Sairọs òso Iba ogwu Pesia (òluluk me inu òbet lek 600 – 530 SK; ogwu emalek ikigwen Sairọs Ogwu Ilile; ebi Girik ekigwen ọmọ Sairọs Ogwu Ugane) ìre ogwu òchichili ijọn̄ ubọọn̄ Achaemenid Empire, òrere adasi ijọn̄ ubọọn̄ eyi Pesia.

Eriọọn̄ ọmọ kire ogwu ubọọn̄ ebi ubọọn̄ me Ijọn̄-ubọọn̄ Archaemenid; Ogwu ubọọn̄ Pesia, Ogwu ubọọn̄ Midia, Ogwu ubọọn̄ Lidia, Ogwu ubọọn̄ Babilọn. Ogwu ute ìre Kambises I [Cambyses I] sà ogwu uga ore Mandane ogwu Midia.

Me ukot mkpulu kan̄, Ijọn̄-ubọọn̄ Midia îbọkọ otutuuk ebi kè ama-mkpulu ìwuwuuk lek ichili chieen̄ me Mgbet Agan̄ Mbum-ura ukot ikaan̄ [ancient Near East], mè iwele owot enenen ire lek îtimbe ikpan̄ owuwa ere me lek Esia agan̄ Ichep-ura mè agan̄ ilile me lek Esia agan̄ Etete. Bene me Okwaan̄ Mediterenia si re Elispọnti [Hellespont] me agan̄ Ichep-ura si re lek Okwaan̄ Indus me agan̄ Mbum-ura, Sairọs Ogwu Ilile îchili Ijọn̄-ubọọn̄ òmimin ichit me linyọn̄ na re mgbọ ya.<ref10> Ijọn̄-ubọọn̄ ya orọriọọn̄ iwele owot ichit me ukot mkpulu ebi ìbọbọkọ irek ubọọn̄ ya me ubọk kan̄. Îwele owot inan̄a me Balkans (Bulgaria-Paeonia mè Thrace-Macedonia) mè Yurop agan̄ Mbum-ura me agan̄ Ichep-ura, isi ire Iteke Indus me agan̄ mbum-ura.

Mkpulu kè Sairọs ìkup inu òbet lek akọp acha ita. Sairọs ìnama ijọn̄-ubọọn̄ kan̄ sa me ititim ikpan̄ Ijọn̄-ubọọn̄ Midia, sabum Ijọn̄-ubọọn̄ Lidia, sabum Ijọn̄-ubọọn̄ Babilọn eyi Aya. Îsak ebi akọn̄ oniin̄ isa isi Esia agan̄ Etete, eyi òrọrọ ibe itim esese owuwa akọn̄ eyi ekitumu ibe ke "Îrọ ibe otutuuk ido geelek esiki ibot enekup me irak mkpulu kan̄, kpunu ido eyi kpesiki ibot inyi.<ref11> Sairọs kpòkosi akọn̄ me lek Ijipiti; ekitumu ibe ìkwu me akọn̄ mgbọ îkitimbe me lek ebi Massagetae me agan̄ okwaan̄ Syr Darya me Akọp mè Onyan̄ Iba 530 SK, <ref 12, 13> ire, Zenofọn [Xenophon] ogwu Atens ìbe ke Sairọs kpokokwu me akọn̄, ke îka inire ama-ibot ya.<ref14>

Ogwu gwun̄, Kambises II, onibọkọ irek ubọọn̄ kan̄, mè isa me mgbidim mgbọ îkpulube itim ikpan̄ Ijipiti, Nubia mè Sairenaika [Cyrenaica].

Sairọs Ogwu Ilile îkikaan̄ ulibi inyi orọmijọn̄ mè eru-mfaka ebi ido cha îtimbe ikpan̄. <ref 15> Mkpulu kan̄ onenikije inyi isi enenen ire lek îrebe inu ijeen̄-inu me agan̄ ikekaan̄ uny ikukup me ama-ibot ikitọ ikọ, mè agan̄ ikekikpulu me otu oniin̄ òkirọ inu ije ijaan̄ me lek ebi ìkup me irak mkpulu kan̄ <ref 9>. Ikekisa ebi satarap igbaan̄ ikpulu ido mè ibot mkpulu ikukup me Pasargadae ìre ubọk ikwaan̄ kè Sairọs<ref 16>. Inu ekigwen ibe ìre "Edict of Restoration" (òrere ida iba enyibe, eyi ekpabe iwele me emen Ikpa Mbuban), ìre Sairọs onyi; îkaan̄ ikpele oruru inyi eru-mfaka ebi Ju. Ike Asaya 45:1 otumube me Ikpa Mbuban eyi Iburu,<ref17> Awaji ìgobo Sairọs ibe inirọ inu ya, mè igwen ọmọ ibe ìre ogwu etọkọbe aran̄ me ibot. Ọmọ gaalek ore ogwu ikarege ogwu Ju egwenbe lek erieen̄ keya.<ref 18>.

Mfufuk Erieen̄

Erieen̄ yi "Sairọs" (òoò ìnan̄a me ubọk ige-inu eyi Latin enwenebe Κῦρος (Kỹros) me usem Girik, eyi ònan̄a me kūruš me usem Pesia ukot ikaan̄. Mîge erieen̄ ya mè inu îsibibe ikam me lek esese inu ukot ikaan̄ me esese usem. Tesias [Ctesias] mè Pulutachi [Plutarch], ebi usọ mfufuk ukot ikaan̄, etutmu ibe ke erieen̄ ya "Sairọs" ìnan̄a me lek "Kurọs", òsisibi "kire ura" (Khurvash) mije ura me usem Pesia Ukot Ikaan̄ ìre khor sà vash egebe iriaak me lek ya ore ikọ-isi [surffix] òkeke inyi "mbet" [likeness] <ref 33>. Karl Hoffman ìtumu ibe ke erieen̄ ya môkọt isibi "irọrọ inyi isiki ibot." Itumu ikeya ìbe ke erieen̄ ya ìnan̄a me lek agan̄ Indo-Yurop; me ikeya, "Sairọs" ìsibi "ogwu òkirọ inyi ebi ochicha esiki ibot."<ref 32>. Me usem Pesia <especially> me Irân, ekige erieen̄ kè Sairọs kire ﮐﻮﺭﻭﺵ [kuːˈɾoʃ]. Me emen Ikpa Mbuban eyi Iburu, eriọọn̄ ọmọ kire Koresh (Iburu: כורש)<ref 34>.

Usini ebi usọ ikpa [scholars] ekeek ibe ke Sairọs mè Kambisis kpekere ebi Iran, mije keya, ke kpôkọt inan̄a me usem Iran, mè initumu ibe erieen̄ ya ìbonan̄a me usem Elam <ref 35> òsisibi "ogwu okikpọchieen̄ me lek" [He who bestows care].

Nrọnnye