Litva tatarları

Litva Tatarları, ən qədim milli azlıqlardan biri hesab edilən Litva Respublikasında və Litvanın tarixi torpaqlarında yaşayan bir etnik qrupdur.

Mənşəyi

Litva tatarları türk və monqol tayfalarının nəslindəndir. Onların əcdadları Qızıl və Böyük Orda (Volqaboyu), Krım xanlığından çıxmadırlar. Litva tatarları müxtəlif qruplara aid idilər və qıpçaq dialektlərində danışırdılar. Litva tatarları digər xalqların və dinlərin əhatə yaşadıqlarına görə 16-cı əsrdə öz ana dillərini itirməli olsalar da, onlar öz etnik mədəniyyətlərini, milli və dini mənsubiyyətlərini qoruyub saxlayıblar.

Litva tatarlarının əksəriyyəti sünni müsəlmanlardır. 1998-ci ildə Litva müsəlmanlarının mənəvi mərkəzi – müftiyət bərpa olunmuşdur. Litva tatarlarının məscidləri Nemejisdə və Qırx Tatar kəndində, Rayjyay və Kaunasda fəaliyyət göstərir¹. Müharibədən əvvəl Litvada mövcud olmuş altı məsciddən ikisi dağıdılıb: Vilkavişk rayonunun Vinkşnupyay kəndində – İkinci Dünya müharibəsi zamanı və Vilnüsdə (Lukişkes) — Sovet dövründə. Müxtəlif dövrlərdə Böyük Litva Knyazlığında 60-a yaxın məscidin və ya Litva tatarlarının ibadət evlərinin mövcud olduğu təxmin edilir.

Litva ərazisində məskunlaşma

XIV əsrdə Böyük Litva Knyazlığı böyük bir ərazini tuturdu, buna görə də onun şərqdəki torpaqları tatar torpaqları ilə həmsərhəd idi və bu iki xalq arasında əlaqələrin inkişafına töhfə verirdi. Tatar xanlarının elçiləri o vaxtkı paytaxt Trakaya səyahət edirdilər. İlk tatarlar Böyük Litva Knyazlığına 1319–1320-ci illərdə əhl-səliblərlə döyüşlərdə müttəfiq qismində gələnlərdir.

Böyük Litva Knyazlığında tatarların ilk məskənlərinin əsasını Qızıl Ordadakı hökmranlığını bərpa etmək istəyən Toxtamış xanla birlikdə 1397–1398-ci illərdə Dnepr və Don çayları arasındakı çöllərə yürüş etdikdən sonra Böyük Vitautas qoymuşdur. Tatarlar daha sonra Trakay və ətraf ərazilərdə məskunlaşmışlar. Ən qədim qəsəbələr Voke çayı sahilində meydana gəlmişdir.

Tatarlar 15 iyul 1410-cu ildəki məşhur Gryunvald döyüşündə Litva knyazı Böyük Vitautasla birlikdə iştirak ediblər.

Krım xanlığı tatarlarının 1506-cı ildə orduya məğlub olduqları Kletsk döyüşündən sonra əsirlər şəhərlərdə, kəndlərdə və Ostrojski, Radvilov və digər zadəganların mülklərində yerləşdirilmişdi. XVII əsrdə tatar yaşayış məntəqələri Birjay knyazlığında yerləşirdi. Böyük (Volqaboyu) Ordanın sonuncu xanı Şeyx-Əhməd çoxsaylı məiyyəti ilə birlikdə Böyük Litva Knyazlığında 20 il diplomatik girov kimi yaşamışdır. O, 1527-ci ildə azad edilsə də, burada onun bəzi ailə üzvləri qalmaqda davam ediblər və bir neçə tatar knyaz nəslinin başlanğıcını qoyublar. XVI əsrin ortalarından gec olmayaraq, tatarlar Vilnüs ətrafındakı Lukişkes şəhərinə yerləşiblər.

Litvada tanınmış tatarlar əsasən zadəgan kəndlərində və xutorlarda yaşamışlar. Böyük Litva Knyazına məxsus tatarlar ondan vərəsəlik hüququ ilə torpaq alırdılar.

Tatarlar hərbi mükəlləfiyyətlərini, eləcə də əlavə vəzifələri (poçt daşımaq, yollar salmaq, qarovul çəkmək) yerinə yetirməli idilər. Tatarlar, belə məlum olduğu kimi, torpağa sahib olmaq hüququna malik idilər, lakin siyasi hüquqları yox idi.

Tatarlar vergilərdən azad edilmişdilər, çünki onlata verilmiş torpağa görə hərbi mükəlləfiyyət çəkirdilər. Hərbi xidmətə getməyənlər can vergisi və dövlət üçün lazım olan vaxtda digər vergiləri ödəyirdilər. Yaxşı xidmətlərinə görə onları torpaq və malikanə ilə təltif edirdilər.

