İntihar

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: İntihar (dəqiqləşdirmə).
İntihar
Eduard Manenin çəkdiyi Le Suicidé rəsmi
Eduard Manenin çəkdiyi Le Suicidé rəsmi
XBT-10 X60.–X84.
XBT-9 E950
DiseasesDB 12641
MedlinePlus 001554
eMedicine article/288598 
MeSH D013405
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İntihar və ya özünəqəsd — qəsdən özünün ölümünə səbəb olan hərəkət. Risk faktorlarına depressiya, bipolyar pozuntu, şizofreniya, şəxsiyyət pozğunluğu kimi ruhi nasazlıqlar da aiddir.[1] İntihar maliyyə çətinliklərindən, münasibətlər ilə bağlı çətinliklərdən və ya zorbalıqdan yarana bilər.[2]

Anlayışlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Risk faktorları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Psixi xəstəliklər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əvvəlki cəhdlər və özünə zərər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əvvəlki intihar cəhdlərinin tarixi intiharın tamamilə dəqiq göstəricisidir. İntiharların təxminən 20%-ində əvvəlki cəhd etmiş, onların 1%-i bir il ərzində və 5%-dən çoxu isə 10 il ərzində intihar ediblər. Özünə zərər verən hərəkətlər adətən intihar cəhdi deyil və özünə zərər verənlərin əksəriyyətində intihar riski yüksək deyildir.[3] Bəzi özünə zərər verənlər intihar yolu ilə həyatlarını sona qoya bilər və ya özünə zərər və intihar riski üst-üstə düşə bilər.

Maddə istifadəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qumarbazlıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qumarbazlıq intihar düşüncəsinin və cəhdlərinin artması ilə əlaqələndirilir.[4] Patoloji qumarbazların 12–24%-i intihar cəhdləri edirlər. Qumarbazların arvadlarının intihar nisbəti ümumi əhalidən üç dəfə yüksəkdir.[5] Digər riski artıran faktorlara qumarbazların psixi xəstəlik, içki və narkotik maddə istifadəsi daxildir.[6]

Tibbi şərtlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Psixososyal durumlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Media

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rasional

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Üsullar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İntiharın aparıcı üsulu hər ölkədə fərqlidir. Müxtəlif bölgələrdə aparıcı üsullara asmaq, odlu silah və pestisid zəhərlənməsi daxildir. Bu fərqliliklər müxtəlif üsulların mövcudluğuna görə qismən hesab olunur. 56 ölkənin nəzərdən keçirilməsindən sonra qeyd olunub ki, asmaq[7] ən ümumi intihar üsuludur və kişi intiharlarının 53%-i və qadın intiharlarının 39%-ni təşkil edir.[8]

Ümumdünya intiharlarının 30%-i pestisid zəhərlənməsindən baş verir, və bunlardan əksəriyyəti inkişaf etməkdə olan ölkələrdə baş verir.

Çində pestisidlərin istifadəsi ən yayılmış üsuldur.[9] Yaponiyada seppukuya hələ rast gəlinsə də, asma və tullanmaq ən çox yayılmışdır.[10] Özünü tullanmaqla öldürmək Honqkok və Sinqapurda çox yayılmışdır və intiharların 50% və 80%-ini təşkil edir.

Patofizyalogiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İntihar və ya depressiyanın əsas patofizyalogiyanın birləşdirməsin aid heç bir məlumat yoxdur. Buna baxmayaraq, güman edilir ki, intihar — davranış, sosial-ekoloji və psixiatrik faktorların qarşılıqlı təsirindən gəlir.

Qarşısının alınması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: İntiharın qarşısının alınması

Skrininq

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ümumi əhalinin skrininq nəticəsində intihar nisbətin təsirinin az olması barədə məlumat yoxdur.[11][12]

Psixi xəstəlik

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Epidemiologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cins

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yaş

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sosial və mədəniyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qanunvericilik

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kunikazu Utaqavanın çəkdiyi ukiyo-edə samuray seppuku etməyə hazırlaşır.

Bəzi Qərb ölkələrində intihar artıq cinayət deyl. Bununla belə, orta əsrlərdən ən azı 1800-cü ilə qədər Qərbi Avropanın əksər ölkələrində intihar cinayət sayılırdı. Müsəlman ölkələrin əksəriyyətində intihar cinayyət olaraq qalır.

