kürüləri seçdik. Sürfələr yaranan kimi onları digər
latoka köçürüb yemlədik. İlk növbədə burada yerləşdirilmə sıxlığı belə olur -1m2 latokda 10 min kürü olur və
su 10-40 l/min-ə bərabər olur. Buradakı temperatur 30C-dən yuxarı olmalıdır. Sürfələri gün ərzində 8-12 dəfə
yemlədik, sonra tədricən yemləmə aşağı salındı. Sürfələri yetişdirmək üçün olan hovuzları günaşırı təmizlədik.
Boyun inkişafı dövründə balıqlar arasında seçmə (səliqə səhmana salma)işləri apardıq. Kürüləri latoklara
əvvəlcə horizontal, sonra isə vertikal şəkildə yerləşdirdik. Forel təsərrüfatçılığında ən geniş yayılmış latok
aparatlarında Atkins, Şuster və Ropşinskiy sistemləridir. 1m2 də 45-60 min forel sürfəsi yerləşdirilir. Vertikal
vəziyyətdə olan aparatlarda kürülər bir qədər gec böyüyür. Vertikal tipli olanlar daha ekonomikdir və burada
daha az su istifadə olunur- 1m2 sahədə 600 min kürü yerləşdirilir. Ən çox kürü inqubasiyası üçün Veys
aparatından istifadə olunur. 8 l-lik aparatda 30-40 min kürü inqubasiya etmək olar. İlkin mərhələdə burada su
sərfi 30 ml/s, 2-ci yarım mərhələdə isə 50-100 ml/s olur. Bəzən 80 litr su ehtiyatında 500-750 min kürünü
inqubasiya etmək mümkündür. İnqubasiya aparatında su hər zaman təmiz olmalı və temperatur 6-100C
olmalıdır. Həll olunmuş oksigen 7 mq/l –dən çox olmamalıdır. Temperaturu yüksəltsək embrional inkişaf
tezləşsə də, embrionların həyata davamlılığı aşağı düşür. Forel kürüləri embrional inkişaf dövründə işığa qarşı
çox həssasdırlar. Bu həssaslıq göz piqmentinin yaranmasına səbəb olsa da, sonra onu aşağı saldığından azad
kürüləri bir müddət qaranlıq yerdə saxlamaq məsləhətdir. Mexaniki təsir əsasən inqubasiyanın ilkin
mərhələsində daha təhlükəlidir. Buna görə də ilkin mərhələdə kürü ilə daha da ehtiyatlı davranmaq lazımdır.
Göz piqmentinin yaranması dövründən görmə mərhələsinə qədər kürülər daha dayanıqlı olurlar, buna görə də
onları bir yerdən başqa bir yerə aparmaq olar. İnqubasiya mərhələsində ölü sürfəni sifonun və ya pipetkanın
köməyi ilə kənarlaşdırdıq. Əgər ilkin mərhələdə balıq saproleginioza yoluxubdursa, o zaman burada
profilaktiki işlər aparmaq lazımdır- göz piqmentinin yaranması mərhələsində formalini 1:2000, xloramini 1:
30000 malaxit yaşılını 1: 150000, ekspozisini isə 10 min miqdarında işlətmək lazımdır. Gözün piqmentinin
yarandığı mərhələdən etibarən profilakti işləri həftə ərzində 1-2 dəfə aparmaq lazımdır.Göy qurşağı forelinin
ümumi inkişaf mərhələsində temperatur 60C-də 61 sutkalıq dövründə, 26 sutkalıq dövründə isə 120C olmalıdır.
Embrional inkişaf dövründə inqubasiya prosesinda buradakı çıxdaş halları 10-20%-dən yuxarı olmur. Dünyada
müxtəlif növ balıqlar üçün fərqli inqubasiya aparatlarından istifadə edilir. İnqubasiya aparatlarının həmçinin
üfüqi tipli İM-Rusiya, Rittay –Yaponiya, ABŞ-stellajları və İBTM adlı növlərindən istifadə edilir.
Çaykənd Qızılbalıqartırma zavodunda inqubasiya aparatı 50-yə qədərdir. Ehtiyac olduğu vaxt
hamısından istifadə olunur. İnqubasiya sexində bu il kürü almaq üçün hazırda 16 ədəd inqubasiya aparatı
yerləşdirilib. Aksinik adlı bu aparat Yaponiyada istehsal olunmuşdur və indi uzun illərdir ki, istehsalı
dayandırılıb. Zavod bu səbəbdən öz hesabına bu aparatları təmir edir. Aksinik aparatı gördüyünüz kimi, iki
hissəlidir. İçinə kürünün diametrindən kiçik gözcükləri olan tor qoyulur. Kürü onun üzərində qoyulur, üzəri
isə 20 sm hündürlükdə su ilə örtülür. Üzəri açıqdır, kənardan kürünün inkişafını izləmək və xarab kürüləri
pinsetlə kənar etmək asandır. Üfuqi aparatlardandır. Su baş hissədən daxil olur və aşağı hissədən inqubasiya
sexinin içindəki aparıcı boru ilə kənara axıdılır (şəkil 1).
…381…
Şəkil 1.
Çaykənd Qızılbalıq artırma zavodunda hazırda istifadə edilən
Aksinik inkubasiya aparatı
Kürülərin yuyulması 40-50 dəqiqəyədək davam edir. Bu müddətdə kürülər şişir və bərkləşirlər (əl ilə
yoxladıqda bunu hiss etmək olur). Belə kürülər inqubasiya aparatına yerləşdirilir. 3-5 yaşlı balıqların kürüləri
daha keyfiyyətli olur.
İnqubasion kürülərinə temperatur rejiminin necə təsir etməsi ilk dəfə 2020-ci ildə bizim tərəfimizdən
müşahidə aparılmış və öyrənilmişdir.
Bunun üçün biz forel balığının kürüsünü qutu şəkilli və ya qayıq formalı inqubasion aparatlardan
istifadə etməklə nümunə götürdük.
Bu zaman kürülərin miqdarı 60 000 ədəd olmuşdur. Tədqiqat işi 14.01.2020-ci ildən 18.02.2020-ci
ilədək aparılmışdır, bu zaman kürünün inqubasiyasında suyun temperaturu 100C olmuşdur.
Apardığımız tədqiqat zamanı onu da müəyyən etdik ki, kürüdə suyun təsiri ilə müəyyən dəyişikliklər
baş vermişdir, beləki, onun üzəri qorunma səth ilə örtülmüşdür. Bu zaman kürü şəffav rəngdə olur.
İlk 3 sutka müddətində kürüdə çoxhüceyrəli orqanizmlərinin rüşeyminin inkişafında toxumun
parçalanma prosesini tamamlayan dövrü başlayır.
4-cü sutkada isə qastrulyasiya prosesi başlayır. Bir çox yumurtalarda artıq qarın boşluğu formalaşmağa
başlayır. 6-cı sutkada artıq yeni doğulma görünür, burada ilk halqa tədricən yumurtanın ekvatorunda gəzməyə
başlayır. Sonuncu mərhələdə göz köpükləri görünür.
9-cu sutkadan etibarən isə eşitmə üzvləri və göz bülluru yaranır. 10-cu sutkada isə quyruğun qeyri
differensiya olunmuş forması, həmçinin orta beyin formalaşır. Ağciyərlərin yeri görünməyə başlayır. 12-ci,
13-cü sutkadan isə ürək döyüntüləri və quyruğun aktiv hərəkəti müşahidə edilir. 14-cü sutkadan isə artıq gözün
rəngi formalaşır. Döş üzgəcləri formalaşır. Sarı rəngli maye bədənin ¼ hissəsini tutur.
Embriounun inkişafının sonrakı dövrlərində isə qaraciyərin və böyrəyə keçən vena qapıları formalaşır.
Baş sarı rəngli mayadan bir qədər yuxarıda dayanır. Başın boyun tərəfində melanoforlar, bel tərəfində isə
miotomovlar formalaşır. Üzgəclər hiss olunmağa başlayır. Opekulyar qapaq ikinci qəlsəmə qövscüklərini
örtür. Melanoforların sayı daha da artır, bəziləri hətta ağciyər səviyyəsinə qədər qalxır.
Bel hissəsində bel üzgəcini quyruq üzgəcindən fərqləndirən üzgəclər formalaşır.
28-ci sutkada isə quyruq üzgəcinin ilkin lepidotrixiyası formalaşır, hətta bəzilərində artıq qəlsəmələr
görünməyə başlayır. Opekulyar qapaq bu dəfə 4 cü qəlsəmə qövsünün üzərini örtür. Ağız kəsiyi dərinləşməyə
başlayır. Günbəgün doğum daha da sürətlənir qəfləti və sürətli hərəkətlər müşahidə olunmağa başlayır. Bədən
nahiyyəsində qaraciyər və sidik kisəsi gürünür.
29-37-ci sutkalarda isə müşahidə etdik ki, ağız nahiyyəsi aydın seçilir, ağız aydınca açılıb və yumulur.
Artıq şəffav mayedən çıxma mərhələsinə hazırlıq dövrü başlayır.
Xüsusi fermentin təsiri ilə (qialunidazanın) kürünün qişası nazilir və partlayır tamlığı pozulur.
Məlumdur ki, normal embrion şəffav mayeni quyruğun köməyi ilə parçalıyır və keçir. Şəffav mayedən
çıxma 9 sutka ərzində baş verir.
Bunu xüsusi qeyd etməliyik ki, artıq 36-cı sutkadan sürfələrin aktiv tökülməsi prosesi başlayır
(təxminən 80%).
Tədqiqat zamanı onu da müəyyən etdik ki, temperaturdan əlavə, suyun miqdarı və keyfiyyəti də
mühüm rol oynayır. Kürülər inqubasiya olunduğu suda oksigenin miqdarı 1 litrdə 7-8 mq-dan az olmamalıdır.
İnqubatoriyaya daxil olan suyun miqdarı hər 1 min kürüyə dəqiqədə 0,25-0,3 litr olmalıdır. Kürülərin
inqubasiyası zamanı onların üzərində daima nəzarət olmalıdır. Adətən, mayalanmış kürülər göbələk
xəstəliyinə tutulurlar və tezliklə sağlam kürüləri də yoluxdururlar. Odur ki, xarab olmuş kürülər (bunlar ağ
rəngdə olurlar) vaxtında aparatdan çıxarılmalıdır.
Nəticə. Alınan nəticələrdən belə qənaətə gəldik ki, forel balıqlarının kürülərinin inqubasion müddəti
6-70C-də 14 sutka ərzində baş verir. Belə olan halda, forel kürülərinə optimal temperatur inqubasion müddətdə
…382…
çox yaxşı təsir edir, beləki, bu zaman yetişdirmədə texnoloji zəncirbənd yaranmağa başlayır. Bunlarla yanaşı,
hər aparat qoyulmuş kürünün miqdarı, tarixi, xarab olmuş kürülərin miqdarı, sürfələrin ilk çıxmanın sonu
xüsusi jurnalda qeyd olunmalıdır. Kürülərin inqubasiya olunduğu müddətdə suyun temperaturu və qaz rejimi
də qeydə alınmalıdır.
ƏDƏBİYYAT
1.Abbasov H.S., Hacıyev R.V. İxtiologiya (dərslik). – Bakı. – BDU.- 2001. – 448 s.
2.Əmiri G.S. Bir yaşlı körpə forel (qızılxallı balıq) balıqlarının yemləndirilməsi // Elmi iş beynəlxalq elmi jurnal.
VII Beynəlxalq elmi araşdirmalar konfransin materialları (11 fevral 2022). Bakı 2022, s.89-92.
3.Əmiri G.S. Forel (qızılxallı balıq) balıqlarının yemləndirilmə üsulları // Elmi araşdirmalar, Tezislər toplusu,
Cild: 2 Sayı: 1. Bakı 2022, s.72-76.
4.Quliyev Z.M. Azərbaycanda əmtəə balıqçılığı. Bakı, 2006, 304 s.
5. Исаев А.И., Е.И. Карпова. Рыбоводство. – М.:Агропромиздат, 1991 – 96 с.
6. Кулиев З.М. Форели Азербайджана. Баку, 2005, 112 с.
7. Lahnsteiner F. R.Patzner Rainbow trout egg quality determination by the relative weight increase during
hardening a practical standardization // Journal of Applied Icthyology. – T. 18. – 2002. – P. 24-26.
DAĞ-MƏDƏN STRUKTURUNUN HƏCMİNİN HESABLANMASINDA PUA

TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ HAQQINDA
Rəhimli İsmayıl Məmməd oğlu

