Maja
- Hierdie artikel handel oor die etniese groep. Vir die etniese groep, sien Majas, vir hul taal, sien Majaans, en vir die taalfamilie, sien Majatale.
Die Majas is 'n etniese groep en die nasate van die gelyknamige Meso-Amerikaanse beskawing wat in die huidige lande Belize, El Salvador, Guatemala, Honduras en Meksiko se Yucatán-skiereiland woon. Die historiese middelpunt van die beskawing was in die hedendaagse Meksikaanse deelstate Yucatán, Campeche en Quintana Roo. Die belangrikste taal van die Majas is Majaans, een van die oorblywende Majatale. Hedendaags is die meeste Majas tweetalig met Spaans as tweede taal.
Die Majas is veral bekend vir hul kuns, argitektuur, wiskundige en sterrekundige stelsel, vir die kalender wat deur die Asteke oorgeneem en aangepas is en die hoogsontwikkelde skryfstelsel, wat ook vir getalle gebruik is. Die Majaskryfstelsel is die enigste wat vandag uit die pre-Colombiaanse Amerika bekend is.
Die klassieke tydperk van die Majabeskawing het gestrek van 250 tot 900 n.C. Die Majas het nie 'n verenigde land gestig nie en het in onafhanklike stadstate gewoon. Die state het op hul hoogtepunt rofweg die huidige lande Meksiko, Guatemala en die noorde van Belize beslaan. Bekende ruïnestede sluit in Calakmul, Chichén Itzá, Copán, El Mirador, Joya de Cerén, Palenque, Quiriguá, Tikal en Uxmal.
Die Majastate is vernietig deur die Spaanse conquistadores onder leiding van Francisco de Montejo wat Yucatán verower het en Pedro de Alvarado wat Guatemala verower het. Tydens die Kasteoorlog tussen 1847 en 1901 het die Majas in die Meksikaanse gebied teen die bewind van die Republiek van Yucatán en later teen die Meksikaanse staat gerebelleer.
Geskiedenis en kultuur
[wysig | wysig bron]Die Maja-kultuur word deur kenners beskou as die hoogste ontwikkelde Indiaanse beskawing in Sentraal-Amerika voor die koms van die Spaanse veroweraars. Die beskawing het sy hoogtepunt tussen omstreeks 200 n.C. en 900 n.C. bereik en uit die volgende gebiede bestaan: die teenswoordige Mexikaanse gebiede Chiapas, Tabasco, Campeche, Yucatan en Quitana Roo, asook Guatemala, Belize (die voormalige Brits-Honduras) en die westelike deel van El Salvador en die Republiek Honduras.
Hoewel die ou, hoogs ontwikkelde Maja-kultuur reeds in 'n gevorderde stadium van verval was toe die Spaanse verowerings van die 16de en die 17de eeu dit finaal tot 'n val gebring het, woon daar nog steeds twee miljoen Maja-Indiane in die hooglande van Guatemala en Chiapas en in Yucatan. Die mense praat ongeveer 20 verwante Majatale.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]Die geskiedenis van die sogenaamde Meso-Amerikaanse beskawings (waartoe die Maja-beskawing behoort) word gewoonlik in drie opeenvolgende historiese tydperke ingedeel. Hoewel alle kenners se indelings nie ooreenstem nie, deel baie dit as volg in: Die sogenaamde pre- of voorklassieke fase het tot omstreeks 100–300 n.C. geduur, die klassieke fase (wat in die vroeg-, middel- en laat-klassieke fases verdeel word) tot omstreeks 900–1000 n.C. en die post- of na-klassieke fase tot die finale ondergang van die beskawings as gevolg van die Spaanse verowerings tussen 1 500 en 1 700.