Dini baxışlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İslamın dini baxışları intihara qarşıdır. Quranda intihar "öldürməyin və ya özünüzü öldürməyin" kimi qeyd olunaraq qadağan olunur.[13] Hədislərdə də qeyd olunur ki, fərdi intihar qanunsuz və günahdır.

Xristianlığın əksəriyyətində intihar əsasən Orta əsrlərdəki nüfuzlu xristian mütəfəkkirlərin yazılarına əsaslanan günah sayılsa da, intihar, məsələn Justinianın Bizans xristian kodu altında günah sayılmırdı.[14][15] Katolik doktrinasında arqument "Öldürməyin" əmrinə əsaslanır və həm də həyat Allah tərəfindən verilmiş bir hədiyyədə olduğundan, intihar "təbii qaydaya" qarşı çıxır və dünyada Allahın usta planına mane yaratdığı qeyd olunur.[16]

Hinduizmdə intihar ümumiyyətlə pislənir və müasir Hindu cəmiyyətində başqa birinin öldürülməsi kimi bərabər günah sayılır. Hindu Müqəddəs Yazılarda qeyd olunur ki, intihar edən ruh dünyasının bir hissəsi olacaq, öz ölümü ilə nəticələnən vaxta kimi yer kürəsini gəzməlidir.[17] Lakin hinduizm, bir insanın ömrünün qeyri-şiddətsiz tətbiq etməsi ilə həyatını sona çatdırmasını haqqını qəbul edir, Prayopavesa olaraq adlandırılır.[18] Lakin Prayopavesa istək və ya həsrəti və bu həyatda heç bir məsuliyyət olmayan insanlar üçün məhduddur. Caynizmdə Santhara adlanan bənzər bir təcrübə var. Sati, ya da dul qadınlar tərəfindən özünü yandırmaq, Orta əsrlərdə Hindu cəmiyyətində yayılmışdır.[19]

İudaizm həyatı qiymətləndirmək əhəmiyyətinə diqqət yetirdikdən, intihar dünyada Allahın xeyirxahlığını inkar etmək sayılır. Buna baxmayaraq, həddindən artıq çətin şəraitdə, hansı ki, öldürülmə ya da dinə xəyanət etmək məcburiyyətində qalan bir seçim olmadığı halda, yəhudilər fərdi intihar və ya kütləvi intihar törətmişlər. Bu hərəkətlər, yəhudi orqanları tərəfindən qarışıq qəbul olunmuşdur: Bəziləri bunu qəhrəmanlıq şəhidliyi nümunəsi kimi qəbul etsə də, digərləri şəhadət gözləyərkən öz həyatlarını itirməsini səhv olduğunu sayırlar.[20]

Fəlsəfə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Təbliğatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yasukuni məbədində kamikadzelərə həsr olunmuş abidə

İntihar təbliğatı bir çox mədəniyyət və submədəniyyətdə mövcuddur. İkinci Dünya müharibəsində Yaponiyada kamikadzelər ən cəsur qəhrəmanlar kimi təqdim olunur, məbədlərdə onların ruhuna dualar oxunur, validyenləri isə ölkənin ən hörmətli insanları sayılırdı.[21] Ümumi olaraq Yapon cəmiyyəti "intiharlara qarşı tolerant" adlanırdı.[22]

İnternetdə intihar haqqında axtarışların 10–30%-i intihar cəhdlərini təşviq edir və ya asanlaşdırır. Bu cür saytların intihara meyilli olanları təkzib edə bilməsi narahatlıq yaradır. Bəzi insanlar onlayn olarkən forumlarda yaxud çatlarda əvvəllər mövcud olan dostları ilə intihar paktı formalaşdırır. İnternet, eyni zamanda, təcrid olunmuşlar üçün sosial qrupu təmin edərək intiharın qarşısını da ala bilər.[23]

Yerlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəzi yerlər intihar cəhdinin yüksək səviyyəsi olmasına görə tanınır. Bunlardan San Fransiskoda Golden Gate körpüsünü, Yaponiyada Aokiqahara meşəsini, İngiltərənin Biçi Hed və Torontonun Prins Edvard Viaduktunu qeyd etmək olar.[24][25][26]

1937-ci ildən 2010-cu ilə kimi, Golden Gate körpüsündən 1300-dən çox insan intihar edib.[27] İntiharın yayıldığı bir çox yerlərdə bunun qarşısını almaq üçün maneələr qurulmuşdur. Bunlara Parisin Eyfel qülləsi və Nyu-Yorkun Empayr Steyt Bildinqi daxildir.[28] 2011-ci ildə Golden Gate körpüsündə yaradılan maneə intiharlara qarşı effektiv sayılır.