Tatarların əsas fəaliyyət növləri müharibə və diplomatik xidmət idi. Tatar icmasının ərazi inzibati-vergi vahidi horuqv idi, ona ulan (knyaz) rəhbərlik edirdi. Sonradan tatarların Böyük Litva Knyazlığının cəbhə qvardiyasının tərkibinə daxil olan (tatar alaylarını formalaşdıran) hərbi hissələr də ilk başda horuqv adlanırdılar.

Şəhərlərdə sıravi tatarlar bağçılıq, dəri emalı, atçılıq və arabaçılıqla məşğul idilər.

Tatarlar, Litva 1795-ci ildə Rusiya imperiyasının tərkibinə birləşdirildikdən sonra da öz hüquqlarını qoruyub saxlamışdılar. Zadəganlığını sübuta yetirən tatarlar hərbi və inzibati xidmətə gedirdilər, sübuta yetirməyənlər isə xutorlarda məskunlaşırdılar və can vergisi ödəyirdilər.

GDL tatarlarının əsas fəaliyyəti müharibə və diplomatik xidmət idi. Tərtər camaatının ərazi inzibati və vergi vahidi Ulonun (Dük) başçılıq etdiyi bir bayraq idi. Başlanğıcda, Tərtərlərin hərbi hissələrinə bayraqlar da deyildi və sonradan Litva Böyük Hersoqluğunun (qurulan Tərtər alayları) ön qvardiyasına qoşuldu. Şəhərlərdə nəcib tatarlar bağçılıq, dəricilik, atçılıq və nəqliyyatla məşğul olurdular.

Tatarlar, 1803-cü ilədək litvalıların və tatarların əlahiddə alayının mövcud olduğu Rusiya imperiyası ordusunda xidmət etmişlər. Tatarların bir qismi 1812-ci ildə Litvadakı Napoleon kampaniyasında, 1831 və 1863-cü il üsyanlarında iştirak etmiş, Litva milli azadlıq hərəkatını dəstəkləmişlər. XVII əsrin sonlarından XX əsrin ortalarına qədər 50 general – Litva tatarları müxtəlif ordularda — Böyük Litva Knyazlığı, Polşa Krallığı və Rusiya imperiyasının ordularında xidmət etmişlər.

İkinci vətənlərinə çevrilmiş ölkəyə sədaqətlərini nümayiş etdirərək, Litva tatarları istisnasız olaraq 1794, 1831 və 1864-cü il müharibələrində və üsyanlarında, həmçinin 1918–1920-ci illərdə Litvanın müstəqilliyi uğrunda mübarizədə iştirak etmişlər. Yüksəkrütbəli Litva-Tatar zabiti polkovnik Aleksandr (Süleyman) Xaletskis dirçəlmiş Litva ordusunun banilərindən biri olmuşdur.

XX əsr

Vaxt keçdikcə Litva tatarlarının peşələri dəyişib. XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində tatarlar arasında həkimlər, alimlər, rəssamlar və sərbəst peşələrin nümayəndələri meydana gəlib. Onlardan bəziləri dünyada geniş şöhrət qazanmağa müvəffəq olublar.

XX əsrin əvvəllərində tatar milli təşkilatları formalaşmağa başlamışdır. 1909-cu ildə Vilnüsdə Litva müsəlman icması yaradılmış, 1917–1923-cü illərdə isə (əvvəlcə Petroqradda, 1921-ci ildən isə Vilnüsdə) Polşa, Litva, Belarus və Ukrayna tatarlarının ittifaqı fəaliyyət göstərmişdir. 1923–1936-cı illərdə Litva Respublikasında Kaunas Tatar cəmiyyəti fəaliyyət göstərmişdir. 1925–1940-cı illərdə Polşanın işğal olunmuş Şərqi Litvada fəaliyyət göstərən Polşa-Tatar Mədəni Maarif İttifaqının filialı elmi, bədii və dini ədəbiyyat nəşr etdirmiş, 1934–1939-cu illərdə Vilnüsdə "Jiçe tatarske" qəzeti buraxmışdır, 1929–1940-cı illərdə Vilnüsdə Tatar Milli Muzeyi, 1931-ci ildən Arxiv, 1934-cü ildən isə Gənclər Dərnəyi fəaliyyət göstərmişdir.

28 dekabr 1925-ci ildə Vilnüsdə müsəlman dini mərkəzinin — müftiyətin (müfti Y. Şinkyaviçyus), əsası qoyulmuşdur, 1936-cı ildə isə müsəlman dini etiqadının avtokefaliyası qanuniləşdirilmişdir. Tatarların əlahiddə hərbi hissəsi — Tatar eskadrilyası var idi (Vilnüsün 13-cü Ulan Polkuna daxil idi).

Litva Respublikasında müharibələrarası dövrdə təxminən min Litva tatarı yaşayırdı. Bu icmanın təxminən on min üzvü həmin dövrdə Litvadan kənarda – Polşada və Belarusda yaşayırdı.