Die Maja-kultuur het vermoedelik uit die van die Olmeke ontstaan. Die oorspronklike kultuur staan ook as die kultuur van La Venta bekend (genoem na die plek in die Meksikaanse kusprovinsie Tabasco waar die belangrikste oorblyfsels daarvan gevind is). Die vroegste aanduidings van die Majas se skrif en kalender is uit die tradisionele Olmeke-gebied (langs die Golf van Meksiko, in Veracruz en Tabasco) afkomstig. Nie veel is oor die voor-klassieke fase van die Maja-kultuur bekend nie.
Aanvanklik het die mense van jag en voedselversameling geleef, maar het later ook landbou ontwikkel. Die bou van die karakteristieke stedelike heiligdomme met hulle indrukwekkende piramides en tempels het ook in die voor-klassieke tydperk begin.
Klassieke Maja-kultuur
[wysig | wysig bron]Die Maja-kultuur het sy hoogtepunt tussen omstreeks 200 en 900 n.C. bereik. In die tydperk is talle stede en geboue opgerig, maar dit is nou byna geheel en al deur die oerwoude van Meksiko en Guatemala toegegroei. Net ’n klein deel daarvan is tot dusver blootgelê en ondersoek; nuwe nedersettings word egter nog voortdurend opgegrawe.
Die kennis oor die klassieke fase van die Maja-kultuur is veral te danke aan die feit dat gebeurtenisse met datums in ’n hiëroglief skrif op 'n aantal geboue en gedenkstene aangedui is. Sommige van die hiërogliewe is egter nog nie ontsyfer nie. Een van die oudste Maja-dokumente is die sogenaamde Leiden-tablet, 'n tablet van jade wat nou in die Rijksmuseum vir Volkekunde in Leiden is, en waarop die datum 320 aangegee word. Die dokument met die jongste datum dateer uit 909.
Ekonomie
[wysig | wysig bron]Soos hulle tydgenote in sekere ander dele van die Amerikaanse vasteland, was die Majas hoofsaaklik mielieboere: die mielies was vir hulle so belangrik dat dit selfs as 'n godheid beskou is. Die kap-en-brand-proses is dikwels toegepas: 'n stuk bos is uitgekap en na verloop van tyd aan die brand gesteek. Die mielies is dan in die vrugbare asgrond geplant. Wanneer die grond uitgeput was, is die landerye eenvoudig na 'n ander deel van die woud verskuif. In die Maja-ryk is tussen die Majas en hulle buurvolke is daar intensief handel gedryf.
Die Majas van die laagland (Yucatan, die tropiese woude van Guatemala) het byvoorbeeld jade (niersteen) en obsidiaan (vulkaniese glas wat gebruik is om pylpunte van te maak) van die Majas in die gebied wat nou as die Guatemala-hoogland bekend staan, ingevoer. Daar was ook uitgebreide handel in sout ('n uitvoerproduk van Yucatan), sjokolade, erdewerk en slawe. Goud is van Panama af ingevoer. Wanneer geen regstreekse ruilhandel plaasgevind het nie, is kakaobone as geld gebruik.
Godsdiens
[wysig | wysig bron]Die Maja-godsdiens was die opvallendste aspek van die beskawing. Vir die Majas was die wêreld in verskeie dimensies verdeel en aan 'n soort teologiese skema gekoppel. Hulle het in die eerste plek vier geografiese rigtings onderskei. Elk van die rigtings is met 'n bepaalde kleur in verband gebring: oos met rooi, wes met swart, noord met wit en suid met geel.
Die heelal is verder in nege onderwêrelde en 'n hemel verdeel. Die hemel is aanvanklik in nege en later in 13 stere verdeel, onder meer vir die son, maan, sterre, lig, wolke en reënboë. In die onderwêreld was daar valstrikke sodat die dooies, wanneer hulle in die onderwêreld Xibalba aangekom het, net geraamtes was. 'n Noue verband het tussen die ruimte- en kleurindelings en die gode wat aanbid is, bestaan.