Magistrant
[email protected]
Orcid id: 0000-0002-2257-1061
İsmayılov Camal İsmayıl oğlu
t.ü.f.d
“DATUM” MMC, Azərbaycan
Abstract. In modern times, the development of information technology has an impact on the mining
sector, as well as in geodesy, topography, cartography and other areas. In the 2000s, the transition from
traditional analog methodologies to digital technologies began. Dynamic development in all fields of science
has led to the emergence of more interesting technologies. In the mining sector, the problems we face with
traditional tools in topographic planning and geodetic measurements have been eliminated. One of the methods
of data collection in measurement applications is Unmanned Aerial Vehicles. UAV technologies are one of
the main priorities for the reforms in the mining sector and the prospects for the development of the sector.
Visual processing programs with UAV have found their place in many areas of industry and mining. UAV
plays an important role in the preparation of maps of places where the number of staff is reduced to a minimum,
a lot of work can be done at a lower cost, and access is difficult. Today, geological and meteorological surveys,
archaeological surveillance, radiation levels, natural disaster management, international border security,
deformation analysis, land mapping, and 3D modeling of cities or lands are used. In addition, the digital terrain
model, DTM; digital elevation model, DEM; Digital Terrain Elevation Data, DTED is developed with the
prepared maps, and volume calculations can be performed on the model.
Key words. Unmanned Aerial Vehicles (UAV), Digital Elevation Model (DEM), surveys, 3D
modeling, Digital Terrain Model (DTM), Visual, Digital Terrain Elevation Data (DTED).
PUA (Pilotsuz Uçuş Aparatları) texnologiyaları ilə araşdırmanın nəticəsində ortofoto, relyefin
rəqəmsal modeli (DEM), nöqtə buludu və 3D məhsullar modeli istehsal olunur. Yüksək ayırdetmədə nöqtə
buludları adətən 2-10 sm arasında dəqiqliklə olur. Bu aralıqda iş sahəsi bütövlükdə istədiyimiz görüntü
imkanına malik nöqtə buludu yaratmağa imkan verir (Yavuz, 2019: s.103). PUA texnologiyaları ilə istənilən
məqsədə uyğun ənənəvi üsullarla xəritələr hazırlamaq, daha qısa müddətdə, minimal əməliyyat və aşağı
xərclərlə mümkündür. Bu üsul ən böyük üstünlükdür. PUA vasitəsilə dağ-mədən əməliyyatları üçün xəritənin
hazırlanması mərhələləri aşağıda verilmişdir (Şəkil 1).
▪ Uçuş planının hazırlanması (Şəkil 1a)
▪ Yer Nəzarət Nöqtələrinin sahədə müəyyən edilməsi, quraşdırılması və ölçülməsi (Şəkil1b)
▪ Uçuşun həyata keçirilməsi (Şəkil 1c)
▪ Aerofotoşəkillərin qiymətləndirilməsi (Şəkil 2d, e, f)
▪ Ortofoto (Şəkil 1g), nöqtə buludu (Şəkil 1h) və Rəqəmsal Yüksəklik Modeli (Şəkil 1i) yaradılması
▪ Qiymətləndirmə prosesinin yaradılması və cari xəritənin yaradılması.
…383…
Şəkil 1. (a, b, c)
Şəkil 2. (d,e,f)
Şəkil 3. (g,h,i)
İlkin olaraq rəqəmsal modeli qurulucaq tədqiqat ərazisi müəyyən olunur. Tətqiqatda əraziyə homojen
(əhatə dairəsinin bərabər şəkildə paylanması) şəkildə paylanmış yer nəzarət nöqtələri (şəkil 4) torpaq üzərində
bərkidilir. Yer nəzarət nöqtələri PUA fotoqrammetrik planalma etməyə başlamadan qabaq yerdə qurulur.
Məlumatların işlənməsi və balanslaşdırılması üçün yer nəzarət nöqtələri GNSS (Global Navigation Satellite
System) qəbuledicisi və WGS-84 Ellipsoid və UTM (Universal Transverse Mercator) istifadə edilərək
koordinatlandırlır. Sıx nöqtə buludu və rəqəmsal səth modelinin yaradılması üçün 20 mpx ayırdetməli
fotoşəkillərin tədarükü üçün istifadə ediləcək. və 8,8 mm fokus uzunluğuna malik RGB kameraya malik DJI
Phantom 4 Pro PUA-nı misal göstərmək olar (şəkil 4). PUA 1388 qr. (batareya və pervaneler daxil olmaqla)
ağırlıqda olub,1 düymlük 20 MP CMOS sensor və 35 mm fokus uzunluğuna malik monolit lens ilə 5472×
3648 piksel təsvir ölçüsü ilə JPG və RAW formatında şəkillər yarada bilən 4 pervane ilə PUA tək batareya ilə
27 dəqiqə havada qala bilir (https://www.dji.com/phantom-4-pro). Cihazdakı GPS antennasının köməyi ilə
şəkilin orta nöqtəsinin təqribən koordinatları müəyyən edilir. Məlumatlar cihazın havaya qalxdığı nöqtədən
100 metr yüksəklikdə müəyyən edilmiş uçuş planı ilə aerofotoşəkillərin çəkilməsi ilə tamamlanır.
…384…
Şəkil 4. DJI Phantom 4 Pro və yer nəzarət nöqtəsi
Amerika istehsalı olan Dji Phantom 4 RTK (Real Time Kinematic) tətbiqli Pilotsuz uçuş aparatı
vasitəsi ilə 3D fotoqrammetrik planalmanın 3D Photogrammetry (Double Grid) və 3D Photogrammetry
(Multioriental) olmaqla iki növü var. Double Grid yöntəmində kamera 600-də istifadə olunmuş olduğu və 2D-
nin əksinə olaraq tək bir istiqamətdə grid yerinə, cüt istiqamətdə grid nöqtələri yaratmaq olur. 3D
Photogammetry (Double Grid) yöntəminə daxil olduqdan sonra model uçuşu etmək üçün ərazini müəyyən
edirik, ardıcıl olaraq ərazinin çərçivələrini, PUA-nın uçuş yüksəkliyini, sürətini, zamana bağlı (Timed
Shotting), yoxsa havanın küləkli olmasından (Distance Shooting) moduna qoyuruq. Aerofotoşəkillər
çəkildikdən sonra Return-to-home edərək PUA-nı qalxmış olduğu koordinata geri qaytarırıq. İkinci 3D
Photogrammetry (Multioriental) yöntəmidir. Double Grid yöntəmində olduğu kimi Multioriental yöntəmində
də ərazi seçilir və çrəçivə koordinatları qeyd olunur. Double Grid yöntəmindən fərqli olaraq 5 dəfə uçuş yerinə
yetirilir. Birinci uçuş 900 bucaq altında, qalan dört uçuş isə 600 buçaq altında aerofotoşəkillər çəkilir (Öztürk,
2017: s.135).
Dağ-mədən sahələrində PUA texnologiyasından istifadə edərkən tədqiqatlar cari xəritə istehsalı ilə
məhdudlaşmayıb ortofoto, nöqtə buludu və DEM məhsulları xüsusi həllər təmin edir. Relyefin Rəqəmsal
Modeli (DEM) yerin təsviri üçün vacib komponentdir. DEM yer səthinin hündürlüyünü təsvir etmək üçün
istifadə olunur. DEM-lər müxtəlif peşə fənlərində istifadə edildiyi üçün istehsal üsulu və həlli fərqlidir. DEM-
in istifadə olunacağı sahəyə görə vaxt və xərc hesablaması düzgün aparılmalıdır. DEM topoqrafik analiz,
hidrologiya və torpaq hərəkətləri, modelləşdirmə, arxeologiya, peyk görüntülərinin ortorektifikasiya,
qravitasiya anomaliya xəritələrinin yaradılması, yamac hesablamaları, kənd təsərrüfatı və meşə təsərrüfatı,
mühəndislik və infrastruktur işləri, müxtəlif elmi tədqiqatlarda və mühəndislik işlərində istifadə olunur. DEM,
geodeziya üsulları (GNSS, Nivelman, Total station və s.), fotoqrammetriya üsulu (Pilotsuz uçuş aparatı
vasitəsilə), uzaqdan zondlama (peyk şəkilləri, süni diafraqma radarı) və lazer görüntüləmə aşkarlama və mənzil
(LIDAR- Laser Imaging Detection and Ranging) texnikası ilə istehsal oluna bilər. Metodların birbirnə görə
üstünlükləri və mənfi cəhətləri var (Khalid, 2016: s. 299).
Ümumiyyətlə fotoqrammetriyada sahə və həcm ölçülərinin tətbiqi yaradılmış DEM (Digital Elevation
Model – Relyefin Rəqəmsal Modeli) üzərindən edilə bilər. Ancaq daha çox dəqiq ölçmələr aparmaq üçün sıx
nöqtə buludunun üzərindən aparılmalıdır. Ölçmə ilk növbədə, sahənin mərtəbə sərhədləri müəyyən edilməlidir.
Bu səbəbdən, ilk növbədə, tədqiqat üçün uyğun metod aydın şəkildə nümayiş etdirilməlidir
(https://support.pix4d.com).
Şəkil 5-də göstərildiyi kimi, baza sərhədləri aydın görünən və düz bir yerdə olan ərazinin əsas
sərhədlərini, həcm və sahə ölçülərini proqram daxilində asanlıqla müəyyən etmək mümkündür. Belə ərazilərdə
baza sərhədləri asanlıqla çəkilə bildiyindən, bununla paralel olaraq alınan həcm və sahə məlumatları dəqiqliklə
aşkar edilə bilər. Baza və üst səth müəyyən edildikdən sonra iki səth arasındakı həcmi və səth sahəsi demək
olar ki, səhvsiz hesablanır.
…385…
Şəkil 5. Baza sərhədləri aydın görünən sahə Şəkil 6. Baza sərhədləri qismən görünən sahə
Şəkil 6-da isə əazinin müəyyən sahə sərhədlərindən bəziləri görünür, digər hissəsi isə aydın aşkar
olunmur. Həmin yerlərdə sahə və həcmi ölçmək üçün proqram təminatında bir seçim olaraq, baza səviyyəsini
düzəltmək və ya hazırlanmış rəsmə uyğun olaraq optimallaşdırmaq əməliyyatları yerinə yetirilir. Belə
ərazilərdə sərhədlər, aydın yerlər, normal qalan bölmələr əsas səviyyəyə proyeksiya kimi optimallaşdırılır.
Beləliklə, baza sərhədləri bu əsaslara uyğun olaraq müəyyən edilə bilər. Nəticədə, alt və üst səthlərin tamamilə
aydın şəkildə dəqiqləşdirilməsi sahə və həcm ölçmə sistematikasının əsas şərtidir (Mete KUN, 2019: s. 559)
Ədəbiyyat
1. https://www.dji.com/phantom-4-pro/info, “İHA’ya ait bilgi” (2020)
2. https://support.pix4d.com /hc/en-us/articles/217114246, (12.10.2017)
3. Khalid N.F., Din A.H.M., Omar K.M.; Khanan M.F.A., Omar, A.H., Hamid A.I.A., Pa’suya M.F. “Open-source Digital
Elevation Model (DEMs) Evaluation with GPS and LiDAR” Data.Int. Arch. Photogram. Remote Sens.Spat. Inf. Sci,42:
299–306 (2016))
4. Mete KUN1, Berk ÖZCAN., ‘’Maden ocaklarında insansız hava aracı kullanımı: örnek bir saha çalışması’’, Araştırma
Makalesi., BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 21(2), 554-564, (2019)
5. Öztürk, O., Bilgilioğlu, B.B., Çelik, F.M., Bilgilioğlu, S.S. ve Uluğ, R., İnsanız hava aracı (iha) görüntüleri ile
ortogörüntü üretiminde yükseklik ve kamera açısının doğruluğa etkisinin araştırılması, Journal of Geomatics,(2017)
6. Yavuz Gül., Açık Maden İşletmelerinde İnsansız Hava Aracı (İHA) Uygulamaları(Applications of Unmanned Aerial
Vehicle (UAV) in open-pit mines), Geological Bulletin of Turkey, (2019)
TEXNOPOLİS İDEYASININ YARANMASI, İNKİŞAFI VƏ DÜNYADA TANINMASI
Fəttayev Səyidəbülfəz Mirfəyyaz oğlu

