Palingeneziya

Palingeneziya— alman filosofu Artur Şopenhauerin, insanın heç vaxt ölməməsi, yeni fərdlərdə özünü yenidən göstərməsi haqda nəzəriyyəsidir. Eyni zamanda, Şopenhauer reinkarnasiyanın bəlli bir ruhun köçməsi ilə bağlı əsas müddəalarını rədd edir. Palingeneziya nəzəriyyəsi onun “Dünya iradə və təsəvvür kimi” kitabının ikinci cildində, xüsusən də “Ölüm və onun varlığımızın sarsılmazlığı ilə əlaqəsi” fəslində öz əksini tapmışdır. Palingeneziya insanlar arasındakı məkan sərhədlərini metafizik baxımdan əhəmiyyətli hesab edir, yəni bir insan məkanda iki və ya daha çox yerdə eyni vaxtda mövcud ola bilməz. Palingeneziya termininin özünə ilk dəfə Əhdi-Cədiddə rast gəlinir — παλιγγενεσία — və rus dilinə ya dirilmə, ya da yenidən doğulma kimi tərcümə olunur. Digər tərcümələrdə bu termin Wiedergeburt və regeneratio kimi səslənir.

Ümumi xarakteristikası

Şopenhauer öz essesində iddia edir ki:

Mən doğulanadək sonsuz vaxt ötüb keçib - bütün bu müddət ərzində mən nə idim? Bunun metafizik cavabı, bəlkə də, belə olardı: “Mən həmişə mən olmuşam: bu müddət ərzində özünü mən adlandıranların hamısı elə mən idim”.

Şopenhauer bədən parçalandıqdan sonra fərdi "Mən"in bütün xatirələri ilə birlikdə mövcud olmasının mümkünlüyünü inkar edirdi. Beynin məhvi şəxsiyyətin tamamilə məhv edilməsi deməkdir. Digər tərəfdən, hər bir insanın özünəməxsus iradəsi məhvə məruz qalmır. Bədənin parçalanmasından sonra insanın iradəsi qalır və zaman keçdikcə bu iradə yeni bir intellektual qabıqda mövcud olur. Yeni şəxsiyyət köhnədən tamamilə fərqli görünür.

Şopenhauer metempsixozdan, yəni “bütöv ruhun başqa bir bədənə keçməsindən” danışmaqdan imtina edərək, öz nəzəriyyəsini “palingeneziya” adlandırmağa üstünlük verir, bununla da “fərdin parçalanması və yeni formalaşması”nı başa düşür, üstəlik, yalnız onun iradəsi qalıcı olaraq qalır ki, o da yeni varlıq simasını alaraq yeni intellekt qazanır”.

Əslində, Şopenhauerin “varlığımızın sarsılmazlığı” ideyasında qədim yunan filosofu Parmenidin heçliyin olmaması haqqında ideyaları arasında ardıcıllıq tapmaq olar.

Palingeneziyanın mümkün tənqidlərinə cavab olaraq, Şopenhauer yazır:

...Əgər bu alınmasa və kövrək ürək yenidən köhnə kədərli nəğməsini oxuyar: “Bütün varlıqların necə doğuşla yoxdan yarandığını və qısa bir müddətdən sonra yenidən heçə çevrildiyini görürəm.: mənim indi real olan varlığım da tezliklə uzaq keçmişdə yatacaq və mən heç olmayacağam!”, onda bu şikayətin düzgün cavabı belə olardı: “Məyər sən mövcud deyilsən? Məyər sizin hamınızın, zaman övladlarının acgözlüklə can atdığınız onun - qiymətli indinin içində yaşamırsınızmı? - məyər o sənin deyilmi, həqiqətən sənindir? Və sən ona necə nail olduğunu məyər başa düşürsən? Səni ona gətirən yolları sənə bəllidir ki, guya ölümün onları sənin üzünə bağlayacağını anlaya biləsən? Vücudun məhv olduqdan sonra məninin hər hansı bir mövcud olma ehtimalı sənin üçün anlaşılmazdır. Bəs bu sənin üçün, indiki mövcudluğundan və ona necə nail olduğundan daha anlaşılmaz ola bilərmi? Bəs nə üçün şübhə edirsən ki, bu gün üçün qarşında açılan o yollar sənə və hər gələcəyə açıq olmayacaq?

Orijinal mətn  (rus.)  