Daar was byvoorbeeld vier reëngode of Chacs: die rooi Chac in die ooste, die swarte in die weste en so meer. Die god van die laaste onderwêreld en die dood het as Ah Puch bekend gestaan, terwyl die oppergod, wat in die boonste sfeer van die hemel gewoon het, Itzamna genoem is. Die indrukwekkendste kultureelgodsdienstige produk is die Maja-kalender, wat deur die priesters uitgewerk is. Enersyds was die kalender volgens die destydse maatstawwe 'n baie verfynde stelsel om astronomiese gebeure soos verduisterings te voorspel, en andersyds was die betekenis daarvan sterk godsdienstig van aard.
Die Majas het tyd geheel en al in 'n godsdienstige verband beskou en hulle tydsiklusse was aan gode gekoppel. Vir elk van die 20 dae in hulle maand was daar 'n god. Twintig was 'n belangrike getal omdat 'n mens altesaam 20 vingers en tone het. Die Maja-woord vir 20 dae was uinal ("'n man, al sy vingers en tone"). Die verband tussen godsdiens en tyd blyk ook uit die sogenaamde stele (steensuile wat opgerig is na die verstryking van 'n bepaalde tyd, veral 20 jaar, maar in mindere mate ook 10 of 5 jaar). Itzamna, die oppergod, was die belangrikste van al die gode.
Hy was die songod. Sy vrou, Ix Chel, was die godin van liefde, wellus en geboorte. 'n Ander belangrike god was die mieliegod Yum Kaax. Die Majas het ook taamlik dikwels menseoffers gebring. Die hart van die slagoffers (deurgaans 'n krygsgevangene) het as offer gedien. Bloedlating en selfverminking as ’n metode van offer het ook voorgekom.
Maatskaplike organisasie
[wysig | wysig bron]Hoe die samelewing van die Majas daar uitgesien het, is glad nie duidelik nie, want min inligting is daaroor bekend. Verder het die maatskaplike patrone binne die Maja-beskawing van plek tot plek en van tyd tot tyd gewissel. Daar was waarskynlik ’n groot sosiale gaping tussen die groot massa mielie-kleinboere en die godsdienstige en wêreldlike heersers wat in die monumentale stede gewoon het.
Baie van die stede was vermoedelik sentra van klein Maja-rykies wat (in ten minste die klassieke tydperk) taamlik vreedsaam naasmekaar bestaan het, en waarskynlik 'n soort federasie gevorm het. Hoewel die priesters, veral in die klassieke tydperk, ’n groot invloed gehad het, is daar aanduidings dat koningskap en magsuitoefening deur 'n soort adellike klas of familie ook voorgekom het.
Die stede was vermoedelik sowel politieke as godsdienstige sentra, maar dit was nie stede in die ware sin van die woord nie: die versameling piramides, tempels en paleisagtige bouwerke is waarskynlik nie as wonings vir ’n permanente stedelike bevolking gebruik nie (net vir adellikes en priesters). Groot massas mense het net vir seremoniële gebeurtenisse na die stede gestroom. Die grootste stad uit die klassieke Maja-kultuur was Tikal, waar daar 3 000 groot en kleiner bouwerke gevind is. Ander belangriker Maja-sentra was onder meer Palenque, Piedras Negras, Copán, Uxmal, Bonampak, Uaxactun en Yachilan.
Ondergang
[wysig | wysig bron]Van die 9de eeu n.C. af het daar skielik verval in die Maja-beskawing ingetree. Die stede het verlate geraak, geen nuwe bouwerk is onderneem nie en die kulturele bedrywighede het tot 'n laer vlak gedaal. Die presiese oorsake van die verwikkeling is nie duidelik nie. Omstreeks 1 000 het 'n nuwe mag in die stad Chichén Itzá in Yucatán verrys.