Magistrant
Orcid id: 0000-0002-4502-479X
Abstract: Məqalə 20-ci əsrin ortalarında ABŞ-da yaranmış olan, 20-ci əsrin 70-ci illərindən dünya
ölkələrinə sürətlə yayılan və özü ilə elmin və sənayenin yüksək inkişafını gətirən bir ideyadan – texnopolis
ideyasından bəhs edir. Dünya ədəbiyyatlarında texnopolis və texnoparklara verilən tərif, texnoparkların
dünyada ilk dəfə üzə çıxması, onun səbəbləri müxtəlif ədəbiyyatlardan araşdırılmış, məqaləyə əlavə
olunmuşdur.
Texnoparklar daxilində olan firma və müəssisələrlə yanaşı, universitetlərə, sahibkarlara, bölgəyə və
ölkəyə də fayda verirlər. Bu amillər nəzərə alınanda texnoparkların yaradılması ideyasının dünyada niyə bu
qədər sürətlə yayılmasını, ölkələrin bu ideyaya olan marağını anlamaq mümkün olur. Məqalədə texnopark
ideyasının yarandığı və yayıldığı coğrafiya, həmin coğrafiyada baş verən dəyişikliklər yer alır.
Texnoparklar təkcə dünyanın inkişaf etmiş regionlarında deyil, artıq inkişaf etməkdə olan regionlarda
da yaranmağa başlamışdır. Təsadüfi deyil ki bir çox ölkə texnoparkların yarandığı ilk dövrdə xarici təcrübədən,
əsasən də ABŞ təcrübəsindən istifadə etmişdir. Hər hansı regionda texnoparkın yaranması o regionda həyatın
dəyişməsinə səbəb olur. Elm və texnologiyanın bir ərazidə cəmləşməsi müasir dövrdə mühüm əhəmiyyət kəsb
edən innovativ məhsulların istehsalı ilən nəticələnir.
Key words: texnopolis, elm parkı, Silikon Vadisi, texnopark, ideya, tədqiqat.
Texnopolis sözü iki sözün – “technology” və “park” sözlərinin birləşməsindən yaranmış anlayışdır.
Texnopark anlayışı elm və texnologiya sahəsində müəyyən məqsədlərə nail olmaq üçün fiziki cəhətdən bir
araya gələn müəssisə və təşkilatları nəzərdə tutur. Texnopark termini müxtəlif coğrafiyalarda fərqli adlarla
istifadə olunur. Belə ki, onlar ABŞ-da “Research Park” (Araşdırma Parkı), İngiltərədə “Science Park” (Elm
Parkı), Fransada “Technopole” (Texnologiya şəhəri) və Yaponiyada “Technopolis” adlandırılır.
Texnopolis ali məktəblər və elmi-texniki mərkəzlərlə sıx və qarşılıqlı əlaqə əsasında yeni mütərəqqi
məhsulların istehsalı və ya yeni elmtutumlu texnologiyaların işlənib hazırlanması üçün yaradılmış elmi-sənaye
kompleksidir. Texnopolisin əsasını onun tədqiqat və təkmilləşdirmə kompleksi təşkil edir. Texnopolislər
fundamental elmi tədqiqatlara əsaslanaraq, köklü texnoloji nailiyyətlər hazırlayır. Texnopolis - tədqiqat və
sənaye sektorlarının qarşılıqlı əlaqəsini maksimum dərəcədə asanlaşdırmaq və gücləndirmək, elmi tədqiqat
nəticələrinin sürətli inkişafı və kommersiyalaşdırılmasını təmin etmək üçün yaradılmışdır. Texnopolislər
şəhərlərin strukturunu yenidən müəyyən edir, miras qalmış şəhər məkanlarına yeni texnologiya qatlarını tətbiq
edir və üstələyir (Aleksandra, 2008: s.21).
…386…
Texnopolislərin yaradılması ideyası ilk dəfə məhz ABŞ-da, 1950-ci illərin ortalarında ortaya
çıxmışdır. Dünyada yaranan ilk texnopolislər Kaliforniyada yerləşən Silikon Vadisi və Massaçusetsdəki 128
nömrəli marşrut olmuşdur. Sənaye, sonra isə post-sənaye cəmiyyətinin formalaşması zamanı məlum oldu ki,
kiçik innovativ müəssisələrin ən kəskin problemi istehsal sahəsinin və maliyyə dəstəyinin zəif təşkil
olunmasıdır. Belə problemlərin həlli yolu 50-ci illərin əvvəllərində Stenford Universitetində (Kaliforniya,
ABŞ) tapıldı. İlk yarımkeçirici tranzistorun yaradılmasından sonra yarımkeçirici elektronikanın sürətli inkişafı
başladı. Eyni zamanda, bir sıra problemlər ortaya çıxdı, onların həlli olmadan yarımkeçirici texnologiya heç
vaxt başlanğıc əldə edə bilməzdi. Universitet bu yüksək texnologiyalı sahədə işləmək istəyən yaradıcı qruplara
boş binalarını və onların yaxınlığındakı torpaq sahəsini nisbətən cüzi ödənişlə icarəyə götürməyi təklif etdi.
Biliktutumlu sənaye sektorunun inkişafındakı fenomenal nailiyyətləri ilə məşhur olan Stenford Universitetinin
Elm və Texnologiya Parkı bu cür yarandı. “Hewlett-Packard” və “Polaroid” kimi tanınmış şirkətlər məhz
texnoparkda öz həyatlarına başlayıblar. Texnoparkın kiçik müəssisələrinin eksperimental işlərinin nəticələri
bu regionda elektronika sənayesinin sürətli inkişafının əsasını qoyub. Silikon yarımkeçirici elektronika üçün
əsas material olduğundan, bu ərazi "Silikon Vadisi" (Silikon Vadisi) kimi tanınmağa başlamışdır. Bu gün bu
ərazi ABŞ-ın ən firavan regionlarından biridir. Bunu sübut etmək üçün Silikon Vadisində orta əmək haqqının
ABŞ üzrə orta əməkhaqqından 5 dəfə yüksək olduğunu demək kifayətdir. Texnopolis sənayelərin, akademik
mühitin və yüksək səviyyəli yaşayış sahəsinin uyğunlaşdırılmalı olduğu yeni bir şəhər inkişafı növüdür.
Bundan əlavə, planda mərkəzi rol oynaması gözlənilən yüksək texnologiyalı sənaye sahələri, həmçinin yeni
yüksək texnologiyalı sənaye kompleksləri cəlbedicilik və inkubasiya yanaşması vasitəsilə Texnopolis
ərazisində yerləşdirməyə təşviq edilmişdir (Aung, 2001: s.2).
Beynəlxalq Elm Parkları Birliyinin tərifinə görə, “Texnoparklar - universitet, sənaye, araşdırma
mərkəzləri, sahibkarlar və bazarlar arasındakı əməkdaşlığı artırmaq, bilik və texnologiya transferini
asanlaşdırmaq məqsədilə yüksək əlavə dəyərli tədqiqat və inkişafa söykənən qabaqcıl texnologiyalı məhsul və
xidmətlərin istehsalına uyğun infrastruktur, üstqurum və xidmətlər ilə təsir edən təşkilatlardır.” Bunlar elmi və
texniki şöbələri olan sənaye şirkətlərinin böyük qruplarıdır. Burada akademik elm yoxdur, tədqiqat sektoru
texnopolislə müqayisədə daha az təmsil olunur. Bu gün texnopark kimi termin getdikcə daha çox yayılmışdır.
Bu, rezident şirkətlərə qeydiyyatdan tutmuş böyük biznesə girməyə qədər təşkilat və inkişaf üçün tam xidmət
dövrü ilə təmin olunduğu, özünü təmin edən platforma formasında daşınmaz əmlak formatı deməkdir. Bənzər
bir format Qərbdə 30 il əvvəl ortaya çıxdı və bu gün Rusiyada getdikcə populyarlaşır və tələb olunur.
Dünyadakı uğurlu texnoparkların təməl hədəflərinə baxıldığında ortaq nöqtələr olduğu görüləcək.
Teknoparkların olduğu regionun və ölkənin texnoloji və iqtisadi inkişafına əhəmiyyətli töhfələr verdiyini
söyləsək, yanılmarıq. Texnoparklar quruluş mərhələsindən ancaq 5-10 il sonra istənilən nəticəni verməyə
başlayırlar. Texnoparkların uğurlarının ölçülməsi üçün əvvəlcə müəyyən bir zaman kəsiyinin keçməsi,
qiymətləndirmənin daha sonra edilməsi uyğundur (İqtisadi İslahatlar Elmi Tədqiqat İnstitutu, 2017: s.13).
Elmi-texnoloji parklar, yaradıldığı ərazilərə müsbət təsir göstərir. Belə ki, elmi-texnoloji parkın
fəaliyyət göstərdiyi regionda digər regionlara nisbətən iqtisadi səviyyə, məhsuldar qüvvələrin bölüşdürülməsi
daha yüksək inkişaf edir, həmçinin bu zonaların elmi-sənaye zonalarına çevrilməsi prosesinə zəmin yaranır.
Texnoparkın idarə heyəti və texnopark sakinlərinin rəhbərliyinin biznesi idarəetmə mədəniyyətini
mənimsəməsi texnoparkların müvəffəqiyyətinin əsas amillərindəndir. Kiçik innovativ şirkətlərin idarəsi
prosesi texnoparkda öz əksini tapır. Bu idarəyə risk, qeyri-müəyyənlik, çoxistiqamətli kollektivin idarə
edilməsi, innovasiya prosesində iştirak edənlərin, maliyyə, investisiya təşkilatları, elmi müəssisə və sənaye
müəssisələrinin mədəni münasibətlərinin təşkil edilməsi və əlaqələndirilməsi daxildir. Texnoparklar üçün
orqanik idarəetmə prinsipləri xarakterikdir.
Texnoparkların yaranması 3 mərhələdə baş vermişdir:
1) Birinci mərhələ (50-70-ci illər);
2) İkinci mərhələ (80-90-cı illər);
3) Üçüncü mərhələ (2000-ci ildən indiyə qədər).
Texnopark ideyası ötən əsrin 70-ci illərində artıq ABŞ-dan dünyanın digər regionlarına yayılmağa
başladı. Şotlandiya Araşdırma Mərkəzi bu dövrdə yaranmışdır. Həmçinin, Kembricdə Triniti Kollecində,
Belçikada yerləşən Leuven-la-Neuve ərazilərində də bu cür təşkilatlar yaranmağa başladı. Avropada texnopark
hərəkatının güclənməsinə 1980-ci illərdə baş verən böhran da təkan verdi. Böyük Britaniyada böhrandan
əziyyət çəkən problemli mərkəzlərə kömək məqsədilə fəaliyyətdə olan sənaye müəssisələrinə bütöv bir şəbəkə
yaratmaq əmr edildi və bu fikir uğurlu oldu. Belə ki, müasir dövrdə İngiltərədə 50-ə yaxın texnopark
müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərir. Həmçinin Avropanın digər ölkələrində də texnopark ideyasından geniş
istifadə olunur və bu regionda onların sayı 260-a çatır. Avropa texnoparkları öz inkişaflarında xarici təcrübədən
uğurla istifadə ediblər və onlar öz daxilində 2000 müxtəlif innovasiya mərkəzini birləşdirirlər. Xarici
…387…
təcrübədən istifadə Avropa texnoparklarına daha qısa inkişaf yolu keçməyə imkan vermişdir. Yarandığı ilk
vaxtlardan bu regionlarda texnoparkların biznes inkubatorları növü daha geniş yayılmışdır, kiçik şirkətlər, özəl
firmalar, eləcə də təşkilatlar bu növün xidmətlərindən istifadə etmişlər.
Unikal sənaye zonalarının yaradılmasında Amerika təcrübəsi Çin tərəfindən mənimsənilib. Bu sahədə
ölkə dünya ictimaiyyətinin diqqətini cəlb edərək heyrətamiz uğurlara imza atıb. Çində biliktutumlu sənayelərin
sürətli inkişafı dövlətin fəal iştirakı sayəsində mümkün olmuşdur. Artıq 1986-cı ilin əvvəlində ölkə hökuməti
texnologiya və elmin inkişafı proqramını təsdiqlədi. O, texnoparkın daxil edilməli olduğu prioritet sektorları
müəyyənləşdirdi. Bu ərazidə Kosmonavtika, İnformatika və Elektronika, Biotexnologiya və Fiber Optik Rabitə
və Enerjiyə Qənaət Texnologiyaları Mərkəzi yerləşməli idi. Bundan əlavə, sənaye-elmi zonada tibbi
avadanlıqların yaradılması üzrə istehsalın da yer alması planlaşdırılırdı. İki ildən sonra layihənin növbəti
mərhələsi olan “Fakel” (Məşəl) adlı proqram işə salındı, ona əsasən texnoparkın tikintisi nəzərdə tutulurdu.
Bu, ölkə hökumətinin növbəti qərarı idi, onun məqsədi elmtutumlu texnologiyaların yaradılmasında artıq əldə
edilmiş uğurları kommersiyalaşdırmaq və sənayeləşdirmək idi. “Fakel” proqramına 25 milyard dollardan çox
dəyəri olan istehsal müəssisələri cəlb edilib. Bu layihənin icrası zamanı texnopark zonalarının yaradılması
inkişafla yanaşı, ən son texnologiyaların tətbiqi, ölkə məhsullarının xarici və daxili bazarlara daşınması, xarici
investisiyaların və qabaqcıl inkişafların ölkəyə cəlb edilməsi ilə nəticələndi. 1980-ci illərin əvvəllərində
təməlləri atılan Zhongguancun bölgəsi keçmişdə paytaxt Pekinin şəhər ətraflarından biridir. Çinin infrastruktur
çatışmazlığı ilə bölgədə inkişaf etmiş olan müstəqil ekspertiza (təcrübə) mərkəzlərinin daşınmasının
çətinlikləri səbəbləri birləşərək bölgənin hamısı Texnologiya və Elm Bölgəsi elan edilmişdir. Bu gün
Zhongguancun dünyanın ən yaxşı qabaqcıl texnologiya liderlərindən biri olmaqdadır. Çin hökumətinin Qərbi
Pekin bölgəsində yerləşən Zhongguancun ABŞdakı Silikon Vadisindən ilham alınaraq qurulmuş Çinin
“Silikon Vadisi”dir. Ölkənin ən böyük qabaqcıl texnologiya parkı Zhongguancun, Lenovo, Baidu və Sohu.
com kimi strateji yerli firmaların yanında, dünya tərəfindən məşhur Google, Microsoft, İntel kimi şirkətlərə də
ev sahibliyi etməkdədir (İqtisadi İslahatlar Elmi Tədqiqat İnstitutu, 2017: s.42-43).
Çinin ilk texnoparkı Haydan əyalətində yerləşən Pekin Eksperimental Zonasıdır. 1988-ci ildə
açılışından indiyədək ölkədə artıq 120 belə birləşmə yaradılmışdır. Eyni zamanda, onların əlli faizi dövlət
sifarişlərini yerinə yetirmək üçün çalışır. Çin hökuməti texnoparkların yaradılmasına böyük köməklik göstərib.
Üstəlik, bu, təkcə əhəmiyyətli miqdarda maliyyə inyeksiyaları ilə ifadə olunmayıb. Hökumət səviyyəsində bu
zonalarda biznesin aparılması üçün güzəştli şərtlər də müəyyən edilib. Bu, gəlir vergisinin ödənilməsinin
azaldılması və ya tam azad edilməsi, əsaslı tikinti üçün güzəştlər, habelə idxal olunan avadanlıqların rüsumsuz
idxalı imkanlarıdır. 1992-ci ildən Çin birbaşa xarici investisiya qəbul edən ölkədir. Bu cür investisiyanın həcmi
1995-ci ildə 38 milyard dollara çatmışdı. Proqnozlara görə Çin hələ uzün müddət kapital idxal edən ölkə kimi
qalacaq (Aqil, Arif, İdris, 2003: s.144-145).
Elm və sənaye strukturlu ərazilərin yaradılması ideyası, əsasən, keçən əsrin 80-ci illərində geniş vüsət
aldı. Texnoparklar iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrlə yanaşı, dünyanın inkişafda olan bir sıra
regionlarında da yaradılmağa başladı. Onların inkişafı Avstraliya, Sinqapur, Hindistan, Malayziya, Kanada
kimi ərazilərdə öz əksini tapdı. Əhəmiyyətli sayıla biləcək heç bir təbii resursu olmayan və 650 km2-lik kiçik
bir şəhərdən ibarət olan Sinqapur iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək üçün bəzi qanuni tənzimləmələri reallaşdırıb
beynəlxalq ticarət, maliyyə və turizmin yanında “Araşdırma-inkişaf etdirmə” fəaliyyətlərinin dəstəklənməsi
və ölkənin bir tədqiqat və texnologiya inkişaf etdirmə mərkəzi halına gətirilməsi strategiyası ilə elektron və IT
sektorlarında önə çıxmışdır. Ucuz iş gücünə söykənən istehsal sahəsində digər Asiya ölkələri ilə rəqabət edə
bilməsi mümkün olmayan Sinqapurda “Araşdırma-inkişaf etdirmə” və texnologiyanın inkişaf etdirilməsi
mövzusu 1970-ci illərin ikinci yarısından etibarən hökumət tərəfindən diqqət mərkəzində olmuş və ilk elm
parkı olan “Singapore Science Park”-ın quruluş işlərinə 1980-ci ildə başlanmışdır (İqtisadi İslahatlar Elmi
Tədqiqat İnstitutu, 2017: s.44-45).
Rusiyada gənc texnoparklar böyük çətinliklərlə üzləşdi. Texnoparklar yaradılarkən idarəetmə
təcrübəsinin olmaması onlara təsir etdi. Yarandığı ilk illər ərzində sənaye və elmi zonaları ən müasir
texnologiyaların yaradılmasında sıçrayış edə bilmədilər. Bu dövr hər bir müəssisənin sadəcə batmamaq
vəzifəsi qarşısında qaldığı bir dövr idi. Bu şəraitdə texnoparklar dövlət dəstəyini ala bilən qurumlar kimi
nəzərdən keçirilirdi. Texnoparkların Rusiya modeli üçün, ilk növbədə, paytaxtın böyük rolu xarakterikdir.
Moskva dünyanın ən irielmi mərkəzlərindən biri olub və qalmaqdadır, Sankt-Peterburqun da əhəmiyyəti
böyükdür. İkinci xarakterik cizgi hələ sovet dövründə iri ixtisaslaşmış elm mərkəzlərinin yaradılmasıdır. Buna
ən parlaq nümunə kimi Novosibirsk elm mərkəzini (Akademqorodok) göstərmək olar. Digər nümunə isə
Podmoskovyadakı elmi-araşdırma mərkəzləri və ya elm şəhərləri ola bilər. 1990-cı ildə İqtisadiyyat
Nazirliyinin "Rusiya texnoparkları" proqramı ortaya çıxdı. Bu proqram beş il üçün nəzərdə tutulmuşdu. Lakin
bu proqram çərçivəsində maliyyələşmə daşınmaz əmlakın alınmasına və bütün lazımi infrastrukturun təşkilinə
…388…
imkan vermədi. Ayrılan vəsait üçün bəzi universitetlər yalnız elmi fəaliyyətdən uzaq olan kommersiya
fəaliyyətinə başladılar. Elə həmin illərdə “Texnoparklar Birliyi” yaradıldı. Bu birliyə xarici təcrübəni
öyrənmək və uyğunlaşmaq tapşırığı verildi. Bundan əlavə, Assosiasiya innovativ kiçik biznesin dəstəklənməsi
və inkişafında təsirli həlqə kimi texnoparkların yaradılmasını və fəaliyyətini təşviq etməli idi. Bu işdə Rusiya
hökuməti təkcə maddi deyil, həm də qanunvericilik yardımı göstərmişdir. Ancaq belə bir fikir var idi ki,
texnopark heç bir vergi güzəştindən istifadə etməməlidir. Orada istehsal, bütün ölkədə inkişaf edən eyni
şəraitdə həyata keçirilməlidir. Ehtimal olunurdu ki, əks halda belə zonalar asanlıqla daxili ofşorlara çevriləcək
və orada aktivlər çıxarılacaq. 90-cı illərin ortalarına qədər Rusiyada texnopark proqramı sürətlənməyə davam
etdi. Belə zonaların sayı artdı. Onların yaradılması dövlətə məxsus elmi mərkəzlərin bazasında baş verdi. Lakin
bu formasiyalar arasında inkişafda müəyyən təbəqələşmə müşahidə olunurdu. Ən qabaqcılları Tomsk və
Moskva, Sankt-Peterburq və Zelenoqrad, Çernoqolovka və Ufa elm parkları idi. (Vladimir, 2010: s.188)
Yaponiyada texnopolis anlayışı 80-ci illərdə Yaponiya hökumətinin Ticarət və Sənaye Nazirliyi
tərəfindən hazırlanan ticarət və sənaye ilə bağlı layihədə ortaya çıxdı. Bu layihə Ticarət və Sənaye Nazirliyinin
ən vacib məclislərindən olan Sənaye Quruluşu Şurasının 80 -ci illər üçün Yapon ticarətinin və sənayesinin
təsvirini öyrənmək məqsədilə hazırlanmış bir hesabat olaraq təqdim edildi. Bu hesabat 70-ci illərdən başlayan
neft böhranının 80-ci illərdə Yaponiya iqtisadiyyatına davamlı mənfi təsirini yapon xalqına və korporativ
cəmiyyətə şərh edirdi. Həmçinin bu hesabatla Yaponiya iqtisadiyyatına mənfi təsir edən bu vəziyyəti aradan
qaldırmaq üçün bir layihə təqdim etməyə çalışdılar. Layihəyə icazə verildiyi gündən 10 il müddətə qədər
Yaponiyada texnopolislərin sayı 25-ə qədər artdı. Yaponiyanın ilk texnopolisləri üçün nümunələr ABŞ-dakı
Silikon vadisindən götürülmüşdür. Yaponiyada Silikon Vadisinə uyğun gələn bölgə Tokyo ərazisidir (Tokyo,
Yokohama, Kavasaki, Atsuqi).
Ədəbiyyat
1. Aqil, Ə., Arif, Ş., İdris, D. (2003). Dünya iqtisadiyyatı: müasir dövrün problemləri. – Bakı. – 447s.
2. Aleksandra, S. (2008). Living in the technopolis: between reality and imagination. – Spatium. – 48s.
3. Aung, K. (2001). Technopolis and regional development in Japan: a statistical analysis. – 10s.
4. İqtisadi İslahatlar Elmi Tədqiqat İnstitutu. (2017). Texnoparkların yaradılması üzrə beynəlxalq təcrübə. – Bakı: Çap
Art nəşriyyatı. – 68s.
5. Vladimir, M. (2010). Dünyanın coğrafi mənzərəsi. – Bakı. – 490s.
6. az.wikipedia.org/wiki/Texnopark
7. https://wapstroy.ru/az/pervye-shagi/chem-zanimayutsya-tehnoparki-tehnopolisy-i-tehnoparki-kak-storonnei/
ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ПРЕДПОСЫЛКИ СОЗДАНИЯ «УМНЫХ СЕЛ И

УМНЫХ ГОРОДОВ»
Гусейнова Назанин Эльчин гызы

Бакинский Государственный Университет, Азербайджан
Orcid id: 0000-0003-2387-7975
Abstract. "Smart Village" and "Smart City" are areas where various electronic and digital methods
and sensors are used to collect information. Some components are built on the basis of these technologies, such
as electronic metering of electricity and water consumption at certain locations. As a result, the population can
see their service history and make payments using certain software. In addition, the relevant government
agencies are able to conduct optimization studies based on the information collected in the entire database. All
these electronic applications are related to medicine and transportation. It is possible to observe the pollution
in the city on the electronic map through wireless air monitoring sensor networks, especially for environmental
protection.
The article examines the problems of developing a smart city and smart territory in the Republic of
Azerbaijan. Differences between smart and ordinary cities and territories, the reasons for gaps in the
development of smart cities and territories themselves, features of the process of dissemination of smart city
technologies, depending on the structure of the urban economy, the state of information infrastructure and
resource opportunities.
Keywords: smart city, smart territory, urban-rural structure, geographical features
ВВЕДЕНИЕ
…389…
Smart City или "Умный город" - это общая концепция по интеграции нескольких
информационных и коммуникационных технологий для управления городским имуществом, включая,
в частности, местные отделы информационных систем, школы, библиотеки, транспорт, больницы,
электростанции, системы водоснабжения и управления отходами, правоохранительные органы и
другие общественные службы. Выводы, полученные на основе анализа собранных данных,
направляются на эффективное использование активов и ресурсов.
Кроме того, соответствующие государственные органы получают возможность проводить
работы по оптимизации на основе информации, собранной в базе данных. Все эти цифровые решения
касаются также медицины и транспорта. В частности, для мониторинга атмосферного воздуха в целях
защиты окружающей среды можно отслеживать загрязнение в городе на электронной карте с помощью
беспроводных сенсорных сетей.
Умные деревни - это не идея, это документ, созданный в 2016 году на основе декларации
Европейского Союза о развитии сел в отдаленных районах. Его основными целями являются
обеспечение доступа к услугам, расширение использования электронных услуг, создание циркулярной
экономики и обеспечение устойчивого развития сельских районов.
Отличие «Умного города» от обычных городов заключается в электронизации всей
инфраструктуры и создании большой базы данных. На основе этой совокупности информации
эффективность расходов и качество жизни населения повышается по всему городу.
Концепция «умное село» — это целостный подход к цифровой трансформации сельских
районов, который будет способствовать их развитию и поможет сократить миграцию из сельских
районов в города. В большинстве сельских населенных пунктов необходимо обратить внимание на
решение следующих вопросов – это обеспечение рационального энергоснабжения; установление
качественного интернета; доступ к цифровому контенту; повышение грамотности населения.
Много ли в мире «умных деревень»?
Идея «умных деревень» не нова в мире и существует в нескольких странах. Например, в Турции
есть проект «Умная деревня» при поддержке Vodafone. Есть проект Village Kazakhstan в Казахстане,
проект Smart village в Руанде и проект Autonomous Village в Украине.
Крупный проект, созданный в Индии при поддержке Microsoft, находится там, где нет
мобильной связи, только высокоскоростной интернет по специальной технологии.
24 января 2022 года аналитики Juniper Research опубликовали исследование, согласно которому
расходы на умные города во всем мире в 2021 году составили $35 млрд. Эти инвестиции во многом
связаны с эксплуатацией различных инноваций в таких областях, как транспорт, инфраструктура,
энергетика, освещение, управление городом и городская связь (1).
«Многие города развернули технологии и данные, чтобы помочь местным властям снизить
воздействие на окружающую среду и потребление энергии, — отметил соавтор исследования Майк
Бейнбридж. - Лучшие города в нашем недавнем рейтинге находят инновационные способы
использования технологий, чтобы обеспечить очевидные преимущества и для своих граждан»
В Juniper Research составили рейтинг лучших умных городов, в число которых вошли:
▪ Шанхай;
▪ Сеул;
▪ Барселона;
▪ Пекин;
▪ Нью-Йорк.
Особенно высоко оценивается проект Shanghai Citizen Cloud как единый центр для более чем
1200 различных услуг для жителей города, благодаря которому эффективное оцифрованное
управление коммунальными и государственными услугами становится обычным явлением во многих
городах Азии.
В дополнение к этим рейтингам исследование показало, что инициативы в области умных
городов будут генерировать почти $70 млрд ежегодных расходов к 2026 году; по сравнению с $35 млрд
в 2021 году. Большая часть этого будет сосредоточена на инициативах в области интеллектуальных
сетей, которые позволят сэкономить более 1000 ТВт электроэнергии в 2026 году, что эквивалентно
более чем 5-летнему потреблению энергии Лондоном на момент конца 2021 года.
Многие области развития умных городов все еще находятся на ранних стадиях, особенно за
пределами ведущих городов, поэтому первоначальные разработки по-прежнему составляют большую
часть рынка. Juniper Research отмечает, что это означает, что экономия, полученная за счет технологий
…390…
«умного города», останется высокой. Мы ожидаем, что только экономия энергии достигнет $96 млрд
в 2026 году, что сделает их внедрение в большинстве случаев весьма рентабельным.
В конце мая 2021 года стало известно о реализации в Риме крупного проекта умного города.
Для этого были привлечены компании Envision и Sony, которые благодаря своим разработкам должны
будут снизить уровень загрязнения воздуха. Три проекта, запланированные на начало июня 2021 года,
должны упростить поиск мест для парковки, сократить количество аварий на пешеходных переходах
и уменьшить скопления людей в автобусах Рима. В конце ноября 2020 года в Мюнхене запустили
инфраструктуру умного города на основе блокчейна. Предполагается, что ее внедрение сократит
использование автомобилей на 10%, а выбросы CO2 на 34 000 тонн в год.
Москва поднялась на 16 место в рейтинге умных городов, который составляет швейцарский
Международный институт управленческого развития (IMD Business School). В исследовании,
обнародованном 17 сентября 2020 года, российская столица заняла 56-ю строчку (4).
Первое место списка второй год подряд досталось Сингапуру. Вторую позицию в рейтинг
умных городов занял Хельсинки, третье -Цюрих. Следом расположились Окленд и Осло, а первую
«десятку» замкнул Нью-Йорк. Кроме российской столицы в рейтинг был включен Санкт-Петербург,
занявший 73-ю позицию, не изменив положение по сравнению с 2019 годом.
Рейтинг 109 умных городов от IMD Business School - лидируют Сингапур, Хельсинки, Цюрих,
Москва занимает 56 позицию.
Города оценивались по пяти направлениям: здоровье и безопасность, мобильность,
активность, возможности и управление.
Город
здоровье и мобильность активность возможности управление

