Gaan na inhoud

Republiek Artsach

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
(Aangestuur vanaf Nagorno-Karabakh)
Republiek Artsach
Արցախի Հանրապետություն
Artsakhi Hanrapetut'jun (Armeens)
Vlag van die Republiek Artsach Wapen van die Republiek Artsach
Vlag Wapen
Volkslied: Ազատ ու Անկախ Արցախ
(tr.: Azat u Ankakh Artsakh)
(Armeens vir: "Vrye en onafhanklike Artsach")
Ligging van die Republiek Artsach
Hoofstad Stepanakert

39°52′N 46°43′O / 39.867°N 46.717°O / 39.867; 46.717

Grootste stad Stepanakert
Amptelike tale Armeensa
Regering Unitêre presidensiële
grondwetlike republiek
Samwel Sjahramanjan (laaste)
Artur Harutjunjan (laaste)
Onafhanklikheid
Onafhanklikheid
• Eerste Nagorno-
Karabach-oorlog
• Outonomie
• Onafhanklikheid
• Tweede Nagorno-
Karabach-oorlog
• Azerbeidjanse blokkering
• Azerbeidjanse offensief
• Oorgawe
• Ingelyf by Azerbeidjan
van die Sowjetunie
20 Februarie 1988–
12 Mei 1994
2 September 1991[1]
10 Desember 1991
27 September–
10 November 2020
12 Desember 2022
19–20 September 2023
28 September 2023
1 Januarie 2024
Oppervlakte
 - Totaal
 
 - Water (%) 		 
3 170[2] km2  
1 220 myl2
feitlik geen
Bevolking
 - 2021-skatting
 - 2015-sensus
 - Digtheid 		 
120 000[3] (–)
145 053[4]
/ km2
BBP (KKP)
 - Totaal
 - Per capita 		2018-skatting

$713 miljoen
$4 803

Geldeenheid Armeense dram (de facto)b (AMD)
Tydsone
 - Somertyd 		MSK (UTC+4[5])
nie toegepas nie (UTC+4)
Internet-TLD geene
Skakelkode +374 47d
a. Die Grondwet waarborg "die vrye gebruik van andere tale deur die bevolking".
b. Artsach dram verkoop as aandenkings.
c. +374 97 vir selfone.
d. .am is dikwels gebruik.

Die Republiek Artsach (Armeens: Արցախի Հանրապետություն, Artsakhi Hanrapetut'jun[6]), tussen 1991 en 2017 Republiek Nagorno-Karabach (Armeens: Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, Lernajin Gharabaghi Hanrapetut'jun), was 'n de facto-onafhanklike republiek in die suidelike Kaukasus-streek van Eurasië, wat internasionaal as deel van Azerbeidjan beskou is.[7] Artsach het die meeste van die voormalige Outonome Nagorno-Karabach-oblast se gebied en sommige van die omliggende gebied beher, waarvolgens dit aan Armenië in die weste en Iran in die suide gegrens het. Die hoofstad en grootste stad was Stepanakert.

In September 2023 het Azerbeidjan 'n nuwe offensief geloods teen die Republiek Artsach wat tot die ontbinding en inlywing van Artsach op 1 Januarie 2024 en die vlug van amper die hele etniese Armeense bevolking na Armenië gelei het.[8]

Bakermat van die Armeense beskawing

[wysig | wysig bron]

Armene beskou Artsach as die bakermat van hul beskawing. Hier is die Armeense alfabet as een van die oudstes ter wêreld ontwikkel en vir die eerste keer in 'n skool gebruik, hier het die eerste gedrukte dokumente en werke in Armeens ontstaan, en hier het die Armeense kultuur en beskawing reeds 'n bloeitydperk beleef toe die huidige hoofstad Jerewan en ander nedersettings in die huidige Republiek Armenië nog onbeduidende plekke was.[9]

Historiese en politieke agtergrond

[wysig | wysig bron]
Armeense Tenkgedenkteken vir die Nagorno-Karabach-oorlog van 1988
'n Kaart van Artsach
Christus-die-Verlosser-katedraal in Sjoesji

Die republiek het die grootste deel beheer van die vroeëre Outonome Nagorno-Karabach-oblast en 'n aantal Azerbeidjanse distrikte wat aan Armenië in die weste en Iran in die suide grens en 'n landkorridor tussen Artsach en die Republiek Armenië gevorm het.[10]

Die gebied van Artsach, wat merendeels deur etniese Armene bewoon is, was 'n omstrede streek tussen Armenië en Azerbeidjan toe dié twee lande in 1918 van die Russiese Ryk onafhanklik geword het. Nadat die Sowjetunie in beheer van die gebied was, is in 1923 die Outonome Nagorno-Karabach-oblast gevorm wat in administratiewe opsig deel van die Azerbeidjanse SSR uitgemaak het.