Die nuwe heersers was vermoedelik afkomstig van Tula, die hoofstad van die Tolteekse ryk wat verder noord geleë is. Die Maja-kultuur het in die tyd sterk onder die invloed van die Tolteekse kultuur geraak. 'n Belangrike aspek van die invloed was die verering van die Tolteekse god Quetzalcoatl (Geveerde Slang). Afbeeldings van die god is op talle plekke in Chichén Itzá aangetref. In die tydperk van 1 200 tot 1 450 is Yucatan deur die stad Majapan oorheers. Nadat daar deur middel van ’n opstand 'n einde aan die toestand gemaak is, is Yucatan weer in ’n aantal klein, vyandiggesinde staatjies verdeel.
Toe die Spaanse veroweraars die Maja-gebied in die 16de eeu binnegeval het, was daar geen betekenisvolle groot mag meer nie. Die laaste bolwerk van gewapende weerstand was Tayasal (aan die meer van Peten-ltza) wat in 1697 geval het.
Moderne tyd
[wysig | wysig bron]Die meeste van die sowat twee miljoen Indiane wat vandag nog Maja-tale praat, woon in die hooglande van Guatemala. Die meeste van hulle is baie arm. Hoewel hulle 'n aantal elemente uit die kultuur van hulle voorvaders bewaar het, het hulle met verloop van tyd ook al hoe meer onder die invloed van die oorheersende Europees-Christelike kultuur gekom. Die resultaat is 'n kulturele mengvorm, waar ou Maja-gode soms die verskyningsvorm van Jesus van Nasaret of van Christelike heiliges aanneem.
Beeldende kuns
[wysig | wysig bron]Die Maja-kultuur word van die ander pre-Colombiaanse kulture onderskei deurdat heelwat meer van die kultuur in 'n min of meer ongeskonde toestand bewaar gebly het. Om die rede kan daar 'n taamlik volledige beeld van die Majabeskawing gevorm word.
Hoewel die Majas al in die voorklassieke tydperk tempers begin bou het, het die godsdienstige argitektuur eers in die klassieke tydperk werklik begin bloei. Die stede was hoofsaaklik godsdienstige sentra met veral tempels (wat bo-op afgeplatte piramides opgerig is), paleise en bane vir 'n rituele balspel. Die woonkwartiere was so minderwaardig dat daar nie eintlik van argitektuur sprake kan wees nie. Die kenmerkendste element van die Maja-argitektuur is die karbeelgewelf en die dikwels baie hoë en steil dakkam.
Die karbeelgewelf was opgebou uit horisontale lae gemesselde steen. Van binne die gebou gesien, het elke laag effens verby die een onder hom gesteek en is die punte afgeskuins; die eindresultaat was dat die gewelf die vorm van 'n omgekeerde V gehad het. Die dakkam het as versterking van die konstruksie gedien en het bowendien 'n indrukwekkende uiterlike aan die gebou verleen. Die oudste bouwerke (vroeg- en middelklassiek tot omstreeks 600 n.C.) word in die Petén, in onder meer Tikal en Uaxactun, aangetref.
Die versiering uit die klassieke tyd het uit figurale reliëfs en inskripsies met datums, wat dikwels oor die hele muur versprei is, bestaan. Oorblyfsels uit die laat-klassieke tydperk (tot omstreeks 900) kom veral in die Puuc-distrik (Yucatan) voor, In die sogenaamde Nonneklooster (Uxmal) het die dakkamme verdwyn en het die gebou 'n reghoekige blok geword. By die sogenaamde Paleis van die Goewerneur (Palenque) het die twee dwarsgerigte karbeelgewelwe in die gewel 'n ritmiese effek.
Die mure is gepleister en die gewelfgebiede is met geometriese, mosaïekagtige patrone versier. Ondanks die oorheersing deur die Tolteke en die wisselwerking van invloede (veral uit Tula) het die naklassieke boukuns sterk op die klassieke tradisies gebaseer gebly, Die Castillo van die hoofstad Chichén Itzá (omstreeks 1 100) kan regstreeks na ouer Maja-voorbeelde teruggevoer word, maar die indeling van die tempel was veel minder beperk weens die gebruik van suile en argitrawe, waardeur die druk van die gewelf op enkele punte gekonsentreer is.