безопасность
Рисунок 1. 5 направлений оценки «умных городов».
К 2050 году 66% всех людей будут жить в городах. Урбанизация может вызвать нехватку
энергии, привести к транспортному коллапсу, загрязнению окружающей среды и т.д. Для решения
социальных, экономических и экологических проблем как государственный, так и частный сектор
активно инвестируют в технологии умного города. Глобальные инвестиции в умные города вырастут
с $36,8 млрд в 2016 г. до $88,7 млрд к 2025 г.
Два ключевых фактора развития «умных» городов, по мнению авторов исследования, — это
рост населения и продолжающаяся глобальная урбанизация. Все больше и больше людей выбирают
городской образ жизни, а потому наблюдается все более острая необходимость в эффективности
управления городами.
В исследовании приводятся данные о том, что проекты смарт-городов выросли на 30% с 2013
по 2019 года. Так что самое время заглянуть в будущее.
Подключенные машины, которые управляются без водителя, видеоконтроль с помощью
технологий распознавания лиц. Все это несколько пугающие перспективы. Но какое слово здесь
ключевое? Перспектива. Легко раздувать страхи по поводу будущего, переоценив преимущества
…391…
технологий, которые появятся. По данным недавней редакционной статьи в Chicago Tribune, — это
одна из непосредственных опасностей смарт-городов.
Азербайджан строит в Карабахе «умные села». Фундамент одного из первых "умных сел"
заложен в Зангиланском районе. Автором этой идеи в Азербайджане и органом, который ее реализует,
является Государственная служба по управлению сельскохозяйственными проектами и кредитами при
Министерстве сельского хозяйства. Для этого министерству выделено 10,8 млн манатов. В проекте,
который будет реализован в селе Агали, участвуют ведущие компании из Турции, Израиля, Италии и
Китая. К январю 2022 года будет сдано 200 домов.
Что такое «умная деревня» и каковы ее составляющие? Единодушное мнение специалистов
состоит в том, что «умная деревня» — это полностью автоматизированная система управления
деятельностью населения и окружающей средой. «Умная деревня» состоит из нескольких комплексов,
работающих автономно друг от друга. По мнению экспертов, одной из главных особенностей «умной
деревни» является то, что она обладает широким спектром технических возможностей, которыми
можно управлять удаленно, не выходя из дома.
Таким образом, сельский житель имеет возможность управлять информационными системами
из единого центра, получать информацию, вести хозяйственные и другие операции, оказывать услуги
связи (возможность вести переговоры в режиме онлайн). Таким образом, жители «умного поселка»
могут решать текущие бытовые проблемы, не затрачивая при этом серьезных средств и времени,
благодаря созданной в рамках проекта автоматизированной центральной системе.
Правительство Азербайджана присматривалось к концепции еще до войны: Государственная
программа социально-экономического развития регионов Азербайджанской Республики на 2019-2023
годы включала создание двух пилотных «умных сел».
Но инициатива набрала обороты после прошлогодней войны, в ходе которой Азербайджан
отвоевал более 8000 квадратных километров территории в Нагорном Карабахе и вокруг него -т.е. около
75 процентов земель, перешедших под контроль армянских сил по результатам первой войны в 1990-
х годах, из-за которой более 600 000 азербайджанцев были вынуждены покинуть свои дома. Теперь
многие из них надеются вернуться.
В феврале президент Ильхам Алиев заявил, что первый проект «умного села» будет реализован
в селении Учунджу Агалы Зангиланского района. В сентябрьском интервью турецкому СМИ Алиев
сказал, что первые перемещенные лица вернутся в пилотное «умное село» в Зангиланском районе «к
концу нынешнего или началу следующего года», но не упомянул, какое именно селение он имел в
виду. 17 октября он также официально запустил строительство «умного села» в Физулинском районе.
Министерство сельского хозяйства пояснило, что в «умных селах» будут внедряться методы ведения
сельского хозяйства, основанные на «современных технологиях, совместном управлении и контроле»,
но эта концепция не ограничивается только этим. Концепция включает в себя “умное” уличное
освещение, строительство теплостойких и холодостойких экологичных домов, утилизацию бытовых
отходов, установку гидроэлектростанций и солнечных панельных станций, и использование биогаза.
Только в этом году власти потратят на строительство «умных городов и сел» 1,3 миллиарда долларов.
Аналитики подчеркивают потенциальную эффективность правительственной модели развития.
Система «умного села» позволит объединить все государственные службы в Карабахе в рамках единой
централизованной системы. А это, в свою очередь, позволит реализовать самые лучшие
технологические проекты в регионе», что сыграет «особую роль в стимулировании притока
инвестиций в Карабах в будущем.
Хотя Азербайджан сталкивается с проблемами при реализации концепции «умного села» (и
смежной концепции «умного города»), Карабах – идеальное место для экспериментов. Вся территория
опустошена, инфраструктуры сейчас нет. В этой связи ее придется строить с нуля, и необходимо
внедрять определенные виды инноваций, при этом в первую очередь следует учитывать потребности
и запросы населения. После войны правительство объявило о проведении масштабного опроса среди
перемещенных лиц, чтобы выяснить, сколькие из них хотят вернуться в регион и чем они хотели бы
там заниматься. Результаты опроса пока не обнародовались.
Что представляют собой "Умное село" и "Умный город", которые будут созданы в Карабахе?
Одна из главных целей создания таких сел в мире - предотвратить урбанизацию. То есть для
людей в сельской местности создают такие условия, чтобы все необходимые услуги, оказываемые в
городах, предоставлялись и в селах.
Второй важный момент - концепция «Умное село» позволяет людям зарабатывать больше, чем
в городе.
…392…
Третий вопрос заключается в том, что, как и каждый гражданин страны, сельские жители
должны иметь доступ к государственным услугам. То есть, например, услуги ASAN Service должны
быть в сельской местности.
Инновационные сельские проекты используются во всем мире для решения всех этих проблем.
Есть 3 основных компонента:
умная умная экономика умное

инфраструктура и бизнес государственное
и сервисы управление
Рисунок 2. 3 компонентов реализация инновационных сельских проектов «Умное село» во всем

мире.
Реализация проекта «Умное село», охватывающего села Агалы - I, II и III Зангиланского района,
будет осуществляться в основном по пяти компонентам. Это – жилищный сектор, секторы
производства, социальных услуг, «умного сельского хозяйства» и альтернативной энергии.
умного Альтернати
секторы социальных сельского в-ной
жилищный
производств услуг хозяйства энергии
сектор
а
Рисунок 3. 5 компонентов реализация проекта «Умное село», охватывающего села Агалы-I, II и III
Зангиланского района
На территории в первую очередь предусмотрено возведение с использованием инновационных

строительных материалов 200 полностью изолированных индивидуальных домов. Инженерные
коммуникации, системы отопления в домах также будут созданы на основе «умных технологий». В
этих селах планируется построить современные школы, детские сады, поликлиники и центры
электронного управления, сформировать инфраструктуру туризма. Все жилые дома, социальные
объекты, административные здания и объекты общественного питания, процесс переработки и
производства сельскохозяйственной продукции будут обеспечиваться альтернативными источниками
энергии. Преимущество в реализации «умных» проектов на освобожденных территориях
Азербайджана отдается технологиям 5G. Технология 5G изначально была разработана для таких
крупных проектов, как Smart City и Smart Village.
Знакомясь с этим проектом, мы пытались получить ответы на следующие вопросы:
1. Как уже упоминалось, одним из основных вопросов является то, что сельский житель
зарабатывает деньги в деревне. Для этого крестьянин производит продукты, но инфраструктуру нужно
построить так, чтобы доступ к рынку был возможен как в деревне, так и в городе. Для этой цели в
основном используются электронные платформы.
Это такие платформы, как Amazon или Alibaba. В то же время должны быть созданы системы,
чтобы люди могли онлайн проходить проверки и сертификации своей продукции, т.е. получать
сертификат онлайн. С другой стороны, сельские жители должны иметь легкий доступ к банковским
услугам. Например, у жителя села нет карты, но он может воспользоваться кассовым обслуживанием
по коду банкомата. Кроме того, следует развивать электронные платежи и так далее (10).
2. В основе проекта «Умное правительство» лежит экономия времени и ресурсов горожан, а это
значит, что многие услуги, которые жители села могут получить в райцентре, могут быть получены
через электронную систему в сельской местности.
Например, пенсионер должен получить пенсионную карту. По закону эта карта может быть
выдана лицу только после идентификации (т.е. после подтверждения того, что лицо действительно
является владельцем карты). Современные технологии позволяют решить эту проблему.
…393…
Итак, теперь в мире есть банкомат с функцией распознавания лиц. Через него и при
предъявлении удостоверения личности люди могут получить свои карты в банкоматах, такое же
правило распространяется и на получение других документов. Таким образом, они означают доступ к
электронным системам. То есть, например, чтобы получить все услуги, связанные со Службой АСАН,
сельчанину достаточно прийти в точку в селе, например, в комнату в муниципальном здании.
3. Высокоскоростной интернет в «умных деревнях», электронная система здравоохранения
(дающая ответ на 36 видов анализа за 10 минут), гражданам предоставляются электронные услуги, есть
электронный класс, выдаются биометрические паспорта. Также в «умных деревнях» есть банкоматы
по продаже лекарств.
Сколько стоит создать «умную деревню» в деревне?
Стоимость создания «умной деревни» зависит от того, какие работы здесь предстоит
выполнить. Например, проект в Индии — один из самых дорогих. Но в Азербайджане этого делать не
надо, совсем не надо. Потому что у нас есть базовая инфраструктура: электричество, мобильная связь,
интернет и так далее. Таким образом, предполагается, что для строительства этой системы в селе в
Азербайджане требуется 150-200 тысяч манатов. (8)
Следует отметить, что только банкоматы, то есть банкоматы, используемые только для
банковских услуг, стоят 30-40 тысяч манатов, но если здесь еще и продаются лекарства, то должно
быть три условия для хранения лекарств, холодильник и так далее. Таким образом, сумма на одно село
составит около 200 тысяч манатов и выше. Но если посмотреть на общую инвестиционную политику
страны, то значение «умной деревни» настолько велико, что при сгорании эта сумма мала.
Создание «умного села» в одном районе обойдется в 4-5 миллионов манатов, учитывая, что в
одном районе 30-40 сел, на построение этой системы в целом районе потребуется около 120-200
миллионов манатов. Если каждый год брать 2 района, то это 240-400 миллионов манатов инвестиций
для государства каждый год.
4. Проект «Умная деревня» предотвратит отъезд жителей села. Человеку, живущему в сельской
местности, трудно жить в городе. Есть разные вопросы, разлуки, условия проживания и так далее. С
одной стороны, реализация проекта «умная деревня» позволит сократить поток в город за счет
создания всех удобств.
5. Внедрение электронных площадок для продаж позволит людям продавать свою продукцию
по более выгодной цене и получать более высокий доход. Например, у вас есть 1 тонна картофеля, и в
сентябре вы продали бы его за 1 манат и заработали в сумме 1000 манат.
Но если продать 100 кг в сентябре, 100 кг в октябре, ноябре и так далее, можно заработать
больше. Также тот факт, что некоторые услуги являются электронными, сократит время и деньги,
потраченные на это.
6. На самом деле частный и корпоративный сектор широко вовлечены в проекты «Умная
деревня». Так было в Турции и Индии. Частные компании в Азербайджане также хотят присоединиться
к проекту, и претенденты есть, и даже сама Microsoft заинтересована в этом проекте и выразила
заинтересованность в поддержке этого проекта в Азербайджане. (9)
Но сначала этот вопрос будет финансироваться государством. В любом случае, если частная
местная компания захочет, она может внести свой вклад в этот проект, а если захочет, то государство
будет радо создать для этого условия.
7. Что даст «умная деревня» обычному фермеру? Ответ однозначен – сегодня использование
ручного труда в сельском хозяйстве во всем мире сведено к минимуму, а в аграрной сфере
применяются все новые и новые технологии. Обработка полей осуществляется дронами, сбор урожая
осуществляется компьютеризированной техникой, для экономии водных ресурсов используются
современные системы орошения.
Самое главное, что все эти процессы управляются из одного центра, применение технологий
позволяет экономить ресурсы, оптимизировать расходы и увеличивать доходы. Проект «Умная
деревня» сыграет важную роль в улучшении условий жизни людей, возвращающихся в наши села, и в
интеграции наших фермеров в систему «умного сельского хозяйства».
РЕЗУЛЬТАТЫ И ПРЕДЛОЖЕНИЯ
Согласно концепции, «умная деревня», компьютеризация процесса усиливает
производственные мощности. «Умная деревня» представляет собой автоматизированную,
централизованную и обще-платформенную автоматизированную систему, от системы орошения до
обработки земли и сбора урожая, а также предполагает применение самых передовых технологий и
техно-трансферов.
…394…
Интеграция этой системы в другие направления сельской инфраструктуры — альтернативные
источники энергии и современную транспортную систему — завершит концепцию «умного села».
Жителям села Агали Зангиланского района будет оказана поддержка в создании микробизнеса
в рамках проекта «Умное село». С этой целью Агентство по развитию малого и среднего
предпринимательства (СМБДА) при Министерстве экономики, Агентство аграрных услуг при
Министерстве сельского хозяйства, Государственное агентство занятости при Министерстве труда и
социальной защиты и Исполнительная власть Зангиланского района сотрудничают.
В рамках сотрудничества жителям освобожденного Зангиланского района будет оказана
поддержка в открытии бизнеса и обеспечении работой. На начальном этапе в программу самозанятости
будут вовлечены 22 зангеланца и для них будет создан малый бизнес. После успешного завершения
этапа обучения и оценки лица, участвующие в программе, будут обеспечены Государственным
агентством занятости соответствующим оборудованием в соответствии с их сферами деятельности.
Уже проведены встречи с KOBIA и Агентством аграрных услуг для определения направлений
деятельности и потребностей жителей. В результате обсуждений, автосервис, строительство, мастер
бытовой техники, портной, парикмахерская, салон красоты, производство муки, торговля и т.д. области
были определены.
Что дадут Азербайджану проекты "умной деревни"? Так будут ли эти проекты прибыльными?
Принесут ли они пользу бюджету?
Во-первых, для того чтобы развивать такие проекты, в этих населенных пунктах должны жить
и работать высококвалифицированные кадры. Эти проекты не принесут никакой пользы бюджету,
наоборот, они потребуют больших средств каждый год, чтобы их поддерживать. Цель проектов smart
village также заключается в том, чтобы обеспечить доступ ко всем услугам, которые люди в сельской
местности могут получить в городе. Дать людям возможность зарабатывать деньги в деревне и
развивать свой бизнес. Проекты "Умной деревни" уже реализованы во многих странах мира.
Какой из этих опытов, на ваш взгляд, ближе Азербайджану?
Проекты "Умного города" применяются в мировой практике. Пока их так называют только
специалисты в этой области. На самом деле, люди не очень-то чувствуют это в своей повседневной
жизни. Технологическое развитие еще не достигло необходимого уровня, и после внедрения
технологии 5G у нас будет возможность увидеть ее лучше. Опыт, который похож на идею умных
деревень, но является примером хорошего управления, в Европе слишком многочислен, чтобы его
можно было сосчитать. Эти поселения имеют доступ ко всем услугам и устойчивую экономику.
Кроме того, эксперты считают, что технологии «умный город» и «умная деревня» открывают
новые пути экономического развития, способные улучшить здоровье и благополучие горожан. В то же
время применение облачных технологий в возобновляемых источниках может ускорить процесс
восстановления в регионе и сделать его более привлекательным для инвесторов. Поэтому аналитики
считают, что реализация проектов «умный город» и «умная деревня» на освобожденных территориях
могла бы сыграть ключевую роль в ускорении притока инновационно-технологических инвестиций в
регион, а также создание инновационных центров и технологических парки Карабаха.
В целом концепция «умной деревни» направлена на борьбу с реальными барьерами доступа к
энергии в сельской местности, особенно в развивающихся странах, с использованием технологических,
финансовых и образовательных методологий.
Хотя электричество стало частью нашей повседневной жизни с двадцатого века, и мы можем
жить без него, мы также знаем, что без него мы не сможем развивать и использовать научные
результаты.
…395…
Оценивая эту перспективу, крупнейшие мировые нефтяные компании прогнозируют, что к
2050 году треть энергии будет приходиться на солнечные, ветровые и другие возобновляемые ресурсы,
и поэтому использование возобновляемых ресурсов является наиболее оптимальным подходом.
Учитывая, что около 80 процентов населения земного шара проживает в сельской местности и
большая их часть не имеет доступа к электричеству, можно сказать, что промышленная
инфраструктура, созданная в результате реализации концепции «умной деревни», сыграет важную
роль в создании возможности трудоустройства и улучшения качества жизни.
Безусловно, у Азербайджана есть шанс стать мировым лидером в создании «умных деревень».
Об этом заявила Тара Шарафуддин, советник Департамента Всемирного банка по устойчивому
развитию на Ближнем Востоке и в Северной Африке, в ходе дискуссий на тему «Развитие сельских
территорий и сельского хозяйства» в Баку в 2018 году.
Каждый проект должен быть экономически целесообразным. На реализацию «умных решений»
в Карабахе выделяются большие инвестиции. Насколько же выгодны подобные проекты в
долгосрочной перспективе?
Считают, что после 2025 года мировой рынок «умных городов» превысит 1 трлн манатов, что
положительно скажется на ВВП. Кроме того, макроэкономические силы и цифровые технологии
влияют на экономику. С другой стороны, быстрая урбанизация требует эффективного использования
ресурсов. Обеспечение устойчивого развития городов и сел и эффективного использования ресурсов в
секторе услуг – одна из целей «Умного города» и «Умного села». Внедрение больших данных,
открытых данных, искусственного интеллекта, блокчейна, «Интернета вещей», 5G, космических
спутников и возобновляемых источников энергии в «умных пространствах» способствует созданию
ведущих рынков, основанных на инновациях, при одновременном улучшении общественных услуг.
Чтобы применение технологических решений в городах и селах Карабаха дало результат,
необходимо вести информационно-просветительскую работу среди населения. Поэтому по мере
реализации пилотных проектов, связанных с «Умным городом» и «Умным селом», планируется
проводить цифровые обучающие программы по использованию услуг и технологических навыков для
наших соотечественников.
Планируется, что города и села на освобожденных территориях будут снабжаться за счет
возобновляемых источников энергии. В Кяльбаджарском и Лачинском районах есть большой
потенциал ветряной энергии. В Зангиланском и Джебраильском районах больше потенциал солнечной
энергии.
На территории сел Агалы 1, Агалы 2 и Агалы 3 Зангиланского района предусмотрено
строительство 200 домов с использованием инновационных стройматериалов. Предполагается, что
дома будут автономными, то есть, будут обеспечивать свою потребность в электроэнергии за счет
возобновляемых источников. Инженерные коммуникации, системы отопления в домах также будут
созданы на основе «умных» технологий.
В этих селах планируется построить современные школы, детские сады, поликлиники и центры
электронного управления, сформировать инфраструктуру туризма. Все жилые дома, социальные
объекты, административные здания, объекты общепита, процессы переработки и производства
сельскохозяйственной продукции будут обеспечиваться альтернативными источниками энергии.
Проект также предусматривает наличие на территории экологичных систем отопления, «умных»
систем ликвидации отходов и освещения, современного способа градостроительства и
инфраструктуры, наличие велодорожек и станций для подзарядки электромобилей, экологические
сенсоры контроля и камеры безопасности, а также возможности дистанционных медицинских
консультаций и рекреативные зоны.
Следует отметить, что в освобожденных районах будет создана зона «зеленой энергии», а
внедрение в этих районах систем «умного» потребления позволит сформировать в Карабахе новый
уровень жизни. При этом в центре внимания будет вопрос экономии водных ресурсов в «умных
деревнях».
Таким образом, такие приложения, как «умные» ирригационные системы, утечка воды,
контроль качества воды и потребления в таких поселках, позволят поддерживать водопотребление на
нужном уровне.
Одним словом, реализация проектов «умный город» и «умная деревня» на освобожденных
территориях окажет положительное влияние на решение основных проблем, стоящих как перед
городским, так и сельским населением, и особенно создание новых экономических возможностей в
сельской местности.
…396…
В частности, проект «Умное село» внесет положительный вклад в формирование нового
формата сотрудничества села и прилегающих территорий. Эксперты уверены, что применение
технологий «умного села» создаст условия для развития социальных инноваций и малого бизнеса в
этих сферах. Все это Азербайджан делает за свой счет, и только в этом году на эти цели выделено 1,3
миллиарда долларов.
Самое главное, что реализация этих проектов повысит привлекательность Карабахского
региона как центра технологических инноваций и стартапов. Это одна из главных целей правительства
Азербайджана.
1. Глейзер Э. Триумф города. Как наше величайшее изобретение делает нас богаче, умнее, экологичнее,
Региональные проблемы преобразования экономики, №7, 2019
2. Доклад о человеческом развитии в Российской Федерации за 2018 год / под ред. С. Н. Бобылева и Л. М.
Григорьева. – М.: Аналитический центр при Правительстве Российской Федерации, 2018.
3. Лукас Р. Лекции по экономическому росту. – М.: Издательство Института Гайдара, 2013.
4. Национальный исследовательский институт технологий и связи. «Индикаторы умных городов –2017». Москва,
2017.
5. Паспорт национальной программы «Цифровая экономика Российской Федерации» // Министерство цифрового
развития, связи и коммуникаций. [Электронный ресурс]. Режим доступа:
https:/digital.gov.ru/uploaded/files/programma.pdf (дата обращения: 30.01.2019), свободный. – Загл. с экрана.
6. Ратти К., Клодел М. Город завтрашнего дня: Сенсоры, сети, хакеры и будущее городской жизни. М.: Изд-во
Института Гайдара, 2017.
7. Сапир Ж. От регионоведения к «умным городам»: интеллектуальное наследие и возможные проблемы //
Экономические и социальные перемены: факты, тенденции, прогноз. – 2018. – Т. 11. – № 3. – С. 25-40.
8.525-ci qəzet “Azərbaycanın ilk “Ağıllı kəndinin” inşası başa çatır, 25.01.22
9.Fed.az”Azərbaycanın aqıllı kəndi necə olacaq? 01.11.2018
10.NUHÇİXAN xəbər informasiya agentliyi 10.02.2022 il Aqıllı kənd və Aqıllı şəhər layihələrinin ölkə iqtisadiyyatına
təsiri
YERALTI MƏDƏNLƏRDƏ DİZEL MÜHƏRRİKLİ AVADANLIQLARIN İŞİ ZAMANI HAVANIN