Görkəmli hallar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kütləvi intihar hadisələrindən 1978-ci ildə Qayanada Constaun qəsəbəsində Xalqlar məbədinin 909 nəfər üzvünün intihar etməsini qeyd etmək olar.[29] Cim Cons tərəfindən rəhbərlik edilən dini cərəyanın üzvləri, öz həyatlarına üzüm dadlı "Flavor Aid", sianid və müxtəlif reseptli dərmanlar ilə son qoymuşdular.[30] Alternative Considerations of Jonestown and Peoples Temple. San Diego State University.[31] Saypan döyüşünün son günlərində minlərlə Yapon vətəndaşı intihar etmiş, bəziləri özlərini "İntihar uçurumu" və "Banzay uçurumu"ndan atmışlar.[32]

Bobbi Sendsin rəhbərlik etdiyi 1981-ci il irland aclıq aksiyasında 10 nəfər vəfat etmişdir.[33] İkinci Dünya müharibəsi dövründə Ervin Rommel Adolf Hitlerə qarşı sui-qəsdin təşkilatçısı olsa da zabit şərəfini üstün tutaraq məhkəməyə çıxmaqdan imtina edib. Öz cəzası barədə özü qərar verib və sianid zəhəri içərək intihar edib.[34]

Digər növlərdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Hawton K, van Heeringen K. "Suicide". Lancet. 373 (9672). April 2009: 1372–81. doi:10.1016/S0140-6736(09)60372-X. ISSN 0140-6736. PMID 19376453.
  2. ↑ Bottino, SM; Bottino, CM; Regina, CG; Correia, AV; Ribeiro, WS. "Cyberbullying and adolescent mental health: systematic review". Cadernos de Saúde Pública. 31 (3). March 2015: 463–75. doi:10.1590/0102-311x00036114. PMID 25859714.
  3. ↑ Greydanus, DE; Shek, D. "Deliberate self-harm and suicide in adolescents". The Keio journal of medicine. 58 (3). September 2009: 144–51. doi:10.2302/kjm.58.144. PMID 19826208.
  4. ↑ Pallanti, Stefano; Rossi, Nicolò Baldini; Hollander, Eric. 11. Pathological Gambling // Hollander, Eric; Stein, Dan J. (redaktorlar ). Clinical manual of impulse-control disorders. American Psychiatric Pub. 2006. səh. 253. ISBN 978-1-58562-136-1. 2021-05-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-05.
  5. ↑ Oliveira, MP; Silveira, DX; Silva, MT. "Pathological gambling and its consequences for public health". Revista de saude publica. 42 (3). June 2008: 542–9. doi:10.1590/S0034-89102008005000026. PMID 18461253.
  6. ↑ Hansen, M; Rossow, I. "Gambling and suicidal behaviour". Tidsskrift for den Norske laegeforening : tidsskrift for praktisk medicin, ny raekke. 128 (2). Jan 17, 2008: 174–6. PMID 18202728.
  7. ↑ Ajdacic-Gross, V; Weiss, MG; Ring, M; Hepp, U; Bopp, M; Gutzwiller, F; Rössler, W. "Methods of suicide: international suicide patterns derived from the WHO mortality database". Bulletin of the World Health Organization. 86 (9). September 2008: 726–32. doi:10.2471/BLT.07.043489. PMC 2649482. PMID 18797649.
  8. ↑ O'Connor, Rory C.; Platt, Stephen; Gordon, Jacki, redaktorlar International Handbook of Suicide Prevention: Research, Policy and Practice. John Wiley and Sons. 1 June 2011. səh. 34. ISBN 978-1-119-99856-3. 19 April 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  9. ↑ Krug, Etienne. World Report on Violence and Health, Volume 1. Genève: World Health Organization. 2002. səh. 196. ISBN 978-92-4-154561-7.
  10. ↑ Yoshioka, E; Hanley, SJ; Kawanishi, Y; Saijo, Y. "Time trends in method-specific suicide rates in Japan, 1990-2011". Epidemiology and Psychiatric Sciences. 25. 6 November 2014: 1–11. doi:10.1017/S2045796014000675. PMID 25373686.
  11. ↑ Williams, SB; O'Connor, EA; Eder, M; Whitlock, EP. "Screening for child and adolescent depression in primary care settings: a systematic evidence review for the US Preventive Services Task Force". Pediatrics. 123 (4). April 2009: e716–35. doi:10.1542/peds.2008-2415. PMID 19336361.
  12. ↑ LeFevre, ML; U.S. Preventive Services Task Force. "Screening for suicide risk in adolescents, adults, and older adults in primary care: u.s. Preventive services task force recommendation statement". Annals of Internal Medicine. 160 (10). May 20, 2014: 719–26. doi:10.7326/M14-0589. PMID 24842417.