"... Если же это не удастся и робкое сердце опять затянет свою старую жалобную песнь: «я вижу, как все существа путём рождения возникают из ничего и спустя короткое время снова обращаются в ничто: и моё бытие, теперь настоящее, скоро тоже будет лежать в далёком прошлом, и я буду ничто!», - то правильный ответ на эту жалобу будет такой: «Разве ты не существуешь? Разве ты не живёшь в нём, этом драгоценном настоящем, к которому вы все, дети времени, так жадно стремитесь, - разве оно не твоё, действительно твоё? И разве ты понимаешь, как ты достиг его? Разве тебе известны те пути, которые привели тебя к нему, - чтобы ты мог сознавать, будто смерть замкнёт их для тебя? Самая возможность какого бы то ни было существования твоего я, после разрушения твоего тела, для тебя непостижима. Но разве она может быть для тебя более непостижима, чем твоё нынешнее существование и то, как ты его достиг? Почему же ты сомневаешься, что те самые пути, которые открылись пред тобою для этого настоящего, не будут открыты для тебя и ко всякому будущему?"

Şredingerin fikirləri

Öz fikirlərinin Şopenhauerin fikirləri ilə bağlılığını bəyan edən mütəfəkkirlərdən biri də avstriyalı nəzəriyyəçi fizik, fizika üzrə Nobel mükafatı laureatı (1933) Ervin Şredingerdir. Eyni zamanda, Daniel Kolakın fikrincə, Şredinger Kolakın açıq fərdiyyətçilik adlandırdığı daha radikal fikirlərə sahib idi.

Filosof Merab Mamardaşvili Şredingerin fikirlərini belə izah edir:

Və Şredinger belə sualı verirdi: Sizin 16 yaşınız var idi və ehtiras sizi parçalayırdı. Bəs bu ehtirasların sahibi olan həmən o “mən”dən nə qaldı? “Mən”in bir növ təcəssümü kimi, axı o, sən idin - bədəninlə, təcrübələrinlə və s., sən ki onu indi xatırlamırsan. Siz varsız. Deməli, siz başqa "mən"siz! Hər verilən anda sizin keçmiş mənləriniz sizə ən vacib, ən sonuncu kimi görünürdü amma onlar ölüm anlayışını belə doğurmadan dəyişdilər. Onlar hamısı öldülər, amma "ölüm" termini yaranmadı belə və bəlkə də sizin "mən"iniz - indi - bir neçə saat, bir neçə gün və ya ay ərzində təcəssüm olunan xəyali bir xarakterdir və bütün əvvəlki personajlar kimi o da başqası ilə əvəz olunacaq. Şredinger deyir ki, ölümdən niyə qorxmaq lazımdır ki?

Orijinal mətn  (rus.)  

"И Шрёдингер задавал такой вопрос: вот вам было 16 лет, и вас раздирали страсти. А что осталось от того «я», которое было носителем этих страстей? Как некое воплощение «я», ведь это были вы – вместе с вашим телом, с вашими переживаниями и т. д., но вы же его не помните. А вы есть. Значит, вы – другое «я»! В каждый данный момент ваши прошлые «я» казались вам, что они самые важные, самые последние, а они сменились, даже не породив понятия смерти. Они все умерли, а термин «смерть» даже не возник, И, может быть, ваше «я» – сейчас – есть также воображаемый, воплощённый на несколько часов, на несколько дней или месяцев персонаж, который тоже сменится другим, как и все предшествующие персонажи. Зачем же, говорит Шрёдингер, бояться смерти?"

Müasir psixologiya

Psixologiyada bir-birinə yaxın olan bir sıra nəzəriyyələr var ki, onlar da Artur Şopenhauerin nəzəriyyəsini özünəməxsus şəkildə tamamlaya bilər. Bunlara qismən Virciniya Satirin sistemli ailə terapiyası ideyaları daxildir. Ölən (yaxud ünsiyyət üçün mümkünsüz) ailə üzvlərinin şəxsiyyətinin hissələrinin canlı ailə üzvlərinin davranışlarında və ya onların bir-biri ilə ünsiyyət formalarında təzahür etdiyi fərziyyəsinə əsaslanan Bert Hellingerin ailə tənzimləməsi metodu da məlumdur. Erik Bern və Klod Ştaynerin transaksiya təhlili də bu cür anlayışlara əsaslanır. Erik Bern hesab edirdi ki, uşağın şəxsiyyətinin strukturunda valideynlərinin ona münasibətdə davranış nümunələrini saxlayan və oxşar sosial şəraitdə, məsələn, öz uşaqları ilə ünsiyyət qurarkən onun tərəfindən təkrarlanan ayrı-ayrı komponentlər var.

Xarici keçidlər

• Шопенгауэр А. «Смерть и её отношение к неразрушимости нашего существа» (из сочинения «Мир как воля и представление»)
• Статья «Palingenesis» в Британской энциклопедии (11-е издание)
• Шрёдингер Э. «Поиски пути»