TƏRKİBİNİN YAXŞILAŞDIRILMASI ÜÇÜN GÖRÜLƏN TƏDBİRLƏR
Həmzəyev Vahid Xanlar oğlu

Magistrant
Orchid id: 0000-0002-3675-2365
Abstract: The research is devoted to the topic of measures taken to improve the air composition during
the operation of diesel powered equipment in underground mines. The article presents issues such as changing
the composition of the mining air with exhaust gases of diesel powered self-propelled equipment during
various technological processes, methods of neutralizing the negative effects of exhaust gases and prospects
for the use of electric powered self-propelled equipment in open and underground mining and the result is
shown at the end.
In research analyzes the advantages and disadvantages of both diesel and electric powered self-
propelled equipment. Also, the average composition of exhaust gases of diesel powered self-propelled
equipment was commented. Briefly, general information avout catalytic neutralizers is given and their
purification rates for exhaust gases are explained. In addition, the negative effects of mine dust also noise and
vibration generated during the use of self-propelled equipment have been investigated. In researche also shows
airflow requirements for diesel powered self-propelled equipment in the Gadir mine in the Republic of
Azerbaijan.
Key words: diesel powered self propelled equipment, exhaust gases of the diesel engine, particulate
matter, catalytic neutralizers, mine dusts, eletric powered self propelled equipment.
Giriş. Açıq və yeraltı mədən işlərində müxtəlif texnoloji əməliyyatların yerinə yetirilməsində
özüyeriyən avadanlıqlardan geniş istifadə edilir. Açıq və yeraltı mədən işlərində tətbiq edilən özüyeriyən
avadanlıqların əksəriyyəti dizel mühərriki ilə təchiz edilmişdir.
Dizel mühərriklərinin nəqliyyatda geniş tətbiq tapması, onların nisbətən ucuz yanacaqla işləməsi, daha
yaxşı yanacaq səmərəliliyinə malik olması və işlənmiş qazların zəhərli təsirinin aşağı olması ilə izah edilir
(Гаврилов, Зарипов, Карку, Серикваев, 2019: s.76).
…397…
Qeyd etmək lazımdır ki, daxili yanma mühərriklərinin işlənmiş qazlarının tərkibində zərərli maddələr
də vardır. Bəzən daxili yanma mühərrikli texnikaların, o cümlədən, dizel mühərrikli texnikaların tətbiqi zamanı
havaya atılan zərərli maddələrin konsentrasiyası buraxıla bilən konsentrasiya həddindən (BBKH) çox olur. Bu
isə ətraf mühit üçün çox təhlükəlidir.
Yeraltı mədən işlərində müxtəlif texnoloji əməliyyatların yerinə yetirilməsi zamanı tətbiq edilən dizel
mühərrikli özüyeriyən avadanlıqlarla mədən havasına atılan zərərli maddələrin konsentrasiyasının buraxıla
bilən konsentrasiya həddindən çox olması, mədən havasını çirkləndirməklə yanaşı işçilərin sağlamlığına da
mənfi təsir göstərir. Bu isə öz növbəsində olaraq müvafiq tədbirlərin görülməsini tələb edir.
Tədqiqatın məqsədi. Yeraltı mədənlərdə dizel mühərrikli avadanlıqların işi zamanı havanın tərkibini
yaxşılaşdırmaq üçün həyata keçirilən tədbirləri araşdırmaqdır.
Tədqiqatın informasiya bazası və işlənməsi metodları. Tədqiqatın yerinə yetirilməsində mövzuya
uyğun olan müxtəlif elmi ədəbiyyatlardan istifadə edilmiş və onların təhlili aparılmışdır.
Təhlil. Güclü dağ-nəqliyyat avadanlıqların işlənmiş qazları ilə mübarizə problemləri çox böyük
əhəmiyyət kəsb edir (İsmayılov, 2015: s.535). Dizel mühərriklərinin işlənmiş qazlarının tərkibinə qısa bir nəzər
salaq. Dizel mühərriki dizel yanacağının natamam yanması nəticəsində bərk, maye və ya qaz halında olan
kimyəvi maddələrin mürəkkəb qarışığından ibarətdir (Debia, Couture, Njanga, Neesham-Grenon, 2017:
s.641). Dizel mühərriklərinin işlənmiş qazlarının orta tərkibi cədvəl 1-də göstərilmişdir (Никишин,
Барыльникова, 2019: s.59).
Cədvəl 1
Dizelin işlənmiş qazlarının orta tərkibi (L. V. Qrexova görə)
İşlənmiş qazların Müxtəlif rejimlərdə Dizelin işlənmiş qazlarının toksiki
komponenti işlənmiş qazlarda komponentləri
konsentrasiya Konsentrasiya, q/m3 Xüsusi atılma
Azot N2 74 – 78 % - -
Oksigen O2 2 – 18 % - -
Su buxarı H2O 0,5 – 9,0 % 15 – 100 -
Karbon dioksid CO2 1 – 12 % 40 – 240 -
Azot oksidləri NOx 0,004 – 0,5 % 1–8 10 – 30
O cümlədən
azot monooksid NO 0,004 – 0,5 % 1,0 – 4,5 6 – 18
azot dioksid NO2 0,0001 – 0,013 % 0,1 – 0,8 0,5 – 2,0
Karbon monooksid CO 0,0005 – 0,4 % 0,25 – 2,5 1,5 – 12,0
Karbohidrogenlər CnHm 0,009 – 0,3 % 0,25 – 2,0 1,5 – 8,0
Benzapiren C20H12 0,05 – 1,0 mq/m3 (0,2 – 0,5)10-8 (1 – 2)10-6
His C 0,01 – 1,1 q/m 3
0,05 – 0,5 0,25 – 2,0
Kükürd dioksid SO2 0,0018 – 0,02 % 0,1 – 0,5 0,4 – 2,5
Kükürd trioksid SO3 (0,4-6)10-4 % - -
Aldehidlər RCHO 0,0001 – 0,002 % 1,0 – 10,0 -
O cümlədən
Formaldehid HCHO (1-19)10-4 % -
Akrolein CH2CHCHO (1-1,3)10-4 % 0,001 – 0,04 0,06 – 0,2
İşlənmiş qazlarda qazabənzər komponentlərlə yanaşı əsas komponenti his (C) olan bərk hissəciklər də
vardır (Никишин, Барыльникова, 2019: s.58). Ümumilikdə, dizel mühərriklərinin işlənmiş qazlarında
müəyyən hissəsi zərərli təsirə malik olmayan 250 komponent iştirak edir (Никишин, Барыльникова, 2019:
s.58). Zəhərli komponentlərin ümumi kütləsinin 80-95 %-i beş qazın payına düşür (Никишин, Барыльникова,
2019: s.58): azot oksidləri (NOx), karbon monooksid (CO), karbohidrogenlər (CnHm), aldehidlər (RHCO) və
kükürd dioksid (SO2).
Mühərriklərdə zəhərli maddələrin ayrılmasına çoxlu sayda müxtəlif amillər təsir göstərir (Никишин,
Барыльникова, 2019: s.126): mühərrikin iş rejimi, yanma kamerası detallarının temperaturu, his əmələ
gəlməsi, silindr-porşen qrupunun aşınması, qidalanma və alovlanma sisteminin vəziyyəti və s. Dizel
mühərriklərindən ayrılan bərk hissəciklər halında olan tullantıların miqdarı benzin mühərriklərindən daha
yüksəkdir (6-10 dəfə) (Reşitoğlu, Altinişik, Keskin, 2015: s.), (Prata, Susilowati, Susanna, 2019: s.232).
Dizelin bərk hissəcikləri dozadan və təsir etmə müddətindən asılı olaraq sağlamlıq üçün kəskin və xroniki
fəsadlar yarada bilər (Evans, 2015: s.4), (Prata, Susilowati, Susanna, 2019: s.233).
Dizel mühərriklərinin işlənmiş qazlarının zərərsizləşdirilməsinin əsas vasitələrindən biri
neytrallaşdırıcıların və süzgəclərin istifadəsidir (Голинько, Лебедев, Муха, 2015: s.20). Süzgəclər işlənmiş
…398…
qazların zərərli komponentlərini tutur, neytrallaşdırıcılar isə onları zərərsizləşdirir (Голинько, Лебедев,
Муха, 2015: s.20). Neytrallaşdırıcılar mayeli, alovlu, katalitik, termokatalitik və kombinəedilmiş olurlar
(Голинько, Лебедев, Муха, 2015: s.20).
İşlənmiş qazlar üzrə təmizləmə dərəcəsi yüksək olan katalitik neytrallaşdırıcılar nəqliyyatda geniş
tətbiq edilir. Katalitik neytrallaşdırıcılar oksidləşmə yolu ilə zəhərli komponentləri (karbon monooksid,
aldehidlər və s.) zərərsiz hala (karbon qazı, su buxarı) gətirir (Голинько, Лебедев, Муха, 2015: s.21). Bəzi
azot oksidlərini neytrallaşdırmaq üçün xüsusi neytrallaşdırıcılardan istifadə edilir (Голинько, Лебедев, Муха,
2015: s.21). Mühərrikin istənilən iş rejimində ən effektiv tərkibində 0,1 % Pt ilə aktivləşdirilmiş Ni və Mn
oksidləri saxlayan katalizatorlar hesab edilir (Sassykova, Nalibayeva, 2018: s.294). Sınaqlar nəticəsində
məlum olmuşdur ki, katalizatorla təchiz edilməyən mühərriklə müqayisədə, katalitik neytrallaşdırıcının dizel
yanacağı ilə işləyən КамАЗ yük maşınında istifadəsi sayəsində, işlənmiş qazların zəhərli təsiri azalmışdır: boş
hərəkətdə minimal iş rejimində (800 dövr/dəq) neytrallaşdırıcının effektivliyi NOx – 59 %, CnHm – 86 %, CO
– 99 % təşkil edir (Sassykova, Nalibayeva, 2018: s.294). Zəhərli qaz tullantılarının azaldılması üçün effektiv
katalizatorların istehsalı və tətbiqi hava hövzəsinin vəziyyətini xeyli yaxşılaşdırmağa imkan verəcəkdir
(Sasykova, Gil’mundinov, Nalibayeva, Bogdanova, 2017: s.108).
İndi isə dizel mühərrikli özüyeriyən avadanlıqların işlənmiş qazlarının mədən havasının tərkibinə necə
təsir etdiyinə diqqət yetirək. İşlənmiş qazlarla mədən havasının yüksək səviyyədə çirklənməsi, adətən,
təmizləmə və hazırlıq qazmalarının diblərində baş verir. İşlənmiş qazların ayrılması qazıma, yükləmə və
daşıma işlərində daha intensiv baş verir.
Daxili yanma mühərrikli, o cümlədən, dizel mühərrikli özüyeriyən avadanlıqların yeraltı mədənlərdə
müxtəlif texnoloji əməliyyatlarda tətbiqi zamanı mədən havası işlənmiş qazlarla yanaşı mədən tozları ilə
çirklənir. İşlənmiş qazlar kimi mədən tozları da işçilərin sağlamlığı üçün böyük təhlükə törədir. Tozlu hava ilə
uzunmüddətli nəfəsalma yuxarı tənəffüs yollarının (yuxarı və orta bronxların katarası, bronxial astma),
həmçinin, ağciyər xəstəliklərinə (fibroz, pnevmokonioz və pnevmaniya) gətirib çıxarır (Голинько, Лебедев,
Муха, 2015: s.73). Qazmalarda havalandırmanı lazımı səviyyədə təşkil etmədikdə, mədən havasının
tərkibində işlənmiş qazların və mədən tozlarının miqdarı daha da artacaqdır.
Qeyd edilənlərlə yanaşı, dizel mühərrikli özüyeriyən avadanlıqların açıq və yeraltı mədən işlərində
tətbiqi zamanı səs və vibrasiyanın buxarıla bilən həddən çox olması işçilərin sağlamlığına mənfi təsir göstərən
amillərdəndir.
Məlum olduğu kimi yeraltı mədən işlərində güclü dizel mühərrikli texnikaların tətbiqi mədənə artıq
miqdarda hava verilməsini tələb edir. Buna nümunə olaraq, “Gədəbəy” müqavilə sahəsində yerləşən Qədir
mədənində tətbiq edilən dizel mühərrikli texnikalar üçün tələb olunan hava sərfi cədvəl 2-də göstərilmişdir.
Cədvəl 2
Dizel mühərrikli texnikalar üçün tələb olunan hava sərfi
Dizel mühərrikli texnikalar Mühərrikin gücü, Hava sərfi,
kVt m3/san
ST7 144 21,6
ST2G 87 4,3
Boomer T1D 55 5,5
MT2010 224 33,6
Son illər açıq və yeraltı mədən işlərində elektrik mühərrikli özüyeriyən avadanlıqların tətbiq dairəsi
genişləndirilmişdir. Elektrik mühərrikli özüyeriyən avadanlıqların tətbiqi zamanı ətraf mühitə zərərli
komponentlər atılmır və daxili yanma mühərrikli özüyeriyən avadanlıqlarla müqayisədə faydalı iş əmsalı daha
yüksək olur. Dizel mühərrikli özüyeriyən avadanlıqlarla müqayisədə səs və vibrasiyanın az olması, həmçinin,
təmirinə çəkilən xərclərin az olması elektrik mühərrikli özüyeriyən avadanlıqların tətbiq dairəsini daha da
genişləndirir.
Nəticə
Beləliklə, aşağıdakı nəticə və təklifləri qeyd etmək olar:
1. Dağ-mədən işlərində dizel mühərrikli özüyeriyən avadanlıqların tətbiqi zamanı onların etibarlı
zərərsizləşdirici vasitələrlə, o cümlədən, neytrallaşdırıcılar və süzgəclərlə təmin edilməsinə diqqət
yetirilməlidir. Təmizləmə dərəcəsi aşağı olan zərərsizləşdirici vasitələrin tətbiqinə yol verilməməlidir.
Təmizləmə dərəcəsi yüksək olan zərərsizləşdirici vasitələrin tətbiqi açıq və yeraltı mədən işlərində sanitar-
gigyenik şəraiti əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdıracaqdır.
2. Elektrik mühərrikli özüyeriyən avadanlıqlar dizel mühərrikli özüyeriyən avadanlıqlardan fərqli olaraq
yeraltı mədənlərə əlavə hava verilməsini tələb etmir.
…399…
3. Açıq və yeraltı mədən işlərində işlənmiş qazların və mədən tozlarının işçilərə zərərli təsirini azaltmaq üçün
onların təkmilləşdirilmiş fərdi mühafizə vasitələri ilə təmin edilməsinə diqqət yetirmək lazımdır.
Ədəbiyyat
1. Гаврилов П., Зарипов Р. Ю., Карку А. Д., Серикваев Т. М. (2019). Методы снижения токсичности отработавших
газов дизеля // Наука и техника Казахстана. - № 1. – стр. 75-85.
2. İsmayılov R. T. (2015). Açıq mədən işlərinin prosesləri. – Bakı: Turxan NPB nəşriyyatı. – 636 səh.
3. Maximilien Debia et al. (2017). Diesel engine exhaust exposures in two underground mines // International Journal of
Mining Science and Technology. – Vol. 27 (4). – 641-645 pp.
4. Никишин В. Н., Барыльникова Е. П. (2019). Обеспечение экологической безопасности автотранспортного
комплекса: учебное пособие. – Набережные Челны. – 232 стр.
5. Reşitoğlu İ. A., Altinişik K., Keskin A. (2015). The pollutant emissions from diesel-engine vehicles and exhaust
aftertreatment systems // Clean Technologies and Environmental Policy. – Vol. 17(1). – 15-27 pp.
6. Prata D. A., Susilowati Indri H., Susanna D. (2019). Diesel particulate matter issues in Indonesia underground mining
industry // KnE Life Sciences. – Vol. 4(10). – 231-239 pp.
7. Evans D. J. (2015). An evaluation of carbon concentrations associated with biodiesel particulate matter in an
underground metal mine. – Montana Tech. – USA. 78 p.
8. Голинько В. И., Лебедев Я. Я., Литвиненко А. А., Муха О. А. (2015). Аэрология горных предприятий: учебное
пособие. Национальный Горный Университет. – Днепропетровск: НГУ. – 206 стр.
9. Sassykova L. R., Nalibayeva A. M. (2018). Development and testing of catalysts on metal block carriers for exhaust
gases neutralization // Journal of Chemical Technology and Metallurgy. – Vol. 53(2). – 289-295 pp.
10. Sassykova L. R., Gil’mundinov S., Nalibayeva A. M., Bogdanova I. (2017). Catalytic systems on metal block carriers
for neutralization of exhaust gases of motor transport // Revue Roumaine de Chimie. –Vol. 62(7). – 107-114 pp.
ANALYSIS OF THE TOURIST POTENTIAL OF THE SHUSHA DISTRICT OF THE REPUBLIC