Die etniese konflik tussen Armene en Azerbeidjanners het in die laaste jare van die Sowjetunie weer opgevlam en aanleiding tot die Eerste Nagorno-Karabach-oorlog gegee wat tussen 1991 en 1994 gevoer is.

Toe die Ontbinding van die Sowjetunie reeds aan die gang was, is op 10 Desember 1991 'n referendum in Nagorno-Karabach en die naburige Sjahoemian-streek gehou wat tot die onafhanklikheidsverklaring van die Republiek Nagorno-Karabach gelei het. Die republiek is nie deur enige lidstaat van die Verenigde Nasies amptelik erken nie, insluitende Armenië. Dit is egter deur drie nielidlande van die VN erken wat hulself eweneens eensydig onafhanklik verklaar het: Transnistrië, Suid-Ossetië en Abchasië.[11]

Van die 1994-wapenstilstand af was die grootste deel van Artsach en 'n aantal aangrensende Azerbeidjanse gebiede onder die gemeenskaplike militêre beheer van die Armeense weermag en dié van Artsach. Verteenwoordigers van die Armeense en Azerbeidjanse regerings het sedertdien aan vredesonderhandelinge deelgeneem wat deur die sogenaamde Minsk-groep van die Organisasie vir Veiligheid en Samewerking in Europa bemiddel is. Armeense onderhandelaars het hierby ook namens die Republiek Artsach opgetree.

Artsach het noue ekonomiese en politieke bande met Armenië gehandhaaf. Die Armeense dram was die wetlike betaalmiddel in die land, en wette, wat deur die Armeense parlement in Jerewan aanvaar word, is gewoonlik ook in Artsach oorgeneem.[12]

Vroeg in April 2016 het die konflik oor Artsach opnuut opgevlam. Volgens nuusberigte het die hewigste grofgeskutgevegte in dertig jaar gewoed waarin 18 Armeense en twaalf Azerbeidjanse soldate dood is. Een Azerbeidjanse helikopter is neergeskiet. Die Verenigde Nasies, die Verenigde State, Rusland en die Europese Unie het 'n beroep aan die twee konflikpartye gedoen om die gevegte te staak. Azerbeidjan het 'n eensydige skietstilstand afgekondig.[13][14]

Hernude botsings het op die oggend van 27 September 2020 langs die Nagorno-Karabach-kontaklyn begin. Ná 14 dae se konflik is 'n wapenstilstand aangekondig sonder om die duur daarvan te bepaal. Die partye het dit onderhandel ná 'n besoek aan Moskou waar die Armeense, Azerbeidjanse en Russiese ministers van Buitelandse Sake tien uur lank beraadslaag het. Die wapenstilstand het dit moontlik gemaak om krygsgevangenes en die lyke van die gesneuweldes uit te ruil. Die partye het ook onderneem om weer te begin onderhandel om hul territoriale geskil op te los.[15]

In September 2023 het Azerbeidjan 'n nuwe militêre offensief geloods. Die regering van Artsach het ingestem om sy troepe te ontwapen en in onderhandelinge met Azerbeidjan te tree, wat etniese Armene genoop het om uit die gebied te vlug. Op 28 September 2023 het die president van Artsach 'n dekree onderteken, waarvolgens die republiek se instellings teen 1 Januarie 2024 ontbind sou word,[16] hoewel die president later dié dekreet probeer nietig verklaar het.[17] Teen 1 Oktober 2023 het amper die hele bevolking na Armenië gevlug.[18]

Etimologie

[wysig | wysig bron]
Posseëls, wat deur Artsach se posdiens uitgereik is, het die opskrif Republic of Mountainous Karabakh as Engelse vertaling van die amptelike landsnaam gedra

Die tradisionele Armeense landsnaam Artsach is afgelei van die Urarteïese provinsie Artechini (of Urtechini). Die gebied van die latere Karabach het in die 8ste eeu v.C. onder Urarteïese heerskappy gestaan.