Litvada onların mərkəzləri Kaunas və Rayjayda yerləşən iki prixodu var idi. 1930-cu ildə Litvanın müvəqqəti paytaxtı olan Kaunas şəhərində Gryunvald döyüşünün 520 illiyi münasibətilə yeni kərpicdən tikilmiş məscid istifadəyə verilmişdir, onun tikintisinə Litvanın o vaxtkı hökuməti tərəfindən əhəmiyyətli dəstək göstərilmişdir.

1939-cu ilin sonunda Litvada Kaunas, Rayjay (Alitus rayonu), Vinkşnupyay (Vilkavişk rayonu), Qırx Tatar və Nemejhis kəndində (hər ikisi Vilnüs rayonunda) müsəlman prixodları fəaliyyət göstərirdi Litva SSRİ 15 iyun 1940-cı ildə işğal olunandan sonra Tatar təşkilatları bağlanmışdır.

Bugünkü Litva

Oyma Məscidi. Alytus rayonu

1988-ci ildə Litva Tatarlarının Mədəniyyətinin Təşəkkülü Cəmiyyəti yaradılmışdır. Onun məqsədi Litva tatarlarının ictimai həyatının əlaqələndirilməsi, ibadət evlərinin bərpası və mədəniyyətin inkişafına qayğı göstərilməsindən ibarət idi. Hal-hazırda Litvada Litva tatarlarının 20-ə yaxın ictimai təşkilatı (birliyi) fəaliyyət göstərir.

1995-ci ildən Litva, rus və polyak dillərində "Litva tatarları" qəzeti nəşr olunur.1996-cı ildə Litva Tatar Icmaları İttifaqı yaradılmışdır Onun fəaliyyətinə Litva tatarlarının mədəniyyətinin inkişafı, qavranılması və yayılması daxildir. İttifaq tədbirlər təşkil edir, Polşa və Belarusda Litva tatarlarının dövlət qurumları, özünüidarəetmə orqanları və qonşu təşkilatlarla, eləcə də Krım-Tatar Xalqı Məclisi (Milli Parlament) ilə əlaqələrini dəstəkləyir.

2009-cu ildə tarixi yaddaşın əbədiləşdirilməsi və irsin qorunması ilə məşğul olan Böyük Vitautasın Abidəsinin İnşası Fondu yaradılmışdır. Litvada Litva tatarları üçün bir neçə bazar günü məktəbləri açılmışdır.

2009 Tarixi yaddaşın anılması və irsin qorunması ilə məşğul olan Vytautas Böyük Anıt Tikinti Vəqfi 2006-cı ildə yaradılmışdır. Litvada bir neçə Litva Tatar Bazar günü məktəbi var.

Litva tatarlarının folklorunun bərpası 1997-ci ildə ilk kollektiv olan "Aliyə"-nin yaradılması ilə təşəkkül tapmışdır. Vilnüsdə 2011-ci ildə Litva tatarlarının "İlsu" (Vətən) folklor ansamblı, 2018-ci ildə isə Litva tatarlarının və digər türk xalqlarının ənənəvi mədəniyyətini inkişaf etdirən və ictimaiyyətə təqdim edən "Əfsanə" folklor ansamblı yaradılmışdır.

Trakay Tarix Muzeyində Litva tatarlarına həsr olunmuş daimi ekspozisiya fəaliyyət göstərir.

Trakai Tarix Muzeyində Litva Tatarlarına həsr olunmuş daimi bir ekspozisiya var .

Kulinariya irsi

Litva tatarları öz kulinariya ənənələrini qoruyub saxlaya biliblər. Litvada və ölkədən kənarda ən məşhur yemək xaşxaş içlikli qat-qat "Şimtalapis" piroqudur. Həmçinin Litva tatarlarının qoyun və mal ətindən hazırlanan pelmenisi, ətli balqabaq piroqu (əvvəllər ənənəvi olaraq qaz ətindən istifadə edilirdi), ritual üçün hazırlanan kökə – cayma, şirin halva çox məşhurdur.

• Matvey Sulkeviç — general-leytenant, Krım Demokratik Respublikasının Baş naziri, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah Rəisi. Mixail Tuqan-Baranovski — Siyasi iqtisad üzrə dünya şöhrətli nəzəriyyəçi, professor. Olgerd və Leon Kriçinski qardaşları – hər ikisi hüquqşünas. Adas Yakubauskas — politoloq, Mikolas Ryomeris Universitetinin professoru, şair, Litva Sakinlərinin Soyqırımı və Müqaviməti Araşdırmaları Mərkəzinin Direktoru⁷.
• Tamara Bayraşauskayte — tarixçi, Litva Tarixi İnstitutunun baş elmi işçisi və Vilnüs Universitetinin professoru⁸. Yuozas Vilçinskas — Böyük Britaniyanın Litva icmasının sədri. Albertas Xazbiyaviçyus — peşəkar sirk artisti, "Dzukiya" Sirk Studiyasının rəhbəri.