OF AZERBAIJAN BEFORE AND AFTER THE OCCUPATION BY THE ARMED FORCES OF
THE REPUBLIC OF ARMENIA
Nazrin Nuriyeva
Master student
Orcid id: 0000-0001-7334-3184
Abstract: The article is devoted to the problem of tourism development in the Shusha district of the
Azerbaijan Republic and the restoration of its tourism potential after 30 years of illegal occupation by separatist
forces of the Republic of Armenia. For 30 years in the occupied 20% of the lands of the Republic of Azerbaijan,
the Armenian separatists carried out illegal activities, which harmed the tourist potential of the occupied
regions. In December 2020, as a result of the competent policy of President Ilham Aliyev and the Armed
Forces of the Republic of Azerbaijan, all previously occupied territories were liberated and returned to
Azerbaijani control, including the Shusha administrative district of the Karabakh economic and geographical
region. To this end, the peculiarities of the region's tourism potential, conditions, and opportunities necessary
for its development are studied. The conditions created in the territory of the Republic of Azerbaijan before
and after the occupation of the Shusha region are analyzed as the damage caused during the 30 years of
occupation by the separatist forces of the Armenian Armed Forces. The article attempts to reveal the prospects
for the development of ecological, therapeutic, and cultural types of tourism in the Shusha administrative
region using the existing opportunities of the Republic of Azerbaijan.
Keywords: Azerbaijan, Shusha, tourism, medical and health tourism, ecotourism, cultural tourism.
As an administrative district of the Republic of Azerbaijan, the Shusha district was founded in 1930.
In 1963 the district was abolished, and the territory was transferred to the Khankendi district. In 1965 it became
an independent district again. The district of Shusha is located on the Karabakh ridge of the Lesser Caucasus
territory. Its area is 290 square km, with a population of 26.7 thousand. The town of Shusha has long been
considered one of the main economic centers of Karabakh. Both the town and the district of the same name
were differentiated by developing industry, agriculture, and especially the processing industry. At the
beginning of the last century, there were about 1700 trade units registered in Shusha, which is evidence of the
unique economic potential of the town a century ago. Before the occupation of Shusha in 1992, the town had
a factory of oriental musical instruments, a production shop, an enterprise of Baku Radio Construction
…400…
Association, a weaving shop of Garabagh Silk Factory, and other production enterprises. Also, in Shusha were
enterprises for the production of building materials.
According to a study conducted by the Freedom of Expression Foundation (SAMF) within the project
"Analysis of Moral and Material Losses of Azerbaijani and World Tourism due to the Occupation of Shusha
and Aghdam, Publication of Analytical Report," the official formation of tourism in Shusha dates back to
1935-1936. M.Abdullayev, an ex-guide in Shusha, says that tourism in the region was so developed that dozens
of guides worked in the city at that time. According to him, the primary source of income for Shusha was the
tourism business. (https://musavat.com/news/qarabag-dunya-turizminin-incisi-ola-bilerdi_128697.html).
Because of its historical past and natural and cultural diversity, Shusha has excellent potential to
develop cultural-historical, ecological, and medical-health tourism.
Ecotourism. The nature of Shusha is rich in mountainous terrain and mineral water springs. The highest
peak is Beyuk Kirs Mountain (2725m above sea level). Predominantly Cretaceous and Jurassic deposits are
found here. Climate is predominantly temperate, warm and dry in summer and cold and dry in winter. River
Gargar flows through the area. Meadows and xerophytic shrubs replace clear-cut forests in the lowlands and
foothills. The broad-leaved forests of Shusha include willow, mulberry and nut trees, pomegranate, currant,
blackberry, raspberry, cranberry, hawthorn, frost-resistant poplar, juniper, spruce, red-leaved hazel, pine, ash,
oak, plane tree, cypress, maple, and lime. The Topkhana forest is one of Shusha's rare treasures with an ancient
history. This forest, which occupies 20 percent of the territory of the Shusha district, was once considered a
miracle of nature. The Shusha hornbeam, the Caucasian orchid, or khary bulbul, can be found on the slopes of
the mountains. The fauna of Shusha is as rich as its flora. The presence of forests and mountains here and the
abundance of natural resources give shelter to birds and animals. The forests are home to brown bears, wolves,
tigers, steppe cat, lynx, badger, fox, leopard, jackal, deer, roe deer, mountain goat, hare, hedgehog, and other
animals. There are thrushes, owls, mountain eagles, crows, grouse, rooks, swallows, magpies, partridges,
falcons, nightingales, and starlings. In 1988 Dashalty State Reserve, covering an area of 450 hectares was
established to protect the unique natural complexes in the territory of Shusha. Another favorite place for
tourists coming to Shusha was the legendary "Jidir Duzu" with its unique and unique nature, where the "Khary
Bulbul" song festival was held annually in May. The nature of the Shusha region is rich in its diversity.
However, during the occupation by Armenian separatists, natural resources were plundered, and forests were
cut down.
Medical and health tourism in Shusha has been developing since 1983. The mountain climate of
Shusha speeds up the metabolism and strengthens the body. Studies conducted in Shusha have shown that soon
after the body adapts to the local climate, one's weight increases, and hemoglobin and blood globules increase.
There were several medicinal springs on the territory of Shusha. The mineral spring Turshsu (Sour Water) held
a special place among them. Many years of medical research have confirmed that acidic spring water is an
excellent remedy for gastric diseases. The main peculiarity of the water is that it arouses appetite. Near
Turshsu, another mineral spring, Demirsu (Iron water), is recommended for rheumatic diseases. Shyrlan
mineral water is recommended for intestinal and gastrointestinal diseases, quickly restores average blood
composition, and strengthens the ability to restore bone marrow.
In the Soviet years, Shusha's resort infrastructure development acquired a new dimension. 25-30
thousand workers arrived annually for rest in the early years. Dozens of sanatoriums and health centers treated
thousands of people from all over the world. Among them were the Republican tuberculosis sanatorium named
after Khurshid Banu Natavan situated in the north-east outskirts of the city in the dense greenery in the
architectural style of Azerbaijan of the 19th century and the Rest House#2 Azerittifag, Republican Health
School, Pioneer Camp of the Ministry of Municipal Economy, Inter-Collective Farm Rest House, several
boarding houses, hotels and so on. The best was the Rest Home No. 1 of the Azerbaijan Council of Trade
Unions, established in 1932. On summer days, the number of holidaymakers reached up to 4,000 people.
Cultural and historical tourism. Shusha is one of the cultural centers of Azerbaijan. According to data
from the National Academy of Sciences of Azerbaijan, 95 poets, 22 musicologists, 38 khanende singers, 12
calligraphers, five astronomers, 18 architects, and 16 doctors in the XIX century, and about 42 teachers lived
and worked in Shusha. (Kajar C, 2007) From the second half of the XVIII century, Shusha became a center of
music and thus promoted the development of Azerbaijani music. A special place in the life of musicians in
Shusha was held every year on the 19th of May in the 70s (before occupation) Jidir Duzi music festival. There
were 300 historical monuments, 550 ancient dwellings, and 870-meter long restored fortress walls on 350
hectares of a reserved area in Shusha, nicknamed by Heydar Aliyev at one time as the City of Monuments. Of
these, 23 historical monuments belonged on the monuments of national and world scale. The significant
…401…
number of national monuments, their diversity, and distinctive features call Shusha the richest cradle of our
culture. Many of these monuments date back to the XVIII-XIX centuries.
In Shusha, there were ancient fortress walls, residences of Karabakh khans, and a house museum of
Kh. Natava, the Mausoleum of M. P. Vagif, the Dashalta Gorge, the Khazine Gala Cave, and Albanian
churches. For many years, tourists' disposal was "Shusha" sanatorium, mountain resort association, 9-storey
"Karabakh" hotel, five parks of culture and leisure, four cinemas, and public catering facilities.
As a result of the Armenian occupation, the vast majority of these facilities were destroyed. The unified
transport and communications system, which had been operating in the occupied territories for many years,
was destroyed due to Armenian aggression. Flora and the natural habitat of fauna were destroyed. This was
done so that the lands in the occupied territories became worthless and subject to erosion over time. The
irrigation and water supply system of the entire region and the surrounding area of the occupied territories was
disrupted, which negatively affected the soil and vegetation cover state. The "scorched earth and ethnic
cleansing" policy was carried out in all the occupied territories by the Armenian aggressors. Cultural and
historical monuments were also put out of action, destroyed, and looted. The necessary tourist infrastructure
was destroyed, not counting the illegally operating facilities. Political instability and occupation have led to
the fact that the occupied territories of Azerbaijan have been included in the list of "International SOS" zones
of risk for travel. The damage to historical and cultural monuments in the occupied territories carried out in
2014-2017 was about 88 billion manats. However, according to the assessment that is carried out now, after
the liberation of the country's territories, this amount will be much higher (www.anl.az).
Following the Decree of the President of the Republic of Azerbaijan "On the organization of temporary
special administration in the liberated territories of the Republic of Azerbaijan" from October 29, 2020, the
work on the reconstruction of infrastructure began in the de-occupied territories. (https:// president.
az/ru/documents/category/decrees) Many government agencies have already announced that they are ready to
launch new projects in liberated areas, cities, and towns. Decrees have been adopted, and appropriate measures
have been taken to restore the Shusha region and promote it in the world tourist arena:
A. On December 1, 2020, at the Uzakrota Online 2020 tourism summit, one of Turkey's most
significant tourism events, Florian Zengstschmid, CEO of the Azerbaijan Tourism Bureau, informed about
Karabakh, its tourism opportunities, and the prospects for tourism development in the region.
B. On December 9-10, 2020, the Bureau of Tourism of Azerbaijan (BTA) promoted the Karabakh
region and its tourism opportunities at the virtual events Travel Meet Asia 2020 with South Asian countries
and Tour Expo Tourism Fair travel companies from Uzbekistan. At the State Tourism Agency, meetings and
webinars held as part of the events provided participants with information on tourism opportunities in
Azerbaijan, particularly in the territories liberated from occupation.
C. On November 17, 2020, Azerbaijani President Ilham Aliyev signed an order on measures for the
design and construction of the Ahmedbeyli-Fizuli-Shusha road. According to the order published on the
official website of the head of state, for the design and construction of a road with a total length of 101.5 km,
initially 50 million manats is allocated to the State Roads Agency of Azerbaijan from the Reserve Fund of the
President of Azerbaijan for 2020.
On December 11, 2020, the Heydar Aliyev Foundation launched a project to restore religious
monuments and mosques in the areas liberated from occupation. The work to restore the religious shrines
destroyed during the occupation has already begun in the city of Shusha. The project will involve local and
foreign specialists in the restoration, conservation, and reconstruction of the shrines in the region.
D. On November 8, 2021, the restoration of the Topkhan forest was launched, and a tree-planting
campaign was conducted in Shusha. During the tree-planting campaign, which also covered the Topkhan forest
in ancient Shusha, skeleton, ash, kevlar, and elm trees were planted on 3 hectares, and 100 kg of oak seeds
were sown in the area. Moreover, in the framework of the project "Year of Shusha," the work on ecotourism
development creation of 20 additional walking routes in the main ecotourism zones of the country, including
in the national parks, is planned.
E. On January 5, 2022, by order of the President of the Republic of Azerbaijan, Ilham Aliyev 2022 is
declared the "Year of Shusha" in the Republic of Azerbaijan, and instructions on the preparation and
implementation of the action plan were issued to the Cabinet of Ministers of the Republic of Azerbaijan.
According to the official representative of the Ministry, the first significant event of the "Year of Shusha" will
be the international folklore festival "Kharybulbul" to be held in May, which will be organized by the Ministry
of Culture, the Heydar Aliyev Foundation and the Department of the State Reserve of Shusha. Another Vagif
Poetry Day will be held in Shusha in July and August, and the final stage of the Mugham TV contest and gala
concert of the contest winners will be held in July-August. In addition, the international arts festival "Shusha-
…402…
2022", the international photography festival "4 Seasons of Shusha," and others will also be held during the
year, which in turn creates preconditions for the development of event tourism in the Shusha district.
The study showed that Shusha is an area of Azerbaijan with the richest tourist potential. Here art,
ancient history, and culture, charming examples of nature are suitable for creating a tourist complex. However,
the territory's occupation did not allow the use of these opportunities. Over 30 years of occupation, more than
half of the tourist attractions have been destroyed, which harmed the development of tourism in the region and
led to its complete cessation. It will take a lot of time and funds to restore the region. After the liberation of
the occupied territories, special projects for the socio-economic development of these territories as a whole,
including tourism, will be implemented in Shusha.
Reference:
1. Ismayılov İ.A. (2015). “Azərbaycan mirvarisi Ş u ş a”. – Bakı: “Zərdabi Nəşr” MMC. – 38, 54, 66, 176.
2. Soltanova H.B. (2015). “Azərbaycan Respublikasında turizm və onun inkişafı”. – Bakı: AzTu. – 343.
3. Бадалли.Г. (2007). «Курортные зоны Азербайджана под оккупацией». – İrsНаследие. - №4-5, (28-29). URL:
https://irs-az.com/new/pdf/090628160658.pdf.
4. Каджар Ч. (2007). «Старая Шуша». – Bakı: Şərq-Qərb//Президентская библиотека. Е-книги. URL:
https://www.ebooks.az/view/QrpNmgYb.pdf.
5. Правовые аспекты возмещения ущерба Азербайджану в результате агрессии со стороны Армении.
URL:http://www.anl.az/down/meqale/ejednevniye_novosti/2021/fevral/733304.htm.
6. https://azertag.az/ru/xeber/Turisticheskii_potencial_Karabaha_predstavlen_na_turisticheskom_sammite_Uzakrota
_Online_2020_Turcii-1656459.
7. https://moscow_baku.ru/news/turizm/okkupirovannye_territorii_azerbaydzhana_vklyucheny_v_spisok_zon_riska_
dlya_puteshestviy/.
8. https://musavat.com/news/qarabag-dunya-turizminin-incisi-ola-bilerdi_128697.html.
9. https://president.az/ru/documents/category/decrees.
AZƏRBAYCANDA KƏND TƏSƏRRÜFATININ İNKİŞAFININ MÜASİR PROBLEMLƏRİ
Paşazadə Səbuhi Pərviz