  13. ↑ Gearing, RE; Lizardi, D. "Religion and suicide". Journal of religion and health. 48 (3). September 2009: 332–41. doi:10.1007/s10943-008-9181-2. PMID 19639421.
  14. ↑ Ronald Roth, D.Acu. "Suicide & Euthanasia – a Biblical Perspective". Acu-cell.com. 2009-04-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-06.
  15. ↑ "Norman N. Holland, Literary Suicides: A Question of Style". Clas.ufl.edu. 2009-05-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-06.
  16. ↑ "Catechism of the Catholic Church – PART 3 SECTION 2 CHAPTER 2 ARTICLE 5". Scborromeo.org. 1941-06-01. 2009-04-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-05-06.
  17. ↑ "Hinduism and suicide". 2008-05-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-05.
  18. ↑ "Hinduism – Euthanasia and Suicide". BBC. 2009-08-25. 2009-02-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-05.
  19. ↑ BBC News, "India wife dies on husband's pyre" Arxivləşdirilib 2018-10-20 at the Wayback Machine, Aug. 22, 2006.
  20. ↑ "Euthanasia and Judaism: Jewish Views of Euthanasia and Suicide". ReligionFacts.com. 2006-05-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-09-16.
  21. ↑ Parry, Richard Lloyd. "China furious at Japan's plan to 'glorify' kamikaze pilots". www.thetimes.co.uk. 2021-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 avqust 2017.
  22. ↑ Ozawa-de Silva, C. "Too lonely to die alone: internet suicide pacts and existential suffering in Japan". Culture, medicine and psychiatry. 32 (4). December 2008: 516–51. doi:10.1007/s11013-008-9108-0. PMID 18800195.
  23. ↑ Durkee, T; Hadlaczky, G; Westerlund, M; Carli, V. "Internet pathways in suicidality: a review of the evidence". International journal of environmental research and public health. 8 (10). October 2011: 3938–52. doi:10.3390/ijerph8103938. PMC 3210590. PMID 22073021.
  24. ↑ Robinson, ed. by Peter; Heitmann, Sine; Dieke, Peter. Research themes for tourism. Oxfordshire [etc.]: CABI. 2010. səh. 172. ISBN 978-1-84593-684-6. 2020-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-05. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
  25. ↑ Robinson, edited by David Picard, Mike. Emotion in motion : tourism, affect and transformation. Farnham, Surrey: Ashgate. 2012-11-28. səh. 176. ISBN 978-1-4094-2133-7. 2020-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-05. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
  26. ↑ Dennis, Richard. Cities in modernity : representations and productions of metropolitan space, 1840 – 1930 (Repr.). Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press. 2008. səh. 20. ISBN 978-0-521-46841-1. 2020-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-05.
  27. ↑ McDougall, Tim; Armstrong, Marie; Trainor, Gemma. Helping children and young people who self-harm : an introduction to self-harming and suicidal behaviours for health professionals. Abingdon, Oxon: Routledge. 2010. səh. 23. ISBN 978-0-415-49913-2. 2020-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-05.
  28. ↑ Miller, David. Child and Adolescent Suicidal Behavior: School-Based Prevention, Assessment, and Intervention. 2011. səh. 46. ISBN 978-1-60623-997-1. 2020-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-05.
  29. ↑ Mass Suicide Leaves 900 Dead Arxivləşdirilib 2012-11-04 at the Wayback Machine". Retrieved 9 November 2011.
  30. ↑ Hall 1987, p.282
  31. ↑ "Archived copy". 2011-01-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-10. (#invalid_param_val)
  32. ↑ John Toland, The Rising Sun: The Decline and Fall of the Japanese Empire 1936–1945, Random House, 1970, p. 519
  33. ↑ Meehan, Mairtin Óg. Finely Tempered Steel: Sean McCaughey and the IRA. Republican Publications. 2006. səh. 78. ISBN 0-9542946-3-7.
  34. ↑ Watson, Bruce. Exit Rommel: The Tunisian Campaign, 1942–43. Stackpole Books. 2007. səh. 170. ISBN 978-0-8117-3381-6.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=İntihar&oldid=7723990"