Die Stryderstempel (12de eeu) bestaan uit twee ruimtes wat elke drie ewewydige gewelwe het wat deur slegs suile gesteun word. In Chichén Itzá is daar ook groot suilsale en galerye met plat dakke gebou (Mercado, 13de eeu).
Beeldhoukuns
[wysig | wysig bron]Die beeldhoukuns het sy belangrikste ontwikkeling in die klassieke tydperk beleef. Dit het hoofsaaklik uit steles, reliëfs op geboue en 'n groot aantal keramiekvoorwerpe vir huishoudelike gebruik, godsdiensseremonies en grafgeskenke bestaan.
Die steles, wat opgerig is as 'n herdenkingsteken vir die verstryking van ’n bepaalde tydperk, is aan twee of vier kante van reliëfs voorsien. Die hooffiguur (godheid, priester, kryger en so meer) is aan een van die kante afgebeeld, terwyl kleiner figuurtjies en inskripsies op die res van die suil aangebring is. Die reliëfs is sterk gestileer en het nie 'n noemenswaardige driedimensionele effek nie. Gedateerde steles is van die einde van die 3de eeu tot 889 gemaak, maar daarna is die maak daarvan geheel en al gestaak.
Die reliëfs op geboue het net wat onderwerp betref, van die op die steles verskil: optogte en rituele feeste is ook daarop uitgebeeld. Kalksteen, sandsteen en tragiet is veral gebruik, terwyl jade soms vir klein reliëfs gebruik is. Die reliëfs uit die laat-klassieke tydperk is meer abstrak en dikwels in pleister aangebring.
In die naklassieke tydperk is daar op suile talle reliëfs aangebring wat slange en staande figure voorstel. Besonder groot reliëfs waarop ’n optog uitgebeeld is, word ook aangetref; verskeie steenblokke is vir die eerste keer vir 'n enkele voorstelling gebruik. Die terracotta-gebruiksvoorwerpe was dikwels in die vorm van 'n mens of ’n dier.
Skilderkuns
[wysig | wysig bron]Die skilderkuns het die versiering van vase, kodekse en monumentale skilderkuns omvat. Net een goeie voorbeeld van die monumentale skilderkuns het bewaar gebly, naamlik by Bonampak (692) aan die boloop van die Usumacinta. Die skilderinge stel 'n rituele fees met gevegs- en danstonele voor.
Die effense driedimensionele effek is verkry deur die figure gedeeltelik bo-oor mekaar te plaas. Die kleur is glad en sonder skakering aangewend, terwyl alle figure omlyn is. Skilderinge uit die na-klassieke tydperk is in die Stryderstempel en die boonste Jaguartempel (12de eeu) te Chichén Itzá gevind. Die skilderinge toon heelwat meer variasie in houding en gebare.
Drie kodekse het bewaar gebly, die Kodeks Dresden, die Kodeks Parys en die Kodeks Madrid. Twee van hulle handel oor die Maja-kalender en een oor die daaglikse godsdienstige lewe. Die kodekse was lang stroke papier wat van boombas gemaak is en met 'n pasta van garingboomblare versterk is. Nadat dit met witsel geverf is, is daar met swart ink en waterverf op geskryf en geteken.
Bronne
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-59-1, volume 18, bl. 86
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron] |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Maja. |
- (en) "Maya". Encyclopædia Britannica. Besoek op 9 Augustus 2019.
- (en) (es) Stigting vir die Bevordering van Meso-Amerikaanse Studies, Inc (FAMSI)
- (en) Primêre bronne van die Maja se geskiedenis – deel een deur Ronald A. Barnett
- (en) Mesoweb deur Joel Skidmore
- (en) Mayamap – 'n Kaart van die Majabeskawing
|
Geskiedenis van Meksiko | 
|
||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||