Magistrant
Azərbaycan Texniki Univerisiteti, Azərbaycan
Orcid id: 6768-6771-7135-3950
Abstract. Agriculture occupies an important place among the eleven economic sectors, the
development of which has been declared a priority by the Azerbaijani state. Thus, in order to develop the
agricultural sector in a sustainable way and without harming the ecosystem, the "Strategic Roadmap for the
production and processing of agricultural products in the Republic of Azerbaijan" was approved and an action
plan was developed to organize an innovation-oriented production and processing process.
Thanks to the measures taken in accordance with the goals and objectives of the state-wide strategic
documents, a number of positive trends in the sustainable development of agriculture have been observed in
recent years. The development of processing and production areas in agriculture and the implementation of
these activities while preserving the ecosystem as much as possible is one of the main issues of state policy.
In order to increase the level of food security in the coming years, along with a steady increase in production
in the agricultural sector, it is planned to expand the efficient use of natural resources and the use of innovative
technologies. However, it is known that a number of new realities and global challenges have emerged in the
field of agriculture. The current state of land and water resources in Azerbaijan, global warming and climatic
factors affecting the ecosystem, constantly updated modern technologies, the human factor, food security can
be assessed as new realities. New realities also require a new and comprehensive approach to the problems
facing agricultural development. With an innovative and comprehensive approach to the existing problems of
Azerbaijan's agricultural industry, the sector has the opportunity to realize its full potential.
Key words: Azerbaijan, agriculture, development, problems, innovation, priority.
Kənd təsərrüfatı dedikdə, ümumi mənada torpaq və toxumdan istifadə edərək bitki və heyvan mənşəli
məhsulların yetişdirilməsi və bu məhsulların müxtəlif mərhələlərdə dəyərləndirilməsi nəzərdə tutulur. Daha
geniş çərçivədə baxsaq, kənd təsərrüfatı cəmiyyətin qida ehtiyatı üçün zəruri olan bitki və heyvan mənşəli
məhsulların əldə edilməsi məqsədilə müəyyən bioloji və sosial-iqtisadi mühitdə həyata keçirilən fəaliyyətlərin
məcmusudur. Növbəti onilliklərdə dünya əhalisinin sayında gözlənilən artım və bütün dünyada insanların
…403…
qidalanma vərdişlərindəki dəyişikliklər kənd təsərrüfatını dünyanın ən mühüm strateji sektorlarından birinə
çevirəcəkdir. Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının məlumatlarına əsasən, “2050-ci ildə 9,3 milyard nəfərə
qədər artacağı proqnozlaşdırılan dünya əhalisinin qidalanması üçün tələb olunan ümumi ərzaq istehsalının,
hazırki dövrlə müqayisədə 70 faiz artırılmasına ehtiyac yaranacaqdır” (Azərbaycan Respublikasında kənd
təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi. 2016: s.8).
Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişaf dinamikasına diqqət yetirdikdə görürük ki, bütün ölkələrdə
olduğu kimi, aqrar sektor ölkə iqtisadiyyatına müxtəlif formalarda töhfələr verir. Bunlardan kənd təsərrüfatının
əhalinin rifahına, məşğulluğa, qida ehtiyatına, Ümumdaxili Məhsula (ÜDM) və xarici ticarətə verdiyi
töhfələrini qeyd etmək olar.
1990-2020-ci illər arasında Azərbaycan üzrə kənd və şəhər əhalisi nisbətinə nəzər saldıqda bu
nisbətlərin bir-birinə çox yaxın olduğu, lakin bu otuz illik dövr ərzində şəhər əhalisinin sayının kənd əhalisinin
sayından yüksək olduğu görünür. Ümumiyyətlə isə 1990-2020-ci illər arasında Azərbaycanda kənd əhalisinin
sayında artım (2,6%), şəhər əhalisinin sayında isə azalma (2,2%) müşahidə olunmuşdur (Azərbaycan
Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, 2021:s.51).
Bu amil kənd təsərrüfatının inkişaf istiqamətinə də öz təsirini göstərir. Belə ki, son illərdə kənd
təsərrüfatında müşahidə edilən qlobal meyillərdən biri ənənəvi kənd təsərrüfatı istehsal modelinin tədricən
yeni modellə əvəz olunmasıdır. Qlobal miqyasda yüksələn urbanizasiya prosesləri şəhər əhalisinin ərzaq
istehlakının həcmini artırmış, nəticədə son illərdə kənd təsərrüfatı əsasən şəhər əhalisinin tələbatını ödəməyə
istiqamətlənmişdir. Bu da yeni kənd təsərrüfatı istehsalat, tədarük və təchizat zəncirlərinin, aqroparkların və
kooperasiyaların formalaşmasına, şəhərə yaxın ərazilərdə aqrar təsərrüfatların genişlənməsinə və müasir
texnologiyalara əsaslanan təcrübələrin inkişafına yol açmışdır.
Azərbaycanda əsasən kiçik ölçülü kəndli-ailə təsərrüfatı təcrübəsinin daha geniş yayılması və bu
təsərrüfatların həm istehsal, həm də kommunikasiya baxımından beynəlxalq bazarlara çıxış imkanlarının
məhdudluğu, böyük fermer təsərrüfatları və kooperasiyalarının zəif inkişafı, tədarük və təchizat zəncirlərinin
keyfiyyət baxımından məqsədəuyğun olmaması və bu kimi digər amillər yeni kənd təsərrüfatı istehsal və emal
modellərinə keçidin qarşısında duran başlıca problemlər kimi sadalana bilər. Son illərdə dövlət və özəl
tərəfdaşlığı çərçivəsində aqrar sektorda müşahidə edilən bir sıra müsbət meyillərə və yeniliklərə baxmayaraq,
bazar infrastrukturunun, o cümlədən satış və anbar infrastrukturunun kifayət qədər inkişaf etməməsi də ölkənin
kənd təsərrüfatının zəif tərəflərindən biri kimi qiymətləndirilə bilər.
Azərbaycanda aqrar sektor məşğulluq baxımından nəzərdən keçirildikdə onun ölkə iqtisadiyyatına
mühüm yer tutduğu müşahidə edilir. Belə ki, statistik məlumatlara nəzər yetirdikdə məlum olur ki,
Azərbaycanda ümumi məşğulluqda ən yüksək paya kənd təsərrüfatı sektoru malikdir. Kənd təsərrüfatı
sektorundan sonra müvafiq olaraq sənaye və tikinti sektorları gəlir. 2008-2019-cu illər arasında kənd təsərrüfatı
sektorunun ümumi əmək məşğulluğundakı payında 6% azalma olsa da, məşğulluq baxımından digər sektorlar
arasında birinciliyini qoruyub saxlamışdır. Əslində iqtisadi inkişaf prosesində kənd təsərrüfatı sektorunun
məşğulluğa töhfəsinin digər sahələrin xeyrinə azalması arzuolunandır. Burada mühüm məqam qeyri-kənd
təsərrüfatı sektorlarında yaradılan yeni məşğulluq imkanları və kənd təsərrüfatı sektorunun işçi qüvvəsinə
verdiyi töhfənin xarakteridir. Məlumdur ki, məşğulluğun kənd təsərrüfatından sənaye və xidmət sahələrinə
keçməsi ölkə iqtisadiyyatının inkişafını göstərən amillərdən biridir (Uzundumlu, 2012: s.41). İnkişaf etmiş
ölkələrdə kənd təsərrüfatında tətbiq edilən müasir texnologiyalar və idarəedilmənin avtomatlaşdırılması aqrar
sahənin əməktutumluluğunun azalmasını sürətləndirir. Başqa sözlə desək, yeni istehsal və idarəetmə
texnologiyalarının tətbiqi sayəsində müasir dövrdə kənd təsərrüfatı “artıq işçi qüvvəsi”nin “nisbi
məşğulluğu”nu təmin edən sahə olmaqdan uzaqlaşır.
Azərbaycanda əkinçilik məhsullarının strukturuna nəzər yetirmək, kənd təsərrüfatının inkişaf
istiqamətlərini müəyyənləşdirmək üçün məqsədəuyğun olacaqdır. 2019-cu ilə olan məlumata görə,
Azərbaycanda 1,7 milyon hektar əkin sahəsinin 62,4 faizi dənli və paxlalılar, 7,6 faizi texniki bitkilər, 8,6 faizi
kartof, tərəvəz və bostan bitkiləri, 21,4 faizini isə yem bitkiləri təşkil etmişdir. Bundan əlavə, 1990-2019-cu
illər arasında pambıqçılıqdan başqa bütün bitkilərdə əkin sahəsi, istehsal miqdarı və məhsuldarlıq üzrə yüksək
artımın olduğu müşahidə edilir.
Azərbaycanda əkinçiliyin inkişafında nəzərə çarpan başlıca problem daha çox ekstensiv əkinçiliyə
üstünlük verilməsi, başqa sözlə sahələrin becərilməsində müasir texnologiyalara əsaslanan əkinçilik
təcrübəsinin geniş tətbiq edilməməsidir. Müasir dövrdə əkin sahələrinin becərilməsində istifadə olunan təkmil
texnologiyalar kimi yeni suvarma üsullarının (damla, yağmurlama, tərləmə) və səmərəli əkin metodlarının
(laydırsız şum, tirəyə səpin, sıfır becərmə, qarışıq əkin, lazer mala və s.) tətbiqi genişləndirilir. Bu metodların
tətbiqi istehsalda səmərəliliyi yüksəltməklə yanaşı, həm də təbii resurslardan dayanıqlı istifadəyə imkan verir
…404…
(Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi.
2016: s.8).
Kənd təsərrüfatı istehsalının Ümumi Daxili Məhsulun strukturundakı payı ölkələrin iqtisadi inkişaf
səviyyəsinin ölçülməsi üçün istifadə edilən mühüm göstəricilərdən biridir. ÜDM bir ölkənin sərhədləri
daxilində və müəyyən bir müddət ərzində istehsal olunan bütün son məhsul və xidmətlərin pul dəyəridir. Ona
kənd təsərrüfatı sektoru nöqteyi-nəzərindən yanaşdıqda kənd təsərrüfatı fəaliyyəti nəticəsində istehsal olunan
əmtəə və ya malların fiziki dəyərinin ümumi pul məbləği kimi ifadə edilə bilər (Doğan və başqaları, 2015:s.36).
Statistik məlumatlara nəzər yetirdikdə məlum olur ki, kənd təsərrüfatı üzrə ÜDM illər ərzində dəyər
baxımından artmış, sektorlar arasında nisbət baxımından isə azalmışdır. Kənd təsərrüfatı sektorunun ÜDM-
dəki payı 2000-ci ildə 16,1 faiz olduğu halda, 2019-cu ildə 5,7 faizə enmişdir. Lakin bu azalma aqrar sektorda
istehsalın azalması mənasına gəlmir. Bu tendensiya azad bazar iqtisadiyyatına keçidlə yanaşı, sənaye, tikinti,
xidmət və digər sektorlardakı sürətli inkişaf ilə əlaqəli olmuşdur. Ümumiyyətlə, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə
sənaye, xidmət və digər sektorlardakı ÜDM-nin artım tempi kənd təsərrüfatındakı ÜDM-nin artım tempindən
yüksəkdir. Bunun səbəbi bu ölkələrdə kənd təsərrüfatı sektorunda ənənəvi istehsal üsullarının geniş tətbiq
edilməsidir.
Bununla belə, nəzərə almaq lazımdır ki, hazırkı dövrdə aqrar sektor yalnız inkişaf baxımından geridə
qalmış ölkələrdə sosial-iqtisadi inkişafın başlıca təminatçısıdır. İnkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatının
başlıca rolu məşğulluğun qismən təmin edilməsi, ixracın diversifikasiyası və əhalinin qida təminatı
istiqamətindədir. Həmçinin, son illərdə qlobal ÜDM-də kənd təsərrüfatının payı 9–10 faizdən 4–5 faizə, dünya
üzrə iqtisadi fəal əhalinin sayında kənd təsərrüfatı sahəsinə düşən iqtisadi fəal əhalinin payı isə 51 faizdən 38
faizə enmişdir.
Bununla belə, sənaye və xidmət sahələri ilə yanaşı, kənd təsərrüfatı sektorunun iqtisadi inkişafa bir
sıra müsbət təsirləri vardır. Bu müsbət təsirlərdən biri də xarici ticarət yolu ilə ölkə iqtisadiyyatına valyuta
axınıdır. Aqrar sektor vasitəsilə ölkə iqtisadiyyatına valyuta daxilolmaları müxtəlif yollarla (birbaşa və dolayı)
təmin edilir. Bunlardan birincisi ölkələr tərəfindən istehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı
nəticəsində xarici valyutanın daxil olması, ikincisi, kənd təsərrüfatı istehsalı nəticəsində idxalın əvəzlənməsini
təmin etməklə ölkədən çıxa biləcək xarici valyutanın ölkədə saxlanması, digəri isə kənd təsərrüfatına əsaslanan
sənayenin inkişafı ilə xammal ilə yanaşı istehlak mallarını da ixrac etməklə xarici valyuta axınını təmin
etməkdir.
Azərbaycanın ümumi idxal struturunda kənd təsərrüfatı məhsullarının idxal həcmi illər ərzində artsa,
da nisbət olaraq baxıldığında azalma müşahidə edilmişdir. Bu, mühüm əhəmiyyət kəsb edən kənd təsərrüfatı
məhsulların üzrə xaricdən asılılığın azalmasını göstərir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının ixrac göstəricilərinə
nəzər yetirdikdə, bu göstəricilərin davamlı olaraq artdığı, lakin ümumi ixraca nisbətində azalma müşahidə
edildiyi məlum olur. Bu, bu illər üzrə ümumi ixracın yüksək inkişaf tempi ilə bağlıdır. Azərbaycan 50-yə yaxın
ölkəyə kənd təsərrüfatı məhsulları ixrac edir. Bu ölkələr arasında Rusiya ilk yer tutur. Sonrakı yerlərdə
Türkiyə, İtaliya, Almaniya, Ukrayna, İran, Gürcüstan, Belarus, Qazaxıstan və Polşa bazarları gəlir. İxrac edilən
kənd təsərrüfatı məhsulları arasında meyvə-tərəvəz, qoz-fındıq, heyvan və bitki mənşəli yağlar, şəkər və şəkər
məhsulları birinci yerdədir (Nəsirov, 2021: s.38).
Kənd təsərrüfatı istehsalında son illər müşahidə edilən qlobal meyillərdən biri də müasir innovasiya
texnologiyaları əsaslanan əlavə dəyəri yüksək məhsulların istehsalının artmasıdır. Məsələn, ilkin kənd
təsərrüfatı məhsullarının və emal olunmuş məhsulların ümumi ixracdakı xüsusi çəkisi 2001-ci ildə müvafiq
olaraq 41,4 faiz və 58,6 faiz idisə, 2015-ci ildə bu göstəricilər müvafiq olaraq 38,4 faiz və 61,6 faiz təşkil
etmişdir. 2001–2015-ci illərdə ilkin kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracının həcmi 2,5 dəfə artdığı halda, emal
olunmuş məhsullar üzrə bu artım 2,9 dəfə olmuşdur (1:s.8). Lakin Azərbaycanın kənd təsərrüfatı ixracının
böyük hissəsi xammal əsaslıdır. Məlum olduğu kimi, bu halda ixrac olunan məhsullar əlavə dəyər yaratmır.
Kənd təsərrüfatı məhsullarının ixrac edildiyi ölkələr bu məhsulları müxtəlif texnologiyalar vasitəsilə emal
edərək bazara dəyərindən daha yüksək qiymətə təklif edirlər. Bu səbəbdən Azərbaycanda emal olunmuş kənd
təsərrüfatı məhsullarının ixracı təşviq edilməli və bununla bağlı digər zəruri addımlar atılmalıdır. Həmçinin
emal və ticarət prosesində məhsulların əlavə dəyərinin yüksəldilməsi üçün mövcud imkanlardan zəif istifadə
edilməsi ölkənin kənd təsərrüfatının zəif tərəflərindən biri kimi nəzərə alınmalıdır.
Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafına mane törədən bir sıra probelmlər mövcuddur ki, onlar
sistematik xarakterlidir və həlli üçün dövlət səviyyəsində kompleks tədbirlər planlarının həyata keçirilməsi
gərəklidir. Torpaq ehtiyatlarından qeyri-səmərəli istifadə və iqlim dəyişiklikləri nəticəsində əkinə yararlı
torpaqların deqradasiyası, şoranlaşması və müxtəlif formalarda əkinçilik üçün yararsız hala düşməsi bu
problemlərdən biridir. Əhali sayının sürətlə artığını nəzərə alsaq, növbəti on illiklərdə dünyanın qarşısında
duran əsas çağrışlardan biri əhalinin ərzaqa olan tələbatının təmin edilməsi olacaqdır. Bu da torpaq
…405…
ehtiyatlarından daha intensiv şəkildə istifadəni zəruri edir. Azərbaycanın torpaq ehtiyatlarının məhdud
olduğunu nəzərə alsaq, növbəti illərdə əkinə yararsız və ya az yararlı torpaqların yaxşılaşdırılması və yararlı
torpaqların qorunaraq aşınmasının qarşısının alınması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Torpaqlardan qeyri-səmərəli istifadənin qarşısını almaq, əhalinin gələcək qida təhlükəsizliyi və
ekosistemin mühafizəsi üçün biotexologiyalardan istifadənin genişləndirilməsi, müasir və təxmil
texnologiyalara əsaslanan əkinçilik və suvarma metodlarını tətbiq edilməsi, o cümlədən bu istiqamətlər üzrə
idarəçilik sisteminin inkişaf səviyyəsi kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişafını müəyyən edəcək başlıca
subfaktorlar kimi nəzərdən keçirilə bilər. Bölgələr üzrə müasir aqrokimya laboratoriyalarının miqyasının
genişləndirilməsi, torpaqların aqro-texniki analizi və normalara uyğun şəkildə becərilməsinin monitorinqi
deqradasiyaya uğramış minlərlə hektar torpaq sahəsinin əkin üçün yararlı vəziyyətə gətirilməsini
stimullaşdıracaqdır. Bundan əlavə, 2021- ci ildən başlayaraq deqradasiyaya uğramış az yararlı torpaqlarda
çoxillik əkinlərin aparılmasını stimullaşdıran subsidiya siyasəti tətbiq olunacaqdır ki, bu da torpaq
ehtiyatlarından səmərəli istifadənin miqyasını genişləndirəcəkdir.
Kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişafının qarşısında duran digər problem su ehtiyatları ilə bağlıdır.
Azərbaycanın su ehtiyatları baxımından da məhdud potensiala malik ölkələr sırasında olması bu resurslardan
səmərəli istifadənin aktuallığını günbəgün artırır. Keçmiş Sovet ölkələri içərisində suvarma suyunda yol
verilən itkinin həcminə görə Azərbaycan ən yüksək yer tutur (28.4 %). Bu itkilər əsasən təsərrüfat daxilində
istifadə edilən kanallarda və əkin sahələrində yaranır. Azərbaycanda suvarma məqsədi ilə ilkin mənbədən
götürülən suyun 57 faizinin itkiyə getdiyi, ancaq 43 faizinin səmərəli istifadə olunduğu təxmin edilir. Bunun
qarşısını almaq məqsədi ilə ənənəvi suvarma üsullarının əvəzinə yeni təkmil suvarma texnologiyaların
tətbiqinin miqyasının genişləndirilməsi mühümdür. Bu məqsədlə, 2020-ci ildə ölkə başçısının sərəncamına
əsasən, “Su ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin edilməsinə dair 2020-2022-ci illər üçün Tədbirlər Planı”
hazırlanmışdır. Plana əsasən nəzərdə tutulan kompleks tədbirlər – suvarma sistemlərinin yenidən qurulması,
su ethiyatlarının artırılması məqsədilə relyef imkanları nəzərə alınaraq yeni su anbarlarının qurulması, suvarma
qrafiklərinin tətbiq edilməsi və s. mövcud ehtiyatlardan səmərəli istifadə imkanlarını genişləndirə bilər (Kənd
Təsərrüfatı İqtisadiyyatı Jurnalı, 2020: s.14)
Bu prosesdə biotexnologiyaların tətbiq imkanları da araşdırılmalı və sudan qənatlə istifadə üçün bütün
lazımi tədbirlər həyata keçirilməlidir. Çünki proqnozlar ondan ibarətdir ki, gələcək on illiklərdə su strateji
resurslar içərisində mühüm yer tutacaq və Cənubi Qafqazda da rəqabət predmeti olacaq ehtiyatlardan birinə
çevriləcəkdir.
Azərbaycanda su ehtiyatlarından səmərəli istifadəni genişləndirmək istiqamətində dövlətin həyata
keçirdiyi subsidiya siyasəti effektiv nəticələr verə bilər. Hazırda sudan qənaətlə istifadəyə imkan yaradan
suvarma sistemlərinin alışı üçün büdcə hesabına 40 faiz güzəşt tətbiq edilməkdədir. Bu güzəşt miqdarının
artırılması və ya tətbiq edilən subsidiyanın kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektlər üçün
əlçatanlığının artırılması ilə su ethiyatlarından aqrar sektorun dayanıqlı inkişaf məqsədləri üçün istifadənin
miqyasını genişləndirmək mümkündür.
Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişafına mənfi təsir göstərən digər amil qlobal iqlim
dəyişikliklərinin yaratdığı mənfi təsirlərdir. Xüsusilə, son illərdə bu mənfi təsirlərin miqyası genişlənmişdir.
İllik yağıntı miqdarının normadan az olması (2019-cu ildə normanın 65 faizi), orta illik temperaturun normadan
yüksək olması (2019-cu ildə normadan 1.7 dərəcə yüksək) və s. amillər iqlim dəyişikliklərinin kənd
təsərrüfatına təsirlərinin azaldılması istiqamətində müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsinə ciddi ehtiyac
yaratmışdır. Bu istiqamətdə dövlət dəstəkli fəaliyyət planlarının hazırlanması, yaşıllıqların, meyvə bağlarının
və meşə sahələrinin miqyasının genişləndirilməsi, aqrar istehsalat tullantıların səmərəli şəkildə istifadəsi və ya
zərərsizləşdirilməsi iqlim dəyişikliklərinin mənfi nəticələrinin neytrallaşdırılmasına mühüm töfhələr
verəcəkdir.
Azərbaycanın kənd təsərrüfatının eko-sistemlə qarşılıqlı əlaqəsində başlıca problemli məsələlərdən
biri də zərərli qazların emmissiyasıdır. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sektoru havanın metan qazı ilə
çirkləndirilməsinə görə enerji sektorundan sonra ikinci yerdədir. 2000-2018-ci illər ərzində kənd təsərrüfatı
sektorundan qaynaqlanan metan emissiyası 35 faiz artmışdır. Kənd təsərrüfatı sektorunda yaranan metan
emissiyaları başlıca mənbələri bağırsaq fermentasiyası, gübrələr və çəltik əkinçiliyidir.
Nəticə
Azərbaycanda kənd təsərrüfatının kiçik ölçülü kəndli-ailə təsərrüfatına əsaslanması və bu
təsərrüfatların həm istehsal və emal, həm də beynəlxalq bazarlara çıxış imkanlarının məhdudluğu, böyük
fermer təsərrüfatları və kooperasiyalarının zəif inkişafı, tədarük və təchizat zəncirlərinin keyfiyyətinin
qənaətbəxş olmaması və bu kimi digər amillər yeni kənd təsərrüfatı modellərinə keçidin qarşısında duran
başlıca problemlər kimi nəzərdən keçirilə bilər. Son illərdə dövlət və özəl tərəfdaşlığı çərçivəsində aqrar
…406…
sektorda müşahidə edilən bir sıra müsbət meyillərə və yeniliklərə baxmayaraq, bazar infrastrukturunun, o
cümlədən satış və anbar infrastrukturunun kifayət qədər inkişaf etməməsi də ölkənin kənd təsərrüfatının
inkişafı qarşısında müəyyən manelər yaratmaqdadır.
Azərbaycanın kənd təsərrüfatında ixracın stukturunda xammal resurslarının əsas yer tutması sektorun
inkişafına mənfi təsir göstərən amillər sırasındadır. Məlum olduğu kimi, bu halda ixrac olunan məhsullar əlavə
dəyər yaratmaq potensialı çox aşağı olur. Bu səbəbdən Azərbaycanda emal olunmuş kənd təsərrüfatı
məhsullarının ixracı təşviq edilməli və bununla bağlı digər zəruri addımlar atılmalıdır. Həmçinin emal və
ticarət prosesində məhsulların əlavə dəyərinin yüksəldilməsi üçün mövcud imkanlardan zəif istifadə edilməsi
ölkənin kənd təsərrüfatının zəif tərəflərindən biri kimi nəzərə alınmalıdır.
Azərbaycanda su və torpaq resurlarının qeyri-səmərəli şəkildə istifadə edilməsi, çirklənməsi və
aşınması, qlobal iqlim dəyişikliklərinin meydana çıxardığı mənfi təsirlər, habelə atmosferə buraxılan zərərli
qazların həcminin yüksək səviyyəsi kənd təsərrüfatının inkişafına mənfi təsir göstərən amillərə daxildir.
Yuxarıda qeyd edilən problemlərlə yanaşı, sektordakı kiçik və orta sahibkarların maliyyə resusrlarına
çıxış imkanlarının məhdudluğu və aqrar sahədə sığorta sisteminin zəif inkişafı, aqrar sahənin istehsal və emal
gücünün öz potensialından xeyli aşağı səviyyədə olması, kənd təsərrüfatında təhsil-tədris və məsləhət-
informasiya xidmətləri sisteminin keyfiyyətinin qənaətbəxş olmaması, istehsalçıların bazara çıxışı
imkanlarının məhdudluğu, habelə bazar infrastrukturunun zəif inkişaf səviyyəsi, təbii resurslardan səmərəli
istifadə sisteminin mövcud olmaması, dövlət-özəl əməkdaşlığının inkişaf səviyyəsinin və ixracın
stimullaşdırılması mexanizminin zəifliyi, o cümlədən ekoloji cəhətdən təmiz istehsalat prosesinin qurulması
üçün yetərli səylərin göstərilməməsi, ərzaq təhlükəsizliyi, aqrar sektor və ərzaq məhsulları üzrə keyfiyyətin
qiymətləndirmə standartlarının beynəlxalq tələblərə cavab verməməsi və s. bu kimi faktorları Azərbaycan kənd
təsərrüfatının inkişaf problemləri sırasında qeyd etmək mümkündür.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı
1. Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Xəritəsi
(2016). Elektron material. Bakı. 177 s.
https://www.agro.gov.az/uploads/documents/1/noMd5ao2nDJwgMRCyTsPdDPPXLXZ2bwkk4DprYOl.pdf
2. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanın kənd təsərrüfatı. (2021). Rəsmi nəşr.
Statistik məcmuə. Bakı. 775 s. https://www.stat.gov.az/menu/6/statistical_yearbooks/source/agriculture_2021.zip
3. Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi. Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzi. Kənd Təsərrüfatı İqtisadiyyatı
Jurnalı. (2020). Bakı. № 4(34) (Xüsusi buraxılış), 213 s. https://atm.gov.az/pdf/magazine/4.pdf
4. Nəsirov, E. (2021). Azerbaycanda sürdürülebilir tarım ve çevre ilişkisi. Dokotra tezi. Uludağ Universitesi. Bursa.
160 s.
5. Uzundumlu, A.S. (2012). Tarım sektörünün ülke ekonomisindeki yeri ve önemi. Alınteri Zirai Bilimler Dergisi.
22(1): s.34-44.
6. Doğan, Z., Arslan, S., Berkman, A. (2015). Türkiye`de tarım sektörünün iktisadi gelişimi ve sorunları: Tarihsel bir
bakış. Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8(1): s.29-41.
…407…
View publication stats