Latere Armeense benamings vir die gebied is Gardar, Chatsjenk (afgelei van Chatsjen, een van die vyf vorstedomme van Artsach), Klein-Sioenik (afgelei van die Oud-Armeense provinsie Sioenik in Suidoos-Armenië), en Sew Ajgi ("Swart Tuin"). Die laasgenoemde vorm ook die basis vir die Turks-Russiese toponiem Karabach (afgelei van Turks kara "swart" en bachtsje "tuin"; in Armeens uitgespreek as Rarabach) wat egter eers vanaf die 14de eeu geleidelik gebruiklik geword het en as leenvertaling van die Persiese naam Bach-i siah beskou word (in teenstelling tot die "Wit Tuin" of Bach-i safid waarmee na Neder-Karabakh verwys is). Die "Wit Tuin" kom ooreen met die Oud-Armeense grensprovinsie Utik. Nagorno is aan Russies ontleen en beteken "bergagtig".

Die vallei van die Levonaget-rivier, distrik Sjahoemjan

Karabakh bestaan in geologiese opsig uit 'n vlakte met 'n sagte helling (Armeens Artsachi hartawajr – "Vlakte van Artsach"; Dasjtajin Arzach/Rarabach – "Neder-Karabach") en 'n bergagtige gedeelte (Lernajin Artsach/Rarabach – "Berg-" of "Bo-Karabach").

'n Armeense aardrykskundige werk uit die 7de eeu verwys na die provinsies Artsach en Utik in die uiterste noordooste van die Armeense gebied. Die Koera het destyds as grensrvier gedien, met Aran ('n gebied wat deur 'n Kaukasiese volk bewoon is) aan sy linkeroewer. Die Armene het hierdie gebied Arwank genoem, terwyl die Romeine daarna as Albania verwys het.

Toe die Perse in 428 die hele oostelike Kaukasus oorheers het, het hulle sowat een eeu lank Artsach, Utik en Albania as gemeenskaplike administratiewe eenheid saamgesmelt. In hierdie periode is Artsach-Utik dikwels met Albania verwar.

Die historiese Bo- of Berg-Karabach beslaan ongeveer 12 000 km² en is in teenstelling met ander streke in die Armeense Hoogland ryk aan water. Sy riviervalleie is bebos en het moontlik die aanleiding tot die benaming "Swart Tuin" gegee.

Terwyl die voormalige onafhanklike republiek dié naam gevoer het wat sedert die 19de eeu merendeels gebruik is, hou die Armeens-Apostoliese Kerk aan die tradisionele Armeense naam Artsach vas. In 2017 het die republiek egter 'n nuwe grondwet goedgekeur, waarvolgens die naam na Republiek Artsach verander is.[19]

Geografie en klimaat

[wysig | wysig bron]
Die Mrav-bergreeks in die Klein Kaukasus-gebergte vorm die natuurlike noordelike grens tussen die Republiek Artsach en Azerbeidjan

Die Republiek Artsach is bergagtig met Mrav (3 540 meter bo seevlak) en Kirs (2 725 m) as sy hoogste bergpieke. Groot dele van die land word deur 'n plato met hellings in die ooste en suidooste beslaan. Die gemiddelde hoogte van die land is 1 097 m.

Terter en Chatsjen is die belangrikste riviere. Die meeste riviere vloei na die Artsach-vallei. Die grootste waterliggaam is die Sarsang-dam wat in 1976 hoofsaaklik vir besproeiingsdoeleindes opgerig is.

Artsach het 'n droë en gematigde subtropiese klimaat met 'n jaarlikse gemiddeld van 11 °C. Die koudste maand is Januarie met 'n gemiddeld van -1 °C, terwyl daar in Julie 'n gemiddeld van 22 °C gemeet word. Die hoogste somertemperature word in die laer geleë streke van Martoeni en Martakert gemeet. Jaarlikse neerslae beloop in sommige dele van die land meer as 700 mm per jaar, maar kan in droër streke soos vlaktes ietwat minder as 500 mm wees. Die meeste reën val tussen Mei en Junie. Mis kom op meer as 100 dae per jaar voor. Bergwinde waai orals in die land, terwyl swaar storms gewoonlik net in die lente en somer voorkom.

Meer as 'n derde van Artsach is bebos. Die land is die natuurlike habitat van meer as 2 000 plantspesies, waarby die plantegroei van tipiese halfwoestyn-spesies in die steppegebiede tot Alpynse en toendra-plante bo die boomgrens in die hooglande en berggebiede wissel.