The XXVI International Scientific Sympos

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

The XXVI International Scientific Sympos

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

The XXVI International Scientific Sympos

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

The XXVI International Scientiﬁc Sympos

Conference Paper · May 2022

Tavat Muradli Gulnara Shahmuradova

The user has requested enhancement of the downloaded file.

The XXVI International Scientific Symposium

The 29th of May 2022

2022 – Şuşa ili

The XXVI International Scientific Symposium

Editör: Doç. Dr. Ellada Gerayzade

(T.C. Kafkas Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü)

UZUN DİJİTAL MATBAA, SONÇAĞ YAYINCILIK MATBAACILIK

1. Baskı Yılı : Mayıs, 2022

Chairman of the Organizing Committee

2022: Şuşa ili

ŞUŞA: TRIUMPH OF VICTORY / ŞUŞA: ZƏFƏRİN TƏNTƏNƏSİ

MƏDƏNİYYƏTİMİZİN BEŞİYİ ŞUŞANIN YARANMA TARİXİ.................................................................. 12

KUYUNUN EDEBİ/SANATSAL İŞLEVİ – MANEVİ MÜKEMMELLİĞE GİDEN YOL............................. 54

FRANSIZ DİLİNDƏ ATALAR SÖZLƏRİNİN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ SƏSLƏNMƏ

MADDİ MƏDƏNİ İRS NÜMUNƏLƏRİ MUZEYLƏRİN TƏDQİQAT OBYEKTİ KİMİ............................. 226

SÜLH VƏ MÜHARİBƏ ZAMANI FÖVQƏLADƏ HALLARDA PNEVMATORAKS ZAMANI İLK TİBBİ

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA AQRAR SEKTORUN İXRAC POTENSİALININ

NARIN DİSPERS DOLDURUCULARIN MƏHLULLARIN XÜSUSİYYƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ…………… 250

ŞUŞA: TRİUMPH OF VİCTORY / ŞUŞA: ZƏFƏRİN TƏNTƏNƏSİ

MƏDƏNİYYƏTİMİZİN BEŞİYİ ŞUŞANIN YARANMA TARİXİ

İKİNCİ QARABAĞ MÜHARİBƏSİ VƏ BEYNƏLXALQ REAKSİYA

VƏTƏN MÜHARİBƏSİNDƏN SONRA QARABAĞDA APARILAN BƏRPA VƏ

Dad elərəm, haray naşı əlindən,

Nə taddı ləzzəti-işrət, nə gördü gülzarı,

Məzarın üstə gəlib əylənim dəmadəm, oğul,

Qəm yükün çəkməkdən, ey dil, bir dəm azad olmadım,

Dövrü dönmüş dövr dövran etmədi kamimcə, ah!

Səni gülşən əra aşüftə gördüm,

Driğa kim, vəfasızdır bu gülşən,

Neçün gülşənlərin tərkin qılıbsan?

Belə qəddin bükülmüş, pirlər tək,

AZƏRBAYCAN XALQININ QƏHRƏMANLIQ RƏMZİ – ŞUŞA

Azərbaycanın dilbər guşələrindən biri. Azərbaycanın mədəniyyət məbədi, alınmaz qalası-Şuşa!

AZAD OLUNMUŞ ƏRAZİLƏRİN İNKİŞAFININ MALİYYƏ PROBLEMLƏRİ

Qurbanov Bayraməli Şükür oğlu

Ərazisi əhalisi Dağıdılıb,talan edilib Şəhid verib, əlil olub,

ŞUŞANIN TƏHSİL VƏ MƏDƏNİYYƏT İNCİLƏRİ

...Şuşa təkcə özünün gözəl təbiəti ilə deyil, həmçinin yüksək,

XARIBÜLBÜLÜN MORFOLOJİ-ANATOMİK QURULUŞ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Şəkil 1. Xarıbülbül (Orchis caucasia S.)

Şəkil 2. Xarıbülbül (Orchis caucasica S.) Yarpağın anatomik quruluşu

Yarpaq mezofili bir-birinə bənzər süngərvari parenxim hüceyrələrindən təşkil olunmuşdur.

Şəkil 3. Xarıbülbül (Orchis caucasica S.) Gövdənin anatomik quruluşu

Şəkil 4. Xarıbülbül (Orchis caucasica S.) Kökün anatomik quruluşu

ŞUŞA ŞƏHƏRİNDƏ FƏRDİ YAŞAYIŞ EVİNİN İSTİLİK TƏCHİZATINDA BİVALENT PARALEL

Cədvəl 1.İstehsal olunan enerji

İstehsal olunan enerji / İllik Z3 Z4

Şəkil 3. İllik enerji istehlakı dəyərləri

Cədvəl 2. Mövsümi istilik çevrilmə əmsalları

Mövsümi istilik çevrilmə əmsalları (simulyasiyadan) Z3 Z4

MİLLİ-MƏDƏNİ İRSİMİZİN DAŞ YADDAŞI

QARABAĞDA VANDALİZMƏ MƏRUZ QALMIŞ TARİXİ ABİDƏLƏRİMİZ

Məmmədova Aynurə Cabbar qızı

ŞUŞA QƏLƏBƏSİ TÜRK DÜNYASININ ZƏFƏRİDİR