Ekonomie en infrastruktuur

[wysig | wysig bron]

Energiebedryf

[wysig | wysig bron]
Die Sarsang-dam is in 1976 voltooi

Die Sarsang-waterkragsentrale by die gelyknamige dam met 'n kapasiteit van 50 MW was die belangrikste bron van energie in die Republiek Artsach. Hier word jaarliks tussen 90 en 100 miljoen kilowatt-ure krag opgewek. Danksy die voldoende plaaslike watervoorrade kan klein waterkragsentrales in feitlik elke streek van die voormalige republiek opgerig word.

'n Program vir die ontwikkeling van toekomstige energiebronne het voorsiening gemaak vir die bou van agttien kleiner waterkragsentrales met 'n totale kapasiteit van sowat 140 MW. Sodra hulle voltooi is, sal Artsach oor 'n maksimale opwekkingsvermoë van 460 miljoen kilowatt-ure beskik en moontlik ook elektrisiteit na die buiteland kan uitvoer.

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ (en) Zürcher, Christoph (2007). The Post-Soviet Wars: Rebellion, Ethnic Conflict, and Nationhood in the Caucasus ([Online-Ausgabe] uitg.). New York: New York University Press. p. 168. ISBN 978-0-8147-9709-9.
  2. ↑ (ru) "Территориальные потери Арцаха в результате второй Карабахской войны (статистика и карты)".
  3. ↑ (en) "Nikol Pashinyan, Arayik Harutyunyan chair meeting on ongoing and upcoming programs to be implemented in Artsakh". Eerste Minister van die Republiek Artsach. 25 Maart 2021. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Mei 2021. Besoek op 13 Mei 2021.
  4. ↑ (ru) "Таблица 5.2-1 Население (городское, сельское) по национальности, полу" (PDF). Nasionale Statistiekdiens van die Republiek Artsach. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 31 Julie 2018. Besoek op 31 Julie 2018.
  5. ↑ (en) "Nagorno-Karabakh Rejects Daylight Saving Time". Timeanddate.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 14 Augustus 2014.
  6. ↑ (en) Constitution of the Nagorno-Karabakh Republic. Chapter 1, article 1.2 Geargiveer 29 Januarie 2013 op Wayback Machine
  7. ↑ (en) Department Of State. The Office of Electronic Information, Bureau of Public Affairs. "1993 UN Security Council Resolutions on Nagorno-Karabakh". 2001-2009.state.gov. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Januarie 2020. Besoek op 11 Maart 2019.
  8. ↑ (en) Avet Demourian (29 September 2023). "More than 80% of Nagorno-Karabakh's population flees as future uncertain for those who remain". Associated Press. Besoek op 1 Februarie 2024.
  9. ↑ (de) Der Spiegel 13/1992, 23 Maart 1992: Wir werden euch ausrotten. Kampf um Berg-Karabach und der Völkermord an den Armeniern
  10. ↑ (en) Amptelike webwerf van die President van Nagorno-Karabach: Algemene Inligting oor Nagorno-Karabach
  11. ↑ (ru) About Abkhazia – Abkhazia.info Geargiveer 21 Julie 2011 op Wayback Machine
  12. ↑ (de) www.abendblatt.de, 6 Desember 2013: Der eingefrorene Krieg in Berg-Karabach. Besoek op 9 April 2014
  13. ↑ (de) MSN Nuus, 3 April 2016: Der Konflikt, der den kalten Krieg überdauert hat. Besoek op 3 April 2016
  14. ↑ (en) www.panorama.am: NKR Defense Ministry publishes first footages of the Azerbaijani offensive. Besoek op 3 April 2016
  15. ↑ (fr) "Nagorny Karabakh : l'Azerbaïdjan et l'Arménie s'accordent sur un cessez-le-feu". lefigaro.fr. 10 Oktober 2020. Besoek op 10 Oktober 2020.
  16. ↑ (en) "Nagorno-Karabakh Republic will cease to exist from Jan 1 2024 – Nagorno-Karabakh authorities". Reuters. 28 September 2023. Besoek op 1 Februarie 2024.
  17. ↑ (en) "Karabakh Dissolution Not Valid, Says Separatist Leader". Barrons. 22 Desember 2023. Besoek op 1 Februarie 2024.
  18. ↑ (en) "Nagorno-Karabakh almost empty as most of population flees to Armenia". Radio France Internationale. 30 September 2023. Besoek op 1 Februarie 2024.
  19. ↑ (en) "Artsakh Votes for New Constitution, Officially Renames the Republic". Armenian Weekly. 21 Februarie 2017. Besoek op 11 Maart 2019.

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Media
Amptelike webtuistes
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Republiek_Artsach&oldid=2649459"